Azra Erhat – Mitoloji Sözlüğü

pos deresi, sözlüklerde Delos adasının bir suyudur
deniyor. Ortygia adlı Sicilya'da bir ada
var, ama o söz konusu olamayacağına göre,
kalıyor Efes yöresindeki Ortygia. Bu konuda
Halikamas Balıkçısı'nın tanıklığına başvurmalıyız
(Hey Koca Yurt, s. 219):
... İmparator Tiberius zamanında Anadolu'
da, her iki adımda bir, kutsal yerler ve tapınaklar
varmış. Katili olsun, hırsızı olsun, bu
yerlerin dokunulmazlığına kolayca sığınabildiklerinden,
ülkede güvenlik kalmamıştı.
Onun için, Anadolu'daki kutsal yerlerin temsilcileri
Roma'ya senatoya çağrılmışlar ki, bu
yerlerin gerçeğiyle yalancısı ayrılabilsin...
Herkesten önce Efesliler huzura çıktılar ve
şunları söylediler: Apollon'la Artemis genellikle
sanıldığı gibi Delos'ta doğmuş değillerdir.
Kendi ülkelerinde Kenkreios adlı bir su
varmış ve bir de Ortygia denilen bir koruluk,
Leto doğum sancılarıyla kıvranınca oraya gelmiş
ve bugüne bugün orada duran bir zeytin
ağacına dayanarak doğurmuş bu iki tanrıyı.
Bunun üzerine o koru tanrı buyruğuyla kutsallanmış,
öyle ki Apollon bile Kyklop'ları öldürdükten
sonra Zeus'un öfkesinden orada
korunmuş, yine orada Liber baba (tanrı Bacchus)
savaşta başarı kazanınca tapmak çevresine
sığman Amazon'ları bağışlamış. Tapmağın
kutsallığı Hercules'in Lydia'ya egemen olduğu
zamanda bu yiğidin izniyle daha da artmış
ve bu hak Perslerin zamanında bile kaldırılmamış.
Bu Kenkreios denilen su, suyun yanıbaşındaki
Kırkınca (köyün bugün adı Şirince'dir)
denilen köyün suyudur. Kırkınca'lılar sularını
oradan alırlar (s.221):
Ortygia denilen yer, Solmissos (Bülbül) dağının
kuzeyinde, Arvaliya vadisindedir. O yer
şimdi Meryemana'nm evi olmuştur. Kenkreios
suyu da Meryemana'nm kutsal suyu oldu.
Anadolu kurak olduğundan, su başları eskiden
beri kutsal sayılırdı. Prof. J. Garstang
"Hitit İmparatorluğu" adlı yapıtında, Hitit kabartmalarının
su başlarında olduklarını yazar.
Nitekim Sipylos (Manisa) dağının kuzey
eteklerindeki Hitit tanrıçası Hepa, yani Havva'nın
önünde de su akar. Bizans çağında, su
kaynaklarının, ayazma olarak kutsal sayılması
sürdürülmüştür.
Bu tez her bakımdan tutarlıdır: Artemis övgüsünde
tanrıçanın İzmir ve Klaros'la ilişkisi,
Efes'li Artemis'e yurt olarak Efes'e çok yakın
bir yerin seçilmesi, Meryem Ana efsanesinin
de bu yerle ilgili bulunması Ortygia denilen
yerin bu olduğu görüşünü pekiştirir. Yunanistan'da
birçok yerler kendilerine özgü bir Artemis
kültü edindikleri ve tanrıçaya bölgesel
adlar verdikleri halde, hiç biri doğum yerini
değiştirmek yoluna gitmemiş, veya gitmişse
de başaramamıştır. Artemis'lerin çokluğu
tanrıçanın asıl kaynağını unutursa bile, Efes'li
Artemis'in bu adlı bütün tanrısal imgelere
kaynak ve örnek olduğu apaçıktır.
(3) NİTELİKLERİ VE EFSANELERİ. Homeros
destanlarında Artemis'in rolü Apollon'unki
kadar büyük değildir. Anası Leto,
kardeşi Apollon, Ares, Aphrodite ve ırmak
tanrı Ksanthos'la birlikte Troya'lıları tutar,
onları savunmada gevşeyen Apollon'u azarlar.
İlyada'da Artemis'e verilen sıfatlar tanrıçanın
değişmez nitelikleri olarak kalır. Artemis
ok, yay, at ve arabayla yakından ilgilidir,
ama bu araç ve silahları sonraki yazında olduğu
gibi av ve avlanma amacıyla değil, çok daha
önemli bir iş için kullanır: Apollon gibi Artemis
de insanları oklarıyla vurup öldürür.
Ansızın ölüm erkekler için Apollon'un, kadınlar
için Artemis'in oklarıyla olur, bu çeşit
ölüm ise tatlı bir ölüm sayılır. Andromakhe'
nin anası, Niobe'nin kızları, daha başka kadınlar
hep bu oklarla can verir, kimi zaman
Artemis öldürücü okunu öç ya da ceza amacıyla
atar (Niobe), ne var ki destanlarda kardeşiyle
paylaştığı bu üstün güç başka hiç bir
tanrıya vergi değildir. Çocuk doğururken
ölen kadınların ölümü de Artemis'ten gelmedir.
Bu yüzdendir ki doğumla doğrudan doğruya
ilgili bir tanrıça olarak Hera Artemis'e
"Sen kadınlar için bir aslansın" der (İl. XXI
483) ve Zeus babanın kızına bu yetkiyi verdiğine
yakınır.
İlyada'da sözü edilen başka efsanelerde de
Artemis doğa güçlerini ve özellikle hayvanları
elinde tutan "potnia theron" olarak gösterilir,
Meleagros'un babası Oineus'a kızdığı için ülkesine
korkunç bir yaban domuzu salar (Meleagros),
Agamemnon avlanırken kutsal bir
geyiğini öldürüp böbürlendiği için İphigeneia
kurbanını şart koşar, böylece Troya savaşının
da, Akha'ların başkomutanı Agamemnon'un
da kaderini dilegirice saptar (Agamemnon,
İphigeneia).