Kerbela - Cilt - Cumhuriyet Üniversitesi

Çeşitli Yönleriyle Kerbela • 273
asırda hem de daha sonraki İslâm tarihi sürecinde sürekli tartışılan bir konu
olmuştur. İstişareyi ve ehliyeti esas alan hilâfeti saltanata dönüştüren
Emevîlere karşı oluşan Şiî, Zübeyrî ve Hâricî muhalefet hareketleri de propagandalarını
genelde onların hilâfetinin meşru olmadığı iddiasına dayandırarak
yürütmüşlerdir. Şiî ve Hâricî isyanlarıyla mahallî veya kabilevî sebeplerden
kaynaklanan ayaklanmaların neredeyse tamamında, meşru olmayan Emevî
hilâfetinin ortadan kaldırılması için halk kitap ve sünnet etrafında toplanmaya
davet edilmiştir. Emevî Devleti’nin yıkılmasına sebep olan Abbâsî
İhtilâlcilerinin en önemli argümanları da Emevî hilâfetinin meşru olmadığı
iddiasıdır. Hilâfet meselesine dinî prensipler açısından yaklaşan fıkıh âlimleri,
Emevî halifeliğinin meşruluğuna şüphe ile bakmışlardır. Bilhassa Irak’ı merkez
edinen dinî muhalefet, Emevîlerin temsil ettiği siyasî otoriteye değil,
doğrudan yönetimin meşruiyetine karşı çıkmıştır. Muâviye’yi hilâfeti
saltanata çevirmekle suçlayan bu âlimler halifeliğin bu adımla sona erdiğine
inanmakla birlikte, toplumu parçalanmaya sürükleyecek isyanlara meydan
vermemek için mevcut idareye kerhen itaat etmişlerdir. Yine de Emevîlerin
merkezi olan Şam’daki din büyükleri hâriç olmak üzere Irak, Hicaz, İran ve
Mısır bölgesinde yaşayan âlimlerin büyük bir kısmı Emevî rejiminin
meşruiyetini tanımamaları sebebiyle, Hâricîlerin gerçekleştirdiği isyanlar
dışındaki diğer ayaklanmalara sempati duymuşlardır. Bunlar arasında özellikle
Şii nitelikli isyanlar âlimlerin doğrudan veya dolaylı desteğini kazanmıştır. 12
İslâm âlimlerinin pek çoğu Muaviye b. Ebû Süfyan’ın oğlu Yezid’i
veliaht tayin etmekle Şûrâ prensibini terk ettiği, dolayısıyla Müslümanların
idaresi konusunda yanlış bir adım attığı düşüncesini ileri sürmüşler, bu sebeple
onun icraatını yoğun bir şekilde tenkit etmişlerdir. Ancak daha sonraki
dönemlerde bu adımın doğru, hatta Müslümanların birlik ve bütünlüğünü
temine yardımcı olan bir karar olduğunu dile getiren âlimler de çıkmıştır.
Onlar Muaviye’nin oğlunu veliaht tayin etmesini şu şekilde
temellendirmişlerdir: Her şeyden önce bu adımla Müslümanların yeniden bir iç
çatışmaya düşmesi engellenmiştir. İslâm toplumu Hz. Peygamber’in (sav)
vefatının ardından ilk önce Benî Sâide Sakîfesi’nde, daha sonra da Hz.
Osman’ın şehit edilmesinin akabinde büyük bir siyasî krizle karşı karşıya
gelmişti. Birincisi herhangi bir çatışmaya meydan verilmeden atlatılmış, ancak
ikincisi bir iç savaşla neticelenerek pek çok Müslümanın ölümüne sebep
olmuştur. Muaviye aynı şartlara dönülmemesi ve yeniden Müslüman kanının
dökülmemesi için vefatından önce yönetim konusunu problem olmaktan
12 Yiğit, İsmail, “Emevîler”, DİA, XI, 90. Bu konuda geniş bilgi ve değerlendirmeler için bk.
Akyüz, Vecdi, Hilâfetin Saltanata Dönüşmesi, İstanbul 1991, s. 65-203. Emevî idaresine
karşı ulemânın tavrı hakkında ayrıca bk. Atvan, Hüseyn, el-Fukaha ve’l-Hilâfe, Beyrut 1991,
s. 10-71.