Kerbela - Cilt - Cumhuriyet Üniversitesi

Çeşitli Yönleriyle Kerbela • 539
duygusal bir varlıktır. Bu duygusallık, bazen kişinin kendisine yönelmesine
ve içe dönük bir tecrübeyi yaşamasına sebep olabilir. Tıpkı akıl gibi, sezgi
de, insanın dinî hayatını şekillendirmede önemli bir rol oynayabilir. Bu
yüzden bazı insanlar, dinî hayatında ve gerçeği elde etme konusunda,
akıldan çok deruni tecrübeye bağlanır. Kutsallaştırılan varlığa olan ilgi ve
sevgisi, dinî duygu ve tecrübenin merkezine konur ve duygular, heyecanlar,
kalbi bilgi ve sezgiler ön plana geçer.
Özellikle sosyal ve siyasî bunalımlar ve köklü değişimler sırasında,
geleneksel yapılar dağıldığından fertlerin güven duyguları azalır ve içine
kapanarak kendisini iç murakabe ve iç sorgulamadan geçirir. Bunun
sonucunda bunalımların ve bozulmaların kaynağını, kendisinden ve
kutsaldan/yaratıcısından uzaklaşmasına, nefsinin hırs, tutku ve kötü
duygulara esir düşmesine bağlar. Böylece kendisini tanımak ve nefsini
kuşatan olumsuz duygulardan arındırmak suretiyle, üzeri örtülmüş ve
karartırmış olduğuna inanılan ilham ve keşfi ortaya çıkarmaya çalışır. Tarih
boyunca birçok dinde münferit inzivaya çekilme, sezgi ve ilhamın farklı
şekillerde ya da benzer şekillerde, bir çeşit tepkisel hareketler olarak
tezahürlerine rastlanmaktadır.
İnsan tabiatındaki bu psikolojik eğilimlerin zümreleşmelere ve
tasavvufi topluluklara dönüşmesine en müsait zemin, sosyal ve siyasî
bunalımların ve hızlı değişimlerin yaşandığı aşırı dünyevileşmiş
toplumlardır. İslam düşüncesinde sezgici/keşifci ve irfani din söyleminin
temsilcileri zahidler, sufiler, tarikatlar -Yesevilik, Nakşilik, Kadirilik,
Alevilik-Bektaşilik, Mevlevilik, Ticanilik, Rıfailik- kısmen Batınıler ve
İşraki filozoflardır. Bu yaklaşımın ve zihniyetin İslam düşüncesinde
geliştirdiği bilgi kuramına İrfani yani gnostik veya hermetik bilgi kuramı
denmiştir; kendine has özellikleri olmakla beraber, eski gnostik ve hermetik
kültürlerden ve literatürden büyük ölçüde istifade etmiştir.
Neticede, deruni tecrübeci/mistik din söyleminin veya zihniyetin, veli
ve sufilerin yüceltilmesi, sufi önderlere ve şeyhlere mutlak teslimiyet,
metafizik alem hakkında düşünme, varlıkların tek kaynaktan olduğunu kabul
, başta insanlar olmak üzere bütün varlıklara karşı sevgi ve hoşgörü, keşif ve
ilham merkezli din ve dünya görüşü, akıl düşmanlığı, kelam ve felsefe
aleyhtarlığı, kurtuluşa ermişlik iddiası, batıni yorum, sanat ve musikiye yakın
ilgi, doğruluğu başkalarınca test edilemeyen öznel ve kontrol dışı kutsal bilgi
(keşif ve ilham), mutlak doğruluk iddiası gibi temel özellikleri
bulunmaktadır. Bu açılardan da büyüsel zihniyet ve kapalı tutum özellikleri
göstermektedir.