Kerbela - Cilt - Cumhuriyet Üniversitesi

536
• Hakan Coşar
içinde yetiştikleri dinî , kültürel, ictimai ve siyasî ortamdan tecrid ederek
aydınlatmak mümkün değildir. Dolayısıyla yukarıda ifade ettiğimiz zihniyet
ve tutumların farklı din söylemlerinin oluşmasında etkileri büyük olmuştur.
Çünkü İslam'ın ilk dönemlerinden itibaren oluşmaya başlayan, farklı din
söylemleri, beşeri, dinî, toplumsal, politik, fikrî, epistemolojik birer olgu
olup asıl meşruiyetlerini, insanların psikolojik eğilimlerinden, zihniyetlerinden,
içinde kurumsallaştıkları toplumun sosyal-politik ve kültürel yapısı
sayesinde kazandıkları tutumlardan ve dinî kutsal metinlerinden almaktadır.
İslam düşünce ekollerini bu açıdan değerlendirdiğimizde, onların teşekkülünde
bu eğilimlerin oldukça önemli bir rol oynadığını görmek mümkündür.
Bununla birlikte, bir mezhepte zamanla birden fazla eğilimin izleri
görülmekle beraber, farklı bölgelerde yaşanan şartlar gereği, birbirleriyle yer
değiştirebilir. Böyle çelişkili bir durumun yaşanması, bir mezhebin doğuşu
ve kurumlaşması anındaki psiko-sosyal ve politik-dini şartların daima aynı
kalmaması, her geçen gün değişmesiyle yani insanın zaman içerisinde farklı
zihniyet ve tutumlar sergilemesiyle alakalıdır.
Bütün bunlara rağmen, bu eğilimler, insanların fikir üretmesinde,
medeniyetler kurmasında etkili olan temel psikolojik paradigmalar veya
zihniyetler olmaya devam etmiştir. Sırf sosyal çevre veya tabii çevreyle ilgili
farklılıklar, uzun süre devam etmez.
Çünkü bu çevre değiştiği zaman, tarihsel farklılıklar ortadan kalkar,
ancak insan tabiatındaki eğilimler, farklı şekillerde tezahür etmeye devam
eder. Farklı din söylemleri, insanın psikolojik eğilimlerinin dolayısıyla
zihniyet ve tutumlarının, İslam düşüncesindeki yansımaları ve bariz
özellikleri itibariyle; tepkisel-kabilevi, akılcı-hadari, gelenekçi-muhafazakâr,
keşifci-inzivacı, siyasal-karizmatik liderci, din söylemleri şeklinde
sınıflandırılabilir.
Biz bu din söylemlerinden özellikle konumuzla alakası bakımından
siyasal-karizmatik liderci ile keşifci-inzivacı anlayışı daha ayrıntılı ele alıp
Hermetik felsefe ve unsurlarla paralelliklerini tespite çalışacağız. Akabinde
ise Kerbelâyı nasıl bir inanç sembolü haline getirişiyle ilgili bağlantısını
ortaya koyacağız.
Tepkisel-Kabilevi Din Söylemi:
İnsanlardaki karşı çıkma, protesto etme, şiddet, kızgınlık, gadap ve
kavgacılık duygusu, asabiyet ve kabilecilik ruhunun yoğun olduğu kabile
toplumlarında ya da bedevi toplumlarda, özellikle de büyük ve hızlı
değişimlerin yaşandığı dönemlerde, güçlenerek bir kitle hareketine dönüşe-