Kerbela - Cilt - Cumhuriyet Üniversitesi

Çeşitli Yönleriyle Kerbela • 533
mışlardır. Birincisine uygar, olgusal (positif); ikincisine ilkel, büyüsel
(magique), mitik, mistik gibi.
Büyüsel ve olgusal diye iki temel zihniyetle beraber Necati Öner,
bunların yanında bir de eleştirel (critique) zihniyetin mevcudiyetinden
bahsetmektedir. Bu durumda ona göre, zihniyetler büyüsel zihniyet, olgusal
zihniyet ve eleştirisel zihniyet diye üç türlüdür. Bunlar her insanda bulunur
yalnız hakimiyet dereceleri sosyal yapılara ve bireylere göre değişir.
Bunlardan biri diğerinin yerine geçemez ve bir birini yok edemezler.
Herhangi biri diğerinin tekâmülü sonucu oluşmamıştır. Her üçü de aynı
zamanda vardır. Birisi işlevini yerine getirirken diğerleri saf dışıdır. Yani
ikisi veya üçü, bireyde, aynı anda işlev yapamazlar.
Öner, temel zihniyetlerin sosyal yapılara göre hakimiyet derecelerinin
değişmesini ise şöyle açıklamaktadır: İlkel toplumlarda yaşayan insanların
zihinleri çok büyük ölçüde büyüsel zihniyetin etkisi altındadır. Bu insanlar
olay ve olgulara bu açıdan bakarlar. İlerlemiş medeni toplumlarda yaşayanlar
ise çoğunlukla olgusal zihniyet içinde olay ve olgulara bakarlar. İlkel
toplumda yaşayan insan az da olsa olgusal zihniyeti kullandığı gibi, uygar
toplumda yaşayan insan az da olsa büyüsel zihniyete başvurur. Mesela ok ve
yayını yaparken ilkel toplumda yaşayan kişi olgusal zihniyeti kullanır, uygar
bir toplumda bir kişinin herhangi bir batıl inanca başvurması, mesela fala
baktırması veya bir objeyi uğurlu veya uğursuz sayması onun büyüsel
zihniyetin etkisinde olduğunu gösterir.
Öner, bu üç zihniyetin özelliklerini de şu şekilde ifade etmektedir:
Büyüsel Zihniyet:
Mistik özelliğe sahiptir. Burada mistik’in dinsel mistisizmle ilgisi
yoktur. Görünmeyen fakat gerçek olduğuna inanılan kuvvetleri kabul
etmedir. Bu inanca göre objeler gizli hassalara sahiptir. Doğaüstü ve doğa
farkı yoktur. Bu zihniyetin temsilcisi ilkel toplumlara göre objeler “occulte”
hassalara sahiptirler; bunlarsız objeyi tasavvur edemezler. Onlar için
tamamen fiziksel bir olay yoktur. Tabii ile tabiatüstü farkı da yoktur.
Görülen varlıklarla görünmeyen varlıklar bir birinden ayrılmazlar.”
diye ifade etmektedir. Yine bu zihniyette iştirak olgusu geçerlidir. İştirak;
“Özdeşlik, ikilikte-birlik”, demek olup örneklendirilmesi şöyledir: Bireyle
onun ayak izi arasında iştirak vardır.
Avustralyalı yerliler, bir düşmanın veya bir hayvanın ayak izine mızrak
saplamakla o izi bırakanı ayağından yaraladıklarına inanmaktadırlar. İştirak
kavranmış veya algılanmış bir şey değil fakat hissedilmiş bir şeydir.