Azra Erhat – Mitoloji Sözlüğü

fışkırdıgına hiç şüphe kalmamıştır (Kybele,
Zeus).
Dionysos tanrının niteliklerini ele alacak
olursak, iki büyük alan ve akımı kavradığı göze
çarpar. İlkin bir doğa tanrısıdır, topraktan
fışkıran bitkileri ve bu bitkiler arasında insanı
en çok etkileyenleri, yaşamına yön verenleri
simgeler. Kybele ve öbür doğa tanrıları gibi,
doğayı en belirgin biçimlerle yansıtan dağlarda,
ormanlarda, yabani hayvanlar ve yaratıklarla
bir arada yaşar ve coşar gösterilir. Osiris,
Adonis, Attis gibi doğanın mevsim mevsim
değişmelerini de kişiliğinde simgeler. Dionysos
her bakımdan doğaya çevriktir, ama
onun simgelediği asıl büyük kuvvet doğanın
kendisi değil, insanla doğa arasında bir ilişki,
insanı doğanın sırlarına erdiren büyülü bir
güçtür. Yunan dili bu güce eren insanın durumunu
iki sözcükle yansıtmıştır: "Mainomai"
ve "enthousiasmos". Doğa sırlarına ve gücüne
ermek, yani tanrılaşmak, insan için ulaşımı
en çok özlenen bir aşamadır. Dionysos bu
ereğe varmanın yolunu herkes için ve kolay
kolay açar: Bu yol şarap ve sarhoşluktur. Asma
kütüğünün yeryüzüne yayılmasıyla uygarlığın
buğdaydan sonraki aşaması gerçekleştirilmiş,
ama insanlığın evresinde de yalnız tarımla
açılamayan bir çığır açılmıştır, insan ancak
şarabı elde ettikten sonradır ki, yaratıcılığın
kökeninde bulunan değişim yapma gücüne
kavuşmuştur. "Mainomai" de "enthousiasmos"
da işte bu tanrıya erme, tanrıyla
karışma ve tanrılaşma yetisini dile getirir. Adlan
"mainomafden türemiş olan Mainad'lar
bir çeşit çılgınlık içinde doğayı dolaşırlar,
ama yaratıcılığın bu tanrısal soluğun dışarıya
vurmasıyla elde edilebileceğini anlamıştır insan.
Dionysos işte bu gerçeği, hem doğal,
hem de doğaüstü bir olayı dile getirip simgeler.
Dionysos'un öbür doğa tanrılarından daha
etkili, dininin öbür sanat kollarından daha üstün,
şiirin en insancası sayılacak bir yazın türü
olan tragedyayı esinlemiş olmak bu tanrının
bir tek tanrısal güç olarak değil de, kolektif
bir güç olarak gerçekleşmesinden ileri gelir.
Adından ya da adlarından da belli ki Dionysos
bir değil, bütün bir insanlık halidir. Bu
yüzden durgun değil, sürekli devinim, değişim
halindedir, evrensel yaşamın özellikle in­
sanın beden ve ruhu aracıyla yansıyıp oluş
maşıdır. Bakkha'lar tragedyasında bu halin
parlak bir belirtisi dile getirilmiştir: Dionysos
hem tanrıdır, hem insan. Bakkha'lar yerine
ve anına göre kadın kişiliğinden vahşi hayvana,
yırtıcı azmana dönüşür, böylece gerçeğin
gerçeküstüne ulaşması ve gerçeğe gerisin geri
inmesiyle doğal bir kasırga olan hayatın
dalgalan yansıtılmış olur. Bu dalgalanmanın
insanlık dünyasında açtığı yaralar, yarattığı
korkunç dramlar, facialar, afetler tragedya
denilen o şaşırtıcı, tüyler ürpertici hayat aynasında
görülür. Kişinin bilinçüstü ve bilinçaltına
dek erişebilmesi bu tanrının etkisiyle olmuştur.
Dionysos tanrının insana verdiği bu
gücü akıl ölçüsüne vurup değerlendirmek Euripides'in
"Bakkha'lar" oyununun belli başlı
bir konusudur. Kaba aklı simgeleyen Pentheus
Bakkha'ların çılgınlığını bir ayıp, törelere
ve ahlaka karşı işlenmiş bir suç sayar. Oysa
tam tersine bu coşku insanı doğayla birleştiren,
ona cenneti yeryüzünde yaratan bir mutluluktur.
Asıl akıl yolu da bu mutluluğa erişmenin
çarelerini arayıp bulmaktır. Bu gerçek
"Bakkha'lar" tragedyasında kimi kez kâhin
Teiresias'ın, kimi kez de Bakkha'ların ağzından
şöyle dile getirilir:
Teiresias — Yalnız ikimiz doğru düşünüyoruz;
ötekilerin akılları başlarında değil... En
yüksek zekâların varacağı hikmet bile onlar
karşısında âcizdir... Senin (Pentheus'un) sözlerinde
sağduyudan eser yok... Senin alaya aldığın
bu yeni tanrının Yunan dünyasında ne büyük
bir yer tutacağını anlatmaya benim gücüm
yetmez. Delikanlı, insanlar için en başta
gelen iki tanrı vardır: Biri Demeter tanrıça yahut
toprak; ona dilediğin adı verebilirsin;
ölümlülerin kuru yiyeceklerini veren odur.
Öteki de Semele'nin oğludur ve Demeter kadar
kudretlidir: Üzüm suyunu bulup insana
veren odur. Bu içki dertlilerin derdini avutur;
onu içenleri tanrı uykuya kavuşturur, onlara
günlük üzüntülerini unuttutur. İnsanların
dertlerine başka deva yoktur. Bu tanrı, insanların
tanrıları memnun etmek için içtikleri şarabın
kendisidir; bundan ötürü saadetimizi
ona borçluyuz... Bakkhos'un sarhoşluğunda
da, çılgınlığında da geleceği görme kudreti
saklıdır... Azgın kadınları Aphrodite'ye iten
Dionysos değildir. Bu itiliş onların tabiatında
vardır; insanın tabiatında olan her şeydeyse,
bir hikmet saklıdır".