İSPENDERE (MALATYA) YÖRESi, SÜLFİT ... - MTA

MTA Dergisi 121, 225-250, 1999 

İSPENDERE (MALATYA) YÖRESi, SÜLFİT MİNERALLEŞMELERİNİN JEOLOJiSi, 

MİNERALOJİSİ VE JEOKİMYASI 

Halide DUMANLILAR*; Doğan AYDAL** ve Özcan DUMANLILAR*** 

ÖZ.- Bu çalışmada, Kızmehmet mahallesi (İspendere-Malatya), bakır-pirit cevherleşmesi ve yakın çevresinin jeolojisi, mineralojisi, 

petrografisi, jeokimyası, yan kayaç alterasyonu, cevher yan kayaç ilişkileri ve cevherin mikro yapı-doku ilişkileri incelenmiştir. 

Doğu Toros orojenik kuşağının Malatya-Elazığ bölümünde yer alan çalışma alanında, İspendere ofiyoliti (Jura - Alt Kretase), 

Yüksekova karmaşığı (Üst Kretase) ve Kırkgeçit formasyonu (Orta Eosen) yüzeylemektedir. Yüksekova karmaşığı, Kuluşağı 

magmatitleri, Kapıkaya volkanitleri, Şişman magmatitleri ve Harabe tepe magmatitlerinden oluşmaktadır. Çalışma alanındaki Harabe 

tepe magmatitleri yukarıda bahsedilen birimlerin tamamı ile intrüzif ilişkili olup, bölgedeki alterasyon ve cevherleşmeye sebep 

olmuştur. Mineralojik, petrografik ve jeokimyasal bilgiler birlikte dikkate alındığında Yüksekova karmaşığı içindeki cevher içeren 

Harabe tepe magmatitleri ve diğer tip magmatitlerin l tipi kalkalkalin bir magmatizma ürünü olduğu belirlenmiştir. Bakır-pirit 

mineralizasyonu genellikle Harabe tepe magmatitlerinin içinde ve yan kayaçlarla olan dokanaklarında bulunmaktadır. Çalışma 

alanında mineralizasyon prosesi ile bağlantılı olarak, zayıf potasik, fillik, arjilik ve propilitik olmak üzere dört alterasyon tipi belirlenmiştir. 

Cevherleşme genellikle fillik-propilitik ve/veya fillik alterasyon haleleri içerisinde bulunmaktadır. Cevher mineralleri, kuvars-karbonat 

damarlarında, çatlak-kırıklarda sıvama ve kayaçta saçınımlı olarak bulunmaktadır. Ana cevher mineralleri; pirit, 

kalkopirit, ve manyetitdir. Ayrıca, tali olarak sfalerit, galenit, pirotin, bornit, rutil-anataz ve ilmenit belirlenmiştir ve ikincil mineraller 

olarak da limonit, hematit, markasit, kalkosin ve kovellin bulunmaktadır. Bölgede yapılan jeotektonik çalışmalar ile cevher mineralojisi, 

cevher tipi, cevher-yan kayaç ilişkisi ve yan kayaç alterasyonuna ait çalışmalardan elde edilen sonuçlara göre. bölgedeki 

cevherleşme porfiri bakır-pirit yatağı ve/veya stokwork tip olarak belirlenmiştir. 

Anahtar Kelimeler: Granitoyid, porfiri, alterasyon, dasit, Kızmehmet Mahallesi (Malatya). 

GiRiŞ 

Çalışma alanı, Malatya ilinin 20 km doğusunda, 

1:25.000 ölçekli Malatya L41-a1 ve a4 topoğrafik 

paftaları üzerinde, kuzeyde Fırat nehri üzerinde- 

ki Karakaya baraj göl alanı, güneyde ise Malatya- 

Elazığ karayolu arasında yaklaşık 70 km 2 lik bir alanı 

kapsamaktadır (Şek. 1). Doğu Toros orojenik ku- 

şağı içerisinde önemli bir yeri olan Üst Kretase yaşlı 

Yüksekova karmaşığı, Hakkari'den Elbistan'a kadar 

uzanan kuşak boyunca yer yer geniş alanlarda 

yüzeylemektedir. Çalışmanın konusunu oluşturan 

Kızmehmet mahallesi (İspendere-Malatya) pirit-bakır 

mineralizasyonu Yüksekova karmaşığı içerisinde 

yer almaktadır. 

MTA Genel Müdürlüğü, 1991 yılında, dere sedimanlarından 

yapılan genel jeokimyasal prospeksiyonlar 

ile, Yüksekova karmaşığı içerisindeki cevherleşmelere 

yönelik çalışmaları başlatmıştır. Bu 

çalışma esnasında belirlenen anomalilerden biri 

olan Kızmehmet mahallesi bakır-pirit sahasında, 

daha sonraki yıllarda 11 ayrı lokasyonda 1958 metre 

karotlu sondaj yapılarak, yatay-düşey yöndeki 

metal değişimleri ve toplam rezerv belirlenmeye çalışılmıştır 

(Tüfekçi ve Dumanlılar, 1994). 

Kuşak içinde detay sondaj çalışmaları yapılmış 

ilk pirit-bakır mineralizasyonudur. Çalışma alanında, 

cevher tipi, oluşum koşulları, yan kayaç ilişkile- 

ri, cevher geometrisi ve jeotektonik ortamın belirlenebilmesi, 

kuşak içerisindeki diğer zuhurlara model 

oluşturması amacıyla ayrıntılı olarak incelenmiştir. 

Çalışma alanı ve yakın çevresinde bugüne kadar 

jeolojik, tektonik, petrografik ve petrolojik amaçlı 

birçok çalışma gerçekleştirilmiştir (Baykal, 1966; 

Yazgan, 1981; Yazgan ve Asutay, 1981; Asutay, 

1985, 1986; Yazgan ve Chessex 1991; Beyarslan, 

1991; Turhan ve diğerleri, 1995; Dumanlılar, 1993).

226 Halide DUMANLILAR; Doğan AYDAL ve Özcan DUMANLILAR 

BÖLGESEL JEOLOJİ 

Doğu Toros orojenik kuşağının Malatya-Elazığ 

bölümünde yer alan inceleme alanı bugünkü jeolo- 

jik yapısını şu safhalardan sonra kazanmıştır. Böl- 

gede, Üst Triyas'ta, Avrasya ile Arap plâkası arasında 

açılmaya başlayan okyanus, Alt Kretase sonuna 

kadar gelişimini sürdürmüştür (Yazgan ve diğerleri, 

1987). Üst Kretase başlarından itibaren (Senomani- 

yen-Türoniyen) etkin olmaya başlayan kuzeye 

eğimli bir dalma batma zonu ile ilişkili olarak bölgedeki 

yay magmatizma ürünleri oluşmuştur (Yüksek- 

ova karmaşığı). Yay magmatizması ilk safhada en- 

simatik karakterde iken (Hempton ve Savcı, 1982), 

daha ileriki aşamalarda ise ensialik (Keban kıtasının 

altında geliştiği yerlerde) karakterde olduğu görülmektedir 

(Yazgan ve diğerleri, 1987). Bu dönemde 

pasif olan güney kenara ise ofiyolitik kütleler yerleş- 

miştir (İspendere ve Guleman Ofiyolitleri). Bu fazı 

Üst Mestrihtiyen transgresyonu izlemiş olup, Hara- 

mi kireçtaşları çökelmiştir. Denizin Üst Mestrihti- 

yen'den sonra tamamen çekilmesi sonucunda, Alt 

Paleosende, bölgede karasal rejim hakim olmuş, 

kıvrımlanma ve , yükselmeler meydana gelmiştir 

(Poyraz, 1988). 

Tersiyer başlarında bölgede yaklaşık kuzey- 

güney doğruItulu bir sıkışma gerilmesi egemen ol- 

muş ve derin bir havzada volkanitli Maden karmaşığı 

gelişmiştir (Yazgan ve diğerleri, 1987; Turhan ve 

diğerleri, 1995). 

Orta Miyosen'de bölgede gerçekleşen kıta-kıta 

çarpışması sonrasında devam eden sıkışma geril- 

mesi sonucunda, Güneydoğu Anadolu bindirme kuşağı 

ve Doğu Anadolu fay kuşağı gibi tektonik yapıların 

oluşumu, bölgeye bugünkü yapısal konumunu 

kazandırmıştır (Turan ve diğerleri, 1995). 

GENEL JEOLOJİ VE MİNERALOJİ 

inceleme alanında Yüksekova karmaşığı güneyde 

İspendere ofiyoliti ile tektonik ilişkili olarak izlenmekte 

olup, kuzeyde ise Eosen yaşlı (Sirel ve diğerleri, 

1975) Kırkgeçit formasyonu tarafından 

uyumsuz olarak örtülmektedir (Şek. 2). 

İSPENDERE OFİYOLİTİ 

Yazgan ve diğerleri, (1987) tarafından ilk defa 

tanımlanan birim metamorfik olmayan İspendere ve 

metamorfik Kömürhan üniteleri olarak ayırt edilmiştir. 

Kuzeyde Yüksekova karmaşığı, güneyde Maden 

karmaşığı arasında kuzeye dalan tektonik bir dilim 

olarak izlenen İspendere ofiyoliti, Malatya L41-a4 

paftasında genişçe bir alanda yayılım göstermekte 

olup, Jura-Alt Kretase yaşlıdır. 

İspendere ofiyolitinin tabanında fazla kalın olmayan 

dunit ve verlitten oluşmuş ultramafik kümülatlar 

yer almaktadır. Bunların üzerinde ise kümülat 

gabroların yer aldığı bir zon bulunur. Bu iki birim geçişli 

olup, sıkça verlitik intrüzyonlar tarafından kesilmektedir. 

Kümülatların üzerinde ince tabakalı gabrolardan 

oluşan bir geçiş zonundan sonra izotrop 

gabrolar yer almaktadır, ince tabakalı gabrolar ile 

izotropik gabroların arasında plajiyogranitler bulunmaktadır. 

Daha üst kesimlerde yer alan dayk kar-

maşığı ise, İspendere ofiyolitinin en kalın birimini 

oluşturmaktadır. İspendere ofiyolitinin en üst bölü- 

münü ise çalışma alanının doğusunda bulunan yas- 

tık (pillow) lavlar oluşturmaktadır. 

İSPENDERE YÖRESi SÜLFİT MİNERALLEŞMELERİ 227 

YÜKSEKOVA KARMAŞIĞI 

Doğu Toroslarda Hakkari'den başlayarak El- 

bistan'a kadar yayılım sunmakta olan birim, ilk defa 

Perinçek (1979) tarafından, Hakkari ili Yüksekova il- 

çesi civarında tanımlanmıştır. Doğu Toroslar'da in-


celeme yapan bazı araştırmacılar (Perinçek, 1979; 

Bingöl, 1984; Turan, 1984) birim için Yüksekova 

karmaşığı adını kullanırken, Baskil civarında araştırmalar 

yapan Asutay (1985) ile Şişman köy civarında 

harita alımı çalışması yapan Yazgan ve diğerleri, 

(1987) birimi Baskil magmatitleri adı altında incelemiş 

olup, birimin, derinlik, damar ve yüzey kayaçlarıyla 

temsil edildiğini ifade etmektedirler. K/ Ar 

yöntemiyle yapılan izotopik yaş tayinlerine göre, bu 

kayaçlardan 75 my ile 86 my (Üst Kretase) arasında 

değerler elde edilmiştir. Bütünüyle l tipi granitoyid 

olarak tanımlanan kalkalkalin bileşimli Baskil 

magmatitleri Keban metamorfitlerini keser ve onları 

kontakt metamorfizmaya uğratır (Tüfekçi ve diğerleri, 

1979; Asutay, 1985). 

Yüksekova karmaşığı, çalışma alanında Kuluşağı 

magmatitleri, bunların örtü birimi olan Kapıkaya 

volkanitleri ve her ikisini birden kesen Şişman 

magmatitleri ile bu birimlerin hepsiyle intrüzif ilişkili 

olan, alterasyon ve cevherleşmeyi sağlayan Harabe 

tepe magmatitlerinden oluşmaktadır. 

Kuluşağı magmatitleri.- Modal mineralojik analiz 

ile kimyasal-mineralojik incelemeler sonucunda 

Kuluşağı magmatitlerine ait örnekler gabro, kuvars 

diyorit ve tonalit olarak belirlenmiştir (Şek. 3 ve 4) 

(Çizelge 1). 

Gabro: Batolitin dış zonlarında yer alan gabrolar 

mikroskop altında farklı iki doku göstermektedirler. 

Haritalanabilir boyutlarda mostra verdiği yerlerde, 

holokristalin tanesel doku gösterirken, kuvars di- 

yoritler içerisinde küçük alanlarda mostra verdiği zaman 

holokristalin porfirik doku göstermektedir. Andezin-labrador 

bileşimindeki plajiyoklaz (% 49,1) ve 

klinopiroksen (% 42,1) kayacın esas bileşenlerini 

oluşturmaktadır. Gabroların içerisinde bu ana minerallerin 

dışında önemli miktarda opak mineral 

(% 7,3) ve % 1,5 oranında kuvars bulunmaktadır. 

Piroksenlerin kenarlarından itibaren tremolit ve 

aktinolite dönüştüğü izlenirken, plajiyoklazların ise 

fazla alterasyona maruz kalmadıkları yer yer serizitleştikleri 

ve killeştikleri belirlenmiştir. 

Kuvars diyorit ve tonalit: Kuvars diyorit ve tonalit 

holokristalin tanesel dokuya sahiptir. Kuvars di- 

yorit % 56,6 plajiyoklaz, % 35,1 amfibol, % 6,8 kuvars 

ve % 1,5 oranında da ortoklaz içermektedir. 

Tonalitte ise kuvars oranı % 20,8'e yükselirken amfibolün 

% 30,2, plajiyoklazın % 43,1'e düştüğü gö- 

rülmektedir. Ayrıca tonalitlerde % 3,7 ortoklaz ve 

%2,2 oranında opak mineral bulunmaktadır. 

Plajiyoklazlar, andezin bileşiminde olup, serisit 

ve daha az oranda ise epidot alterasyonuna maruz 

kalmıştır. 

Amfiboller, yeşil hornblend türünde olup, özşekilli 

veya yarı özşekilli kristaller halinde, levhamsı ve 

çubuksu şekildedirler. Hornblendlerde seyrek ola- 

rak kloritleşme ve opaklaşma izlenmektedir. Plajiyoklaz 

kapanımları içeren hornblendler poiklitik do- 

ku özelliği göstermektedir. 

Kuvarslar, genellikle özşekilsiz kristaller halinde 

ve çatlaklı olarak izlenmektedir. 

K-feldispatlar, kuvars diyorit ve tonalit içerisin- 

de çok az miktarda bulunmakta olup, seyrek olarak 

serisit alterasyonuna maruz kalmıştır. Bazı kesitlerde 

ise K-feldispatlara hiç rastlanılmamıştır. 

Kapıkaya volkanitleri.- Kapıkaya volkanitleri, 

andezitikten bazaltik kompozisyona kadar değişen 

lav akıntıları ile piroklastiklerden oluşmaktadır. 

Hiyalopilitik ve porfirik dokulu bazaltik lav akıntıları, 

fenokristal ve mikrolitler şeklindeki plajiyoklaz 

ve piroksen mineralleri ile volkanik camdan oluşmaktadır. 

Seyrek olarak görülen gaz boşluklarının 

ise, kalsit ve zeolit tarafından doldurulmuş olduğu 

gözlenmektedir. Bazaltlarda alterasyon yaygın olup, 

epidotlaşma ve kloritleşme tüm kesitlerde görül- 

mektedir. Bunların yanı sıra karbonatlaşma ve 

opaklaşmaya da rastlanılmaktadır. 

Andezitik lav akıntıları ise pilotaksitik dokuya 

sahiptirler. Kayaç plajiyoklaz ve amfibol çubukların- 

dan oluşmuş olup, aşırı derecede alterasyona maruz 

kaldıkları görülmektedir. Amfibol çubuklarının 

klorit ve opak minerale dönüştüğü gözlenirken, pla- 

jiyoklazların killeştikleri ve epidotlaştıkları belirlenmiştir. 

Andezitik bileşimli piroklastikler, aglomera ve 

volkanik breş özelliğinde olup, 0,5 cm ile 20 cm ara-

İSPENDERE YÖRESi SÜLFİT MİNERALLEŞMELERİ 229


sında değişen tanelerden meydana gelmişlerdir. 

Şişman magmatitleri. - Şişman magmatitleri tonalit 

ve tonalit porfirden oluşmaktadır. Modal mineralojik 

ve kimyasal-mineralojik incelemeler sonu- 

cunda Şişman magmatitlerine ait örnekler tonalit 

olarak belirlenmiştir (Şek. 3 ve 4). 

Tonalit: Şişman magmatitlerine ait tonalitler 

gerek arazi görünümü, gerekse ince kesitlerdeki 

özellikleri ile Kuluşağı magmatitleri içerisinde ayırt 

edilen tonalitlerden, kuvars oranının fazla olması, 

mafik minerallerinin daha az olması ve tane boyutu- 

nun daha büyük olması ile kolayca ayırt edilmektedir 

(Çizelge 1). 

Tonalitlerin ana mineralleri plajiyoklaz (% 49,9) 

ve kuvars (% 37,2) olup, çok az miktarda, K-feldis- 

pat (% 1,6) ile tamamen epidot ve klorite dönüşmüş 

mafik minerallerde (% 11,3) ihtiva etmektedirler. To- 

nalitlerde gözlenen kuvarslar özşekilsiz olup, boyla- 

rı 1 mm ile 5 mm arasında değişmektedir. Ayrıca, 

kuvars taneleri, diğer minerallerin arasını dolduran 

bileşenler şeklinde de görülür. Kuvarsların, tonalitler 

içerisinde izlenen belirgin özelliklerinden biride pla- 

jiyoklazlarla birlikte oluşturdukları symlektit dokusu- 

dur. Bu özellik, mikroskop altında Kuluşağı magma- 

titlerine ait tonalitler ile Şişman magmatitleri içinde- 

ki tonalitlerin ayırtman özelliklerinden biridir. Plaji- 

yoklazların boyutları 1-1,5 mm arasında değişmek- 

te olup, yarı özşekilli şekilli levhamsı biçimdedir. Ti- 

pik albit ikizlenmesi göstermelerine rağmen, yer yer 

zonlu yapıya sahip olanları da izlenmektedir. Sey- 

rek olarak plajiyoklazların içerisinde iğnemsi apatit

inklüzyonlarına da rastlanılmaktadır. 

Plajiyoklazlarda killeşme dışında epidotlaşmada 

oldukça yaygındır. Epidotlaşmanın, zonlu yapı 

gösteren plajiyoklazların iç zonlarında oluşması iç 

zonların anortit içeriğinin dış zonlara göre yüksek 

olduğunu göstermektedir. 

Tonalit porfir: Tonalit porfirler, porfirik dokulu 

olarak yarı derinlik kayacı özelliğinde görülmektedir. 

Mikroskop incelemeleri sonucunda kayacın plajiyoklaz, 

kuvars, ortoklaz ve kloritten meydana geldiği 

belirlenmiştir. Plajiyoklazlar genellikle polisentetik 

ikizlere sahip olup, özşekilli fenokristaller halinde ve 

hamurda özşekilsiz taneler şeklinde gözlenmektedir. 

Plajiyoklazların aşırı derecede killeştikleri, karbonatlaştıkları 

ve seyrek olarak da epidota dönüştükleri 

izlenmektedir. Plajiyoklazlar oranla daha az 

miktarda özşekilsiz kuvars fenokristalleri yer almaktadır. 

Plajiyoklaz ve kuvars dan başka, kayaç yapıcı 

mineral olarak çok az miktarda ortoklaza rastlanılmaktadır. 

Ortaklazların yaygın olarak serisitleştiği 

ve killeştiği, mafik minerallerin ise tamamının kloritleştiği 

belirlenmiştir. Ayrıca kuvars ve ortoklaz da 

mikro kristalin olarak ara malzeme içerisinde yer almaktadır. 

Mafik magmatik anklavlar (MME): Mafik magmatik 

anklavlar, Şişman magmatitlerini oluşturan tonalit 

ve tonalit porfir içinde görülmektedir. Genellikle 

2 cm ile 20 cm çaplı elipsoidal yapıda olup, bazen 

de girintili çıkıntılı olarak düzensiz şekiller kazanmışlardır. 

Mafik magmatik anklavlar ince taneli bir dokuya 

sahip olup, bileşimi plajiyoklaz, kuvars, hornblend, 

klorit, apatit, sfen ve opak minerallerden oluşmaktadır. 

Plajiyoklazlar oligoklaz-andezin bileşiminde 

olup mikrolitler halindedir. Kuvarslar genellikle 

mikrokristaller halindedir. Hornblend çubuklarında 

ise yer yer kloritleşme izlenmektedir. Ayrıca kayaçta 

opak mineral oluşumları ile iğnemsi apatit ve sfen 

de izlenmektedir. 

Harabe tepe magmatitleri.-Cevherleşme ve 

alterasyonun sebebi olan Yüksekova karmaşığının 

son evresini oluşturan Harabe tepe magmatitleri, 

dasit ile sondajlarda kesilen granodiyorit porfirlerden 

oluşmaktadır. 

İSPENDERE YÖRESİ SÜLFİT MİNERALLEŞMELERİ 231 

Dasit: Germik dere civarında damar şeklinde 

izlenen bu birimin kalınlığı 10-70 m arasında değişmekte 

iken, sondajlarda ise 20 cm ile 6 m arasında 

değişen bir kalınlığa sahip olduğu gözlenmektedir. 

Dasitlerin arazideki konumları K80D/35°KB ve daha 

az olarakta DB/35°K'dir. Pembe renkli alterasyonları 

ile kolayca tanınmaktadırlar. Kayaç el örneğinde, 

pembe renkli bir matriks içindeki dağılmış kuvars 

kristalleri ile belirgindir. Selvi dağı civarında ise daha 

geniş düzensiz yayılımlar sunmaktadır. Kayaç 

mikroskopik olarak, holokristalin hipidyomorf porfirik 

dokuludur. Plajiyoklaz ve kuvars kayacın ana bileşenlerini 

oluşturmaktadır. Plajiyoklaz fenokristalleri, 

özşekilli ve yarı özşekilli kristaller şeklinde olup, 

sönme açılarına göre genellikle oligoklaz-andezin 

bileşimindedir. Plajiyoklazların yoğun olarak karbo- 

nat, serisit ve daha az kil alterasyonuna maruz kaldıkları 

görülmektedir. Kuvars fenokristalleri ise kenarlarından 

itibaren hamur tarafından korrozyona 

uğratılmıştır. 

Dasitler, diğer kayaçlarla olan kontaklarında, 

kestikleri birime ait bol miktarda anklavlar içermektedirler. 

Granodiyorit porfir: Yüzeyde pembe renkli alterasyonu 

ile tipik olan dasit, sondajlar derinleştikçe 

tane boyutu artmaktadır. Bu özelliğinden dolayı kayaç 

granodiyorit porfir olarak isimlendirilmiştir. 

ince kesit üstünde yapılan incelemelerde kayacın 

tamamen serisit, karbonat alterasyonuna maruz 

kaldığı anlaşılmaktadır. Bu sebeple, kayacın ilksel 

dokusu ve bileşimi hakkında bilgi edinmek güçleşmektedir. 

ALTERASYON 

BİYOTİT + KUVARS ALTERASYONU (POTASİK 

ALTERASYON) 

Biyotit ve kuvarstan oluşan alterasyon birlikte- 

liğine KS-5 sondajında 0-45 metreler arasında rastlanılmaktadır. 

Bu alterasyon sadece andezitlerde izlenmiştir. 

Biyotit, kuvars ve opak mineraller boşluk 

dolgusu ve damarcıklar şeklinde gözlenmektedir. 

Ayrıca hornblendlerin, biyotit ve kuvarstan oluşan 

agregaya dönüştükleri belirlenmiştir. Az miktar-


da serisit ve klorit de mevcuttur. KS-5 sondajında 

andezitlerde izlenen, kuvars ve biyotit alterasyonu 

olarak tanımlanan bu kesim Lowell-Guilbert'in 

(1970) tanımladıkları biyotit, K-feldispat, serisit, albit, 

minerallerinden oluşan potasik alterasyona 

benzerlik göstermektedir. 

KLORİT + KARBONAT + EPİDOT 

ALTERASYONU (PROPİLİTİK ALTERASYON) 

Bu minerallerden oluşan alterasyon, sahada 

geniş alanlar kaplamaktadır. Yüzeyde ve sondajlar- 

da Yüksekova karmaşığına ait tüm kayaçlarda izlenen 

propilitik alterasyon, mostra ve el örneğinde gri- 

yeşil renkleri ile karakteristiktir. 

Alterasyon mikroskop altında, kuvars dışındaki 

diğer minerallerin, klorit + karbonat + epidot + serisit 

+ kil'e dönüşmesi ile belirgindir. Germik dere civarında 

izlenen yoğun propilitik alterasyon, pirit-kalkopirit 

içeren karbonat ve kuvars damarcıkları tarafından 

yoğun olarak kesilmektedir. Karbonatlaşma- 

ların türü XRD analizleri sonucuna göre dolomit, 

kalsit ve aragonit olarak belirlenmiştir. 

Plajiyoklazların tamamen karbonat, kil, kısmen 

epidot ve daha az oranda da serisit alterasyonuna 

maruz kaldıkları görülmektedir. Buradaki kil türlerinin, 

XRD sonucunda kaolinit olduğu belirlenmiştir. 

Türü belirlenemeyen mafik mineraller genellikle klorit 

ve opak minerallerden oluşan bir agrega halinde 

görüntü sunmaktadırlar. 

Sahada tanımlanan klorit, epidot, karbonat, se- 

risit ve kaolinit alterasyonu, Lowell ve Guilbert 

(1970) tarafından tanımlanan ve klorit, kalsit, epidot, 

adularya ve albit mineral parajenezi ile karakterize 

edilen propilitik alterasyona benzerlik göstermektedir. 

KUVARS + SERİSİT + PİRİT ALTERASYONU 

(FİLLİK ALTERASYON) 

Kuvars + serisit + pirit minerallerinden oluşan 

fillik alterasyon, inceleme alanında Germik derede, 

propilitik alterasyon tarafından kuşatılmış olarak bulunmaktadır. 

Ayrıca, Harabe tepe magmatitlerine ait 

dasitler çevresinde dar zonlar şeklinde izlenmektedir. 

Fillik alterasyon, Karadere civarında ve sahanın 

güneyindeki Selvi dağında ise propilitik zon tarafın- 

dan kuşatılmış olup, geniş alanlarda mostra vermektedirler. 

Alterasyonun kuvvetli olduğu yerlerde kuvars 

dışındaki tüm mineraller serisite dönüşmüşlerdir. 

Kayacın ilksel dokusu tamamen bozulmuştur, ilksel 

kuvarslar, daha da büyümüştür. Alterasyonun kuvvetli 

olduğu alanlarda (kuvars+serisit+pirit alterasyonuna) 

XRD analiz sonuçlarına göre alterasyon 

parajenezine pirofillit de katılmaktadır, inceleme 

alanında belirlenen kuvars+serisit alterasyonu, Lowel-Guilbert'in 

(1970) tanımladıkları fillik alterasyona 

benzerlik göstermektedir. 

Serisitik alterasyonda kloritin parajeneze katılması 

ile birlikte karbonatlaşma da ortaya çıkmakta- 

dır (zayıf serisitik zon). Bu zonda feldispat grubu mineraller 

tamamen serisitleşirken, mafik minerallerin 

kısmen serisitleştiği-opak minerale dönüştüğü ve 

kısmen de klorit-opak minerale dönüştüğü gözlenmiştir. 

Klorit ile birlikte karbonatlaşmalar ve karbo- 

nat damarları da artmaktadır. Birincil mafik minerallerin 

(biyotit) kloritleşmesi sonucu, rutil iğneciklerinin 

oluşturduğu kafes şekilli sagenitik yapılara sıkça 

rastlanılmıştır. Ashley ve diğerleri, (1978) sagenitik 

yapıların klorit+karbonat zonunda oluştuğunu belirtmektedir. 

Serisit+karbonat+kil+klorit minerallerinden oluşan 

zayıf fillik alterasyon, inceleme alanında dasitlerde 

ve sondajlarda kesilen granodiyorit porfirlerde 

izlenmektedir, ilksel kuvarslar korrode olmuş ve büyümüşlerdir. 

Hamurun, tamamen, serisit, karbonat 

ve kile dönüştüğü, feldispatların ise yaygın olarak 

serisit+karbonata, mafik minerallerin ise klorit ve se- 

risite dönüştükleri belirlenmiştir. 

XRD sonucunda kil minerallerinin türü kaolinit 

olarak belirlenmiştir. Killeşme, feldispatlarda ve hamurda 

izlenmektedir. Bu alterasyondaki baskın karbonat 

minerali dolomit olup, daha az miktarda da 

kalsit izlenmektedir. 

KİL + KLORİT + KUVARS ALTERASYONU 

(ARJİLİK ALTERASYON) 

Kızmehmet mahallesi kuzeyinde Delav tepe ile 

Deve dere-Kavak dere arasındaki tonalitik kayaçlar

içerisinde gözlenen killeşme, bu alanlara sarımsıbeyaz 

bir renk kazandırmıştır. 

Kil alterasyonu esnasında plajiyoklazlar tamamen 

kil ve serisite dönüşürken, mafik minerallerde 

klorite dönüşmüşlerdir. Yapılan XRD analizleri sonucunda 

buradaki kil minerali kaolinit olarak belirlenmiştir. 

Cevher minerali olarak ise kısmen limonite 

dönüşmüş saçınımlı ve damarcıklar halinde pirit 

gözlenmektedir. 

Bu alterasyonun mineral parajenezi Lowell- 

Guilbert (1970) tarafından kuvars, kaolinit, montmorillonit, 

az oranda serisit ve lökoksen mineralleri ile 

tanımlanan arjilik alterasyon kuşağına benzerlik 

göstermektedir. 

PETROJENETİK VE TEKTONOJENETİK 

İNCELEMELER 

Kuluşağı ve Şişman magmatitlerinin tektonik 

ortamlarını belirlemek amacıyla Y-SiO 2 , Yb-SİO 2 , 

Nb-Y, Rb-SiO 2 ve Rb-(Y+Nb) diyagramları kullanıl- 

mıştır (Pearce ve diğerleri, 1984). Kayaç örnekleri 

Y-SiO 2 , Yb-SiO 2 , diyagramlarında (Pearce ve diğer- 

leri, 1984) volkanik yay granitoyidleri (VAG) + çarpışma 

granitoyidleri (sin-COLG) + okyanus sırtı granitoyidlerinin 

(ORG) bulunduğu bölgede yer almaktadır 

(Şek. 5). 

Duraylı elementler olan Nb-Y diyagramında 

(Pearce ve diğerleri, 1984) ise, örneklerin tamamı 

(VAG) + sin-COLG bölgesinde toplanmışlardır 

(Şek. 6). Kuluşağı ve Şişman magmatitlerinin jeo- 


tektonik konumunun tam olarak açıklığa kavuşturulması 

ise Rb-(Y+Nb) ve Rb-SİO 2 diyagramları yardı- 

mı ile gerçekleştirilmiş olup, Kuluşağı ve Şişman 

magmatitlerinin volkanik yay granitoyidi (VAG) olduğu 

gözlenmiştir (Şek. 7). 

KULUŞAĞI VE ŞiŞMAN MAGMATİTLERİNİN 

JEOKİMYASI 

Yüksekova karmaşığına ait derinlik kayaçlarından 

alınan 21 adet örneğin ana ve iz element içerikleri 

ICP yöntemiyle, nadir toprak element içerikleri 

ise ICP ve MS yöntemiyle belirlenmiştir. 

Kuluşağı ve Şişman magmatitlerine ait kayaç 

örneklerindeki ana ve eser element kimyasal analiz 

verileri ile CIPW normları ve bazı oranlar Çizelge 2 

ve 3'de verilmektedir.

234 Halide DUMANLILAR; Doğan AYDAL ve Özcan DUMANLILAR

İSPENDERE YÖRESİ SÜLFİT MİNERALLEŞMELERİ 235


Ana element oksitlerinin SİO 2 değerlerine göre 

değişimleri incelendiğinde, SiO 2 artışına bağlı ola- 

rak CaO, Fe 2 O 3 , AI 2 O 3 , MgO, TiO 2 miktarlarında 

azalma, Na 2 O değerlerinde zayıf bir pozitif korelas- 

yon görülmektedir. K 2 O miktarı Kuluşağı magmatit- 

lerinde SiO 2 artışına bağlı olarak artarken, Şişman 

magmatitlerinde ise, SiO 2 -K 2 O değişim diyagramın- 

da zayıf negatif bir korelasyon izlenmektedir. MnO- 

SiO 2 değişim diyagramında ise belirgin bir korelas- 

yon izlenmemektedir (Şek. 8). 

Kuluşağı magmatitlerine ait kayaç örneklerindeki 

SiO 2 değerleri, % 44.16-64.48 arasında deği- 

şirken, Şişman magmatitlerine ait kayaç örneklerinin 

SiO 2 değerleri ise, % 71-77.28 arasında değiş- 

mektedir. SiO 2 içeriğindeki bu farklılık Harker diyag- 

ramlarında farklı iki kümelenmeye neden olmaktadır 

(Şek. 8 ve 9). 

Kuluşağı ve Şişman Magmatitlerine ait kayaç 

örneklerindeki iz elementlerin değişimleri, SiO 2 artı- 

şına bağlı olarak incelendiğinde Y, Zr, Hf değerlerinde 

artış, diğer taraftan Sr ve Sc miktarında ise 

azalış gözlenmektedir. 

iri katyon olarak bilinen Ba, Rb ve Sr'un konsantrasyonları 

CaO ve K 2O değerleri ile uyum gös- 

termektedir. Bilindiği gibi Ba ve Rb, K'lu mineraller; 

Sr ise Ca'lu mineraller (özellikle plajiyoklaz) tarafından 

tutulur. SiO 2 artışına bağlı olan CaO de görülen 

düzenli azalma Sr'da da görülmektedir. K 2 O de izle- 

nen Kuluşağı ve Şişman magmatitlerine ait farklı iki 

korelasyon Ba ve Rb da da izlenmektedir. Ba ve Rb 

Kuluşağı magmatitlerinde SİO 2 artışına paralel ola- 

rak artarken, Şişman magmatitlerinde ise SiO 2 artı- 

şına bağlı olarak azaldığı görülmektedir (Şek. 9). 

Yüksek değerli katyonlardan Zr, Kuluşağı 

magmatitlerine ait örneklerde 55 ppm ile 74 ppm 

arasında değişirken (HD-24 hariç), Şişman magma- 

titlerinde 125-139 ppm arasında olduğu görülmektedir. 

Hf, Th, U ve Nb gibi Zr tipi olarak belirlenen bu 

katyonlarda da Zr gibi gruplaşma izlenmektedir. 

Y değeri ise Kuluşağı magmatitlerinde 16,4 

ppm ile 25 ppm arasında değişirken, Şişman magmatitlerinde 

37 ppm ile 42,9 ppm arasında olduğu 

görülmektedir. 

Homojen bir magmanın katılaşması sonucunda 

oluşan kayaç türlerinin K/Rb-Rb değişim diyagramlarında 

(Jakes ve White, 1970) çizgisel bir trend 

göstermesi gerekmektedir. Oysa Kuluşağı ve Şişman 

magmatitleri K/Rb-Rb diyagramında farklı korelasyonlar 

gösterme eğilimindedirler (Şek. 10). 

Petrojenetik ve iz element incelemeleri, Kuluşağı ve 

Şişman magmatitlerinin aynı tektonik ortamda, fakat 

farklı evrelerde oluştuğunu göstermektedir. 

Yüksekova karmaşığına ait kayaç örnekleri 

toplam alkali-silis diyagramında, subalkalin alan içerisinde 

yer almaktadır (Şek. 11). Magma alt tipinin 

belirlenmesinde kullanılan AFM üçgen diyagramında, 

Kuluşağı magmatitlerine ait diyorit ve gabrolar

toleyitik alanda yer alırken, tonalitik kayaçlar, toleyi- 

tik-kalkalkalin sınırında bulunmaktadırlar (Şek. 12). 

Şişman magmatitlerine ait kayaçlar ise kalkalkalin 

bölümde yer almaktadır. Kuluşağı magmatitlerine 

ait kayaç örnekleri, Debon ve Le Fort'un (1982) A-B 

diyagramında, metalüminyum bölgenin IV ve V inci 


sektöründe negatif bir eğim ile uzanmaktadırlar. Yine 

aynı diyagramda da görüleceği gibi böyle bir 

trend, kafemik (CAFEM) ana gidiş doğrultusuna 

benzer bir yönelime sahiptir (Şek. 13). 

Buna rağmen Şişman magmatitlerine ait tonalitler, 

Debon ve Le Fort (1982) tarafından önerilen


A-B diyagramında, peralüminyum bölgenin ll-lll ün- 

cü sektöründe negatif farklı iki eğime sahip olup, 

alümino kafemik (ALCAF) toplulukların ana gidiş 

doğrultusuna benzer trendler sunmaktadırlar (Şek. 13). 

Bu topluluk manto ve sialik kökenli malzemelerin 


karışmasından oluşan hibrid bir kaynaktan türemek- 

tedir. Şişman magmatitleri, Chappel ve White'ın de 

(1974) önerdiği kriterler göz önüne alındığında, pe- 

ralüminyum olması ve normatif olarak korund içer- 

mesi dışındaki tüm özellikleri (l) tipi granitoyidlere


uymaktadır. Çizelge 4'de görülebileceği gibi Şişman 

magmatitlerindeki bu farklılıklar dışında, Yüksekova 

karmaşığı içindeki derinlik kayaçları tamamen l tipi 

granitoyid özelliği sunmaktadır. 

Ana oksit verileri kullanılarak hesaplanan 

Shand indeksine (Maniar ve Piccoli, 1989) göre, 

Kuluşağı magmatitlerine ait örnekler metalüminyum 

karaktere sahip iken, Şişman magmatitlerine ait örnekler 

peralüminyum karakterdedir (Şek. 14). Bu 

özellik, Debon ve Le Fort'un (1982) A-B diyagramı- 

nın sonuçları ile uyumludur. 

NADiR TOPRAK ELEMENTLERİ (NTE) 

JEOKİMYASI 

Şişman ve Kuluşağı magmatitlerine ait kayaç 

örneklerinin nadir toprak element verileri Evensen 

ve diğerleri, (1978) tarafından tanımlanan kondrit, 

değerlerine göre normalleştirilmiştir (Çizelge 5). Ha- 

fif nadir toprak elementlerinden La'un orta nadir top- 

rak elementlerden Sm'a göre zenginleşme katsayı- 

sı (La/Sm) CN ile aynı şekilde La'un ağır nadir toprak 

elementlerden Yb'a göre zenginleşme katsayıları

İSPENDERE YÖRESİ SÜLFİT MİNERALLEŞMELERİ 241


(La/Yb) CN , Kuluşağı ve Şişman magmatitlerini oluş- 

turan her kayaç grubu için ayrı ayrı incelenmiştir 

(Çizelge 6). Çizelge 6 daki oranlardan da görülebileceği 

gibi Kuluşağı magmatitleri ağır nadir toprak 

elementçe, Şişman magmatitlerine göre daha fakirdir. 

Eğer bunlar franksiyonel kristalleşmenin ürünle- 

ri olsaydı Kuluşağı magmatitlerine ait gabroyik ve 

diyoritik kayaçlar ağır nadir toprak elementlerini tüketecek 

ve Şişman magmatitlerine göre daha zengin 

olması gerekecekti. Söz konusu kayaç grupları 

arasındaki bu farklılık, normalleştirilmiş nadir toprak 

elementlerinin dağılım diyagramında da görülmektedir 

(Şek. 15). 

Şişman ve Kuluşağı magmatitlerine ait kayaç 

grupları için çizilen eğrilerin kendi içinde paralellik 

göstermesine rağmen, bütün içinde paralel olmaması 

Kuluşağı ve Şişman magmatitlerinin farklı ev- 

relere ait olduğuna işaret etmektedir. 

CEVHERLEŞME VE ALTERASYON İLE 

BAĞLANTI 

CEVHERLEŞMENİN YAYILIMI VE İNCELENMESİ 

Kızmehmet mahallesi bakır cevherleşmesi, 

yaklasık doğu-batı yönünde bir uzanıma sahip olup, 

yaklaşık 1 km. genişliğinde, 6 km. uzunluğunda birbirine 

paralel uzanan iki yapısal hat boyunca izlenmektedir. 

Bunlardan kuzeydeki Kızmehmet mahallesi 

doğusundan başlayarak Mişmiş tepe yönünde 

uzanmaktadır. Güneydeki ise, Taşlı tepe sırtı bo- 

yunca, doğudan başlayarak batı yönünde, Ziyaret 

tepe sırtı - Harabe tepe sırtı boyunca uzanmaktadır. 

Bu hatlar, eski kırıklar olup, Harabe tepe magmatitlerine 

ait dasit daykları tarafından doldurulmuştur. 

Bu iki hat K60°D ve K60B yönlü tansiyon kırıkları ile 

irtibatlanarak geniş cevher ve alterasyon cepleri 

oluşturmuştur (Şek. 16). 

CEVHERLEŞME TİPLERİ 

inceleme alanındaki magmatik topluluk içinde 

gözlenen cevherleşme oluşum şekline göre damar 

tip, çatlak-kırıklarda sıvama tip ve saçınımlı tip cevherleşme 

olarak üç ana grup altında tanımlanabilir. 

Cevher minerallerinin alterasyon ile bağlantısı ve 

cevherleşme tipleri Çizelge 7'de özetlenmiştir. 

Damar tip cevherleşmeler 

Demir cevherleşmeleri.- Demir cevherleşmeleri 

genellikle siyah renkli olup Şişman magmatitlerine 

ait tonalitler ile Harabe tepe magmatitlerine ait da-

İSPENDERE YÖRESi SÜLFİT MİNERALLEŞMELERİ 243


sitlerin kontağında damarlar şeklinde izlenmektedir. 

En iyi mostralarını Harabe tepe civarında vermektedirler. 

Kalınlıkları 5 cm ile 50 cm arasında değişmekte 

olup 10 m ile 100 m arasında uzanıma sahiptirler. 

Demir damarların hakim doğrultuları 

K80D/35°KB ve daha az oranda K10B/35°GB'dır. 

Bu tip cevherleşmede makroskopik olarak gözlenen 

cevher minerali hematit, manyetit ve çok az 

miktarda malahit izlenmektedir. Masif denilebilecek 

özellikteki manyetit damarlarında ana alterasyon tipi 

olarak kloritleşme ve silisleşme izlenmektedir. 

Barit damarına bağlı cevherleşmeler.- Sahada 

sadece Taşlı tepenin 400 m güneydoğusunda mostra 

vermekte olan barit damarı K70D/45°KB konuma 

sahiptir. 0.5 m ile 2 m arasında kalınlığa sahip olan 

barit damarı süreksiz olarak 100 m devam etmektedir. 

Epidot-klorit-karbonat alterasyonuna maruz kalmış 

andezitler içinde yer alan barit damarlarının alt 

ve üst kısımlarında yaklaşık 1.5 m kalınlığında galen, 

pirit ve kalkopirit ihtiva eden ağsal kılcal kuvars 

damarlarınca kesilmiş zonlar yer almaktadır. 

Kuvars - karbonat damar ve damarcıklarına 

bağlı cevherleşmeler.-Kuvars ve karbonat damarları, 

Ziyaret tepe, Taşlı tepe ve Kavak dere ile Deve 

dere arasındaki propilitik alterasyon ile beraber izlenmektedir. 

Bunların kalınlıkları birkaç cm ile 1 m 

arasında değişmektedir. Kuvars ve karbonat damarlarındaki 

hakim konum K60D/65 0 KB'dır. Ayrıca 


yoğun propilitik kuşaklar ile serisitik kuşaklar içinde 

kılcal kuvars ve karbonat damarcıkları ağsal bir görünüm 

sergilemektedir. 

Propilitik zon içerisindeki kuvars ve karbonat 

damar/damarcıklarında, kalkopirit, manyetit, hematit 

ve bornit izlenirken, fillik zon içerisindeki kuvars 

damar ve damarcıkları içinde pirit ve kalkopirit bu- 

lunmaktadır. 

Çatlak ve kırıklarda sıvama tip cevherleşme.- 

Bu tip cevherleşme kayaçların değişik yöndeki kırık 

ve çatlaklarında izlenmektedir. Sahadaki tüm birimlerde 

yaygın olarak görülen sıvama tip cevherleşmenin 

ana minerali pirit ve kalkopirittir. Bunlar yüzeyde 

tamamen okside olmuşturlar. Sıvama tip cevherleşme 

eğer propilitik zonda bulunuyorsa, yan kayaç 

dokanağında yoğun kloritleşme gözlenmektedir. 

Bu tip cevherleşme eğer fillik zon içinde yer alıyorsa, 

yan kayaç dokanağında ikincil kuvars ve yoğun 

serisitleşme izlenmektedir. 

Saçınımlı tip cevherleşme.- Saçınımlı tip cevherleşme, 

klorit-epidot zonunda küçük tane boyuna 

sahip kalkopirit, pirit, manyetit ve daha az oranda pirotin 

taneleri şeklinde izlenirken, kuvars-serisit alterasyonunda 

izlenen saçınımlı cevher mineralleri ise 

pirit ve kalkopirittir. Biyotit-kuvars zonunda ise, cevher 

minerali olarak saçınımlar halinde, manyetit, pirit, 

pirotin ve çok az olarakta kalkopirit izlenmektedir.


CEVHERLEŞMENİN MİNERALOJİSİ, YAPI VE 

DOKUSU 

Kızmehmet mahallesi pirit-bakır mineralizasyonunda, 

ana cevher mineralleri, pirit, kalkopirit ve 

manyetittir. Bu ana bileşenlerin yanı sıra, tali olarak, 

pirotin, galenit, sfalerit, bornit, rutil-anataz ve ilmenit 

belirlenmiştir. Ayrıca, ikincil cevher minerali olarakta 

limonit, hematit, markasit, kalkosin ve kovellin de 

gözlenmiştir. 

Aşağıda anlatılacak mineralojik ilişkilerden dolayı 

oluşum sırası yaşlıdan gence doğru şöyle belirlenmiştir. 

(I) pirotin, manyetit, rutil ve ilmenit (II) pirit, 

(lll) kalkopirit ve sfalerit, (IV) bornit, (V) galenit. 

Pirotin: Pirotin propilitik ve potasik zon içerisinde 

saçınımlı olarak bulunmaktadır. Genellikle pirit 

içerisinde öz-yarıöz şekillerde kapanım halinde bulunan 

pirotinler, bazende kalkopiritlerle sınır ilişkili 

olarak gözlenir. 

Manyetit: Manyetit damarlar şeklinde, ayrıca 

propilitik ve potasik zon içerisinde saçınımlı olarak 

bulunmaktadır. Masif damarlardaki manyetitler özşekilli 

ve yarı özşekilli olup, yer yer hematite dönüşmüşlerdir. 

Propilitik ve potasik zonda yer alan man- 

yetitler ise, iki şekilde izlenmektedir. Birincisi özşekilli 

ve iri taneli manyetitler, ikinci tür manyetitler ise 

mafik mineralin klorite dönüşmesi esnasında dilinimler 

boyunca ve minerallerin dekompozisyonu 

esnasında açığa çıkan demirin oksidasyonu sonucu 

oluşmuş özşekilsiz manyetitlerdir. 

Birinci manyetitler hematite dönüşürken, ikinci 

manyetitlerde bu dönüşüm izlenmemektedir. Manyetitler, 

orta derecede yansıtma gücüne sahip ve 

kahve-grimsi kahverenklidir. 

Rutil: Fillik zonlarda yaygın olarak izlenen rutil 

iğnemsi şekilde izlenmektedir. 

ilmenit: Mikroskopta incelendiğinde pembemsi-kahverengi 

tonunda, gri-beyaz renkli olduğu belirlenmiştir. 

Belirgin refleksiyon pleokroizması ve anizotropisi 

vardır. 

Pirit: Kalkopirit ile birlikte yoğun olarak gözlenen 

pirit tanımlanan üç tip cevherleşmede de yaygın 

olarak gözlenmektedir. Sahadaki tanımlanan 

bütün alterasyonlara pirit bulunmaktadır. 

Oksidasyonun yoğun olarak gözlendiği kayaç 

örneklerindeki piritler, kısmen veya tamamen limo- 

nite dönüşmüştür. Piritler, kataklaz etkisiyle yer yer 

breşik bir görünüm kazanmış olup, çatlak ve kırıkları 

boyunca limonitleşmiştir. Ayrıca, kataklaza uğra- 

mış piritlerin çatlak-kırıkları yer yer kalkopirit tarafın- 

dan doldurulmuştur. 

Pirit içerisinde gözlenen kapanımlar, pirotin, 

manyetit ve rutildir. Kapanımların pirit kristalleri içe- 

risindeki dağılımı düzensizdir. Piritlerin kendisi ise 

kalkopirit ve galenitler içerisinde kapanım halinde 

izlenmektedir. 

Piritin element ihtivasına yönelik yapılan Tara- 

malı Elektron Mikroskobunda (SEM) X ışını mikroanaliz 

spektrometresiyle yapılan analizler sonucun- 

da, % 46 Fe ve % 53 S belirlenmiştir. 

Kalkopirit: Kalkopirit çoğunlukla özşekilsiz ta- 

neler şeklindedir. Kalkopiritin element ihtivasına yö- 

nelik yapılan Taramalı Elektron Mikroskobuna 

(SEM)e bağlı X ışını spektrumu çalışmaları sonu- 

cunda % 34.5 Cu, % 31.66 Fe ve % 33.82 S belir- 

lenmiştir. 

Ayrıca Taramalı Elektron Mikroskop (SEM) ça- 

lışmaları sonucunda kalkopirit içerisinde yaklaşık 5 

mikron boyutunda 2 farklı bileşime sahip isimlendi- 

rilemeyen mineral kapanımları belirlenmiştir. Bu kapanımlardan 

birinin element bileşimi % 33.71 Co, 

% 29.21 Mg, % 27.28 S, % 6.33 Fe, % 3.46 Cu 

iken, diğer kapanımın element bileşimi % 25.45 Cu, 

% 0.01 AI, % 14.4 Ca, % 25.49 Fe ve % 34.9 S'den 

oluşmaktadır. 

Kalkopiritin oksidasyon zonunda malahite ve li- 

monite dönüştüğü, sementasyon zonunda ise ke- 

narlarından itibaren kalkosin ve kovelline dönüştüğü 

görülmüştür. Kovellinler üzerinde gerçekleştirilen 

SEM kantitatif nokta analizlerinde %69.50 Cu, 

%18.89 Fe, %9.65 S ve %1.96 Si içerdikleri belirlenmiştir. 

Kalkosinlerde yapılan SEM kantitatif nok- 

ta analizi çalışmasında ise %79.17 Cu, % 18.34 

Fe, % 1.19 S ve % 1.31 Si değerleri elde edilmiştir. 

Sfalerit: Özşekilsiz taneler halindeki sfaleritler 

kalkopirit ve pirit kapanımları içermektedir.


Bornit: Çok az miktarda gözlenen bornit, propi- 

litik zon içerisinde yer alan kuvars damarları içerisinde 

belirlenmiştir. Özşekilsiz taneler halinde izle- 

nen bornitler, kalkopirit-hematit ile birlikte bulunmakta 

olup, bazende kalkopirit kapanımları içer- 

mektedir. 

Galenit: Galenitler genellikle pirit ve sfaleritler 

ile birlikte bulunmakta olup bazı yerlerde pirit kapanımları 

içermektedir. Galenitler ile sfaleritler ise ge- 

nelde kenetli olarak izlenmektedir. 

Markazit: Markazitler özşekilsiz taneler veya 

çubuklar şeklinde gözlenmektedir. Genelde kalkopi- 

rit, galenit ve sfaleritler ile birlikte kırık ve çatlaklar 

boyunca gelişmiştir. 

ALTERASYONUN CEVHERLEŞME İLE 

BAĞLANTISI 

Kızmehmet mahallesi bakır mineralizasyonu- 

na sebep olan kayaç Harabe tepe magmatitlerine 

ait dasit bileşimli ışınsal dayklar ile derinlerdeki 

(sondajlarda kesilen) granodiyorit porfirlerdir (Şek. 17). 

Harabe tepe magmatitlerine ait birimler ile çev- 

resindeki kayaçların fillik alterasyona uğradığı izlen- 

mektedir. Fillik kuşak, 1 cm-0,5 m kalınlığa sahip pirit-kalkopirit 

içeren kuvars damarları tarafından ke- 

silmiştir. Bu alanlardan alman numunelerin Cu, Pb, 

Zn, As, Ag element içeriklerinin ortalaması sırasıyla 

% 1.07, 80 ppm, 296 ppm, 56 ppm, 3.3 ppm'dir (Tü- 

fekçi ve Dumanlılar, 1994). 

Harabe tepe magmatitlerine ait dasitlere para- 

lellik sunan fillik alterasyon, geniş alanlarda mostra 

veren propilitik alterasyon tarafından kuşatılmakta- 

dır. Bu iki kuşak arasında, Kızmehmet mahallesi 

güneyi ile Kavak derede arjilik alterasyon izlenmek- 

tedir. Propilitik zon içerisinde K70D/45°KB konumlu 

pirit, manyetit, kalkopirit ve galenit içeren kuvars, 

karbonat ve barit damarları mevcuttur. Bu zondan 

alınan numunelerin Cu, Pb, Zn, As, Ag değerlerinin 

element içerikleri ortalamalarının % 0.015, % 0.7, 


magmatitlerine ait dasit ve granodiyoritler çevresinde 

geliştiği izlenmektedir. 

Kapıkaya çayı boyunca gerçekleştirilen KS-5 

sondajında 0-50 metreler arası potasik alterasyon 

belirlenmiş olup, Cu anomalisi elde edilmemiştir. 

Kızmehmet mahallesi bakır mineralizasyonunda 

satıhta Au anomalisine rastlanılmamasına rağmen, 

KS-3 sondajında 80-130 m arasında 0.14- 

2.62 ppm arasında altın değerlerine rastlanılmıştır. 

Ayrıca bu civarda yapılan KS-7 sondajında 97-100 

metreler arasında, 1 ppm Au değeri elde edilmiştir. 

Örneklerde kimyasal olarak belirlenen (Au), mineralojik 

olarak net bir şekilde bulunamamıştır. Bu örnekler 

üzerinde gerçekleştirilen kısıtlı Taramalı 

Elektron Mikroskop (SEM) çalışmalarında ise görülebilir 

altın taneciklerine rastlanılmamıştır. Kimyasal 

olarak belirlenen Au değerlerinin bulunduğu seviyelerde 

hâkim alterasyon propilitik olup, fillik alterasyon 

tarafından gölgelenmektedir. Ancak bu numuneler 

deki Taramalı Elektron Mikroskop (SEM) çalışmaları 

sonucunda belirlenen CI, P, S'nin varlığı, 

magmanın sulu akışkanlara doygun olduğunu ve 

(Au) taşıması için uygun bir ortam oluşturduğunu 

göstermektedir. Hatay-Kisecik'deki altınlı kuvars 

damarlarında incelemeler yapan Aydal (1989) ve 

Aydal ve diğerleri, (1992) tarafından da (Au) içeren 

hidrotermal damar kontaklarında As, Zn, Cu, S ve 

P 2 O 5 'de artış gözlendiği vurgulanmaktadır. 

Porfiri Cu zenginleşmelerinde altın, eğer varsa, 

genelde sülfürlü mineraller içerisinde dissemine 

olarak, veya damar, damarcık ve tane saçınımları 

halinde kuvars içerisinde bulunabilir. En yüksek altın 

tenörü çekirdekteki potasik zonda bulunur, bununla 

birlikte propilitik kuşakta, küçük fakat yüksek 

tenörlü altın-gümüş-kalkopirit damarları ve arjilik kuşakta, 

yüksek asitli sıvılardan dolayı yukarı taşınmış 

altın saçınımları bulunabilir (Sillitoe 1993). Kızmehmet 

mahallesi porfiri bakır cevherleşmesinin bağlı 

olduğu Yüksekova karmaşığına ait derinlik kayaçları 

köken ve jeotektonik ortam açısından, literatürdeki 

benzer cevherleşmelerin yan kayaçları ile benzerlik 

göstermektedir. Porfiri Cu-Mo veya Cu-Au yatakları 

genellikle ana yay granotoyidlerindeki cevher 

zonalitesinin bir parçası olarak bulunmaktadır (Sillitoe, 

1981). 

Porfiri bakır zenginleşmelerinin bulunduğu granitoyidler, 

genellikle l tipi (Chappel ve VVhite, 1974) 

olarak sınıflandırılabilecek karakterlere sahiptir. Bilindiği 

gibi bu türdeki granitoyidler, mantoya yakın 

bölgelerden kaynaklanmakta ve dalma-batma süreçleriyle 

çok yakından ilgili olmaktadır (Sawkins, 

1984). Porfiri bakır zenginleşmeleri ile ilgili intrusiflerin 

bileşimleri diyoritten granite kadar değişmektedir. 

Porfiri bakır cevherleşme alanında intrusifler çoğunlukla 

birbirini kesen, çok evreli intrüzyonlar biçiminde 

yerleşmiştir (Erler, 1981). 

Altınca zengin porfiri bakır yataklarının diğer 

Cu-Mo sistemlerinden ayrılması ise şöyle açıklanabilir, 

(a) Bilinen altınca zengin porfiri yatakları molib- 

dence fakirdir, (b) Yatakların % 80 i hidrotermal 

manyetit bakımından zengindir, (d) Volkano-plüto- 

nik ada yayı ve kıta kenarlarında bulunabilirler (Sillitoe, 

1981). Bu özellikler Kızmehmet bakır mineralizasyonuna 

uymaktadır. 

SONUÇLAR 

Çalışma alanıyla ilgili olarak yapılan jeolojik, 

petrografik ve jeokimyasal çalışmalardan elde edilen 

sonuçlar aşağıdaki şekilde özetlenebilir. 

İspendere civarında üç temel birim ayırt edilmiştir. 

Jura-Alt Kretase yaşlı İspendere ofiyoliti sa- 

hanın güneyinde yer almakta olup, Üst Kretase yaşlı, 

Yüksekova karmaşığı ile tektonik ilişkilidir. Kuzeyde 

ise Yüksekova karmaşığı Eosen yaşlı Kırkgeçit 

formasyonu tarafından diskordansla örtülmektedir. 

Kızmehmet mahallesi civarındaki cevherleşme 

ile ilgili Yüksekova karmaşığı ise, Kuluşağı magmatitleri 

(gabro, kuvars diyorit ve tonalit), Kapıkaya volkanitleri 

(andezitik ve bazaltik volkanik kayaçlar), 

Şişman magmatitleri (tonalit ve tonalit porfir) ve Harabe 

tepe magmatitleri (dasit ve granodiyorit) olarak 

ayırt edilmiş ve haritalanmıştır. 

Kuluşağı ve Şişman magmatitleri, toplam alkali-silis 

ve AFM diyagramlarına göre, gabro-kuvars 

diyorit türü kayaçlar toleyitik nitelikli bir magmadan 

türemiş iken, diğer kayaç grupları kalkalkalin bir 

magmadan oluşmuşlardır. Debon ve Le Fort (1982) 

ve Shand indeks kriterlerine göre Kuluşağı magmatitleri 

metalüminyum karakterli manto kökenli malze-

menin fazla olduğu kafemik (CAFEM) topluluk özelliği 

sunarken, Şişman magmatitlerinin ise, peralü- 

minyum karakterli sialik kökenin daha fazla olduğu 

alümino-kafemik topluluk özelliği sunduğu izlenmektedir. 

Nadir toprak element ve iz element jeokimyasına 

dayalı olarak yapılan Harker diyagramları, 

Kuluşağı ve Şişman magmatitlerinin, dalma-batma 

süreciyle oluşmuş farklı evreler olduğunu ortaya 

koymaktadır. Petrojenetik ve tektonojenetik veriler 

de bunu göstermektedir. Bu verilere göre, Kuluşağı 

ve Şişman magmatitlerinin l tipinde (sadece Şişman 

magmatitlerinin (AI 2O 3) / (CaO) + (Na 2O) + (K 2O) 

oranının >1.1 olma özelliği hariç) ve kalkalkalin 

özellikte volkanik yay granitoyidi (VAG) olduğu görülmektedir. 

Cevherleşme, Harabe tepe magmatitleri ile ilişkili 

olup, bu birim içerisinde veya kontağındaki kayaçlarda 

(Kuluşağı magmatitlerinde, Kapıkaya volkanitleri 

ve Şişman magmatitlerinde) gözlenmektedir. 

Cevherleşme, kuvars-karbonat damarlarında, 

çatlak-kırıklarda sıvama ve kayaçta saçınımlı şekildedir. 

Ana cevher mineralleri, bolluk sırasına göre, 

pirit, kalkopirit ve manyetittir. Bu ana bileşenlerin yanı 

sıra, tali olarak, pirotin, sfalerit, bornit, galenit, rutil-anataz, 

ilmenit ve kimyasal olarak altın-gümüş 

belirlenmiştir. Ayrıca ikincil olarak limonit, hematit, 

markazit, kalkosin ve kovellinde gözlenmiştir. 

Cevher parajenezindeki oluşum sırası ise, yaşlıdan 

gence doğru aşağıdaki gibi belirlenmiştir; (I) 

pirotin, manyetit ve rutil, (II) pirit, (lll) kalkopirit ve 

sfalerit, (IV) bornit, (V) galenit'tir. 

Cevherleşmeyle ilişkili olarak dört çeşit alterasyon 

gözlenmektedir. Tanımlanan alterasyon türleri, 

potasik, propilitik, fillik ve arjiliktir. Cevherleşme, genellikle 

fillik ve propilitik alterasyon içerisindeki kılcal 

kuvars damarları ile sülfit sıvamalarına bağlıdır. 

Kızmehmet mahallesi pirit-bakır cevherleşmesinde, 

belirlenen geometrik özellikler, mineral parajenezi 

ve alterasyon türleri göz önüne alındığında, 

cevherleşme porfiri veya stockwork pirit-bakır cev- 

herleşmesi olarak tanımlanabilir. 


Kızmehmet mahallesi bakır cevherleşmesi de 

köken ve jeotektonik ortam açısından literatürdeki 

porfiri bakır cevherleşmelerine uyum göstermekte 

olup, volkanik ada yayı granitoyidlerine bağlı, çok 

evreli ve l tipi granit bileşimli kayaçlar içerisinde yer 

almaktadır. 

KATKI BELİRTME 

MTA Genel Müdürlüğü Maden Etüt ve Arama 

Dairesi tarafından yürütülen "GAP Maden Aramaları 

Projesi" çalışmalarının bir bölümünü oluşturan bu 

araştırma sırasında arazi çalışması ve makale yazımı 

esnasındaki katkılarından dolayı GAP Maden 

Aramaları Projesi Başkanı Jeo. Yük. Müh. M. Şahin 

Tüfekçi'ye ve proje çalışanlarına yazarlar teşekkür 

ederler. 

DEĞİNİLEN BELGELER 

Yay/na verildiği tarih. 2 Mart 1999 

Ashley, P.M., Billington, W.G., Graham, R.L. ve Neale, 

R.C., 1978, Geology of the Coalstoun Porphyry 

Copper Prospect, Southeast Queensland, Australia: 

Econ. Geol. Vol. 73, pp. 945-965. 

Asutay, H.J., 1985, Baskil (Elazığ) çevresinin jeolojik ve 

petrografik incelenmesi: A.Ü. Fen Bilimleri Enst. 

Doktora Tezi, (yayımlanmamış), 156 s. Ankara. 

, 1986, Baskil (Elazığ) çevresinin jeolojisi ve 

Baskil magmatitlerinin petrolojisi. MTA Derg., 107, 

49-72, Ankara. 

Aydal, D., 1989, Doğan Ocak (Kisecik-Hatay) altınlı kuvars 

damarının mineralojik ve jeokimyasal olarak 

incelenmesi: Selçuk Üniv. Mim. Müh. Fak. Derg., 

4/2, 26-40. 

, Bülbül, M., ve Kadıoğlu, K., Y., 1992, Hatay altın 

yataklarının jeokimyasal olarak incelenmesi: 

Türkiye Jeoloji Bült., C, 35., 49-59. 

Baykal, F., 1966, 1:500.000 ölçekli Türkiye Jeoloji Haritası, 

Sivas paftası, MTA yayl., Ankara. 

Beyarslan, M., 1991, İspendere Ofiyolitinin petrografik 

özellikleri: F.Ü. Fen Bilimleri Enst, Yüksek Lisans 

Tezi, (yayımlanmamış), 57 s, Elazığ. 

Bingöl, A.F., 1984, Geology of the Elazığ area in the 

Eastrn Taurus region: In: O. Tekeli ve M.C. Güncüoğlu 

(eds), Geology of the Taurus Belt int symp. 

Proceedings 199-208.


Chappel, B.W. ve VVhite, A.J.R., 1974, Two contrasting 

granite types: Expanded abstract, Pasific Geology, 

8, 173-174. 

Debon, F. ve Le Fort, P., 1982, A Chemical mineralogical 

Classification of common plutonic rocks and associations: 

Transactions of the Royal Soc. Of Edinburg: 

Earth Sci., 73 p. 135-149. 

Dumanlılar, Ö., 1993, İspendere. (Malatya) civarı magmatitlerinin 

jeolojisi ve petrografisi: A.Ü Fen Bilimleri 

Enst, Yüksek Lisans Tezi, (yayımlanmamış), 62 s, 

Ankara. 

Erler, A., ve Aral, H. 1981, Porfiri Bakır Yatakları: ODTÜ 

Müh. Fak. Yayl., No: 67, Ankara. 

Evensen, N.M.; Hamilton, P.J. ve O'nıons, R.K., 1978, 

Rare earth abundances in chondritic meteorites. 

Geochim. Cosmochim. Acta, 42, 1199-1212. 

Hempton, M., ve Savcı, G., 1982, Elazığ Karmaşığının 

petrolojik ve yapısal özellikleri: TJK Bült., 25, 2, 

143-150. 

Irvine, T.N. ve Baragar, W.R.A., 1971, A guide to the Chemical 

Classification of the common volkanic rocks: 

Can. Jour. Earth Sci., 8, 523-548. 

Jakes, P. ve VVhite, J.R., 1970, K/Rb ratios of rocks from 

island arcs. Geochim. Cosmochim. Acta, 34, 849- 

856. 

Lowell, J. D. ve Guilbert, J. M., 1970, Lateral and vertical 

alteration-mineralization zoning in porphyry ore 

deposits: Econ. Geol., 65, 373-408. 

Maniar, P.D., ve Piccoli, P.M., 1989, Tectonic Discrimination 

of Granitoids: Geol. Soc. Of America Bulletin, 

v. 101, p. 635-643. 

Pearce, J.A.; Harris, N.B.W ve Tindle, A.G., 1984, Trace 

element discrimination diagrams for the tectonic 

interpretation of granitic rocks: J. Petrology, Vol. 

25, P 956-983. 

Perinçek, D., 1979, The Geology of Hazro-Korudağ-Çüngüş-Maden-Ergani-Hazar-Elazığ-Malatya 

Area: 

Guide Book, Tür. Jeol. Kur. Yayl, 33 s. 

Poyraz, N., 1988;.İspendere-Kömürhan (Malatya) Ofiyolitlerinin 

jeolojisi ve petrografisi: Doktora Tezi, G.Ü. 

Fen Bilimleri Enst., 151 s. (yayımlanmamış), Ankara. 

Sawkins, F. J., 1984, Metal deposits in relation to plate 

tectonics: Springer-Verlag Berlin Heidelberg, 325 

s. 

Sillitoe, R.H., 1981, Ore deposits in Cordilleran and island-arc 

Settings: Ariz. Geol. Soc. Dig. Vol. XIV, 

49-70. 

, 1993, Gold deposits in Western passific island 

arcs: The magmatic connection: IAEG weekend 

Course 8-9 May, Tralee-lreland. 

Sirel, E.; Metin, S. ve Sözeri, B., 1975, Palu (KD Elazığ) 

denizel-Oligosen'nin stratigrafisi ve mikro paleontolojisi-Türkiye 

Jeo. Kur. Bült., C. 18, 175-80. 

Streckeisen, A., 1976, To each plutonic rock, its proper 

name. Earth Sci. Rev., 12, 1-13. 

Turan, M., 1984, Baskil-Aydınlar (Elazığ) yöresinin stratigrafisi 

ve tektoniği. Doktora Tezi. F.Ü. Fen Bil. 

Enst., 180 s. (yayımlanmamış). 

, Aksoy, E. ve Bingöl, F.A., 1995, Doğu Torosların 

jeodinamik evriminin Elazığ civarındaki özellikleri: 

F.Ü. Fen ve Müh. Bil. Derg., 7 (2), 177-199. 

Tüfekçi, M. Ş.; Balçık, A.; Ulutürk, Y. ve Minas, M., 1979, 

Keban ve civarının molibden cevheri olanakları: 

TJM Kongresi bült., 1. 

ve Dumanlılar, Ö., 1994, Malatya-İspendere ve 

Elazığ-Baskil-Nazaruşağı arasında görülen cevherleşmelerin 

genel görünümü ve maden jeolojisi 

çalışma raporu: MTA Derleme Rap., 9739 (yayımlanmamış), 

Ankara. 

Yazgan, E., 1981, Doğu Toroslarda etkin bir Paleo-kıta 

kenarı etüdü (Üst Kretase-Orta Eosen): H.Ü Yerbilimleri, 

7, 83-104. 

ve Asutay, H.J., 1981, Definition of Structural 

units located between Arabian platform and Munzur 

Mountains and their significance in the geodynamic 

evolution of the area 35 th Congr. Geol. Soc. 

Turkey, abstracts p. 44-45. 

, ; Gültekin, M.C.; Poyraz, N.; Sirel, E. 

ve Yıldırım, H., 1987, Malatya güneydoğusunun 

jeolojisi ve Doğu Torosların jeodinamik evrimi 

MTA Rap, 2268 (yayımlanmamış), Ankara. 

ve Chessex, R., 1991, Geology and tectonic 

evolution of the Southeastern Taurides in the region 

of Malatya: Tür. Petrol Jeol. Der. Bült., 3, 11- 

42.

İSPENDERE (MALATYA) YÖRESi, SÜLFİT ... - MTA

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?