ÖZET Ahmet Rıfkı - Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi

BEKTAŞİ AHMET RIFKI, HAYATI VE ESERLERİ
ÖZET
Dr.Hayriye TOPÇUOĞLU
Ahmet Rıfkı (1884-1935), Bektaşîlik alanında yaptığı çalışmalarla tanınmıştır. Bektaşî
nefeslerini topladığı bir antoloji hazırlamıştır. Bektaşî Sırri adıyla yayımladığı üç ciltlik eserinde
Bektaşîliğin tarihçesi ve gelenekleri üzerinde durmuştur. II. Meşrutiyet dönemi mizah dergilerinde
yöneticilik tecrübesi de olan Ahmet Rıfkı'nın mizahî şiirleri ve yazıları yayımlanmıştır. Ayrıca Nakus-
ı Adem adlı şiir kitabı ve Hizmetçi Belası adlı bir romanı bulunmaktadır. Hürriyet ve İtilaf Fırkası
içinde siyasetle de ilgilenmiş; Millî Mücadele aleyhtarlığı dolayısıyla 1921'de yurt dışına çıkmış ve
İskeçe'de ölmüştür.
ABSTRACT
Ahmet Rıfkı (1884-1935), is famous for his works on the Bektashi order in his work Bektashi Sırrı composed of three
volumes, he mentinoed about the history and traditions of the Bektashi order. Ahmet Rıfkı who had the experience of management
published humorous poems and writings in humorous magazines in the period of Constitutional Monarch II. Besides, he has a poetry
book called Nakus-ı Adem and a novel called Hizmetçi Belası. He was interested in politics working for the Hürriyet ve İtilaf Fırkası
(The Party of Freedom and Consensus). Having been rebellious again National Straggle, he had goen abroad in 1921; died in İskeçe.
1908-1923 yılları, her alanda arayışlarla doludur. Siyasî ve kültürel zemin birbiri içine geçmiş, birbirini doğrudan etkilemiştir.
Otuz üç yıllık bir dönemin ardından, üstelik her cephede var olma mücadelesiyle karşı karşıya kalan Osmanlı İmparatorluğu’nun aydını,
1908 sonrası, adeta mucize saydığı II.Meşrutiyet’in ilânıyla birlikte, Osmanlı’nın içindeki dinamikleri yeniden hayata taşıyabilecek
kanalları yoklama, açma sorumluluğunu kendinde hissetmiştir. Potansiyel kanallar, milliyetçilikten sosyalizme, İslam’da modernizm
arayışlarından “asr-ı saadet”e sadık kalışa kadar geniş bir düşünce evrenine yayılır.
II.Meşrutiyet sonrasında, ilgi alanları mizah, Hürriyet ve İtilâf Fırkası ve millî mücadele
aleyhtarlığında kesiştiği için, birbirine kolaylıkla karıştırılabilen iki Ahmet Rıfkı vardır. İkisi de A.Rıfkı
imzasını atar; ikisi de isimlerinden çok lakaplarıyla tanınır. Biri, dostlarının Sakallı Rıfkı diye bildiği, Rıfkı
Baba dediği, Deli Rıfkı diye takıldığı yazar ve şair Ahmet Rıfkı’dır. Roman, mizahî yazılar, şiir ve Bektaşîlikle
ilgili çalışmalarıyla bilinen Ahmet Rıfkı, Derviş Ruhullah müstearıyla da tanınır. Diğeri, Türk karikatür
tarihinde, başarısıyla adına mutlaka yer verilen, ancak millî mücadele aleyhtarlığını fiiliyata döktüğü için
"hain" sıfatıyla anılan karikatürist Ahmet Rıfkı'dır.
Şair Ahmet Rıfkı, II.Meşrutiyet sonrasında, ilk anda birbiriyle ilintisiz görünen dört farklı alanda
kendini var etmek istemiştir: Sosyalizm, Bektaşîlik, Hürriyet ve İtilâf Fırkası’nın başlığa taşıdığı hürriyet
ve mizah. Yakın dostu Münir Süleyman Çapanoğlu’nun, “her dem kaynayan taşan ve lavlar saçan bir
zekâ” olarak tanımladığı Ahmet Rıfkı, karikatürist, Ahmet Rıfkı’dan farklı olarak, yukarıdaki dört alanın
kesişim noktasında, sadece “insanî” olanın ardına düşmüş; inandığı doğruya hizmet etmiştir. Dünyevî
olana bel bağlamayan Ahmet Rıfkı, aynı kavramlarda kendini ifade etme imkânı görmüş olmalıdır.

O, materyalizmle mistisizm, muhafazakârlıkla özgürlük, hayatın ciddiyetiyle mizah arasındaki
dengeleri kurmak için özel bir çabaya gerek duymamış, bütün bu unsurları dönemin özel şartları
içinde hazır bulmuştur.
İkinci Meşrutiyet ve Mütareke yılları, özlemle beklenmiş meşrutî idarenin, sihirli bir
değnek olmadığının ortaya çıktığı, esasın, kadroların kalitesine ve niyetine bağlı olduğunun
görüldüğü bir zaman dilimini içine alır. Ahmet Rıfkı, bu zaman diliminde, özellikle 1908-
1913 yılları arasında yazıları ve kitaplarıyla yayın dünyasına imzasını bırakabilmiştir. Onun
hayatında, 1908 öncesinde tutukluluk, 1913 sonrasında sürgün vardır. Osmanlı‟nın tarihinde
de 1908 öncesinde suskunluk, 1913 sonrasında İttihat ve Terakki‟nin sesi hakimdir. Tekrar
yazılarıyla basında göründüğü 1921 yılı ve devamında, bu kez, millî mücadele karşısındaki
mesafeli tavrıyla, yurt dışına çıkmak zorunda kalacak, edebiyat alanındaki varlığını yine
sürekli kılamayacaktır.
Edebiyat dünyasında A.(Elif) Rıfkı, Baba
Rıfkı, Derviş Ruhullah; siyaset dünyasında
Sakallı Rıfkı ve mizah dünyasında Deli Rıfkı
gibi yakıştırmalarla tanınan Ahmet Rıfkı'nın
bütün bu alanlarda kendine biçtiği paye
"mensubu olmak"tan öteye geçemiyor.
Yalnız gazeteciliğinde, mizahî dergilerde
sorumluluklar üstlendiği, müdir-i edebî veya
ser-muharrir olarak sorumluluk aldığı
görülüyor. Şair ve yazar Ahmet Rıfkı’nın
adı, ne edebiyat tarihlerimizde ne de belli
başlı ansiklopedilerde madde başı olarak
yer alır. Bu, onun mizahtan şiire,
romandan hikayeye, hatta araştırmacılığa
uzanan bir yelpazede eserler ortaya

koymasına rağmen, öncü, yol açıcı vasıflar
taşımamasına, dolayısıyla, dikkat çekici bir
edebî kimliğe sahip olmamasına
bağlanabilir.
1.AHMET RIFKI’NIN HAYATI
1.1.AİLE, EĞİTİM VE MESLEK
Ahmet Rıfkı Bey, 1884 yılında İstanbul'un Aksaray semtinde doğmuştur. Doğum tarihî
kaynaklarda farklı gösterilmiştir. Cahit Öztelli’nin verdiği tarih, 1885’tir. Ziya Şakir ve ondan iktibasla
birbirini tekrarlayan Sadeddin Nüzhet Ergun, Turgut Koca gibi yazarların kaynaklarında, "yaklaşık
1882 yıllarında" ifadesi yer alıyor. Kızı Fatma Tabende Doğu, babasının biyografisini yazdığı belgede
doğum yeri olarak Aksaray'ı veriyor. Bu bilgi, Münir Süleyman Çapanoğlu'nun Rıfkı'yı tanıttığı yazısında da
mevcuttur. Ancak, Tabende Doğu, yalnızca bir beyanında dedesi Ahmet Rıfat Efendi'den bahsederken:
"Defterdarlık görevi ile Selanik'te bulunduğu sırada ninem babamı doğurmuş."
demektedir. Bu bilgi, Hilmi Yücebaş’ın verdiği biyografide de mevcuttur. Ahmet Rıfkı’nın babası
Keçecizade Ahmet Rıfat Efendi defterdardır.
Münir Süleyman Çapanoğlu, Ahmet Rıfkı'nın babasını:
"Hoşsohbet, kalender, nüktedan, şiire ve sanata düşkün bir insandı. Aynı zamanda 'Tarikat Ehli'
idi." cümleleriyle tanıtır. Ahmet Rıfat Efendi'nin mezarı, Bursa Çekirge'de Karagöz Mezarlığı'ndadır. Yine
Tabende Doğu’nun Samsun'dan Çapanoğlu'na hitaben yazdığı ve babası hakkında tanıtıcı bilgiler verdiği
bir mektubundan dedesinin, dolayısıyla Ahmet Rıfkı'nın varlıklı bir aileye mensup olduğunu öğreniyoruz:
"Dedem Sultan Abdülaziz Sultan II’nci Abdülhamit devrinde defterdarlıkta bulunmuş oldukça
zengin sayılan ve Aksaray'da konakları, bostanları olan bir zatmış."
Fatma Tabende Doğu ve babasının arkadaşı sıfatıyla ziyaret ettiği Refik Halit Karay arasında
geçen konuşmada, Refik Halit Karay’ın kendisine yöneltttiği soruda ailenin sosyal statüsünü gösterir
niteliktedir:
"Baban aristokrat bir ailedendi onlarla bağ kurdun mu?"

Mevcut bilgiler doğrultusunda, baba Ahmet Rıfat Bey'in çeşitli merkezlerde önemli devlet
memuriyetlerinde bulunmuş varlıklı bir bürokrat olduğu ortaya çıkmaktadır. Anne Irfan Hanım,
Kafkasya'dan gelen fakir bir dervişin kızıdır. Ahmet Rıfkı, ağabeyi İzzettin Bey ve ablası Azize Hanım’la
birlikte üç çocuklu ailenin en küçüğüdür. Azize Hanım'ın oğlu Rafet Canıtez, TBMM başkanvekilliği
görevinde bulunmuş bir bürokrattır.
Ahmet Rıfat Bey, başlangıçta oğlunu ilkokula göndermez. Ahmet Rıfkı, ilk eğitimini evde alır.
Fatih medreselerinden Arapça ve Farsça'yı öğrenen A.Rıfkı, rüşdiye'yi Aksaray'da "hususi bir okulda",
idadiyi Şemsülmaarif ve Saint Benoit'da okumuştur. Mekteb-i Hukuk ve Tıbbıye'ye devam etmişse de
yüksek öğrenimini tamamlayamamıştır. Çapanoğlu, Ahmet Rıfkı’nın öğrenciliği döneminde babasından
ders aldığını, Tuhfe-i Vehbî’yi ezberlediğini, Gülistan’dan temrinler yaptığını kaydeder.
Ahmet Rıfkı'nın tek çocuğu ve dört torunu da hayatta olduğu halde ailesi hakkında pek bilgi
edinmemiz mümkün olmadı. Bunda, Ahmet Rıfkı'nın dağınık coğrafyalarda geçen hayatını yansıtan
bilgilerin eksikliği kadar; ilerde hayatının İskeçe’de geçen bölümünde değineceğimiz üzere, bir muhalifin
eşi olarak Ayşe Doğu’nun Türkiye'ye gelme hazırlığı sırasında mevcut evrakı imha etmek istemesinin de
payı olsa gerektir. Fatma Tabende Doğu’nun babasına ait hatıraları 6 yaşla, İskeçe’ye dair hatırladıkları ise
11 yaşla sınırlıdır. O-6 yaşında iken babası ölmüş; 11 yaşında, annesiyle Türkiye’ye gelmiştir.
Ahmet Rıfkı, devlet memuriyetinde bulunmamış, gazetecilik ve edebiyatla ilgili çalışmalarıyla
meşgul olmuştur. 1908-1912 yıllarında basında, özellikle mizah dergilerinde görünür ve sorumluluk
üstlenir. 1913-1920 yıllarını Anadolu’da sürgün olarak geçiren Ahmet Rıfkı, 1920 sonrası, politikanın ve
yayın dünyasının tekrar içinde yer almıştır. 1922’den itibaren, yurtdışında kaldığı dönemde, Mısır’da iken
ticaretle uğraşmış, İskeçe’de iken öğretmenlik görevinde bulunmuştur.
1.2. SİYASET VE BASIN DÜNYASINDA YER ALIŞI
Ahmet Rıfkı, hayatının akışını yönlendiren politikayla öğrenciliği döneminde tanışmıştır. İlk politik
tecrübesi tamamiyle kendi dışında gelişmiş, üstelik mahkûmiyetiyle sonuçlanmıştır. Tıbbıye-i Şâhâne'nin
son sınıf öğrencisi Ahmet Rıfkı, üzerinde Abdülhamid aleyhine yazılmış bir yazıyla yakalanır. Oysa metni
yazan, sürekli birlikte olduğu fakir bir arkadaşıdır. Müebbet hapse mahkum edilen Ahmet Rıfkı'yı
II.Meşrutiyet'in ilanıyla gelen genel af kurtarır. Tıbbıye öğrenciliği döneminde iki samimi arkadaşı vardır.
Biri Karagöz gazetesini çıkaran Ali Fuat’tır. Diğeri, Rıfkı'nın yazısını da iyi taklit edebilen fakir bir
arkadaşıdır. İkincisi, belki de Ahmet Rıfkı'nın politikaya aktif ilgi duymasında böylece rol sahibi olmuştur.
Bu mahkûmiyetle ilgili bilgiyi belgeleyen bir tarih ve mekân kaydını, Eşref'te yayınlanan "Boğuk
Eninler" şiirinin altına düşmüş buluyoruz. 12 Şubat 1323/1908’de Hapishane-i Umûmî’de, Şirvanizâde

Mahmut Tahir’e hitaben yazılmış şiirde, Ahmet Rıfkı, tutukluluk günlerinin burukluğunu dile
getirmektedir. Şiirin son dörtlüğü:
“Dün, en parlak mehâsinle müzeyyen âlem-i handân
Bugün; habs ü esaret, girye, mâtem, zulmet-i zindân
Yarın;kâbus-ı hiçîye bürünmüş leyle-i hicrân
Benim her saniyem bir devr-i edbâr ü felâkettir.”
“Fikrimin Semâlarında” şiirinin altındaki tarih ve özellikle mekâna ilişkin düştüğü kayıt, duygusunu
da yansıtır: “Dâr-ı felâket: 323 Kânûn-ı sânî” Anarşistler üzerine kaleme aldığı bir yazıda da tutukluluk
günlerine bir göndermede bulunmuştur. Ahmet Rıfkı, hayat hikayesiyle, iflah olmaz bir "muhalif"
portresini önümüze koyuyor.
1.2.1. 7-8 Nisan 1909 Öğrenci Olaylarında "Kısık Sesli Adam"
II.Meşrutiyet’in ilânı, Boğuk Eninler’de dile getirilen “yarın” tanımını, iktidar karşıtları için adeta
doğrular. İttihad ve Terakki Fırkası'nın yönetime geldikten sonra beklentilere cevap verememesi, giderek,
muhalif grupların sesini yükseltmesine yol açar. Basın, ifade özgürlüğünü kullanarak tavrını açıkça ortaya
koyunca bir süre sonra baskılar başlar ve şiddete dönüşür. Serbestî Gazetesi başyazarı Hasan Fehmi Bey,
iktidar -muhalefet çekişmesinin basına yansıyan hesaplaşmasında ilk kurban olur:
Serbestî Gazetesi önderliğinde, İttihat ve Terakki egemenliğini yıpratmak için basında sürdürülen
kampanya, Serbestî Gazetesi Başyazarı Hasan Fehmi Bey'in 6/7 Nisan 1909 günü akşamı Köprü (Galata)
üzerinde öldürülmesiyle doruk noktasına ulaşır. Katil bulunamamakla birlikte genel ve yaygın kanı Hasan
Fehmi Bey'i İttihatçıların öldürttüğü noktasında toplanmaktadır.
İkdam Gazetesi Başyazarı ve Mülkiye'de siyasî tarih öğretmeni Ali Kemal Bey, 7 Nisan 1909 tarihli
dersinde, öğrencilerine Hasan Fehmi'nin öldürülmesinden duyduğu üzüntüyü anlatırken, öğrencileri
harekete geçirecek bir üslup kullanır. Benzer tavır, Hukuk Fakültesi'nde bir başka öğretim üyesince
sergilenir. Cemal Kutay'a atfen Aktar'ın verdiği bilgiye göre, Hukuk Fakültesi'nde Celalettin Arif Bey, 7
Nisan'da gerçekleşen gösteri için öğrenciyi kışkırtmıştır. Aktar, bu iddianın genelde doğru olmasına

karşın, kışkırtmanın söz konusu olmadığını vurgular. Nitekim o günlerde Talebe-i Hukuk Cemiyeti Kâtib-i
Umûmîsi Burhan Felek, olaylara rastlantı sonucu katıldığını ifade etmiştir. Burhan Felek, yıllar sonra
Fatma Tabende Doğu’nun kendisini ziyareti dolayısıyla geçmişe döndüğü o günlerden, yine rastlantı
sonucu gözüne ilişen Ahmet Rıfkı'yı belli belirsiz hatırlar. Kendisinin “istemeyerek başını belaya soktuğu”,
Bâb-ı Ali’ye gidip sadrazamı binek taşına davet ettiği günden aklında “kısık sesli bir adam” kalmıştır:
“Uzatmayalım, ben Bab-ı Ali'de sadrazamdan, bir gece evvel köprü üstünde öldürülen, Serbestî
Gazetesi Başyazarı ve İttihatçıların muhalifi Hasan Fehmi Bey'in katilini bulmasını istedikten sonra,
arkamızda birikmiş olan büyük kalabalıkla Bab-ı Ali yokuşunu inerken, idarehanesi hemen Bab-ı Ali’nin
karşısındaki köşede, Yeni Gazete’nin bulunduğu yerde, sesi biraz kısık, sakallı bir gencin oradaki sokak
fenerine tırmanıp konuştuğunu gördüm. Bunun Baba Rıfkı olduğunu söylediler. Baba Rıfkı orada neler
söyledi? Belki işitmedim, belki de hatırımda kalmadı."
Ahmet Rıfkı’nın muhalif kimliği, baskıya karşı çıkma noktasında belirginleşmektedir. Yazıları ve
şiirlerinde görüleceği üzere, romantik ve popüler düzeyde bir sosyalist düzeni de bu dönemde düşlemeye
başlar.
1.2.2. Sosyalist Fırkalar İçinde Ahmet Rıfkı
Hüsrev Hatemi, Ahmet Rıfkı'yı tanıttığı yazısına "Sosyalist ve Bektaşî Şair: Ahmet Rıfkı Bey" başlığını
uygun görmüştür. 1942'de Yeni Yol dergisine kapak yapılan Ahmet Rıfkı, "Halkçı-Devrimci Türk şairi Baba
Rıfkı" ibaresiyle sunulur. Ancak, vurgulanmasına rağmen Ahmet Rıfkı'nın hayatında sosyalistliğini
belirginleştirecek dikkat çekici bilgilere ulaşamadık. II.Meşrutiyet yıllarında kurulmuş iki sosyalist fırkanın,
Osmanlı Demokrat Fırkası ile Osmanlı Sosyalist Fırkası’nın mensupları arasında ismi geçmektedir.
1910’da kurulan, başkanlığını Dr. İbrahim Temo’nun yaptığı Osmanlı Demokrat Fırkası 1911’de
gücünü kaybetmiştir. A. Rıfkı’nın parti içindeki yerini ismi dışında tespit edemedik.
“Fırkaya katılan diğer ünlü yazarlar arasında; Mahmud Sadık, Bezmi Nusret (Kaygusuz), Şirvanizade
Mahmut Tahir, Şahabeddin Süleyman, Halil Rıfatpaşazade Ahmet Rıfat, Ferruh Niyazi, Muhlis Sabahattin
(tanınmış müzisyen), Ahmet Rıfkı, Maliye Mümeyyizi Remzi, Eczacı Tevfik Bey ile Cevdet Paşanın büyük
kızı Emine Seniye Doğu sayılabilir."
Tarık Zafer Tunaya, Demokrat Fırka'nın, aynı dönemdeki pek çok hareket gibi sonuçta "Hürriyet ve
İtilaf Fırkası'na akan muhalefet seli"ne karışmaktan kendini kurtaramadığını ve 5 Aralık 1911 tarihli

toplantıyla Hürriyet ve İtilaf Fırkası'na katılma kararı aldığını belirtir. Ayrıca, daha önce kurulan Osmanlı
Sosyalist Fırkası'na geçen üyeler olmuştur. Ahmet Rıfkı bunlar arasında yer alır.
Osmanlı Sosyalist Fırkası, 15 Eylül 1910’da kurulmuştur. Başkanlığını İştirak sahibi Hüseyin
Hilmi'nin yaptığı partinin yayın organı da İştirak gazetesi olmuştur. Fırka etkin çalışmalar içinde olmadığı
için zamanla siyaset sahnesinden silinmiştir:
"Zaman zaman ortaya çıkarak İttihatçıları kızdırmaktan başka bir eylemi olmayan bu Fırka ne
Osmanlı Ülkesi içinde gelişen Sosyalizm düşüncesine bir katkıda bulunmuştur ve ne de bu konudaki
eylemlerle bir ilgisi vardır."
Tunaya, Demokrat Fırka mensubu bazı üyeleri de Osmanlı Sosyalist Fırkası içinde saymayı uygun
bulur. Saydığı isimler, Bezmi Nusret (Kaygusuz), Şirvanizade Mahmut Tahir, A.Rıfkı (Derviş Ruhullah), Rıfat
Süreyya Beyler'dir.
Bezmi Nusret, hatıralarında, bu bilgiyi hatırlatarak, Tunaya'yı düzeltiyor. Buna göre, Baha Tevfik,
hiçbir fırkaya intisap etmemiştir. Yukarıda ismi geçenlerin fırkayla ilişkisi de kuşkulu görünür:
"15 Eylül 1910 tarihinde Osmanlı Sosyalist Fırkası kuruldu. Türkiye’de Siyasal Partiler ismindeki
tetkik ve tetebbu mahsulünü yüksek bir zeka ve tahammül ile telif eden hukuk profesörü Tarık Z.Tunaya,
bunun elemanları meyanında bizim Pertev Tevfik'i, İsmail Faik'i, Baha Tevfik'i, Hamid Suphi'yi, A.Rıfkı'yı,
Şirvanizade Tahir'i, Seyfeddin Arif'i saymaktadır. Baha Tevfik ömründe hiçbir fırkaya intisap etmemiştir.
Diğerlerinin de münasebeti fırka kurucusu ile tanışmak ve görüşmekten öteye geçmemiştir."
Osmanlı Sosyalist Fırkası'nın kuruluşundan yedi ay önce yayın dünyasına katılan İştirak dergisinin
yazar kadrosunda Ahmet Rıfkı'nın ismi geçmektedir. İştirak'te çıkan "Gölgeler" yazısının üstünde, çiçek
deseni içinde A.Rıfkı'nın portresi yer alıyor. Altında: "Muharrirîn-i Osmaniye'den:A.Rıfkı Bey"
kaydı düşülmüştür. Yazarın bu dergide siyasî nitelikli yazıları yayınlanmıştır.
18 Teşrin-i Sani 1326/1910'da ilk sayısı yayınlanan İnsaniyet'in künyesinde “Osmanlı Sosyalist
Fırkası’nın nâşir-i efkârıdır.” ibaresi görülür. İlk sayısında, Ahmet Rıfkı'nın Fransız sosyalistlerden Jean
Jaurés'e ithafen yazdığı "Nara-i İkaz" yayınlanmıştır. Tevetoğlu, şiirde geçen “kızıl sancak”a nazire
kabilinden, şiirin tamamını “gerçek bir Kızıl Nâra” olarak nitelendirmiştir. Ahmet Rıfkı, “Kızıl Sancak”
başlıklı bir fırka marşı da önermiştir.
Romantik, popüler düzeyde bir duyarlılıkla sosyalizmi benimsemiş olan Ahmet Rıfkı, seçim
çalışmaları içindeki Osmanlı Sosyalist Fırkası uğruna kaba güçle de karşılaşmıştır. 1912 seçimlerinde,
İttihat ve Terakki Fırkası’na karşı güç oluşturmaya çalışan fırka mensupları zorluklarla karşılaşır:

“Seçimler başladı. Fakat bu bir seçim değil, bir curcuna idi. Gürültülü nümâyiş yapanlar
hükûmet partisine mensup kişiler olduğu için, takdire mazhar oluyor; muhalif partiye oy vermek
isteyenler silleler, tokatlarla karşılanıyordu. Gazinoların camları kırılıyor, polis tarafsız davranmıyordu.
Balat’ta iki üç arkadaşıyle geçen şair A.Rıfkı; sabıkalı Kör Rıza’lardan sandalcı Hızır’lardan sopa yedi. Ve
polis bir şey yapamayıp aczini gösterdi.”
Ahmet Rıfkı’nın hayatında bir dönem sosyalizme ilgi duyuşunda, Eşek, Eşref, Züğürt, Kibar ve Zeka
dergilerinde birlikte çalıştığı, sosyalist fırkalarda isminin birlikte geçtiği Baha Tevfik’le arkadaşlığının da
payı olmalıdır. Çapanoğlu, Sosyalist Hilmi’yle ilgili bir anektodunda Baha Tevfik’in ona takıldığı bir dost
ortamını anlatmıştır. O ortamda, Ahmet Nebil Çeka, Cevdet Maşuk, Baha Tevfik ve Sosyalist Hilmi’nin
yanısıra “kafadaşı ve gönüldaşı” Ahmet Rıfkı’da vardır. Şiirlerini ithaf ettiği isimlerin çoğu sosyalist
eğilimleriyle tanınır. Hapishaneden yazdığı "Boğuk Eninler"i Şirvanizade Mahmut Tahir'e ithafı uygun
görmüş; “Blanki” şiirini, Dr.İbrahim Temo'ya adamıştır. “Rahibe”, Emin Lâmî’ye ithafen yazılmıştır.
"Sen ey alâmet-i tahlis! Ey kızıl sancak!
Görün de kahr u taaddiyi mahvedip, yık yak
Kızıl yüzünle görün, rûha eyle sen te'sir;
Ridâ-yı vahşeti yırt, bargâh-ı zulmü devir..."
gibi keskin çıkışlarla kızıl bayrakta sembolize edilen değerleri sahiplense görülüyor ki "sosyalist"
kimliği heyecan düzeyini aşmaz.
Hayatının bir döneminde, sosyalist bir örgütlenme içinde yer alacak, sosyalist basında yazıları
çıkacak ve sosyalistlerden övgüyle bahsedecek kadar bu ideolojiye sempati duyan Ahmet Rıfkı’nın, daha
sonraki dönemlerde, sosyalist hareket yeniden canlandığında bile, artık, söz konusu hareket içinde
olmayışı, onun sosyalizme ilgisinin çok da kalıcı olmadığını göstermektedir. 1942’de çıkan Yeni Yol’un
kapağına Ahmet Rıfkı’yı "Halkçı-Devrimci Türk şairi Baba Rıfkı” olarak taşımak, onun sadece bir dönemine
işaret etmenin ötesinde bir anlam taşıyamayacaktır. Muhalif Ahmet Rıfkı'yı Cumhuriyet sonrasına
taşıyabilmenin en kestirme yolu, İtilafçı kimliği ve Osmanlının devamından yana tavır koymasıyla
olmayacağına göre, solcu kimliğiyle muhalif yanını meşrulaştırmak olacaktı. Bu açıdan, yukarıda
verdiğimiz Yeni Yol'un takdim cümlesi kayda değer. Ahmet Rıfkı’nın Hürriyet ve İtilâfçı kimliği, sosyalist
kimliğinden daha uzun bir zaman dilimini kapsar ve daha kalıcıdır.
1.2.3.Mizah Basınında Ahmet Rıfkı

Ahmet Rıfkı, birçok mizahî derginin yöneticisi, yazar ve şairi ve hepsi bir arada Türk mizahının "Deli
Rıfkı"sıdır. Çapanoğlu arkadaşını gülen çehresiyle hatırlar:
"O, esasen şen, şakrak bir insandı. Gözlerinde ince, engin ve fatin bir tebessüm, bağıra bağıra, şevk
ve heyecanla söyler, konuşur, güler, güldürürdü."
Refii Cevat Ulunay, deli lakaplı arkadaşlarını sıralarken Ahmet Rıfkı„yı atlamaz. Ancak,
ince bir harf ve dolayısıyla anlam değişikliği ile onu diğerlerinden ayırmayı tercih eder:
“Meselâ arkadaşlar arasında „mecânîn-i hamse‟ olarak kaydettiklerimizden bugün
İskilip‟te bulunan şair Rıfkı Bey vardı ki, aramızda Deli Rıfkı diye adlandırıyorduk.
Bana soracak olursanız deli kelimesindeki „d‟yi kesr ile („di‟ diye) telaffuz ederek hececi
şairimizi „gönül‟e nisbet ederdim.”
Hayatı neşesiyle yaşamayı sever. Celis’in “Blöf Sîmâlar” üst başlığıyla yazdığı bir şiirde, mizahî de
olsa Ahmet Rıfkı hakkında fikir veren birçok ayrıntıya rastlanır.Dış görünümüne ilişkin, yüz özelliklerini
işleyen Celis, siyah, kumral “biçimce yufka, sivrimsi” bir sakaldan ve ensiz, uçsuz bıyıklardan söz eder.
Arkadaşı Ahmet Rıfkı’nın yüzü ve gözlerini “az ufak”, fakat “tatlı” bulur. Celis’e çizdiği Ahmet Rıfkı, biraz
ehl-i keyf görünmektedir:
“Ne sanatçı, ne ahlakçı! Keyifçi, sahib-i meslek
Fakat bazan (Şahabeddin Süleyman)dan daha gevşek
Yaşar güya hayal, yahud da bir seyyar-ı bîmahrek
Sokulgan, nazlı, bîperva
O bir mevcûd-ı müstesna...
Başyazarlığını yaptığı Yeni Geveze'de okurlarına oynadığı küçük oyun, bir mizah dergisine
yakıştığı kadar, Çapanoğlu’nun çizdiği portreye de yakışan bir ayrıntı olarak dikkat çeker. 1 Nisan
günlü nüshada, Sirkeci Gar Gazinosu'nda manzume-i müdhike okunacağına dair bir duyuru yer alır:
“Gazetemiz sermuharriri tarafından Sirkeci’de Gar Gazinosu’nda bugün akşam saat on ikide bir
manzume-i müdhike kıraat olunacağından arzu edenlerin teşrifleri ilan olunur.”

Duyuruyu görenler, Sis şiirinin naziresinin okunacağı ihtimaliyle birahâneye giderler. Belirtilen
saat gelir, geçer ve bekleşenler “sermuharririn bu yalancılığına kızarlar”. Durumun 1 Nisan şakasından
ibaret olduğu sonradan anlaşılır.
Ahmet Rıfkı‟nın biyografisinde, mizaha yatkınlığını gösteren kayda değer bir ayrıntı
vardır. Ziya Şakir, Ahmet Rıfkı‟nın II.Meşrutiyet‟ten sonra, sahnede Karagöz‟ü canlı olarak
göstermek istediğini, hatta bizzat Karagöz rolünü oynadığını, ancak başarılı olamadığını
belirtmiştir. Fatma Tabende Doğu, Çapanoğlu‟nun kendisine anlattıklarına dayanarak,
A.Rıfkı‟nın Karagöz merakının üniversite öğrenciliği öncesinde, ilk gençlik yıllarında
doğduğunu ve bilgili olan karakteri canlandırdığını, lise çağlarında Hacivat‟ın taklitini
yaptığını ifade etmiştir. Ahmet Rıfkı, 1913‟te Sinop‟a sürgün gönderildiğinde de bu hayal
perdesine olan merakını dostlarıyla paylaştığı bir gösteriye dönüştürmüştür.
II.Meşrutiyet'in ilanıyla birlikte, kendine serbest ifade alanı bulan basın sektöründe mizah da
gerçek bir patlama yaşar.
Ahmet Rıfkı, 1909-1912 yılları arasında, Musavver Eşref, Yeni Geveze, Kibâr, Züğürt, Curcuna,
Falaka, Perde, Eşek ve Karagöz dergilerinde mizah yazarı, şairi veya dergi yöneticisi olarak emek
vermiştir. 1927’de İskeçe’de çıkan Şeytan dergisinin künyesinde muharrir olarak sadece A.Rıfkı vardır.
Musavver Eşref’te Falaka ve Eşek’te edebî müdür; Yeni Geveze, Perde ve Curcuna’da başyazar olarak
çalışmıştır.
Musavver Eşref’in 26 Teşrîn-i sânî 1325/1909-28 Şubat 1325/1910 tarihleri arasında çıkan 39-49.
sayılarında sorumlu müdür Ahmet Rıfkı’dır. 50. sayıda Cevdet Maşuk sorumluluğu devralır. “Blöf Sîmalar”
üst başlığıyla yazdığı mizahî şiirleri ve bu tarz şiirlerinin yanısıra, mizah dergisi olmasına rağmen mizah dışı
birçok şiiri ve mensurelerini bu dönemde Eşref’te yayınlamıştır.
1908 yılında yayınlanan Geveze'nin devamı niteliğindeki Yeni Geveze, 1 Mart 1326/1910 yılında
çıkmıştır. Her sayısı "muhavere" ile açılan ve İttihat ve Terakki aleyhtarı basın organları arasında yer alan
bu derginin, imtiyaz sahibi Kirkor Faik, başyazarı ve sorumlu müdürü Ahmet Rıfkı'dır:
"O zamanlar (Yeni Geveze) başyazarı rahmetli şair Rıfkı idi. İttihad ve Terakki’ye muhalif olduğu için
gazetede fırkaya hücum ediyorlardı. Rıfkı, şair olduğu kadar kuvvetli bir heccavdı. Orijinal hicviyeler
yazıyordu. Mizahçılığı da kuvvetli idi."
Çapanoğlu, bu bilgiyi Basın Tarihimizde İlave’de tekrarlar. Geveze’nin çok ibtidaî olduğunu, Yeni
Geveze’nin, dönemin mizah zevkine ve anlayışına göre, belirli bir seviyeyi tutturduğunu söyler. Yazıları,

Ahmet Rıfkı’nın yazdığını, sonrasında Nureddin Rüştü’nün yazmaya başladığını kaydeder. Baha Tevfik'in
de yazılarının yayınlandığı Yeni Geveze'de başyazar Rıfkı'nın aktifliği, gazetenin sahibi Kirkor Efendi'nin
ittihat yanlısı yayın yapmak istemesiyle sona erer. Rıfkı gazeteden uzaklaştırılır.
A.Rıfkı, Yeni Geveze'yi yönettiği dönemde mahkemelik olur. Derginin Mayıs sayısında mahkeme
haberi yer almıştır:
"Sermuharririmizn muhakemesi
Heyet-i tahkikiye reis-i sabıkı Eskişehir mütemekkinlerinden Mehmed Ali Efendi'nin ser muharrir
ve müdir-i mesulümüz Rıfkı Bey aleyhine açtığı davanın mayısın 9. pazar günü rüyet edileceği yazılmıştı.”
Aynı haberde, meşguliyetinden dolayı Ahmet Rıfkı’nın mahkemede hazır bulunamadığı ve
beraat ettiği bilgisi de aktarılmıştır. Yeni Geveze’yle ilgili bir konu olduğu anlaşılan mahkeme hakkında
ayrıntılı bilgi verilmemiştir.
Eşek dergisinin devamı niteliğindeki dergilerden Kibâr’ın 23 Teşrîn-i sânî 1326/1910 tarihli
sayısında, A.Rıfkı’nın Baba ve Çemenderzâde Nâhik imzalı iki şiiri yayınlanmıştır. Kibâr'ın künyesi ile
Eşek'in künyesi arasındaki tek fark, Eşek ve Kibâr kelimelerinin yer değiştirmiş olmasından ibarettir. Reşat
Ekrem Koçu, Kibâr'ın imtiyaz alınmadan hemen yayına sokulduğunu belirtir. Çapanoğlu, Kibâr dergisinde,
"(Eşek) gazetesine protesto telgrafı çekenlere" kaydıyla yer alan aşağıdaki kıtanın Ahmet Rıfkı’ya ait
olduğunu belirtmiştir:
"Taaccüplerle, hayretlerle gördüm, çok haya ettim
Müsavat ve adalet var devirde, eyleme inkar
Anırsam da biraz şiddetli, olma muzdarip çünkü
Bu meslekte ben de bir ferdim, bugün hakkı kelamım var."
A.Rıfkı’nın 1911’de sayfalarında göründüğü mizahî dergiler, Curcuna, Züğürt, Falaka ve Perde’dir.
Kırkor Faik Efendi'nin Yeni Geveze'nin bir benzeri olarak 1911'de çıkardığı Curcuna'da başyazar yine
A.Rıfkı olur.
1 Mart 1327/1911 tarihinde yayın hayatında yerini alan Züğürt de Baha Tevfik'in başını çektiği
dergiler arasındadır. Ahmet Muhtar'ın sorumlu müdürlüğünde çıkmıştır. Künyede, pantolonu yamalı,
arkasında eşeği ile yürüyen bir adam vardır.

"Milletin terbiyesine hâdim ve 'edeb dairesinden' harice çıkmaz mizah gazetesi"
ibaresiyle sunulan Züğürt'ün künyesinde sermuharrir olarak Çulsuzzade, müdir-i edebî olarak Cebidelik
yazıyor. Yazı kadrosunda, Kopuk, Aynasız, Mangiz Nanay, Küfelik gibi isimlerle birlikte geçen Haneberduş,
Artan’ın takma isimlerle ilgili eserinde A.Rıfkı’ya ait gösterilmiştir. İttihat karşıtı olan bu dergide Ef'i,
Haneberduş, Züğürt, Cebidelik gibi takma isimlerle yazılmıştır. Ancak, isimleri bire bir edebiyatçılara
eşlemek mümkün görünmemektedir. Çapanoğlu, bu isimlerden Ef'i'nin, Celis takma adını da kullanan
Rahmi'ye, diğerlerininse Baha Tevfik ve Ahmet Nebil'e ait olduğunu belirtmiş; dergideki bir çok ismi
A.Rıfkı ve Hüseyin Kami'nin de kullandığı kaydını düşmüştür.
Falaka, 1911 yılında yayın hayatına giren mizah dergilerindendir. Mahmud Nedim Bey’in
çıkardığı Falaka’da, 15. sayıdan itibaren, edebî müdür Ahmet Rıfkı olur. Falaka'nın 15.sayısından
itibaren (15 Eylül 1327/1911) "sahib-imtiyaz ve sermuharriri Mahmud Nedim" ibaresinin altına
“müdir-i edebî: A.Rıfkı” ibaresi de yerleşir.
Dönemin mizah dergilerinden Perde, Karagöz'e rakip olma iddiasıyla Kirkor Faik Efendi
tarafından 21 Teşrîn-i sânî 1327/1911'de yayın hayatına katılmıştır. Başyazar A.Rıfkı'dır.
Mahmud Nedim Bey'in kardeşi A.Sami Bey, Perde'nin tahrir heyeti müdürlüğünü yürütür.
Künyesinde açık bir perde önünde Karagöz ve Hacivat figürü olan derginin, künye altı
ibaresi:
"Vakti geldiği zaman açılır perde-i ibrettir."
Yazı ve şiirler genelde imzasızdır. Mevcut karikatürlerin ana figürleri, Hacivat ile Karagöz olan
dergide, her sayı Karagöz'le Hacivat arasındaki bir "muhavere" ile açılmaktadır. “Takvim-i Ceraid”
sütunlarında, değişik yayınlardan seçilmiş cümleler ve onlara ilişkin Perde'nin yine birer cümlelik
değerlendirmeleri yer alıyor. 6.sayıdan itibaren başyazar A(yın) Sami'dir.
Perde’nin ikinci sayısında “Kirkor” imzalı bir açıklamada Karagöz’e yüklenme vardır. “Mecbûrî Bir
Cevab” olarak kaleme alınan yazıda, Karagöz, mizahî yayınlara tahammülü olmayan bir mizah gazetesi
kimliğiyle değerlendirilmiştir.
Ahmet Rıfkı’nın arkadaşı Ali Fuat’ın Karagöz’ü 1908’de yayın hayatına girmiştir. Dönemin en uzun
soluklu ve kaliteli mizah dergileri arasında ismi geçen dergi, Cumhuriyet sonrası, 1950’ye kadar aralıklarla
da olsa yayınlanmıştır. Derginin ilk çıktığı dönemde A.Rıfkı adına rastlanmaz. Başyazarlığını sırasıyla,
Mahmud Nedim Bey, Baha Tevfik, Mahmud Sadık gibi yazarların yaptığı Karagöz'de Ahmet Rıfkı, 28
Temmuz 1328/1912-14 Teşrîn-i sânî 1328/1912 tarihleri arasında, "Baba" takma adıyla mizahî
manzumeler ve musahabeler yazmıştır. 20. Asırda Zeka'nın 9 Temmuz 1328/1912 tarihli nüshasında

Karagöz'ün yazı kadrosunu fotoğraflı olarak tanıtan bir sayfa yayınlanmıştır. Ahmet Rıfkı'nın portresinin
altında "Kısm-ı manzum muharriri A.Rıfkı Bey" yazılıdır.
16 Kasım 1910'da ilk sayısı yayınlanan Eşek dergisinin künyesinde yer alan isimlerden biri,
derginin edebî müdürü olarak görünen Çemenderzade Nahik'tir. Kendisine böyle bir takma ismi lâyık
gören kişi de Ahmet Rıfkı'dan başkası değildir.
Turgut Çeviker’in dört ana grupta topladığı mizah dergilerinin bir alt grubu "Eşek Tipi Mizah Dergi
ve Gazeteleri"dir. 1910'da çıkmış Kibâr, Alafranga, El Malum vb. bu gruba dahil ettiği dergilerin genel
özelliği olarak aşağıdaki tesbiti yapar:
"Türkiye'de materyalist düşüncenin ilk temsilcisi bilinen Baha Tevfik tarafından yayınlanan Eşek,
seyirlik oyunların mizahî kahramanlarıyla dolup taşan, öte yandan modern bir çizgiyi getirip sürdüren
mizah yayınları arasına ansızın girmiş ilginç yayınlar zincirinin ilk halkasıdır. Eşek ve öbürleri, yazı ve
karikatürlerinde eşekler dünyası aracılığıyla insanları ele almaktadır. Temelde sert, kara bir yergiyi yazı ve
çizgiyle getirmişlerdir.”
Yine Baha Tevfik'in çıkardığı dergiler arasında yer alan Piyano'da Eşek'in çizgisini ortaya koyan bir
ilân yer almıştır:
"Bu namda bir mizah gazetesi yakında intişar edecektir. Mündericat ve resim cihetiyle diğer mizah
gazetelerine teveffuk edeceği tabii olan bu gazetenin:
'Öyle bir eşşek ki bâlâsındaki teşdîdinin
'Alet-i tımara benzer lâ-yuadd dendanı var'
vasfına tamamiyle kesb-i liyakat edeceği kaviyyen me'muldur."
Künyesinde, masa başında yazı yazan bir eşek figürünün yer aldığı derginin kadrosu da
eşeklerden kuruludur: Topal Eşek, Kır Eşek, Tırnağı Karıncalı, Kabakulak. Künye altındaki ibare:
"İnsanlara dersi edeb verir, sahiblerinin eşekliği tutunca neşrolunur, mutî, mütehammil ve
beynelmilel hayvan gazetesidir."
Eşek'in Ahmet Rıfkı'yı da içine alan ilginç bir hikayesi vardır. Mizahî bir dergi yayınlamak isteyen ve
sözlüklerden dergisine orjinal bir isim aramaya koyulan Baha Tevfik arkadaşlarının da görüşlerine
başvurur. İsmi Ahmet Rıfkı bulur:

"Birgün şair ve büyük heccav Deli Rıfkı telaşla Baha Tevfik'in yanına geldi ve:
-İstediğin ismi buldum. Fakat hediyesini isterim! dedi. Malum a! Serde şairlik var, caizesiz olmaz!.”
der. Baha Tevfik,(Ştanyburh)da bir rakı ziyafeti sözü verir:
“Deli Rıfkı uzun siyah sakalını sıvazlayarak ağzını şapırtada şapırtada:
-Bu ala, enfes birşey...dedi. Ve sonra ilave etti:
-Orijinal bir isim olsun diye söylenip duruyordun. İşte ben de istediğimi buldum: Eşek!.."
Baha Tevfik'in de beğendiği isim için tek tereddüt, böylesine "âdâb-ı umûmiye muhalif" bir isme
matbuat müdüriyetinin gazete imtiyazı verip vermeyeceği konusundadır. Ahmet Rıfkı bir çıkış yolu
bulmuştur:
"Ben ismi buldum. İmtiyazını almak çaresini de sen bul!... Ben gidiyorum, dedi."
Baha Tevfik, ismi öylesine sever ki imtiyaz dışında baskı için gerekli her türlü malzemeyi sağlar.
Çözüm olarak da Osmanlıca'nın elverişli bir yanından yararlanır. Kelime şeddesiz yazılır ve böylece “Eşk”
şekliyle imtiyaz meselesi hallolur. Dönemin matbuat genel müdürü Fazlı Necip, bir mizah gazetesi için
“Eşk”i garipserse de fazla üzerinde durmaz. İmtiyaz alındıktan sonra, onayın verildiği dilekçe metnindeki
“eşk” kelimesi şeddelenerek Eşek'e çevrilir. Temmuz 1328/1912’de de ruhsatname alınır. Kısa sürede
toplatılan derginin yeniden çıkışı ikibuçuk yıl sonra Kamil Paşa'nın sadareti döneminde gerçekleşir. Yine
uzun soluklu olmaz ve kapanır. Şemsettin Kutlu, Eşek'in kapatılması üzerine sahiplerinin inadı sürdürerek
4.sayıda kapatılan Eşek yerine 5.sayının aynı klişe korunarak ve ismin Kibâr'a çevrilerek yayınlandığını
belirtir. Kibâr'ı Yuha takip eder. Nihayet imtiyaz alınarak Malum yayınlanır. Sonuçta iki aylık bir sürede
Eşek, Kibâr, Yuha ve Malum başlıklı dört dergi tek dergiyi temsilen yayınlanmış olur. Malum'da künye
değişmiş, masa başındaki eşeğin sadece kulakları görünür olmuş, ikinci sayıda sadece masa kalmıştır.
1.2.4. Hürriyet ve İtilaf Fırkası İçinde Ahmet Rıfkı
Ahmet Rıfkı'nın 21 Kasım 1911'de kurulan Hürriyet ve İtilaf Fırkası bünyesindeki faaliyeti, fırkanın
tarihine paralel olarak daha geniş bir zaman dilimine yayılır. Bu fırka etrafında, Ahmet Rıfkı ismi, 1913'te
Mahmut Şevket Paşa'nın öldürülmesi, 1922 yılında Darülfünun'da millî mücadele aleyhtarı öğretim

üyelerine karşı yürütülen hareket dolayısıyla öğretim üyelerinin desteklenmesi ve yine 1922'de İstanbul
hükûmetinin istifasıyla, Hürriyet ve İtilaf Fırkası'na yönelen öfkenin mağdurları bahislerinde geçer.
29 Mayıs 1329/1913 tarihinde, Mahmut Şevket Paşa'nın öldürülmesinden sonra muhalefet
üzerindeki baskı iyice yoğunlaşmış, Ahmed Rıfkı’nın da aralarında bulunduğu muhaliflerin bir kısmı
Sinop'a sürülmüştür. Önce Halim Paşa Yalısı'nda hapis tutulan muhalifler oradan Sinop'a gönderilir.
Ahmet Rıfkı ve altı arkadaşı Sinop' tan kaçar.
Tanin'in 6 Haziran 1329/ 1913 günlü sayısında yer alan Sinop sürgünleri listesinde A.Rıfkı adı
geçmez. Ancak listenin sonunda yer alan bilgiye göre:
"Balada esamisi muharrer olanlardan maada on dokuz gayri müslim ve yüz elli kadar müslim esnaf
ve elli kadar mahalle imam ve muhtaranı vesaire dahi idare-i örfiye mıntıkası haricine teb'id edilmiştir."
Kendisi de Sinop'a sürülen Refii Cevat Ulunay, hatıralarında, Sinop sürgünlerini 850 kişi olarak ifade
etmiştir. İttihat ve Terakki'nin uygulamalarından söz açtığı satırlarda:
"Mesela Mahmut Şevket Paşa'nın öldürülmesini bahane ederek bir gecede binlerce adamı tevkif
etti, bir kısmını astı. Sekiz yüz elli kişiyi de sabahın alaca karanlığında Sirkeci'den Bahr-ı Cedid adlı köhne
ve atik bir vapura bindirerek Sinob'a sürdü."
kaydı vardır. Hatıralarda sürgünü kendisi ve çevresindekiler için daha katlanılır kılan, hayata mizahı katan
insanlardan biri olarak Ahmet Rıfkı’ya da yer verilmiştir. O, sürgün dönemini daha baştan kalender bir
edayla karşılamayı seçer. Refii Cevat’ın “beş deli” diye nitelediği isimlerden biridir. Gönlünce hareket
eder ve öfkelendiğinde sözünü sakınmaz. İstanbul’dan idam edilen insanları haber veren bir bilgi
ulaştığında, sürgünler etkisinden kurtulamazlar. İlk tepkilerden biri bir hicviyeyle Ahmet Rıfkı’dan gelir:
“Sabah oldu. Günlük hayat tekrar başladı. Yalnız bu bizlerde öyle galiz bir telin uyandırmıştı ki, şair
deli Rıfkı dayanamadı. Bahçedeki kürsünün üzerine çıkarak her hükûmetin yâri, her idarenin yâveri olan
Sait Paşa hakkında uzun bir hicviye okudu:
‘Arasam silsileni, belki de merdâne çıkar!’
mısraını hiç unutmadım.”
Ahmet Rıfkı’nın kalenderliğinde Bektaşiliğinin de payı olmalıdır. Sinop’ta kaldığı evin balkonunda
“Bektaşî Dergâhı” yazılıdır.

Ahmet Rıfkı, 1913-1920 yıllarındaki sürgün-gurbet dönemini edebî faaliyet açısından verimli
bulur. Ona göre Anadolu'da zorunlu ikamet birçok ismi verimli kılmıştır:
"Yedi senelik gurbet felaketi bana ve arkadaşlarıma bir devre-i tetebbu ve tetkik olmuştur. Refik
Halit Sinop'ta, Çorum'da, Ankara'da Bilecik'te bulunmasaydı ne *Şeftali Bahçeleri+ni, ne 'Boz Eşek'i
yazabilirdi; Hoca Atıf Efendi Anadolulu olmakla beraber menfaya gitmeseydi Anadolu ahlak ve ruhiyatını
o kadar iyi anlayamayacaktı.
Ahmet Rıfkı, 1913 sonrası muhaliflerin yaşadığı sıkıntıyı, siyaset yüzünden servetini ve rahatını
kaybetmesi bir yana, İstanbul'dan uzakta geçen yedi yıllık sürgün ve hapislik yıllarını "Kendi Ölümüme
Tarih"te de dile getirmiştir:
"Fakat eyvah, siyaset denilen âfet-i can
Uğruna servet ü ârâmımı mahvettim pek...
Yaşadım hayli zaman zulm ile zindanlarda
Nefyolundum yedi yıl kalmadı menfa ve kürek"
Ahmet Rıfkı'nın eserlerinin yayın tarihleri ve basında yer alışı dikkate alındığında, yedi yıllık
bir boşluk göze çarpar. 10’u aşkın dergide ve Alemdar'da yazılarını yayınlamıştır. Bunlardan Karagöz, Yeni
Geveze, Eşek, Kibar, Curcuna, Züğürt, Falaka, Perde, Piyano, Eşref, İştirak, İnsaniyet, 1908-1912 yıllarının
dergileridir. Yalnız Zeka'da 1913'te yayınlanmış yazıları bulunmaktadır. Yazarın Alemdar'da çıkan
yazılarının yayın yılı 1921'dir. Kitap olarak basılmış çalışmalarının yayın tarihlerine bakıyoruz: Bektaşî
Sırrı(c.1-2,r.1325/1909-h.1328/1910, Hizmetçi Belası r.1327/1911, Nâkus-i Adem h.1329/1911, Bektaşî
Sırrının Müdafaasına Mukabele r.1327/1911, Bektaşî Nefesleri 1340. 1913 sonrasında yine suskunluk ...
Mevcut bilgiler ışığında Ahmed Rıfkı'nın 1908-1913 yıllarındaki aktivitesinin 1921’de Alemdar’da
yayınlanan yazılarına kadar olmadığı dikkatimizi çekiyor.
Hürriyet ve İtilaf Fırkası ile Ahmet Rıfkı ismini, yanyana bir kez daha 30 Mart 1922 yılında
gerçekleşen Darülfünun grevi dolayısıyla görürüz.
Ali Kemal,Cenab Şahabeddin,Rıza Tevfik, Hüseyin Daniş ve Barsamyan, millî mücadelede katedilen
yola rağmen,Ankara'nın temsil ettiği değerlerde ve verdiği mücadelede gelecek görmemişler, tavırlarını
da net ortaya koymuşlardır.Darülfünun öğrencilerinin, bu öğretim üyelerine karşı tepkileri sert olmuş,30
Mart 1922'de adı geçen şahsiyetlerin üniversiteden uzaklaştırmaları yolunda bir hareket içine

girmişlerdir. Rıza Tevfik ve Hüseyin Daniş'in hemen istifa edip Darülfünun'dan ayrılmalarına karşılık Ali
Kemal ve Cenab Şahabeddin görevlerini bir müddet daha sürdürürler.
Bu arada Beyazıt kahveleri de özellikle Ali Kemal'in dersini yapabilmesini sağlayacak desteği
vermek üzere Hürriyet ve İtilaf yanlılarınca doldurulmuştur. Aralarında Ahmet Rıfkı da vardır:
"Beyazıt kahveleriyle Ali Kemal'in Beyoğlu'ndaki apartmanı arasında sonu gelmez ve içinden
çıkılmaz bir telefon muhaberesi devam edip duruyordu.
İstanbul'un Kadırga,Aksaray,Küçükmustafapaşa gibi mantıkalarının meşhur ve sayılı semt
kabadayıları İtilâfçı saflarında Darülfünun hadisesine karışmışlardı.Deli Hüseyin, Kız Ali,Çerkes
Haydar,Eyüplü Mehmet Pehlivan,Şair sakallı Rıfkı telefon başında ter ter tepiniyorlar.Ali Kemal'e:
Üstadı Muhterem, korkma millet arkandadır. Yani derhal kalkıp da buraya gelmezsen hepimizin
hatırımız kalacaktır.
Ali Kemal bu adamların bunca ısrarı karşısında pek müşkül vaziyete düşmüş bulunuyordu."
Ali Kemal önce böyle bir destek karşısında Darülfünuna girmeye kalkışırsa da sonra sonuçlarını
düşünerek vaz geçer.
Ahmet Rıfkı'nın hayatında Hürriyet ve İtilâf Fırkası’na ait son hatırası hüzün vericidir. 1922
sonlarında, Ankara’nın Türkiye’yi yönetimde temsil eden tek güç haline gelmesi ve İstanbul'un
yönetimde devre dışı kalması Hürriyet ve İtilâf Partisi için de yıkım olmuştur. Artık ıssızlaşan
Cağaloğlu'ndaki fırka merkezi, Ankara yanlısı göstericilerin saldırı hedefleri arasına girer. Bir gösteri
sırasında, merkez binada, taş yağmuruna direnen bir kaç kişi içinde Ahmet Rıfkı dikkati çeker:
"Camı çerçevesi kalmıyan bu fırka merkezinde son dakikaya kadar bir derviş gibi tevekküle
bürünüp oturan birkaç kişi vardı. Esasen evleri barkları da olmıyan bu muhalefet fırkasının başında şair
sakallı Rıfkı adeta fırkanın demirbaş eşyası gibi gösterilebilirdi.Bu sakallı ve çileli şair, coşkun bir millî
nümayiş esnasında fırka merkezinde tek başına yakalanmış ve halkın nerelerden bulup getirdiği
anlaşılamayan pek büyük taşlarla dakikalarca bombardıman edilen bu binada akla karayı seçmişti."
Ankara Hükümet ile Ahmet Rıfkı‘nın biyografisinde yer alan bir realite daha uzlaşmaz. Bektaşi
Ahmet Rıfkı‘nın ismi, tarikat ehli kimliğine denk düşen siyasi bir örgütlenme içinde geçmiştir. Tarikat-i
Salahiye Cemiyeti, 19 Eylül 1920 yılında İstanbul'da kurulmuştur. Merkezi, İlâ-yı Vatan Cemiyeti
Lokali'dir. Kiraz Hamdi Paşa tarafından kurulan cemiyetin temel özelliği "gizli ve kapalı" olmasıdır.
Cemiyetin hedefi bir İslam coğrafyasını kuşatır:

"Tarikat-i Salahiye'nin amacı, önce de belirtildiği gibi aşamalıdır: Osmanlı ülkesinden taşarak İslam
dünyasını içine alan bir kalkındırma ve kurtarma politikasıdır. Bu amaçla, önce İttihat ve Terakki, sonra
Müdafaa-i Hukuk, ve en sonunda da Türkiye Cumhuriyetine muhalif ve yıkıcı bir yöntem izlenecektir."
Tarikatçı bir sisteme, dolayısıyla dinî bir terminolojiye dayalı yapılanma arz eden örgütün üst
yönetici kadroları Üçler, Yediler, Kırklar olarak derecelendirilmiştir. Cemiyet bünyesinde Ahmet Rıfkı'nın
ismi, kurul üyelikleri arasında yer almıştır:
"Hafız Nefi Efendi'nin ifadesine göre, bu kurulların bazı üyeleri bellidir. Örneğin, Üçler'de Kiraz
Hamdi, İsa Ruhi, Ahmet Refik Beyler; Kırklar'da Seyyit Yusuf, Seyyit Ali Haydar, Hüseyin Kemalettin, İsmail
Hakkı, İsmet, Bafralı Celal, Agabela, İtilafçı Hafız Ömer, Şevket Mehmet, Hüsnü, Hafız İsmail Hakkı,
Binbaşı Muhtar, Sakallı Rıfkı, Mehmet Şerif, Sami, Halil Rıfat, Akif, Mehmet Fahrettin, Şeyh Ramiz, Şeyh
Faik, Sabri, Seyyit Galip Beyler ve Yahya Adnan Paşa vardır (Cumhuriyet, 20 Temmuz 1925,s.3)"
Cemiyete ait bir belgede *Elif+ Rıfkı ismine rastlıyoruz. T.K. imzalı olarak, "İstanbul'daki Mim
Mim Grubu ajanının Ankara'ya gönderdiği 20 Kânûn-i evvel 1338 tarihli" bir listede "Tarik-i Salah'a
girmiş olan belli başlı isimler bildirilmektedir. Listeye göre,"Suleha-ı Ümmet"in "ilk tabaka"sında yer
alan Elif Rıfkı'nın numarası 0501'dir. Listenin sonunda yer alan bilgiye göre:
"Balada ilk tabaka Kırklardan müsbet olup Üçler ve Yediler de bu Kırklar içinden
müntehaptır.(...)Nezdimde icap ettikçe vazife vermek veya birlik hareket etmek üzere almak zevat dahile
doğru çizgi ve rakamlarla işaret edilen kendimle beraber yedi kişi müstesna olmak üzere cümlesi Tarik-i
mezkur ve sair muhalif gruplarda çalışanlardır(...)"
150’likler arasında ismi geçmeyen Ahmet Rıfkı’nın Ankara’nın temsil ettiği değerler karşısında,
Hürriyet ve İtilâf Fırkası’nın Osmanlı’yı korumaya dönük değerlerine sahip çıkarak mı, yoksa, Ankara’yı bir
macera içinde gördüğü için mi uzak durduğu ve yurt dışına kaçma gereği duyduğu konuları boşluktadır.
Kendisinin bir yazısı veya kaydı olmadığı gibi kaynaklarda da bilgi bulunmamaktadır.
1.3.YURT DIŞINA ÇIKIŞI, ÖLÜMÜ VE AİLESİNİN DURUMU
Ahmet Rıfkı'nın siyasî yapılanmalar içindeki macerası, özellikle Ali Kemal'in linç edilmesiyle paniğe
düşen muhaliflerin telaşına eklenir ve ülkeyi terkedişe kadar varır. Yurtdışına çıkışı hakkında kaynaklarda
ayrıntılı bilgi mevcut değildir. Kısa biyografisine yer veren kaynaklarda hemen hemen benzer ifadelerle,

millî mücadele aleyhinde hareket ettiği için zafer sonrası yurt dışına çıktığı ve Yunanistan'da sefalet içinde
öldüğü bilgisi yer alır.
Ahmet Rıfkı'nın ülke dışına çıkışı hakkında yakınındaki iki yazar tarafından iki ayrı iddia ileri
sürülmektedir. Birincisi, Münir Süleyman Çapanoğlu'nun Tabende Doğu'ya verdiği bilgi çerçevesinde, Ali
Kemal'in linç edilişi dolayısıyla kendisini güvende hissetmeyişi tezine dayanır. Çapanoğlu, Rıfkı'nın Ali
Kemalci olduğunu söylemiştir. Tabende Doğu, bu bilgiyi Refik Halit'e anlatır, ancak o, doğrulamaz. Refik
Halit'e göre Ahmet Rıfkı, Ali Kemalci değildir ve Vahideddin'in mahiyetiyle birlikte İstanbul'dan ayrılmıştır.
Ahmet Rıfkı'nın eşi Ayşe Hanım da kızına bu yönde bilgi vermiştir:
"Süleyman Çapanoğluna göre babam Ali Kemal'in linç edilmesinin etkisinde kalarak bir İngiliz
gemisi ile ülkeyi terk ettiği.Oysa Refik Halit'e göre babam Vahdettin taraftarı olduğu için onunla birlikte
ülkeyi terk ederek Cidde’ye Hicaz’a gittiğiydi. Babamın anneme anlattığı da Refik Halit Bey’in anlattıklarını
teyid etmektedir."
Her iki iddianın ortak noktası, Ahmet Rıfkı'yı yurt dışına çıkmaya yöneltecek aleyhte şartların
doğmuş olmasıdır. Ahmet Rıfkı, Ali Kemal'in linç edilmesinin ardından İngiliz sefaretinden yardım isteyen
muhaliflerin yerleştirildiği Taşkışla'da kalmıştır. Ayrıca, Taşkışla sonrası muhaliflerin ilk yurt dışı
duraklarından Mısır'a gidenler arasındadır. Bu, Çapanoğlu'nu doğrular. Ancak, Ahmet Rıfkı'nın eşi Ayşe
Hanım'ın ve Refik Halit'in verdiği bilgiler de kayda alındığında aynı ayda (Kasım 1922) gerçekleşen iki
olayın, Ali Kemal'in linç edilmesi ve Vahideddin'in yurt dışına çıkışının paralelinde muhalif aydınlardan biri
olarak, Vahideddin'le aynı zamanda Arap ülkelerine doğru bir yolculuğa çıktığı muhakkaktır.
Sonuçta, İngiliz sefaretinden sığınma talebinde bulunulur. Hürriyet ve İtilaf Fırkası Başkanı Miralay
Sadık Bey'le arkadaşlarının İngiltere sefarethanesine başvurarak yardım istemeleri haberinin yayılması
üzerine, fırka mensupları sefarethaneye gider.
Hatıralarında karabasan gibi anlattığı ve daha içeri girdiği gün sıkıntılanarak dışarı çıkan Refik
Halit'in aksine, Ahmet Rıfkı'nın da aralarında yer aldığı bu kalabalık grup için Taşkışla, korkuyu üzerinden
attıkları ve hallerinden pek de şikayetçi olmadıkları bir mekândır. Taşkışla'nın ikinci katında büyük bir
koğuşa yerleşirler. Bir akşam, Ali Kemal'in ruhuna mevlit okunur. Mevlidin sonunda, Ahmet Rıfkı'nın
mizahî kişiliği ön plana çıkar ve İttihatçıları hicveden bir nazire söyler .
Taşkışla'nın zorunlu misafirleri Mısır bandıralı bir yolcu vapuruyla İskenderiye'ye gönderilir.
Göztepe‘nin verdiği bilgiye göre:

"Malta misafirleri, Hicaz Kralı Birinci Hüseyin'in has misafirleri olarak Hicaz'a harekete
hazırlanırken, Mısır bayrağı taşıyan 'Egypt' isimli eski bir yolcu vapuru İstanbul'dan İskenderiye limanına
dört yüz küsür kişilik politika kaçaklarını getirip boşaltmıştı."
Gelenler bir müddet İngiliz yetkililerce kendilerine İskenderiye'de tahsis edilen otelde misafir
edilirler. Bir müddet sonra herkes tercihleri doğrultusunda hayatlarını devam ettirecek mekânlara ve
işlere yönelirler:
"Bunlardan bir kısmı Mısır'ın ilim ve sanat muhitlerinde mevki ve şöhret yaparak refaha
kavuşmuşlar, bir kısmı Sultan Vahideddin'in Hicaz'a geçtiğini duyar duymaz kendilerini Mekke'ye atmışlar
ve kimisi de Allah'ın yürü ya kulum dediği kullardan olarak Hindistan'a Cava'ya kadar dünyanın çeşitli
bucaklarına dağılmışlardı."
Ahmet Rıfkı'nın tercihi Mısır olur, Kahire'ye gider:
"Vahideddin ve arkadaşları Hicaz kralından ilk önceleri çok itibar görmüşler. Daha sonra babam
Vahideddin'den ayrılıp Mısır'a ve daha sonra da Batı Trakya'ya gelmiş sebebini bilmiyorum."
Ahmet Rıfkı, Kahire'de kaldığı bir buçuk yıllık sürede tatlı badem komisyonculuğu yaparak geçimini
sağlamıştır. Arapçayı çok iyi bilmesi hayatını kolaylaştırmıştır.
Mısır'dan yola çıktığında ise son durağı, artık başka bir yere ayrılmayacağı ve dil dağarcığına
Rumca’yı da katacağı İskeçe olur.
1927 yılında, dindar bir insan olan İskeçeli Ayşe Hanım (ölümü 1982)'la evlendikten sonraki
yaşamını ölünceye kadar orada sürdürür. İki yıl sonra, tek çocuğu Fatma Tabende Doğu İskeçe'de
dünyaya geldiğinde sevincini bir kıtayla ifade eder:
"Kırk beşimden sonra bir kızım oldu.
Şevk u meserretler uyandı bende
Ay doğdu semadan tarih söyledi
Doğdu muharremde Fatma Tabende."
Kıtanın altındaki tarih 3 Haziran 1929; saat , sabahın 05’dir.

Babası öldüğünde, Fatma Tabende Doğu, 6 yaşındadır. Ayşe Hanım'ın ilk evliliğinden de bir oğlu
vardır. Ahmet Rıfkı'nın üvey oğlu Mehmet, 23 yaşında İskeçe'de askerlik yaptığı sırada vefat etmiştir.
Ahmet Rıfkı, İskeçe'de kaldığı dönemde bir süre ilkokul öğretmenliği yapar. Ancak orada da
muhalif kimliğiyle ön plana çıkıp seçimlerde desteklediği partinin yenilgiye uğramasıyla kendini tekrar
işsiz bulur. Batı Trakya’daki milletvekili seçimlerinde, Cemaat-i İslamiye Reisi Hamdi Bey yerine,
İskeçe’nin zenginlerinden Tahsin Salihoğlu’nun babası Muzaffer Bey’in yanında yer alır. Muzaffer Bey
yenilince, muhalif A.Rıfkı, İskeçe’deki öğretmenliğinden alınmış ve Yeniceköy’e sürülmüştür. Üstelik,
kazanan partinin bir uygulaması sonucu, Tahsin Salihoğlu'nun konağında 15 gün gözaltında tutulanlar
arasında yer almıştır.
Burhan Felek'in Fatma Tabende Doğu'ya dayanarak verdiği bir bilgi, ilk anda hikayesi tam
anlatılmadığı için yanıltıcı olabilecek cinstendir:
"İşte bu Bektaşî babası İskeçe'de geçinme zarureti karşısında muallimlik gibi bazı fikrî hizmetlerden
sonra nasıl olmuş, nasıl becermiş bilmem, İskeçe müftüsü olmuş. Düşünebiliyor musunuz? Bir Bektaşî
babasının bir yere müftü oluşunun garabet ve zorluğunu! Ama bizim Baba Rıfkı, bunu da becermiş ve bir
müddet İskeçe müftülüğü vazifesini görmüş."
ibarettir.
Oysa, Rıfkı Baba'nın müftülüğü bir defaya mahsustur ve bir nikah akdini gerçekleştirmekten
Ahmed Rıfkı İskeçe’de mizahla ilgisini sürdürmüş hatta 11 Teşrin-i Sânî 1927’de Şeytan ismiyle
yayınlanan bir dergide yazar olarak yer almıştır.
1935 yılında artık yurda dönmeye hazırdır. 1934'te, ağabeyi İzzettin Bey, Yunanistan'da ilgili
konsolosluğa dönüş için haber bırakır. 1935 yılında da bir mektup yazarak Türkiye'ye çağırır. Ne var ki
pasaportların hazırlandığı günlerde Ahmet Rıfkı hastalanmıştır.
15 Ağustos 1935 yılında 52 yaşında kendisini yakalayan ölüm, Tabende Doğu’nun ifadesiyle, "hem
de bir ziyafet sonunda ve biraz esrarengizce.." gelmiştir. İskeçe eşrafından Baki Zorlu'nun İskeçe Mizanlı
Çiftliği'ndeki düğününde köy rakısı içen Ahmet Rıfkı rahatsızlanır. Daha önce, dört ay içki içmemiştir.
Düğün sırasında titreme gelir. Karaciğer yetmezliğinden düğün ertesi, cuma günü vefat eder. Ölümün
ilginç yanı, Ahmet Rıfkı tarafından bir buçuk yıl önceden bilinmesidir. Fatma Tabende Doğu, babasının,
ölümünden bir yıl önce, annesine:
” Ayşe 15 Ağustos'ta doğdum 15 Ağustos'ta öleceğim."

dediğini kaydeder. Defninin 16 Ağustos'ta yapılmasını isteyen Ahmet Rıfkı'nın isteği yerine getirilir.
Ölümü üzerine Hafız Yusuf Efendi üç camide selâ verdirmiştir.
Ahmet Rıfkı'nın daktiloyla yazılmış "Kendi Ölümüme Tarih" şiiri ve altına elyazısıyla
düşülmüş notu aşağıya aynen aktarıyoruz:
KENDİ ÖLÜMÜME TARİH
Bu hayatın sonu olduğuna eyleme şek!
Gelen elbette bu mihnet kapısından gidecek..
İyi bak, hoşça düşün, nerde baban? Nerde deden?
Hepsi de dehre veda eyleyerek çekti etek..
Şu kadar var ki bu dünya-yı denide insan
Hoş sada koymalı, sarf etmelidir hayra emek.
Beni hiç sorma, hayatımda ne günler gördüm,
Yaşadım hayli zaman şevket ile pek yüksek.......
Fakat eyvah.. Siyaset denilen afet-i can
Uğruna servet ü aramımı mahvettim pek....
Yaşadım hayli zman zulm ile zindanlarda
Nefyolundum yedi yıl kalmadı menfa ve kürek...
En nihayet kaçarak memleketimden dışarı
Bana alamını çektirdi bütün kahpe felek....
Şimdi hiçi denilen cennet-i adne çekilip

Bütün efkarımı nisyana bıraktım gerçek....
Yanarım sevgili (Tabende) me öksüz kaldı
Babasından iyi gün görmedi nazlı melek.
Mağfiret ummadayım Hazret-i Hak'tan çünki
Kulunu sanma ki reddeyleye, haktır istek.
Hazret-i Fahr-ı cihan şafi-i isyan olsun
Saki-i kevser ise sunsun eliyle bir tek.
Ölmeden fevtime tarih-i tamam nazmettim:
RIFKI azmetti beka semtine canan diyerek......
Not: 1934 yılı başlarında bir gün "Rıfkı azmetti beka semtine canan diyerek" mısraı içime doğdu.
Hesap ettim 1935 çıktı. Gaiplerden olan ölüm zamanını bilmek ancak velilerin işidir. ---- Öldükten sonra
[Kitabe-i Seng-i Mezar] olursa -yani yaparlarsa- mutlu ---- Ölümü 15 Ağustos 1935”
İskeçe'nın çarşı içindeki Pırnallık Mahallesi'nde ikamet eden Ahmet Rıfkı, burada,
aralarında kendinden yaşça çok büyük olan Sultan Abdülhamid'in müezzini Hafız Yusuf
Efendi'nin de bulunduğu güçlü dostluklar kurabilmiştir. Evrakını uzun müddet saklayan
Dr.Nureddin Bey de o günlerin dostlarındandır. Kızı doğduğunda, ziyarete gelenler arasında,
o dönemde İskeçe‟ye bir saat uzaklıktaki Gümülcine‟de müftü olan Osmanlı
İmparatorluğu‟nun son şeyhülislamı Mustafa Sabri‟nin kızı Nezahat Hanım ve kocası
150‟liklerden Ali Vasfi Bey de yer almıştır.
Ahmet Rıfkı'nın ölümünden sonra, kızıyla eşi Ayşe Hanım beş yıl daha İskeçe'de kalırlar. Ayşe
Hanım, oğlu Mehmet’in ölümünün ardından, kızını alıp Türkiye’ye dönmek ister. Tabende Doğu,
Çapanoğlu'na yazdığı 6.8.1953 tarihli mektubunda İskeçe'den 11 yaşında Türkiye'ye döndüğünü
belirtir. 1940 yılında pasaportla Türkiye'ye dönen anne-kız yanlarında hemen hiç birşey getirmemiştir:

"Ben annemle 1940 tarihinde Türkiye'ye geldik. (Biz pasaportla gelmiştik. Orda annemin evi ve
diğer neyimiz varsa her şey kalmıştı.) Annem beni yatılı okula yerleştirirp geri dönüp evi satacaktı olmadı.
Yunan- İtalyan harbinin çıkması bu dönüşü tamamen etkilemiştir. Böylece artık Türkiyede kalmış olduk."
Tekrar geri dönüş imkanı bulunmayınca, İskeçe'de bırakılan eşyaya yeniden ulaşmak mümkün
olmaz. Tabende Doğu'dan babasına ait bir albüm isteğimiz oldu. Evrakın bir bölümü, Türkiye'ye dönüş
hazırlığında, muhalif bir aydının eşi olmanın getirebileceği riskleri düşündüğünden olsa gerek, Ayşe
Hanım tarafından imha edilmiştir. Tabende Doğu‘nun, 11 yaşının hatıraları arasında, bahçe ortasında
yakılan evrak da bulunur. Bu arada, Türkiyeye geliş öncesi Ahmet Rıfkı'ya ait bir kısım evrak, Rıfkı'nın
arkadaşlarından "Dr.Amca (Dr. Nureddin Bey)”ya bırakıldığı için söz konusu evrakın akıbeti de tamamen
anne-kızın dışında gelişir:
"Türkiyeye gelirken babamın kitaplarını Dr. amcama vermiştik. Sonradan öğrendiğime göre (44
sene sonra) Dr.Amcam 1945 te ölmeden önce babamın bazı anılarını ihtiva eden notlarını orada mülteci
olarak kalan ve Karagözlü köyünde kalan kör Kemal diye anılan bir beye bırakmış. O da çok
yaşlandığından İskeçe'de öğretmen olan İbrahim Hüseyin veya Hüseyin İbrahim adında bir zata bırakmış.
Bu zat bundan 7-8 sene evvel beni İstanbulda telefonla aradı. İş icabı İstanbul’a geldiğini ve Hilmi
Yücebaş'la görüştüğünü babama ait bazı evrakları ona getirdiğini tekrar geldiğinde babamın diğer
hatıralarını da getireceğini söyledi. O zamandan sonra ne aradı ne de sordu. Hilmi Bey bana onun
getirdiği bir iki şiirini verdi."
Aile İstanbul’a döndüğünde zor günler yaşar. Akrabalarına ulaşmayı başarırlarsa da sıcak
karşılanmazlar. Fatma Tabende Doğu’nun biraz da aile içi bir mesele olarak miras etrafında
değerlendirdiği bu soğuk karşılanmanın kanaatimizce siyasî bir yönü de aranmalıdır. Millî mücadele
yıllarında Ankara'ya muhalif bir tavır sergileyen Ahmet Rıfkı'ya karşılık, ablası Azize Doğu’nun oğlu Rafet
Canıtez, Ankara'ya yakındır. Larousse'ta yer alan biyografisinde Canıtez'in Kurtuluş Savaşı'nın ilk
günlerinde Anadolu'ya geçerek Adana Valisi olduğu yazılıdır. Sonrasında, yukarıda da sıraladığımız üzere,
milletvekilliği, bakanlık, başkanvekilliği gibi bütünüyle yönetimin en üst kademelerinde görev alındığı göz
önünde tutulduğunda, böyle bir kimliğin, muhalif bir ismi çok yakınında istemeyeceği düşünülebilir.
Tabende Doğu, akrabalarıyla süremediği babasının izini, baba dostlarıyla sürmeye çalışmıştır.
Çapanoğlu'nun "Eriğin İrisi" yazısını okuyup da babasının bir dostuna ulaşabileceği umudu
belirince mektup yazar. Artık gözü görmeyen, yaşlı Çapanoğlu, oğlu Cem vasıtasıyla Samsun'daki genç
Fatma Tabende ile mektuplaşır. Tabende Doğu, İstanbul'a gittiğinde Cağaloğlu'nda Gazeteciler
Cemiyeti’nde çaışırken onu bulur, tanışır. Çapanoğlu, kendisine iki dost ismi verir: Hamdi Varol ve Refik
Halit. Refik Halit'in evine kızıyla gitmiş olan Tabende Doğu'ya, sohbetin bu noktasında bir endişemizi

elirtme gereği duyduk. Refik Halit, hangi A.Rıfkı'nın kızını karşısında bulduğunu düşünmektedir: Aydede
sayfalarını birlikte paylaştığı, karikatürist A.Rıfkı mı, Hürriyet ve İtilâf çevresinden ve basından
tanıyabileceği şair A.Rıfkı mı? Tabende Doğu, kesin bir dille, Refik Halit'in sohbeti "Sakallı Rıfkı"nın kızıyla
yaptığının farkında oluşuna dikkatimizi çekmiştir. Refik Halit, ona önce ilgi göstermez. Tabende Hanım,
babasının Bektaşî babası olduğunu söyleyince:
"Ha sen Aksaraylı Rıfkı'nın kızısın"
der, ilgilenir, buyur eder.
Karay'ın bu arkadaş yâdigârı hanıma karşı kayıtsız kalmadığı, dostane davrandığı 8.2.1964 tarihli
mektupta da görülür. Daktiloyla yazılmış mektuptaki ilgili ve sıcak tavır dikkati çeker:
"Sevgili kızım Tabende Hanım,
Mektubunuzu sevinçle aldım, hem afiyette olmanıza hem küçük kızımız Füsun'un başarısına pek
memnun oldum. Kopyasını yolladığınız yazısı o yaşdan ve şimdiki nesilden beklenmeyecek kadar olgun,
az satıra çok fikir yerleştirebilmek bakımından da değerli, gerçekten güzel. Tebrik ederim. Sevdiğim ve
saydığım dedesi sağ olsaydı -belli etmemekle beraber- sevinirdi. Nur içinde yatsın, müstesna bir
şahsiyetti.
İstanbul'dan geçerseniz bize uğramanız ve arasıra afiyet haberinizi vermeniz ricasıla sevgilerimi
bildirir, refikamla birlikte iyiliğinizi dileriz, kızım. Refik Halit."
1.4. BEKTAŞİLİK VE AHMET RIFKI
Ahmet Rıfkı‘nın biyografisini tamamlamak için hayatının bir dönemini kapsayan diğer
gelişmelerin aksine, kimliğine ve ömrüne sinen Bektaşiliğinden de bahsetmek gerekir.
Ahmet Rıfkı, kimi mizah dergilerinde "baba" lakabını kullanmıştır. Bu tesadüf değildir. O,
II.Meşrutiyet'in ilk yıllarından itibaren Bektaşîliğe ilgi duymuş, nefesler yazmış, hatta Bektaşîlik
üzerine üç ciltlik bir eser hazırlamış bir Bektaşî babasıdır. Kendisine bu yolda, Rûhî ve Derviş Ruhullah
mahlaslarını layık görmüştür. Tabende Doğu, Ahmet Rıfkı’nın Derviş Ruhullah mahlasını almasını,
annesi İrfan Hanım’ın babasının bir derviş olmasına bağlar.
Ahmet Rıfkı'nın Bektaşîliğe tam olarak ne zaman ilgi duyduğu ve hangi dergâha devam ettiği
hakkında kaynalarda bilgi bulunmamaktadır. Alevî-Bektaşî edebiyatını konu alan belli başlı kaynaklar ve

antolojiler, büyük ölçüde birbirini tekrar etmiştir ve tatmin edici bilgi sunmaktan uzaktır. Ahmet Rıfkı
bahsini, Ziya Şakir'den aynen veya cümle değişikliği düzeyinde kalarak tekrar eden, ek bilgi veremeyen
söz konusu kaynaklardan Sadeddin Nüzhet Ergun'un eserinde, Derviş Ruhullah mahlasıyla ismi geçen
şairin "son asır Bektaşî şairleri"nden olduğu belirtilmiştir.
Bir takvim yaprağında Derviş Ruhullah'ın hemen her antolojiye de alınan bir nefesinden dört
mısraa yer verilir:
"Ruhullah bulmuşuz bu demde zatı
Bir zat da seyrettik ilm ü sıfatı
Bir elden içtik ki âb-ı hayatı
Kalmadı kışımız yazımız bizim"
Takvimin verdiği bilgi notu kısadır:
"Derviş Ruhullah son yüzyıl Bektaşî şairlerindendir, hayatı hakkında bilgi yoktur."
Vasfi Mahir’in hazırladığı Tekke Şiirleri Antolojisindeki bilgi ise, A.Rıfkı’nın hazırladığı Bektaşî
Nefesleri Antolojisinin varlığından söz etmekten ibarettir:
“Derviş Ruhullah, ondokuzuncu yüzyıl sonlarında ve yirminci yüzyıl başlarında yaşamıştır. 1924
yılında Bektaşî Nefesleri adlı bir antoloji bastırmıştır. Bu eserde kendisinin de şiirleri bulunmaktadır.”
Kendisi de bir Bektaşî babası olan Turgut Koca, Ahmet Rıfkı'nın Harabi Baba'dan el tuttuğu
yolunda Bektaşîler arasında bir söylenti olduğunu kaydetmiştir. Bezmi Nusret Kaygusuz, Rıfkı'nın Cemali
Baba'yla ilişkisinden söz açar. Bezmi Nusret'in hatıralarında, Ahmet Rıfkı, Sirkeci'de Sotiri'nin işlettiği
Selânik Kıraathanesi'nde Cemali Baba'yla başbaşadır:
"Ahmet Rıfkı'ya Sakallı Rıfkı da derlerdi. Nakus-ü Adem ve Bektaşî Sırrı isimlerinde iki eseri
münteşirdir. O sıralarda hep Cemali Baba ile beraber idi. 'Bektaşî Sırrı' için ondan istifade ve istiane
ediyordu. 'Cemali Baba, değerli ve kamil bir zattı. Necefteki Bektaşî Dergâhının şeyhliğinde bulunmuştur."
Bektaşîlikle ilgili eserler verdiği dönemde, Cemali Baba'dan istifade edişi, onun çevresinde yer
alabileceğini düşündürmektedir.

Münir Süleyman Çapanoğlu, Ahmet Rıfkı'nın öğrenciliği sırasında tekkelere de devam ettiğini
belirtir. Tarikat, adap ve ayinleri öğrenen, zikre katılan, semaa kalkan Ahmet Rıfkı için bu atmosfer, ruh
dünyasının açıldığı yeni bir iklim ve olgunlaşma süreci olur:
"Tekkeler onun için çok verimli, çok berrak ve ilahi bir kaynak oldu. Gülbankler gönlünü yaktı,
Bektaşî nefesleri ruhunu bir alev gibi sardı. Ney'in ve kudumun nağmelerile mestoldu. (Yunus)un, en
basit, en tekellüfsüz mısralar içinde yaşattığı 'zahir'i yırtıp 'derun'a inen tasavvufunun mestisi gönlünü
yaktı, kavurdu. Tasavvufun dehası olan (Mevlana)da başka bir dünya keşfetti."
Tasavvuf dünyasında bir süre bocaladıktan sonra Hacı Bektaş'ta karar kılar:
"Mamafih, nihayet (Babailik), (Ahilik), (Abdallık) ve (Hurufilik) gibi mesleklerin birleşmesinden
doğan ve bir 'Batıni' tarikat olan ve bizde 'Zühd'ün kuruluğunu yırtmak isteyen bu mezhebe gönül
bağladı."
Çapanoğlu, siyah uzunbağı, fantezi yeleği, uzun siyah saçlarıyla “çok temiz ve düzenli” bulduğu
A.Rıfkı’nın Bektaşîliğe intisabından sonra eski titizliğini kaybettiğini anlatır. Ahmet Rıfkı, zamanla şıklıktan
vazgeçmiş, “derbeder, babayâni” bir tarzı benimsemiştir Çapanoğlu, arkadaşını kıyafetlerinin temizliğine
aldırmadığı dönemiyle de hatırlar. “Akvâl-i Meşâhir” ismiyle açılmış sütunda dönemin edebiyatçılarının
birer cümlesine yer verilmiştir. İlk söz Ahmet Rıfkı’dan seçilmiştir ve onun dünyevî unsurlardan arınışını
gösterir:
“Bir abam var atarım, nerede olsa yatarım.”
Daha çocukluğunda babasından aldığı dersler dolayısıyla Tuhfe-i Vehbi, Gülistan gibi eserlerle
tanışan Ahmet Rıfkı, tasavvufa bilinçle yöneldiği bu dönemde Risale-i Bedreddin, Hikmetülişrak, Fütuhat-ı
Mekkiye, Arşname, Cavidan-i İlahi, Vahdetname, Füsusülhikem gibi eserleri okumaya başlar. Münir
Süleyman’ın anılarında, kendisine adeta hocalık yapan arkadaşının sohbeti de bu birikimi yansıtır
niteliktedir:
“O, çok geçmeden benim hocam oldu; bana divan edebiyatından, şark felsefesinden, tasavvuftan,
hicivden bahsediyor, dersler veriyordu.”
Ahmet Rıfkı, yalnızca okumakla, tasavvufi şiirler yazmakla ve araştırmalar yapmakla kalmamış,
Bektaşî tarikatine intisap etmiştir:

"Mürit oldu, çömez oldu ve en nihayet bu tarikatın rüknü ve ve kulu oldu. Onun nazarında (Hacı
Bektaş) kutlu, kamil sıfatını tamamile iktisabetmiş bir veli idi."
Şair, Bektaşîlikte bir mertebe olan "baba"lık payesine de ulaşmıştır. Ona, "baba" olarak Tabende
Hanım'ın "12 imam taşı" dediği ve halen kendisinde bulunan "teslim taşı" verilmiştir.
M.Raif Ogan’ın “deryâdil bir Bektaşî” dediği Ahmet Rıfkı'nın hayatında, Bektaşîliğe ilişkin bir bilgi
olarak, kızının çocukluk hatıralarında yer aldığı kadarıyla, ölümünün ardından düzenlenen töreni
verebiliriz:
"Mevtanın evde kaldığı gece arkadaşları mumlar yakarak ilahiler okudular. Ben o zaman altı
yaşında olduğum için bu olayları çok iyi hatırlıyorum."
Bu arada, daha önce belirtildiği gibi, ölümünü bir buçuk yıl önceden bilmesi ve kendi ölümüne:
"Ölmeden fevtime tarih-i tamam nazmettim
Rıfkı azmetti baka semtine canan diyerek..."
şeklinde tarih düşmesi Burhan Felek gibi bakanlar açısından "eren"ce bir işarettir:
"Baba Rıfkı hayatında ne zaman öleceğini bilen, 'eren'lerden olduğunu, hayatında yazdığı ve ebced
hesabı ile vefat tarihi olan 1934'ü gösteren şu mısraı söylemiş ve ölürse mezartaşına bunun yazılmasını
istemiş. Bu isteği yerine getirilememiş olsa da vefatını önceden bilen bir kişi olarak Baba Rıfkı'nın
erenlerden olduğuna inandırmak mümkün değildir."
Ahmet Rıfkı’ya “deli” lakabını yakıştıran çevresi, onun, hayatla eğlenen, gerçekliği salt akıl
dairesinde algılamaya ve yaşamaya yanaşmayan yönünü görmüş olmalıdır. Horoz dövüştüren, içki
yarıştıran Ahmet Rıfkı, kâh Servet-i Fünûn kuşağını aratmayan bedbinliği ile, kâh Bektaşî neşesi ile,
“yarın”dan fazla bir şey beklenemeyeceğini hayatında ve eserlerinde göstermekten kaçınmamıştır. Onun,
Bektaşî yanı, görünür gerçeğin “fanî”liğini çoktan kabul etmiş, bu gerçeğe bel bağlamaması gerektiğini
sezdirmiştir. Erenler neşesiyle çelişen ve zaman zaman yaşadıklarıyla kapıldığı karamsarlığı, politik
muhalefetiyle birleştiğinde, görünür gerçeğin de kendine fazla bir şey vaat etmediğini çabuk kavratmıştır.

2.AHMET RIFKI’NIN EDEBî
ESERLERİ
Ahmet Rıfkı, 20.Asırda Zeka dışında yalnızca mizahî yayın organlarında göründüğü için dönemin
önde gelen isimlerinin nazarındaki yerini ve edebiyat çevrelerinde ne kadar bilindiğinin tesbitini
yapmak güçtür. Özellikle, 1913-1920 yılları arasında İstanbul’dan zorunlu uzak kalışı ve 1922’de
yurtdışına çıkarak dönmeyişi, edebiyat dünyasında kalıcı bir yer edinmesinin önünü kesmiştir.
Ahmet Rıfkı'nın edebî faaliyeti şiir, roman, hikaye ve mizahî sohbetler etrafında yoğunlaşır.
Yayınlanmış eserleri dışında, kendisinin hazırlığından haber verdiği, ancak elimizde mevcut olmayan
çalışmaları vardır: Bektaşî Sırrı’nın ilk cildinde Din ve Felsefe başlıklı bir çalışmasının varlığından söz
etmiştir. Konyalı Şakir Dede’yle ilgili yazısında da hacimli bir çalışma hazırladığını duyurmuştur:
“Ben beşyüz sahifelik (Melâmiliğin Tarih ve Felsefesi) ismindeki eserimi ancak o sakin ve rahat
günlerimde yazdım(...)”
Şair Deli Nüzhet’i tanıttığı yazısında ise, Nüzhet hakkında daha geniş bir çalışma yaptığını
belirtmiştir. Hilmi Yücebaş da A.Rıfkı’nın basılmış eserleri arasında Hurufilere Ait Bir Etüt’ü saymaktadır.
A.Rıfkı’nın haberini verdiği çalışmalar ile Yücebaş’ın ismini verdiği esere kütüphanelerde ve kaynaklarda
rastlamadık.
İstanbul hükûmetinin istifasından sonra çözülen muhalefetin İngiliz sefaretine sığınmasıyla
başlayan Taşkışla günlerinden birinde, 6 Kasım 1922’de linç edilen Ali Kemal’in ruhuna mevlit okunmuş
ve Ahmet Rıfkı İttihatçıları hicveden bir nazire söylemiştir:
"Muhalifler Taşkışla'ya kendilerini atıp can ve boğaz kaygusundan kurtulur gibi olur olmaz,
politikacılık damarları derhal kabarmağa başlamış ve Ali Kemal'in ruhuna ecnebi işgalindeki bu kışlada bir
de mükellef mevlut okutturulmuştu. Hacıdan, hocadan, hafızdan yana kadrosu zengin olan İtilafçılar bu
mevlut için zahmet çekmemişler ve mevludun sonunda da şair Sakallı Rıfkı tarafından Süleyman
Çelebi'nin meşhur mevlidi tanziren düzülen ve ittihatçı rüesayı hicveden uydurma ve müstehcen bir
hezeyanname okunmuştu."
O gece mevlidi okuyan kişi Evkaf nazırı Vasfi Hoca'dır. A.Rıfkı'nın söylediği nazirede de
İttihatçılardan özellikle Enver Paşa hicvedilmiştir.
Hüsrev Hatemi’ye A.Rıfkı’nın birden çok alanda çalışarak “biraz dağıtmış” hükmünü verdiren eser
isimleri ve nitelikleri, yayınlanacağı bildirilen, ancak, elimizde kitap olarak mevcut bulunmayan çalışmaları

içerir.Tek şiir kitabı Nâkus-i Adem'in son sayfasında şairin basılı ve basılmaya hazır çalışmalarının listesine
yer verilmiştir. Ahmet Rıfkı'nın sağlığında basılan, dolayısıyla bilgisi dahilinde olduğunu dikkate
alabileceğimiz listede; Bektaşî Sırrı'nın 1.ve 2. ciltlerinin basılmış olduğu belirtiliyor. Yayınlanacağı
duyurulan eserlerin dökümü aşağıya alınmıştır:
"Peyderpey neşrolunacak
Şükûfenin Defteri- bir kadının kitâb-ı hâtırâtı- 1 Eylülde
Hizmetçi Belâsı-millî roman
Şişli Tepelerinde-millî roman
Hülyâ-yı İzdivaç-millî roman
Hilâf-ı Tabiat-millî roman
Deli-millî roman
Felsefe-i Tasavvuf- Tedkikat-ı Felsefiye ve Tarihiye
Aşk u İhtiras Yazıları-Mensûreler
Hezeliyât-ı Zaman- Manzumat-ı Mizahîye”
İsmi geçenlerden Şükûfenin Defteri ile ilgili olarak, Falaka’nın 15 Eylül 1327/1911 günlü
sayısında bir ilan da çıkmıştır:
“Şişli Tepelerinde
Müdir-i edebimiz A.Rıfkı Bey tarafından yakında neşrolunacak millî romandır.”
Hilâf-ı Tabiat, Eşref’in 7 Kânûn-i sânî 1325/1910-28 Şubat 1325/1910 tarihleri arasında
nüshalarında 5 sayı yayınlanmış, ancak, devamı gelmemiş yarım kalmış bir çalışmadır. Mevcut metin, ilgili
bölümde değerlendirilmiştir. Tabende Hanım'ın ilk görüşmemizde bize verdiği bir listede Şükûfe'nin
Defteri, Şişli Tepelerinde, Hülya-yı İzdivaç'ın basıldığı, Hilâf-ı Tabiat'ın tefrika olunurken yasaklandığı bilgisi
mevcuttur.

Ahmet Rıfkı’nın mevcut beş eserinden biri 1909’da, üçü 1911’de ve son kitabı da 1340’ta
basılmıştır. Ahmet Rıfkı, bir bölümü dergilerde de yayınlanmış olan şiirlerini Nâkus-i Adem(h.1329/1911);
romanını Hizmetçi Belâsı(r.1327/1911) adıyla bastırmıştır. Kendi nefesleriyle birlikte, Bektaşî
nefeslerinden derlediği Bektaşî Nefesleri antolojisini Derviş Ruhullah müstearıyla 1340’ta bastırmış;
Bektaşîlik üzerine çalışmalarını Bektaşî Sırrı(c.1, r.1325/1909; c.2, h.1328/1910) adıyla iki ciltte
toplamıştır.İkinci ciltte eleştirdiği Ahmet Cemalettin Efendi’nin Bektaşî Sırrı Nam Risâleye
Müdafaa’sı(h.1328/1910) üzerine Bektaşî Sırrının Müdafaasına Mukabele(r.1327/1911) yayınlanmıştır.
Ankara Millî Kütüphane’de, A.Rıfkı adına kayıtlı bir şiir defteri bulunmaktadır. Katalog bilgisine göre
“Şiir Defteri”ni düzenleyen A.Arifî’dir. Defterin özellikleri, katalogda,
“16 yk.202*140-bb mm.bb st.rik’a
çizgili defter kt.desenli karton kapaklı cilt”
olarak tanımlanmıştır. Defter arasındaki nota göre, İstanbul’dan Fahri Bilge varislerinden alınan ve
kütüphaneye 10/10/1976’da girişi yapılan defter, Millî Kütüphane İbni Sînâ Salonu’nda
T817.314 numaraya kayıtlıdır. 40 yapraklı çizgili küçük boy defterin ilk yedi ve son onyedi yaprağı
boştur. Sayfa numaraları yedinci sayfadan başlatılmıştır. Deftere mürekkepli kalemle geçirilen şiirler
Eşref’te yayınlanmıştır. Dergi ismi ve yayın tarihleri şiirlerin sonunda kurşun kalemle işaretlenmiştir.
İçinde yer alan şiirler: “Maharet Eğlenebilmek”(s.1-2); “Baha Tevfik Bey’e”(s.3-5);” Sevilirken”(s.6-
7);”Muhıkk,Gayr-ı Muhıkk”(s.8-10); ”Sen Yalvar”(s.11-12); ”Blöf Simâlar: A.Rıfkı kendisine”(s.14);
”Başka Yol”(s.15-16)
“Blöf Simalar:A.Rıfkı” başlıklı şiirin sonuna düşülen dipnotta A.Rıfkı’nın “Blöf Sîmâlar” dizisi
hakkında A.Arifî imzalı bir bilgi düşülmüştür:
“A.Rıfkı’nın 1908 Meşrutiyet inkılabından sonra İstanbul’da neşredilen (Eşref) mecmuasında
(Blöf Simalar) başlığı altında o zamanın şairleri, edipleri, muharrileri hakkında mizah dairesinde
yazılmış müteaddid-karikatüristik-manzumeleri vardır.”
Bu bilginin ardından, “Blöf Sîmâlar” serisinde yer alan şiir başlıkları, ithaf edilen isimler de
belirtilerek sıralanmıştır.

2.1..ŞİİRLERİ
Ahmet Rıfkı’nın tek şiir kitabı, Nâkus-i Adem dışında, Derviş Ruhullah müstearıyla hazırladığı
Bektaşî Nefesleri başlıklı antolojide dört nefesi ve ayrıca, dergi sayfalarında kalmış şiirleri mevcuttur.
Ahmet Rıfkı, şiirlerinde A.Rıfkı, Baba, Derviş Ruhullah(Ruhî), Cebidelik, Çemenderzade Nahik, Haneberduş
imzalarını kullanmıştır.
2.1.1.Nâkus-i Adem
Nâkus-i Adem, 1911’de yayınlanmıştır. Yayın yılı 1329’u hicrî olarak kabul edişimiz, 1911 tarihli
dergilerde eserin çıkışına ilişkin duyurular dolayısıyladır. Karagöz’ün 1911’de temmuz sayılarında, eserin
basılacağına ilişkin duyurular yayınlanmıştır. Bir örnek:
"Nâkus-i Adem
Şair-i muktedir A.Rıfkı Bey tarafından bu nam altında büyük bir mecmua-i eşar neşrolunacaktır.
Şimdiden tavsiye ederiz."
Ağustos sayılarında da basılmış Nâkus-i Adem’in okurlara tavsiye edildiği görülür:
"Nâkus-i Adem
Şair-i rûh-aşnâ A.Rıfkı Bey kardeşimizin mahsûl-i tab-ı bediisi olan bu mecmua-i eşarı, karilerimize
tavsiye ederiz."
Hüsrev Hatemî, kitabın dış kapağının 1912'de içinin ise 1914'te basıldığını belirterek, bu tarih
farkını Balkan Harbi'nin getirmiş olabileceği sebeplere bağlıyor. Bir ihtimal olarak belirttiği görüş, tarihi
rûmî olarak düşünmesinden kaynaklanmış görünmektedir.
Nâkus-i Adem’de üç alt bölümde gruplandırılmış toplam 27 şiir bir araya getirilmiştir:
1.Hiçîye Doğru
2.Sümûm-ı Efkâr
3.Visâl ü Fırâk
alt başlıklarını taşıyan bölümlerde, yer alan şiirler, benzer temalarla yazılmıştır. Birinci bölüm "Hîçîye
Doğru", aynı başlıklı hacimli tek şiirden ibarettir. Hayat, hiçlik, ölüm, aşk vb. insanı düşündüren kavramlar

üzerine felsefî yaklaşımla ele alınmış bir monolog gibidir. Bir bölümü Eşref’te yayınlanmıştır. Bölüm
başlığının altında Buda’nın bir sözü yer alır: “Saadet;sîne-i hîçiye ric’attedir.”
İkinci bölümde, "Sümûm-ı efkâr" ara başlığı altında 8 şiir biraraya getirilmiştir:
Fikrimin Semalarında(s.17-18)
Boğuk Eninler(s.19-20)
İnkılab(s.21-22)
Acı Nasihatler(s.23-24)
Ferer İçin(s.25-26)
Blanki(s.27-28)
Lahey Konferansına:Harb(s.29-30)
Nara-i İkaz(s.31-33)
İnsanın özgürlüğünü ve haklarını kısıtlayan yönetim baskısına karşı çıkış ve inkılab özlemi, şiirlerin
ortak zeminini oluşturuyor. “Boğuk Eninler”, “Ferer İçin”, “Blanki” ve “Nara-i İkaz” daha önce dergilerde
yayınlanmıştır.
Hüsrev Hatemi, Nâkus-i Adem’in bölümlerini tek cümlede özetlemiştir:
"Birinci bölüm bedbîn bir felsefeyi aksettiren şiirleri, ikinci bölüm politik şiirleri, üçüncü bölüm ise
duygusal şiirleri ihtiva ediyor."
Üçüncü ve son “Visal ü Fırak” bölüm başlığının altında, Fuzûlî'nin 39.gazelinin ilk beyti:
"Vaslın bana hayat verir, firkatin memat
Sübhâne hâlıkı halaka’l-mevti ve’lhayat...”
yazılıdır. Bu bölümde toplam 18 şiir yer alıyor:
Leyâl-i Vuslata Ait Müşâfehât-ı Garâm(s.37-41)

Sefîleye(s.42-44)
Rahibe(s.45-47)
Şekvâ-yı Nücûm(48-50)
Bahar ve Sen(s.51-52)
Akşam Terennümü(s.53-54)
Aşk-ı Mâziye Hâle-i Tetvîç(s.55-58)
İhtiyarsın...(s.59-60)
Hâkime-i Rûhuma(s.61-62)
Bir Yaz Gecesinde(s.63-64)
Sensin Bu Zulmet-i Hissiyemin Müsebbibi(s.65-66)
Onun Mezarında(s.67-69)
Tepede...(s.70-71)
Susacaksın Ebediyyen!!..(s.72-73)
Temenni-i Memât(s.74-75)
Neşide-i Hicran(s.76-77)
Hediye-i İntikam(s.78-81)
Perişan Bir Aşk Hikayesi(s.82-95)
Bu şiirlerden, “Hâkime-i Ruhuma”,”Bir Yaz Gecesinde”, “Susacaksın Ebediyyen!!..”, “Temenni-i
Memât” ve “Neşide-i Hicran”, daha önce dergilerde yayınlanmıştır. "Visal ü Fırak", başlık olarak Rıfkı'nın
aşk şiirlerinin iki temel hareket noktasını da vermektedir. Onda, kavuşmayı ayrılığın izlemediği aşklar çok
azdır.

Nâkus-i Adem’de yer alan şiirlerin genel tarzına uygun, ancak, Nâkus-i Adem’de bulunmayan az
sayıdaki şiirini de bu bölümde değerlendirmeyi doğru bulduk. Bu tarz dört
şiirini tesbit ettik:A.Rıfkı imzasıyla yazdığı, İbadet Devreleri 1-2-3 ve Cevâb Zekâ’da; Baba müstearıyla
yazdığı mersiye ve A.Rıfkı imzasıyla yazdığı Yurd Diyor ki Karagöz’de yayınlanmıştır.
Bölüm düzenini fazla zorlamaya gerek duymaksızın, A.Rıfkı’nın şiire döktüğü tema ve konuları
yokluk, pesimizm, toplumsal sınıf farkları, istibdada tepki ve inkılab özlemi, mücadele, savaş, aşk
kavramları etrafında toplamak mümkündür:
Yokluk:
Kitabın başlığına en uygun şiir, ilk bölüme de ismini veren "Hîçîye Doğru"dur. Yok oluşa
mahkûmiyet ve aşkla var olma eksenlerinin kesişip ayrıldığı çizgilerde, A.Rıfkı, bu kavramları sorgular.
Pandora'nın insanlara en büyük kötülük olarak sunduğu umut etme ve “yarın”dan beklenti, yarının
getireceği güzelliklere koşarken, aslında, yok oluşa koşmanın acı gerçeğini gözardı eder gibidir. "Bugün",
kırık güzellikleri barındırır. Yarında o kadarı da yoktur:
“Fakat yarın; ebedî bir sükût-ı matemdir..
Yarın; makâbire has bir serab-ı samt ü sükûn “(Hiçiye Doğru”,s.6)
Öyleyse, umutların arkasından yarınlara koşan insan, aslında "bîaman ejder"in "kanlı" eline
düşmekten fazla bir şey yapamıyor. Bu karamsar bakışın tam ortasında "zavallı" diye nitelediği kendi
hayatı vardır:
“Bugün, yarın... diye koşmakla, inlemekle yine
Tükenmiyor bu zavallı hayat-ı mahdûdum...” (Hiçiye Doğru”,s.5)
Yokluğa mahkûmiyet şairi bedbîn kılar. Bütün uğraşılar yokluğa çıktıktan sonra, yarından ne çıkarı
olacağını sorar:
“Demek beka;bugünün zann ü vehm-i zâtîsi;
Demek ki:Yok beşerin bir hayât-ı âtîsi;
Demek ki:Ben de fenâ yurduna ilerliyorum.” (Hiçiye Doğru”,s.7)

Aşkın da eninde sonunda varacağı nokta bitiştir. Yarının mutsuz sonu bugüne de yansıtılır.
Yanında sevgili olsa bile; madem yarın yokluktur bugüne aldanmanın bir anlamı yoktur. Sevgiliyle birlikte
bile, insanın trajik gerçeği hatırdan çıkmaz:
“Seninle ben bu karanlıklara ilerleyelim..
Yarınki mersiyeyi gel terennüm eyleyelim..” (Hiçiye Doğru”,s.9)
Yokluk fikr-i sabiti A.Rıfkı'yı isyana sürüklemez.Her ne kadar, varlığın, ölüm ve toprağa; bilimin
süpheye, terânenin inlemeye, gerçeğin yalan, hikâye ve seraba açıldığını söylese de ümit kelimesini
kullanmaktan da geri kalmaz.
“Oh! Ey yokluk; ey bekâ-yı muhâl!..
Sensin ümmîd-i târ-ı istikbâl!..” (Hiçiye Doğru”,s.12)
Pesimizm:
Ahmet Rıfkı, Nâkus-i Adem'de acz ve isyan arasında gidip gelen bir psikolojiyi dışa vurmuştur.
Sosyal konulara yöneldiği zaman çözümler üreten, heyecanlı cümleler kuran yapısı, kendi benine
yöneldiğinde yılgın, kırgın, umutsuz bir melankolik kişiliği önümüze koyar. Tekrarlayan ve hiç
bitmeyecekmiş gibi görünen ölülüğe isyan ettiği fikrinin semalarında "in’ikâs-ı memât", "ibtisâm-ı kadîd",
"herşeyde bir boğuk heyhat okuyan bir terâne-i nevmid"ten başka birşey göremez.(Fikrimin
Semalarında“,s.17) Tutukluluk günlerinin şiiri “Fikrimin Semalarında”da, isyanını "yırtsın artık", "yeter
artık" gibi sabrın sınır noktasını gösteren ifadelerle ortaya koyan ve insanlardan hareket bekleyen şair;
aynı dönemin bir başka şiirinde, içinde bulunduğu atmosferde boğulan bir adamın inleyişiyle karşımıza
çıkıyor. Ahmet Rıfkı'nın biyografisinde değindiğimiz üzere bir jurnal dolayısıyla hapse girdiği dönem,
bedbîn, bıkkın bir psikolojinin çığlıklarını şiire taşır. II.Abdülhamit döneminin sıkıntılı atmosferi, "Fikrimin
Semalarında" şiirinde, başkaldıran bir tavırla dile getirilir ve inkılab özlemi dillendirilir:
“İşte: Bir mâtemi sükûn-ı hazîn;
İşte bir leyl-i bîziyâ ü ümîd;
İşte: Bir mûsıkî-i kahr-âyîn;
Yine bir ses ki: Eyliyor tehdîd-“ (“Fikrimin semalarında”,s.17)

Kendine dönük moral çöküşünü, 1908 öncesi tutukluluğu döneminde hapishaneden göndermiş
olduğu "Boğuk Eninler" şiirinde buluyoruz. Her dörtlüğün sonunda yer alan:
"Benim her saniyem bir devr-i edbâr ü felâkettir"
mısraı, şairin taşıdığı psikolojiyi yansıtmaktadır. Dününü güzelliklerle süslü "âlem-i handân" olarak
yâdeden A.Rıfkı için, şiirini kaleme aldığı dönemde "haps ü esaret, girye, mâtem, zulmet-i zindân"
vardır. Pesimist teslimiyet, yarına dair hiç bir umut beslemez. Şairin yarında gördüğü ise yalnızca, "kâbûs-
ı hîçîye bürünmüş leyle-i hüsrân"dan ibarettir. Şiirlerine sinen bedbin hava, Boğuk Eninler'de açıkça ifade
edilmiştir:
veya
gibi...
"Figânım: Nâle-i mâtem, terânem: Ah-ı firkâttir.."
"Lisânımda yağan manzûmeler mersiye-i firkât..." (“Boğuk Eninler”,s.19-20)
Anarşist bir çıkışla, "yeter artık" dese de, daralmışlığın hiçbir bedeli umursamayan arayışlarını
ortaya koyan Rıfkı, boğuk eninlerinde o kadarını da isteyecek gücü kendinde bulamamış görünür.
Sonuçta okuruyla paylaştıkları, dertleşmekten öteye gitmez.
vardır:
Şiirleri dolayısıyla kendisini fazla karamsar bulan Abdullah Cevdet’e hitaben yazdığı bir cevap
"Bu eser yayınlandığı zaman, Dr.Abdullah Cevdet, kitaptaki şiirlerin fikrî bedbinliğe ve yokluğa
sevk ettiğini iddia ederek, gerek felsefî, gerek sosyal zararlarını ileri sürmüş ve adeta onu afaroz etmişti.
Hatta bir münakaşa esnasında:
Bu kitap gençliğin ruhunda fena fırtınalar uyandırır, onun sosyal bir fikir faydası yoktur. Deyince:
-Doktor!Sanat:ne ahlak içindir, ne de bir felsefî hayırdır.
Yalnız:sanat sanat için olduktan sonra Rıfkı'yı niçin hatalı çıkaralım. O hissettiğini ve gördüğünü
yazmış; ondan ne ahlakî bir fayda beklemiş, ne de bir felsefe...
Yalnız sanat beklemiş...Gençliği bu kitap bedbinliğe sevkedecekse kabahat kitapta değil, bedbinliğe
düşecek olan gençliğin kafasındadır."

Sınıf farklılıkları:
A.Rıfkı, popüler düzeyde bir sosyalist kültür birikimi sergiler. Sınıf farkını, zenginin yoksulu ezmesi,
yoksulun muhakkak ona karşı güç birliği etmesi düşüncesi etrafında ele alır. Acı Nasihatler'de zenginlere
hitaben fakir insanların yaşadığı zorlukları anlatır. Bir “çürük ev”le, bir dilim ekmekle yetinmeye hazır
insanlara yüklenmeyi vahşice “pençeleşme"ye benzetir. (« Acı Nasihatler », s.23)
Nara-i İkaz, hala kendini bilmeyen bir kitleye son sözü söyleyen öfkeli bir kalabalığın tepkisini
yansıtır. Güçlülerin zayıflar üzerindeki tahakkümüne karşı çıkılır. Ahmet Rıfkı, zengin-fakir ekseninde ele
aldığı adaletsizliği gidermenin çözümünü, zengine haddini bildirecek bir ayaklanmada görür. Ayaklanan
bir kitlenin ruh halini kelimelerine yansıtarak sonu göstermek ister:
“Yarın koparsa bu hırçın sadâlı zelzeleler,
Bugün esârete, zencîre katlanan eller-
Yıkar, yakar, dağıtır zulm u i’tisâfâtı,
Fenâya münkalib eyler refâh u dârâtı.." ("Nara-i İkaz",s.33)
Yoksulların ulaşacağı nur ve huzur sabahının zenginler için bir cinayet gecesi olacağını ifade
eder. Ahmet Rıfkı'ya göre, sınıflar arası farklılık ve güçlünün kazanması insana yaraşır hukuku
zedelemiştir. İnsanlığı, “hukuk-ı asliyesi”nden uzaklaştıran tahakküm, para ve güç karşısında yoksul
insanlar ezilmektedir.
Ahmet Rıfkı'nın "zenginlere" ithafen kaleme aldığı "Acı Nasihatler", nasihatten ziyade, sınıflar arası
uçurumun genel bir tesbiti özelliği taşımaktadır:
Ey bugün muhteşem, safâ-âlûd,
Zevk u neş'eyle dâimâ mahsûd
Evlerin zîr-i neş'e-bârında-
Yaşayan zümre! Zümre-i mes"ûd!.. ("Acı Nasihatler",s.24)
diye nitelenen zenginlere karşılık, onlara atfedilenlerden yoksun, açlıkla, kahrla, sefaletle boğuşan
yoksulların durumu bir suçlamayla zenginin yüzüne çarpılır:
“Siz bugün, herkesin sa’âdetini-

Gasbedip, öldüren ve mahzûzen
Kendi nâm ü hesâbına yaşatan
Sanki bir şirket-i cesîmesiniz...
Onlar ağlar, söner..Fakat...Ah siz!. ("Acı Nasihatler",s.24)
İstibdada tepki ve inkılab özlemi:
Sümûm, "semm(Arapça isim:zehir)"in çoğulu olarak, Ahmet Rıfkı'nın "efkâr"ına sinen zehirlere
de işaret ediyor. Rıfkı'yı olumsuz yönde etkileyen her uygulama, şiirde bir çığlığa, yer yer isyana
dönüşen sert ifadelerle açığa çıkıyor. Beşeri zehirleyen ne varsa, tepkiyle dışa vuruluyor. Şiirlerin üçü,
gerçekte var olan konular üzerinedir. Blanqui ve Ferer'in öldürülmeleri ile Lahey Konferansı dolayısıyla
yazdığı şiirler, beşerin intikamcı yönünü eleştiriyor. Bu bölümü oluşturan şiirlerin genelinde Rıfkı'nın vasat
düzeyde "sosyalist" kimliğinin ipuçlarını da buluyoruz.
A.Rıfkı'nın 33 yıla tepkisi kelime seçimlerine yansıyan sertlikte belirginleşir. Bu, beraberinde
"sükûn-ı hazîn"i getiren, geceyi hatırlatan ve bir "musıkî-i kahr-ayin" gibi yaşanan dönemi bitirecek bir
sesin varlığından emindir. Kendi sesini de yükseltirken dileğini ortaya koyar.10 Temmuz gereğince
değerlendirilemez, kadri bilinmezse geleceğin getireceği de bir başka zulm olacaktır:
"Yoksa.. Bir başka zulmet-i memdûd,
Bir karanlık ki: Rahm ü şefkatsiz
Yağdırır dâne-i mezâlimini..." (“İnkılab”,s.22)
İnkılab şiirinin yazılış tarihi 22 Temmuz 1324/1908. II.Meşrutiyet'in ilanından kısa bir süre sonra
yazılmış şiir, "kırık kalemler"e ithaf edilmiştir. 10 Temmuz 1324/1908'i, 33 yılın izini bir çırpıda silecek
mucize kabilinden karşılayanlardan biri de A.Rıfkı'dır:
"Sustu...Artık bu hâk-i kutsî de
Hâkimiyet bütün ahâlinin-
Olacak... İşte zîb ü rahşında
Asmânlarda bir ziyâ-yı nevîn..." (“İnkılab”,s.21)

İnkılab, düşün gerçeğe dönüştüğü noktada heyecanın mantığa hakim olduğu ve dilin bu yönde
ifadeye zorlandığı bir şiirdir. II.Meşrutiyet’in ilânının sınırsız hayal gücüne aldanan her kesimden insanın
konuştuğu büyük sözlerden biri de Ahmet Rıfkı’nın şiirinde yer alır:
“(..)Artık bu hâk-i kutsîde
Hakimiyet bütün ahalinin
Olacak...(..)” (“İnkılab”,s.21)
Bu yeni dönemi sürekli kılmada, susturulmuş kalemlerin yeniden yazmasına görev düşmektedir.
Kitlenin yeniden harekete geçmesi A.Rıfkı'ya göre çözüm olacaktır. Beşeriyetin taşıdığı potansiyel kuvveti
bir şiirinde şöyle tanımlar:
“Ah ey kuvvet!.Ey süyûl-i lehîb!.
Ah ey girdbâd-ı hûn-âmîz..
Ey mübeccel sevâık-ı tahrîb!
Ey donuk leyl-i târ u velvele-hîz!”(“Fikrimin Semalarında”,s.18)
Ölü halinden sıyrılamayan ve insiyatifsizliği melankolik bir içe kapanışla yaşarken hayatı tüketen
insanlara Rıfkı'nın tek çağrısı vardır:
“Yeter artık, sükûnunuz yetişir,
Dil diyor: Her taraf harâb olsun!...
Hakkı izhâr için bu kâfîdir:
Ah bir kerre inkılâb olsun... „(„Fikrimin Semalarında“,s.18)
Ahmet Rıfkı, iki şiirini iki mücadele insanına ayırmış; teorik olarak savunduğu mücâdele azmini,
yaşanmış hayatlarda örneklemiştir. Dr.İbrahim Temo’ya ithaf ettiği Blanki şiirinde, 1805-1881 yılları
arasında yaşamış, sosyalist hareket içinde aktif rol almış Auguste Blanqui isimli bir Fransız devrimcisini
anlatmıştır.Ahmet Rıfkı’nın övgüyle yücelttiği Blanqui, sosyalist görüş ve eylemleriyle dikkati
çekmiştir. Ahmet Rıfkı,“Mücâdelât-ı sunûf” içinde Blanqui’nin temel ilkesini
“Onun prensibi:"Ref'-i mezâlim-i elemin-

"Yegâne çaresi halkın kıyâm u tahrîki..."(“Blanki”,s.28)
olarak özetler. Blanqui, ardına düştüğü devrimin gerçekleştiğini görmez. Direnişi ve direnci kırılan bir
başka mücâdele insanı da Ferer’dir. Hakkında bir yazı da kaleme alan Rıfkı, şiirinde Ferer’i ezen
engizisyonun olumsuz gücünü işler:
“Engizisyon ki: Kanlı bir devrin
En mülevves belâsı, kahrıydı...
Beşerin kalbine acıklı, derin
Bir elem, bir cerîha açmıştı.. “(“Ferer”,s.25)
Savaş:
Ahmet Rıfkı’nın, Lahey Konferansı'na ithaf ettiği “Harb” ve “Blanki” şiirlerini mesaj açısından
karşılaştıran Hüsrev Hatemi, bir çelişkiye dikkat çekmiştir. Savaşa ve silaha karşı tavrın sergilendiği "Harb"
şiiri ile devrim mücadelesini yücelten “Blanki”de faklı tablolar ortaya çıkmaktadır. İlki, "Ah, ey beşer!
Bırak artık, silahı at da çekil" mısraı ile bitiyor. (“Lahey Konferansı’na-Harb”,s.30)Blanki'de ise adeta
savaş yüceltilmiştir:
"Cidâl başladı Paris'te öyle şiddetle
Avâm-ı nâs, ahaliyi verdi tuğyâna
Blanki, ordusunun ilk safında cüretle
Hücûm edip duruyordu gürûh-ı udvâna" (“Blanki”,s.28)
Hüsrev Hatemi, bu paradoksa değinmiştir:
"Beşerin elinden silahını atmasını isteyen A.Rıfkı Bey, 'Beşer bazan şaşar' sözünü doğrularcasına,
cidalden, düşmandan söz ediyor."
Perde'nin ilk sayısında imzasız yayınlanmış olan bir kıtanın Ahmed Rıfkı'ya ait olduğunu da
Çapanoğlu'ndan öğreniyoruz. Bu kıt’a Trablusgarp savaşı dolayısıyla İtalyanlara yönelik tepkileri yansıtan
şiirlerden biridir.

"Şu kıta da (Perde) isimli mizah gazetesinin birinci sayısında yayınlanmıştır. Kıtanın altında imza
yoktur. Fakat yazan A.Rıfkı'dır.
Ey midesi gayet nazik
Pilav olsa daha hazımdı sana
Verdi bak karnına ifratı semen
Makaronya neye lazımdı sana."
Balkan savaşları mizahın kaldıramayacağı ağırlığına rağmen bir mizah dergisi olan Karagöz’de
de gözardı edilememiştir. A.Rıfkı’nın birbirini izleyen, “Baba Gidiyor”, “Baba Diyor ki”, “Ölmedim
Yahu”, “Elgazi Baba Diyor ki” ve “Yurt Diyor ki” şiirleri bu savaş etrafında kaleme alınmış;“Ölmedim
Yahu” dışında ciddiyeti ön planda tutmuş şiirlerdir.
verilmiştir:
“Yurt Diyor ki” şiirinde, Balkan Savaşı’ndan biraz soluklanışın rahatlığı yurdun dilinden
Aşk:
Bu inşirâh-ı umûmi-i bîsükûna sebeb,
Demin doğan güneşin hande-i meserretidir...
Ufukta pembe bulutlar, şu cilveler... Hep hep
Demin doğan güneşin zâde-i nezâhetidir...”
A.Rıfkı'nın tek şiir kitabının insan kadrosu dar çerçeveli bir tablo sunar: Fransız devriminin
iki ismi Blanqui ve Ferer'i anlatan şiirler dışında kalanlar, hemen tamamen aşık erkek ve onu
bir şekilde mutsuz kılan kadınlara aittir. "Leyâl-i Vuslata Ait Müşâfehât-ı Garâm" şiirinin
kadını ve erkeği isimleriyle yer alır: Kâmrân ve Sâmiha.. Diğerlerinde erkek, "ben" olarak
konuşur, kadın onun duygularının filtresinden bize görünür.
Şiirlerde kendini ifade eden erkek "ben", aşksız yapamaz, aşkı bir ihtiyaç olarak hep yaşamak ister.
Ancak, anlattığı aşkların hiçbiri mutluluğun müjdesini taşımaz.
"Perişan Bir Aşkın Hikayesi"ni, manzum hikaye formunda anlatan şiir, sonbaharda başlayan bir aşk
üzerine kuruludur. Bir tepe gezintisi sırasında "o"nu gördüğünde en çok gözlerinden ve çehresinde
yansıyan şiirli güzelliğinden etkilenmiştir. Günlerce unutamadığı o kadını yine tepede arar ve karşılaşır.
Bütün yapabildiği onu hayran hayran izlemekten ibarettir. (s.82)

Biten bir aşkın acısı, "Veda" şiirinde, şairi, bir yanıyla geçmişi hüzünle hatırlamaya, öte yanda
sonucun muhasebesini yapmaya yöneltmiş görünür. Gözlerin şuh bakışına ve bûselere dalıp yaşanan aşk
bittiğinde, geriye bu kırık aşk hikayesini özetleyecek bir son mısra kalacaktır:
"Sen benim bir senelik gençliğimin katilisin“ („Veda“,s.95)
Sevilen ancak sevmeyen sevgiliye açık mektup niteliği taşıyan "Hediye-i İntikam", karşılık
bulamayışın acısını çıkaran bir aşığın sitemkâr ifadeleriyle doludur. Güzel bir kız tanımış, onda ihtiyaç
duyduğu sıcaklığı yakalayacağı zannına kapılmış erkek, gönül verdiği kızın gönlünün bir başka erkeğe
kaydığını görünce, kıskanmışsa da kabullenmekten öte bir şey yapamamıştır. Güzel bayan, üçüncü şahıs
tarafından terkedildiğinde, sevgisini reddettiği erkekle aynı duruma düşmüş olur. O zaman ona
dokundurulacak bir çift söz vardır:
"Anladın mı küçük hanım!ikimiz,
İkimiz de perîde- rûy-ı şebâb,
İkimiz de şikeste- kalb ü harâb;
İkimiz bir elemde müşterekiz...." („Hediye-i İntikam“,s.81)
O, karşılık bulup bir müddet yaşadığı, uzun süreli olamadığı için geçmişte kalan aşkların
yorgunudur, aynı zamanda. İhtiyarlığını yüzüne vuran genç bir kadına, bu gerçeği ifade etmiştir.İhtiyarlığı
yüzüne bütün çıplaklığıyla vurulan aşığın bunu özellikle sevdiğinden gelince kaldırması oldukça zordur.
"İhtiyarsın" şiiri bu zorluğu mısralar boyunca aşmaya çalışan aşığın karşı vuruşlarıyla gelişiyor. Yaşlılığın
işareti çizgiler, yaşanmış aşkların yüze kazınmış izleridir:
"-Dinle! Ey işveger ve taze kadın
Ufk-ı vechimde gördüğün hunîn-
Çizgiler; hepsi hepsi bir aşkın
Yâdigâr-ı sefîlidir!." („İhtiyarsın“,s.60)
Şiirler, sefîl de olsa, tükenmiş ve tüketmiş de olsa, aşığın aşklarını yaşamaktan pişman olmadığını,
hatta yadetmekten hoşlandığını önümüze koyar. Ayrılık nedeni ölüm olan şiirlerinde yoğun bir hasret

duygusu ön plandadır. Kitapta, Onun Mezarında, Tepede, Susacaksın, Temenni-i Memât sırasıyla yer alan
şiirlerin ortak özelliği ölmüş sevgiliyi yâd ve unutamayışın itirafıdır.
Tepede... şiirinde, aşkın başladığı tepede, mevcut güzellikler aynen sürmekte, güneş "uzak
ufuklara" "nûr-ı ismet"ini "serpmekte"; aşka tanıklık etmiş tarlalar "bû-yi nezih"iyle durmaktadır. Tek
eksik, sevgilinin yokluğudur. Yokluğun nedeni çok açık verilmemişse de şiirin kitap içinde yerleştirildiği
bölüm "ölüm" kanaatini güçlendirmektedir. Şiirin hemen öncesinde Onun Mezarında, sonrasında
Susacaksın Ebediyyen ve Temenni-i Memât şiirleri vardır:
"Fakat bu gülşen-i aşkın bahâr-ı bîdârı,
Bütün muhabbetimin minber-i ziyâdârı
Karardı, söndü, penâh-ı garâm iken soldu." („Tepede“,s.71)
mısralarında geçen karar-, sön-, sol- fiilleri de ölümü düşündürtmektedir. Yıllar önce ölmüş ve hâlâ
unutulamamış sevgili, mezar ziyaretleriyle yâd edilir. Mezarı başında geçen saatler rûhen bir
bütünleşmeyi sağlar gibidir. („Onun Mezarında“,s.67-68)Firakın yaşandığı aşklardan, ismi "ufk-ı hatıra"da
kalan sevgili, güzel bir gecede, yeniden sevişme isteğiyle hatırlanır. („Şekva-yı Nücûm“,s.50)Bir şekilde
uzağına düşülmüş sevgiliyi unutamayışın gecelere yansıyan ruh hali baştan sona karamsar.. Ağlamaklı
oluş, eski günleri anış gecelere yansıyan değişmez görüntülerdir. ("Sensin Bu Zulmet-i Hissiyemin
Müsebbibi”,s.65)
Altı yıl önce yaşanmış bir aşk, yıllar sonra gecenin geçmişi yaşattığı bir akşam
hatırlanıverir. Aşık, sevgiliyi unutamadığını farkeder. Yıllar öncede kalan sevgiliyi özlemle
çağırır. ("Aşk-ı Maziye Hâle-i Tetvîç”,s.57)
Geçmişte kalmış ama hala unutulamayan aşklarla dolu, "muzmahil ü zâr u mükedder" fikirle
yoğrulu geçen gecelerden birinde, altı yıl öncede kalmış bir aşk hatırası uyanır. Sevme, sevilme ihtiyacını
yoğun duyduğu bir gün, karşısına çıkan sevgili ona şiir dolu bir aşkın kapılarını açmıştır:
“Ben sâye-i hüsnünde melekler gibi âlî-
Bir ömr-i behişti yaşadım şi’r ile hemser;” ("Aşk-ı Maziye Hâle-i Tetvîç”,s.56)
Altı yıl sonra hatırlanırken, hâlâ, "bir zelzelenin ra’şe-i raksân-ı cünûnu" ruhunda yaşamaktadır. Bu
çok yoğun yaşama, derin bir hasret duygusuyla, hatıra sınırını aşar ve umutsuz bir çağrıya dönüşür:

“Rûhum! Meleğim gel! Sana bu hasta-i firkat,
Eşkâbe-i hicrân ile âlâmını yazsın...
Sensizlik ile mâtem eden lâne-i vuslat-
Gülsün...Ona gülsün o zarîf hande-i nâzın...” ("Aşk-ı Maziye Hâle-i Tetvîç”,s.57)
Terkedilen yahut bir nedenle ayrılıkla sonuçlanan ilişkilerin yorgunu şair, daha acı bir yokluğu da
yaşamak zorunda kalmıştır. Sevgilinin ölümü, birlikte yaşanacakları alıp götürünce, geriye birlikte
yaşanmışlıkların hatırası kalmıştır. Unutamayış, her şeyde sevgiliye ait bir eser bulmaya yöneltmiştir.
Nihayet katlanamadığı acı, şairi de ölümü istemeye götürür. (“Temenni-i Memât”,s.75)
Ayrılık nedeni verilmeyen şiirlerde matem atmosferi hasret duygusuyla yer değiştirmiştir. Ayrılık
acısı, "Neşide-i Hicrân"a dökülürken sevgilinin payına sadece güzellikler hatırlanıyor. Aşığın payına
düşense sadece ayrılığın yarattığı boşluk duygusudur. Üstelik sevgiliyi unutamamıştır da. Tek avuntusu
sevdiğinin "lütf-i nigâh"ını hatırlamasıdır:
"Senden bana bir lütf-i nigâh olmasa bir an
Yok zerre kadar nef’î bana gamlı hayâtın..." (“Neşide-i Hicrân”,s.77)
Arka arkaya gelen iki şiirde aşk doğayla güzelleşir. Ruhunun koruyucusu saydığı sevgiliyi
doğaya has unsurlarla över.Aşkın doğada ve genelde aylı gecelerde yaşanması A.Rıfkı'nın şiirlerinde
ağırlıktadır. Bir yaz gecesini sevgiliyle paylaşacak olmak şair için mutluluktur. Ancak o, kamerin
güzelleştirdiği doğanın seyrini de bu mutluluğa katmak ister:
“Kamer; bütün lem’âtiyle sath-ı deryâda
Temevvüç ettiriyorken nükûş-ı enverini,
Seninle seyredelim gel! Şu câ-yi tenhâda
Tabiatın bu muazzam levâyih-i terini..” (“Bir Yaz Gecesinde”,s.63)
Deniz, gece, gökyüzü, sahil, ağaçlık herşey aşka zemin hazırlayan bir sükûnet içinde erir.
Gecede herşey aşkın gerektirdiği atmosfere uygun, ama, paylaşacak sevgili yoksa,
hatıralardaki sevgiliye çağrı umut olur:
"Ey bugün ufk-ı hâtıramda adı,
Yâdı hâlâ silinmeyen güzelim!

Yeter artık.. Niçin sevişmeyelim..." (“Şekva-yı Nücûm”,s.60)
Sevgiliyle birlikteliğin coşkusunun öne çıktığı Bir Yaz Gecesi şiirinde geçen "Seninle seyredelim
gel!" ifadesinde ve geceyi tasvir eden bölümlerde Cenabvârî bir atmosfer varlığını hissettirir. Sevgilinin
varlığı hem geceye hem aşığa mutluluk katmaktadır. (“Bir Yaz Gecesinde”,s.63)
Şairin aşk etrafında "ben"iyle sevdiği arasındaki ilişkiyi dile getirdiği şiirleri dışında, ilham perisine
seslendiği Akşam Terennümü'nde şiir perisini de bir kadın gibi algılayarak onda teselli aradığı dikkatimizi
çeker:
“Yok! Yok! Beni terketme sakın.. Hâlime rahm et..
Her nazra-i şûhunda açan hande-i ismet
Akşamlarımın leblerini bûseye boğsun” (“Akşam Terennümü”,s.54)
Leyâl-i Vuslata Ait Müşâfehât-ı Garâm’da "ben", yerini iki kurgu kahramana bırakmıştır. Şiirde
Kâmrân ile Sâmiha arasında yaşanan vuslat gecesinin sabahı konu edilmiştir. Sabah diyaloğu geceden
hoşnut erkeğe karşılık, neden olduğu açıklanmayan bir huzursuzluğu konuşmasına yükleyen kadını
karşımız çıkarır. Şiir, tek perdelik manzum bir oyun formunda düzenlenmiştir. Bir sabaha karşı, yarı
uykusuz, kendi içinde yaşadığı mücadeleden yorgun Sâmiha ile Kâmran'ın diyalogu yasak bir sevişmenin
kadın ve erkek üzerindeki yansımasını veriyor. Erkek hoşnuttur. Gecenin içinde yaşanan bir "beste-i
günah"tır ve gün ışığının odaya dolmasını istemez:
“Ben isterim ki: maâsi -i aşkımız; yalnız
Zalâm-ı kâtimenin sînesinde gizlensin...
Güneş neden bunu görsün.. Değil mi?” ("Leyâl-i Vuslata Ait Müşâfehât-ı Garâm",s.38)
Gecenin "habersiz uykuların bunaklığı"yla tüketilmesindense aşkla zenginleşmesini tercih eder.
Yeni bir vuslatı arzulayan tavrıyla, Sâmiha'nın huzursuzluğunu görmekten uzak kalır. Çok az konuşan ve
sadece gündüze işaret eden, uykusuzluğunu öne süren Sâmiha'ya karşılık, Kâmrân, geceyi anlatmayı
tercih eder. Metinde, Sâmiha'nın iki kez ifade etme gereği duyduğu "güneş göründü", realitenin katı
yüzünü hatırlatan bir uyarı gibidir. Ancak bedenine yenik düşen Kâmrân'ın daha şiirin başında yer alan:

Garâm",s.38)
“Kapat şu perdeyi!.. Şemsin nigâh-ı nevvârı?
Tecessüs eylemesin böyle hâbgâhımızı...” ("Leyâl-i Vuslata Ait Müşâfehât-ı
sözleri, aşkın şiirini realitenin katılığına tercih ettiğini ortaya koyar.
Visâl ü Fırâk bölümü dışında kalan, kitabın ilk şiiri "Hîçîye Doğru"da üçüncü ve altıncı bölümler ayrı
ayrı "T." ve "S."ye ithaf edilmiştir. Her ikisinde de vakit kaybetmeksizin aşkın yaşanması gerektiğine
değinen şair, şiirin genelinde hayatı "hiç"liğe mahkûm bir gerçek olarak ele alır. Kendi hayatını mutsuzluk,
düş kırıklığı, yarından umutsuzluk kavramları etrafında değerlendirir. Hiçliğe mahkum hayatta aksi olsa da
fazla bir şey değişmeyeceğini sezdirir.
Ahmet Rıfkı'nın şiirlerindeki kadınlar muhayyel olmaktan çok yaşanmışlık, tanınmışlık hissi veren
kadınlardır. Şair, şiirlerinin birçoğunda ya şiirin tamamında veya bir kısmında doğrudan onlara seslenerek
konuşur. Bu, geleceğinde açlık ve sürünme görünen düşmüş bir kadın("Sefîle"), altı yıl öncede kalmış
yaralı bir aşkın muhatabı eski bir sevgili("Aşk-ı Maziye...."), kendisini yaşlı bulduğu için sitemkâr sözlerle
hitap etme gereği duyduğu genç bir sevgili ("İhtiyarsın"); menekşe gözleriyle şairin ruhuna hakim olmayı
başarmış bir güzel ("Hâkime-i Ruhuma"); ayışığında tabiatın sükûnetini dinlemek üzere şaire eşlik eden ve
geceyi etkisi altına alan bir sevgilidir ("Bir Yaz Gecesinde").
Aşkı konu alan şiirlerde, sevilen kadınların portresini Nâkus-i Adem'den çıkarmak zor. Merkeze
"ben"i alan, dolayısıyla "ben"in penceresine yansıyanla yetinen şair, sevgililerinin psikolojileriyle hiç ilgili
görünmemiştir. Fizik olarak, genel güzelliğin yanısıra ayrıntıya inmek gereği duyduğunda gözlerin güzelliği
ve anlamıyla yetinmiştir. "Gözlerin İçin" hitabıyla yazdığı "Hâkime-i Ruhuma" şiirinde, menekşe gözlü
sevgiliyle mutluluğunu dile getirmiştir.(s.61) Şiir, bir güzelleme, bir serenat gibi, menekşe gözlü sevgiliye
hayranlık ifade eden cümlelerle başlıyor, hayranlıkla sona eriyor. Sevgili gözlerde yaşanıyor. Umarsız
aşklarından biri bir nazarla başlamış, karşılık bulamadığı sevgiliyi hep gözleriyle yad etmiştir. (“Perişan Bir
Aşkın Hikâyesi”,s.82) S'ye seslenirken:
"Ey gözleri sevdalarımın şevk u cünûnu"
der.(“Hiçiye Doğru”,s.13) Bedeni bir bütün olarak güzelliğiyle ön plana çıkarmayı seçer. Bir şiirinde
sevgilinin "vücûd-ı nazik"i hatırlanır. (“Bir Yaz Gecesinde",s.64) Sevgilinin değişmeyen özelliği gençliğidir.
Ölmüş sevgiliye "genç kadın” (“Onun Mezarında”,s.69), kendisine ihtiyarsın diyen bayana da "işveger ü
taze" olarak seslenir. (“İhtiyarsın”,s.60) Sevilenin güzelliğinden kaynaklanan cazibe hemen her şiirde
ifadesini bulur. Sevgiliye bir hitabı "ey ruh-ı mehasin" şeklindedir. (“Aşk-ı Mâziye Hâle-i Tetvîç”) Divan

geleneği çizgisinde yazdığı gazelde, sevgiliye seslenir; güzelliğini tescil eder. Sevgilinin lütfedeceği bir
gülümseyiş, bir bakış aşığa yetebilecektir:
“Bugünkü lutf-i nevînin eyâ güzîde-i rûh!
Genellemeler, özele inerek sevilen kadınları ayrı ayrı portreleriyle çıkarmamızı engelliyor.
Sevilenlerden üçüne baş harfleri belirtilerek ithaf yapılmıştır. S'(Hîçîye Doğru), Matmazel M.Ş.(Şekva-yı
Nücum), ve iki şiirde baş harfine rastladığımız T(Hîçîye Doğru, Aşk-ı Mazi...).Diğer ithaflar genel:"Gözlerin
İçin"(Hâkime-i Ruhuma),"Teşekkürüme"(Bir Yaz Gecesi),"O hüsn-i afile"(Temenni-i Memat), “o uzak
şûha”(Bahar ve Sen).
Visâl ü Fırâk bölümünde, "ben"le ilişkisi dolayısıyla konu edilmiş kadınlar dışında, kendini bir çok
erkeğe ve hayatın akışına bırakmış bir Sefîle ile; kendini hayattan ve hazlardan tamamen çekerek
Hz.İsa'ya adamış bir rahibenin anlatıldığı iki şiir arka arkaya sunularak bir tezat verilmiş.
Düşmüş bir kadının gözleri, geleceğe dönük "emel-i tebyîn" etse de sır perdesi, gerisindeki geçmişi
saklamaya yetmiyor. Sefîle'nin görünen yüzü, umut, beklenti içeriyor. Şiir, düşmenin gerisini anlamaya
çalışan bir şair bakışıyla yazılmıştır.Şair, "sen" hitabıyla, kadın karşısında duruyormuşcasına konuşmayı
yeğler. Öncelikle güzel bir kadınla karşı karşıyadır. Gökyüzünü andıran gözlerinde derin anlamlar içeren
bir gülümseyiş vardır. Ancak şair, yapay gülümseyişin ardındaki hikayeyi başka türlü okur: Sıcak bir aile
ortamında büyümüş olabileceği ihtimali üzerinde durur. Genç kızlık düşlerini tanımlamaya çalışır. Bu
düşler, "bir aşk-ı muhterisin girdbâd-ı iğfâli...." ile sona erer ve ortaya emellerine yenik düşmüş bir “şehîd-
i âmâl” çıkar. Bundan sonrası hayatın acımasız yüzüyle tanışmaktır artık:
“Ma’îşetin ve *Süs+ün cebr-i âteşîniyle
Dikenli çöllere düştün zavallı tâze kadın!!
Nücûm-ı şi’r ü emel söndü ufk-ı sînende
Yalancı, sahte mevâîd-i aşka aldandın...” (“Sefile”,s.43)
Mutlu bir aile yaşantısının kaygısız günlerinden tutkulu bir aşkın "girdbâd-ı iğfal"ine düşme de
olabilir geçim sıkıntısıyla düşme de.. Hangi nedenle olursa olsun o kaygısız günlerin "emellerle öpüşülen"
demleri bitmiş, "herkesin kadını"nı bekleyen yarın, sürünmekten, açlıktan ibaret olmuştur. Düşmüş
kadına göndermeyi bir şiirde daha buluyoruz. “Susacaksın Ebediyyen” şiirinde nefsânî zevklere dönük ve
hayat hiç sona ermeyecekmişcesine o zevklere kapılan genç bir kadının ölümle gelen düşündürücü tezatı

sergilenir. Dün güzel, çekici bir kadın; bugün, toprakta bedeni çürümeye yüz tutmuş itici bir ceset. Hayata
kanışın özeti 3 mısraya sığmıştır:
"Dün: Kirli hayâtın müterennim ve müzeyyen
Eltâfına, ezvâkına, envârına kandın!..
Kâbusunu: Zevk, nâlesini kahkaha sandın!.." (“Susacaksın Ebediyyen”,s.72)
İnsanın bedenini başkalarına açarak süflileştiği noktadan, bedenini tamamen hayata kapattığı
noktaya sıçrayan Ahmet Rıfkı, "rahibe" kimliğini de aynı tarzda görünen ve görünmeyen yanıyla okuyarak
açığa çıkarmak ister. Kitaptaki sıralamada “Sefîle”nin hemen ardından gelen "Rahibe"de, hayat karşısında
bilinçli bir donukluğu seçen kadının tavrının ne kadar özüne uyduğu tartışmaya açılmış gibidir. Şaire
hayatın dışında gönüllü kalma inandırıcı gelmez. Kadını sefîlane hayata sürükleyen cebr unsuru, rahibe
olmada da aktif gösterilmiştir. Bu öyle bir cebr olmalıdır ki hayata nefret uyandırmıştır. Determinist bakış
açısı, sonucu mutlak bir sebebe bağlayarak açıklama eğilimindedir. Ahmet Rıfkı, düşmüş bir kadını da
rahibeyi de anlamaya çalışırken "cebr"i, sonucu doğuran bir ön şart olarak ortaya koymuştur. “Sefîle”de
doludizgin yaşanan cinselliğin yol açtığı tahribata karşılık; bu şiirde de hiç kullanılmayan cinselliğin
eleştirisi yapılmıştır. Aslında, hayattan uzaaklaşan rahibe, sıcaklığı Hz. İsa'ya yöneltmekte bulur. Belli
belirsiz bir erotizm yükleyerek rahibe-İsa ilişkisini yorumlar:
“Nefret etmiş hayâta... Şimdi ise
Başka bir ihtiyâcı hissederek
Reh-i İsâ'ya bir sıcak bûse-
Kondurur... Dâima hayâlinde-“ ("Rahibe",s.45)
Genç bir kızın gönüllü olarak münzevî bir yaşamı seçerek manastır kovuklarında ömrünü ibadetle
tüketmeyi seçmesini anlamayan Rıfkı, şiirin sonunda tepkisini de açıklar:
“Tabiat işte diyor ki bilâ fütûr u anûd:
-Sarartma, gel bana vakfet bu hüsn-i muhteşemi..." ("Rahibe",s.47)
Dünya üzerinde hayatın başlangıcı:

20.Asırda Zeka’da yayınlanan “İbadet Devreleri” başlıklı şiirler, yeryüzünde hayatın
başlangıcını, ilk insanların tabiat ve yaratılış karşısındaki hayranlıklarını işler. Buda’yı hem bir sözüyle
Nâkus-i Adem’de hatırlayan hem de aynı:
“Saadet; sîne-i hîçîye ric’attedir”
cümlesini, Buda’yla ilgili mensûresinde kullanan Ahmet Rıfkı, bu şiirde de hayatın gerçeğini,
manastırlarda değil, tabiatın içinde iz sürerek arayan Buda’yı isim vermeksizin işler. Brahmanizme
ilişkin Vişnu, Siva, Brahma gibi kavramları da kullanan şair, tabiat karşısındaki gerçeği sezmiş insanın iç
huzurunu yakalamaya ve hissettirmeye çalışmıştır.
2.1.2. Mizahî Şiirleri
A.Rıfkı’nın mizahî şiirleri, 1909’da Eşref’te;1910’da Eşref, Kibar ve Piyano’da; 1911’de Züğürt ve
Falaka’da; 1912’de Karagöz ve Eşek dergilerinde yayınlanmıştır. Mizahî şiirlerini ağırlıkla
“Baba”(Karagöz,Kibar,Eşek) ünvanıyla yazan şair, A.Rıfkı(Eşref,Falaka); Çemenderzade Nahik(Kibar);
Cebidelik, Haneberduş(Züğürt) ve Ef’i(Züğürt) imzalarını da kullanmıştır.
Ahmet Rıfkı’nın mizah dergilerinde yazdığı ve yöneticilik yaptığı dönem, 1908-1912 yıllarını
kapsıyor. Bu yıllar, edebiyatta Fecr-i Atî’nin bir varlık göstermeye çalıştığı dönemdir. Edebiyat
çevrelerinde daha çok edebiyat-ahlak ilişkisi, edebiyat-taklit,eskiler-yeniler gibi konular etrafında girdiği
polemiklerle ses getiren Fecr-i Atî, mizah dergileri için iyi bir malzeme olmuştur. Ahmet Rıfkı’nın
imzasının olduğu dergiler Fecr-i Atî’nin edebiyata getirmek istediği yenilikleri inandırıcı bulmamış ve
mizah malzemesi yapmıştır. Fecr-i Atî ile ilgili dörtlükler imzasız olduğu için doğrudan Ahmet Rıfkı’ya
bağlamaksızın, Ahmet Rıfkı’nın ait olduğu edebî çevrenin, dönemin popüler edebî hareketine, Fecr-i
Atî’ye bakışını gösterme açısından, bu bölümde, genel bir değerlendirme çizgisinde ele alınmıştır.
Yeni Geveze’nin darbe sütununda yer alan “Hücûm-ı Üdebâ İçin” başlıklı kıt’ada Fecr-i Atîcilerin
kendilerini alaya alan Hande isimli mizah dergisine yönelik tepkisi, alaycı bir üslûpla ortaya konur. Fecr-i
Atî’nin kendini bir alternatif olarak sunarken, çizgisi dışındakileri beğenmemesi, “anka”, “muazzam”,
“muhteşem” kelimeleriyle verilir:
“Aferin olsun bu iş dünyayı hayran eyledi
Dehre saçtı bir blöf şiir ü edeb ankaları
Handeye bir savlet-i bîdâd ile saldırdılar:
Fecr-i Atî’nin muazzam, muhteşem azaları!!”

Bu türden örnekler Yeni Geveze’de bir haylidir. Tahsin Nahid’in “Rûh-ı Bîkayd” isimli şiir kitabı için
yazılmış aşağıdaki mısralar gibi, bazı kıtalarda da Fecr-i Atî’ye mensup edebiyatçıların eserlerine
dokundurmalar vardır:
verilmiştir:
“Fecr-i Atî’den ziyâlar yağdı ufk-ı sanatına
Rûh-ı Bîkayd! Oltasıyla âlemi sayd eyledin!!!”
Cemil Süleyman’ın “Timsâl-i Aşk”ının konu edildiği kıtada, Fecr-i Atî için çok keskin bir hüküm
Boş yere timsâl-i aşka beynini yorma begim!
Böyle bîmana eserler Fecr-i Atî’den doğar.”
Dergi kutlaması:
Şair, Züğürt’ün basın dünyasına girişini bir kıtayla kutlamıştır.
Okurun Züğürt’ten faydalanması burun ve koku kelimeleriyle yüklenerek verilmiştir. Züğürt’ün
kokusundan burnun hisse alması, güzel bir şeyi koklamaktan ziyade, hoş olmayan şeylerden alınacak
dersleri vurgulanmştır.
Falaka’yı da “Barekallahüteala Ne Yamandır Falaka” başlıklı bir gazelle karşılamıştır. Züğürt’ün
aksine Ahmet Rıfkı imzasını kullanan şair, derginin yayın politikasını muhalif kimliği ön plana çıkararak
tesbite çalışmıştır:
“Cam kıran, çam deviren şahsa ziyândır falaka
Aferin olsun o hoşgû-yı cihân-Mahmuda
Sayesinde bize mekşûf u ayandır falaka
Gerçi tarihi okur, eski zamandan söyler
İhtiyar sanmayınız, taze civandır falaka”
Devrin eleştirisi:

Falaka’da yayınlanan Kaside-i Tes’id ve Kaside-i Zamaniye’de, devrin değişik alanlarındaki
panoramasını; Manzume-i Kahriye’de, İstanbul’da hizmetlerin aksamasını eleştirmiştir.
BlöfSîmâlar:
Eşref‟te “Blöf Sîmâlar” üst başlığıyla yayınlanan 8 şiirden 7‟si Ahmet Rıfkı‟ya, 1‟i de
Ahmet Rıfkı‟yı anlatan Celis‟e aittir. 1909 yılı Eylül ayı ile 1910 Ocak ayı içinde, Eşref‟in 39-
49. Sayılarında yayınlanan şiirlerde, dönemin renkli kişilikleri ve durumları mizahî bakış
açısıyla resmedilmiştir. İşlenen konular başlığa taşınmıştır:”Artist”, “Yeniler”,
“Filozof”,”Şahabeddin Süleyman”, “Baha Tevfik”, “Sanat Loncası”. Başlıksız tek şiirin ithafı
ipucu niteliğindedir:”Ricâl-i istibdat için”. İsmi verilmeyen filozofun, şiirdeki verilerle Rıza
Tevfik olduğu anlaşılmaktadır. Ahmet Rıfkı, “Artist”i, tiyatroyla yakından ilgili Müfit
Ratib‟e; “Yeniler” şiirini “eskiler”e; “Filozof”u “yeniler”e; “Şahabeddin
Süleyman”ı “kendisi”ne; Baha Tevfik‟i “ahlakfürûşân”a ithaf etmiştir.
2.1.3. Nefesleri
Ahmet Rıfkı, antoloji olarak hazırladığı Bektaşî Nefesleri‟nde kendisine ait dört nefese
yer vermiştir. Mahlası Ruhî‟dir.Ancak şiirlerin sahibi, kitapta,Derviş Ruhullah olarak
gösterilmiştir. Nefesleri:
“Hakikat şehrinde mana bağından”(s.24-25)
“Vahdet bâdesiyle mestiz ezelden”(s.70-71)
“Çıkılmaz benlikle arş-ı dîdâra”(s.76-77)
“Niyâz ehlindeniz zannetme zâhid”(s.86-87)
Nefeslerde, Ahmet Rıfkı, gelenek doğrultusunda Allah, Hz.Muhammed ve Pîr Hacı Bektaş
Velî’yi övmüş; Allah yolunda mücadele veren insanları yüceltmiştir. Hallâc-ı Mansûr, 4 nefesinde de
anılmıştır. “Hakikat şehrinde...” ve “Niyaz ehlindeniz.....” ile başlayan nefeslerden ilkinde:
ve
“Enelhak uğrunda çekilip dâra
Can baş verenlere Allah eyvallah”
“Sözümüz mutlaka canana ait
Enelhak çağırır sazımız bizim”

ile Mansûr’u hatırlatmıştır. “Vahdet bâdesiyle...” mısraıyla başlayan nefeste doğrudan isimle
övmüştür:
“Görmüşüz Mansûr’un kanlı dârını
Anlatıp o dârın hak esrârını
Dünyanın ukbanın bütün varını
Bir çürük akçeye satanlardanız.”
“Çekilmez....”le başlayan nefeste, yukarıda alıntı yaptığımız bir mısra aynen geçiyor. Onu,
Mansûr’un ismini geçtiği mısra izliyor:
“Enelhak uğrunda çekilip dâra
Mansûr’un câmını çak da gel derviş!”
Çokluğun “bir”de bütünleşmesi, Ahmet Rıfkı’nın bir nefesinde Osmanlıcılık idealinin etnik
ayrımı reddeden politikasıyla bütünleştirilmiş olarak anlatılmıştır:
“Birdir herbir millet meydanımızda
Türkümüz,kürdümüz,lâzımız bizim”
İ.Zeki Eyüboğlu, A.Rıfkı’yı Derviş Ruhullah kimliğiyle, yaşadığı dönemin “ilginç ozanlarından”
sayar. Onu “verimli, duygulu, güzel söyleyişli bir Alevî Bektaşi ozanı” olarak nitelendirmiştir.:
“Vahdet badesiyle mestsiz ezelden
Elest kadehinden tadanlardanız
Nur alır çeşmimiz her bir güzelden
Arıyız bala bal katanlardanız
dizeleriyle başlayan akıcı, duygulu, özlü koşuğu bağlandığı geleneği yansıtıyor.
Ruhullah bulmuşuz bu demde zatı
Bir zatta seyrettik ism ü sıfatı
Bir elden içtik ab-ı hayatı
Kalmadı kışımız yazımız bizim
dörtlüğü varlık birliğini, tanrısal özün bütün kişilerde görünüş alanına çıktığını anlatıyor. Ancak bu
düşünceler de yeni değildir, yüzyıllarca önce söylenmiş, yazın tarihine geçmiştir.”

Ahmet Rıfkı'nın şiirlerinde iki ana unsur var: Kendisi ve toplum. Her ikisinin içinde bulunduğu
şartlara baktığında aynı kaderi görüyor: Sınırlanmışlık. Aşmak için gayret yok. Sadece, Edebiyat-ı
Cedidecilerden devralınmış bedbîn iç çekişler, melankolik hüzünler var.Hüsrev Hatemi, Ahmet
Rıfkı’nın şiirlerinin genelinde bir “tezat”ın varlığına dikkat çekerek, tasavvuf felsefesi ve Bektaşîlik’le
ilgili eserleri ile hiçlikten ve yokluktan söz eden kötümser şiirlerinin birbiriyle çeliştiğini belirtmiştir.
Aynı çelişkiyi hem barıştan hem isyandan söz eden şiirlerin şairi olmasında da bulur.Bir ayrıntı olarak,
şiirinde rakibi, “dik bıyıklı bir züppe” diye nitelendiren Ahmet Rıfkı’nın Nâkus-ı Adem’in ilk sayfasında
yer alan dik bıyıklı fotoğrafının da okuru şaşırttığını ifade etmiştir.
2.2.ROMANI VE HİKAYE YAZARLIĞI
Ahmet Rıfkı’nın roman türünde yayınlandığı tesbit edilen tek romanı Hizmetçi Belâsı’dır.
Yayınlanacağı belirtilen ve “millî roman” nitelemesiyle daha önce değindiğimiz listede yer alan “Hilâf-ı
Tabiat”, kitaplaşmamış, tefrikası yarım kalmış bir eserdir.
Münir Süleyman Çapanoğlu,Şefika, Sevgilimde Bir Gece, Katina, Damat Beyim Şık mı gibi
romanları bulunan ve Sûdî Kütüphanesi sahibi olan Sûdî Süleyman (Sûdî Süleyman Himmetzade-
Kırımlı)ın eserlerinin aslında Ahmed Rıfkı tarafından yazıldığını ileri sürmüştür:
"Sûdî Süleymanof, (Şefika)dan sonra bir kaç kitap daha neşretti. O zamanlar çok tutmuş bir isim
sahibi olan Vassaf Kadri ile müşterek bir eser yazdı. Fakat bu eserde onun bir satırı bile karışmamış, öteki
kitapları da rahmetli şair A.Rıfkı yazmıştır."
*Elif+ Ali ile birlikte yazdığı Gece Kuşları ve Vassaf Kadri ile birlikte yazdığı Ani Felaket gibi eserleri
de bulunan; hakkında belli başlı kaynaklarda hemen hiç bilgi yer alamayan Sûdî Süleyman’ın ayrı bir
inceleme konusu yapılarak, bu iddianın değerlendirilmesi kanaatindeyiz.
2.2.1.Hizmetçi Belâsı
Cemiyet Kütüphanesi tarafından 1912'de basılan Hizmetçi Belâsı'nın sonunda yazılış tarihi olarak
"21 Kânûn-i sânî sene 327" kaydı vardır. Dış kapağında "millî ve fecî roman" ibaresi ve bir genç kız
portresine yer verilmiştir. İç kapakta romanın muhtevası hakkında fikir veren bir tanımlama vardır:
"Bire karşı dört
Hayat-ı Kibârâne ve Aşk-ı Şebâbî, Esrarengiz entrikaları lisan-ı hakikatle söyleyen millî roman"

Roman, hizmetçi olarak girdiği evde işvesiyle, evin erkeklerini cezbeden, herbiriyle diğerinin haberi
olmaksızın ilişkiye giren ve hastalık bulaştıran bir genç kadının macerası üzerine kuruludur. “Hizmetçi
Belâsı” başlığı, aynı zamanda,roman içinde kahramanlardan birinin, yaşananları özetlerken kullandığı bir
sonuçtur:
“Büyük belâ! Biz buna hizmetçi belâsı desek daha iyi olur...
Deyince kahkahalar yan kamarayı doldurdu ve herkes:
-Hizmetçi Belâsı ha! Çok güzel.. Hizmetçi Belâsı.
Diyerek mâcerâ-yı sâbıka-i müşterekeyi hatırladılar.” (s.186)
Popüler aşk romanlarının tipik bir örneği olan eserde, Hizmetçi Nihâl, aşıkları Şeydâ,
Afîf ve Hasan ile genç kadını Reyhan Paşa ailesine tanıştıran Hoca Salime Hanım'ın temsilî
resimleri de mevcuttur (s.8-9, s.24-25, s.40)
Sıcak bir Temmuz günü hizmetçi kolcusu olarak ün salan Hatice Hanım'ın evine, Reyhan Paşa
ailesinin yanında kalan Hoca Salime Hanım gelir ve hizmetçilerden yakınır. Ya “aşifte”, ya hırsız çıkan
hizmetçilerden farklı, iffetli birini aramaktadır. Hatice Hanım, kocası sürgüne gönderilmiş, geçim
sıkıntısı içinde olan Nihâl'i önerir. Nihâl'in hizmetçilik yapacağı Reyhan Paşa ailesinin üç bekâr oğlu
vardır. Şeydâ, Afîf ve Resmî Bey'ler yeni hizmetçi kızdan hoşlanırlar. Özellikle Şeydâ ile Afîf'in
rüyalarında artık Nihâl'den başkası yoktur. Erkeklere ayrı ayrı ilgi gösteren Nihâl'in iffetsizliğini
farkeden Hoca Salime Hanım, bir gece rahatsızlanır ve felç olur. Yaklaşık üç ay sonra Hasan Bey, Nihâl
hakkındaki asıl gerçeği öğrenir. O, aslında genelevden kaçan Sıdıka Hanım'dır. Şeydâ Bey, Nihâl'le
evlenme düşüncesini ailesine açmış, tasvip görmediği halde ısrarını sürdürmüştür. Aile karşı
çıkmaktan vazgeçmeyince Şeydâ ve Nihâl yalıdan haber vermeksizin ayrılmışlardır. Kısa bir süre sonra,
Beyoğlu'nda zührevî hastalıklar doktoru Dr.Zartaryan'ın muayenehanesine, herbiri diğerinden
habersiz ve hepsi de Nihâl'den hastalık kapmış olan üç erkek gelir: Afîf, Hasan, Resmî. Aradan 8 ay
geçer. Hoca Salime Hanım ölmüştür. Şeydâ'nın Nihâl'le evliliği yolunda gitmektedir. Afîf ise hala
Nihâl'i unutamamıştır. 1908 ağustosunda Afîf 4 yaşında bir çocuk babasıdır. Nihâl'in kocası Nafi
sürgünden dönmüş ve Şeydâ aleyhine dava açmıştır.
Romanın ikinci bölümü “Reyhan Paşa Ailesi”nde kahramanlar sırayla kişilik özellikleri ve
statüleriyle tanıtılmıştır. Reyhan Paşa ailesinin büyüğü ve Büyükhanımefendi olarak anılan kişi 65
yaşındadır. Kocası ölmüştür. Yalıdan ya kızına ya tekkeye gitmek için çıkan, kendi halinde, insiyatif
koymaktan uzak bir insandır. Olay akışında, evin saygı duyulan büyük hanımı olmak dışında rolü yoktur.
Büyük oğlu Şeydâ, 42-45 yaşlarında, yüksek bir memuriyette görevli, ancak, göreve gittiğini
kimsenin görmediği bekâr bir insandır. İçine kapanıktır. Ortanca oğul Afîf, Robert Kolej’de okumuş, özel

dersler almış, çalışkan bir insandır. Şeydâ’yla pek anlaşamaz. Resmî evin en küçüğüdür. Şiir ve felsefeyle
ilgilenir. Evin en “haşarı”, neşeli gencidir.
Afîf’in en iyi anlaştığı Hasan Bey, Büyük Hanım’ın yeğenidir. Güngörmüş, hayatı fazla ciddiye
almayan, kendini kurnaz bilen bir insandır.
Bu, birbirinden mizaç ve statü olarak farklı dört erkeğin aralarındaki ortak nokta genç bir kadının
işvesine yenik düşmüş olmaktır. Nihâl karşısında yaşadıkları ve birbirleriyle ilişkileri, ağırlıkla, diyaloglarla
verilmiş; duyguların ayrıntılı çözümlemeleri yapılmamıştır.
Eve hizmetçi olarak giren ve aileyi karıştıran Nihâl Hanım, 23 yaşındadır. İffetli, eşine sadık ve
paraya muhtaç, geçim derdindeki bir kadın olarak yalıya gelmiştir. Ancak, yaptıkları ve geçmişi bir süre
sonra ortaya çıkar. Asıl ismi Sıdıka’dır ve hafifmeşrep biridir. Erkekleri cebedecek özellikleri vardır:
“Nihal‟in kim olduğunu yakaladık.. Kadıköyü‟nde bir herif vardır hani ismine bir şey
derler.. Canım nihanîzadeye mensuptur, ve onun başka işlerde de parmağı vardır. Rasim
geçende ona bir iş sipariş etmiş, haber almak için herifin evine gitmiş. Sıdıka isminde bir
kadının ortadan kaybolduğunu; bu kadının nihayet derecede hüsndâr, gayet zeki, şuh,
musikîye aşnâ bir afet bulunduğunu orada oturan bir genç yana yakıla anlatıyormuş.” (s.141)
Eserde, ayrıca, evin kızı Şazer Hanım, Nihâl’in yalıda çalışmasına aracı kadınlar Hoca Salime Hanım
ve Hatice Hanım, ev halkı ile romanın sonundaki felakete işaret eden Dr.Zartanyan bütün bu ilişkiler
ağının bir noktasında rol sahibi olarak yer almıştır.
Hizmetçi Belâsı'nda olay başlangıcı 1907'de sıcak bir temmuz günüdür. Zaman hep ileriye dönük
işletilerek 1908'de "inkılabdan onbeş yirmi gün sonra"ya rastlayan bir ağustos gününde kesilir. Düz olay
örgüsünün tipik bir örneği olan eserde olayın gelişim halkaları, numaralandırılmış 12, numara verilmemiş
3 olmak üzere 15 alt başlıkta toplanmıştır. Başlıklara bakarak, genel bir özete ulaşmak da mümkündür:
Kolcu Kadının Evi; Reyhan Paşa ailesi; Hizmetçi Nihâl; Sarhoşluğun İfşaatı; Aşk İhtiyacı; Şeydâ Bey'in
Sevdası; Göksu Seyranı; Casusluk faaliyeti; Afîf de aşık; Hasan Bey'in İfşaatı; Fırtına ve Buhran-ı His; Hazan
Zamanı; Doktorun Muayenehanesinde; Düğün Gecesinin Keşfiyatı; Son Perde.
1.-3. bölümler, olay başlangıcı olan Temmuz gününde,
4.-11. bölümler, takip eden 20 gün sonra birbirini izleyen günlerde
12.- yaklaşık üç ay sonra

Son iki bölüm de 8 ay sonrasından başlar.
Birinci bölümde, eserin genelinde geri planda kalan Kolcu Hatice Hanım'la, Reyhan Paşa
ailesinin yanında kalan Hoca Salime Hanım arasındaki konuşmalar vasıtasıyla, romanın üzerinde
döneceği kişilere ve özellikle Nihâl'e ait ipuçları vardır. 2.ve 3. bölümlerde, hem Reyhan Paşa ailesi
hem Nihâl geniş olarak tanıtılmıştır.
Hakim anlatıcının kaleminden öğrendiğimiz olaylar, Nihâl ve yöresinden ayrılmayan üç erkeğin
etrafında geliştiği halde, merkezî kişi Afîf'tir. Başlıklandırılmış bölümlerin genelinde olaylar, Afîf'i
etkileyen boyutlarıyla karşımıza çıkar. Afîf'le ağabeyi Şeydâ konuşurken ilk kez Nihâl'le
karşılaşırlar(3.bölüm); Şeydâ Bey'in Nihâl'le ilgisi ortaya çıkmıştır, ancak Hasan Afîf'in de ilgili olup
olmadığını anlamaya çalışır(4.bölüm); Afîf bir sohbet gecesinin ardından geçmişte yaşadığı bir aşkı
hatırlar(5.bölüm); Göksu gezintisine kardeşleriyle çıkan Afîf bir aşkı daha hatırlar(7.bölüm);Afîf'in Nihâl'e
karşı duyguları(9.bölüm); Şeydâ Bey'in Nihâl'le ilişkisi Hasan'la Afîf'in sohbetinde anlatılır(10.bölüm); Afîf
gece odasında Nihâl'i görür ve birlikte olurlar(11)......
6.ve 8.bölümler Şeydâ Bey üzerine kuruludur. Roman boyunca Afîf'in tek rakibi de odur. Nihâl,
bütün bölümlerde, olayları hızlandıran, aileyi zor duruma sokan kişi olmakla beraber fettan kişiliğinin
vurgulanması dışında olaylar onun filtresinden sunulmamıştır. Erkeklerin bir kadın karşısındaki zaafının
tahlili tercih edilmiştir.
Hizmetçi Belâsı’nda bütün olaylar, dürüstlüğe ve samimiyete dayanmayan kadın-erkek
ilişkilerindeki ahlakdışılığa dayanır. “Namus” kavramının kadın ve erkeği birlikte ilgilendirdiği beden
namusu kadar beyin namusunun da önemli olduğu sezdirilmiştir. Bu eserde, birbiriyle iç içe, ama
birbirini kolayca aldatabilen insanlar vardır. Namus etrafında, en önemli sosyal yara olarak, aile
ortamlarına kadar sızan fuhuşa değinilmştir.
Kahramanlardan biri, sohbet sırasında yakınır:
“Fuhş, rezâili Beyoğlu‟nun, Galata‟nın fuhşânelerinde değil, mahalle aralarında,
nâmûskâr örünen apartmanlarda; zarîf meskenlerde arayın.. Oralarda emin olun ki, o kadar
çirkin ve şâyân-ı nefret levhalar, öyle mel‟un facialar görürsünüz. Zilletin, levsin bu kadar
şen‟ilerne başka yerlerde tesadüf edemezsiniz...” (s.125)
Yazar, mutantan konaklarda, zifaf gecesi gelinlerin kocalarından boşanmak zorunda kaldığını;
sayfiyelerde, köşklerde haftanın beş-altı günü eve gelmeyerek Beyoğlu gecelerinde eğlenen erkekleri
eşlerinin beklemediğini; çünkü, onların da komşu evlerin delikanlılarıyla eğlendiğini anlatır.

Evin küçük oğlunun aşık olması şaşkınlık yaratınca, yeni kuşağın, okuduğu yabancı kitaplarla
gözlerinin açıldığı vurgulanmıştır:
“Ey kuzum...dedi. o senin dediğin şey eski zaman çocuklarında vardı, şimdikiler Fenk
kitapları okuya okuya azıyor da vurgun esiliyor.” (s.77)
vardır:
Eserde kocası sürgüne gitmiş Nihal dolayısıyla jurnal sistemi ve sürgünlere de dokundurmalar
“(...) Hoca Hanım kalfanın politikaya dokunacak sözler söyleyeceğini, çenesi
açılacağını iyi bildiğinden ma‟hud (Yıldı) mesele-i kerimesinin verdiği bir havf-ı
mütehâlikâne ile söze girişti.” (s.34)
Konuşmalar arasına iğnelemelerin, tesbitlerin birer cümle ile de sıkıştırıldığı görülür:
“Aman efendim...Ziyareti pek arzu ederim. Fakat zaman müsait değil malım ya...O
dakika yazıyorlar..” (s.50)
2.2.2. Hilâf-ı Tabiat
A.Rıfkı'nın 1908'de Eşref'te Baha Tevfik'e ithaf ettiği "Hilâf-ı Tabiat" adlı roman olarak düşünüldüğü
kanaatini uyandıran, ancak konu edindiği eşcinsel ilişki dolayısıyla yarıda kestirilen bir tefrikası
yayınlanmıştır.
Nezih, bir akşam üstü okul çıkışı Direklerarası yönüne doğru kalabalığa karışır. Yolda okul arkadaşı
Sermed'i görür. Sermed iki hafta raporludur, okula gelemeyeceğini söyler. Babasının Yemen'e görevle
gidişini fırsat bilmiş, bir bahane bulup rapor almayı başarmıştır. Birlikte sohbet ederek yürürler.
Sermed'le Nezih arasında, köşkleri birbirine yakın olduğu için çocuklukta başlayan iyi bir arkadaşlık bağı
vardır ve sürmektedir. Ergenliklerinin ilk cinsel deneyimlerinde de ortaktırlar. Nezih üç yıl önce bir gece
hizmetçileri Eleni'yle birlikte olmak isteyip de odadan kovulunca farklı arayışlara yönelmiştir.Sermed'in
sürekli başaran, övünen yanı, Nezih'te gıptayla karışık tepki doğurmaktadır. Bir ara da köşklerinin
civarında bulunan Pembe köşkteki iki bayanla bağ kurmuş, ancak kızlardaan birinin evlenmesi üzerine
köşkle ilgilerini kesmek zorunda kalmışlardır. Sermed Beyoğlu'nda bir eve devam etmiş, Nezih sakıncalı
bulduğu için onun yolundan gitmemiştir. Sermed'in odasında masasında gördüğü Şâdân'ın fotoğrafı
Nezih'e onunla ilişkisini hatırlatır. Şâdân'la samimiyeti okulda herkesin dikkatini çekmiş, dedikodulara yol
açmıştır. Sermed, Nezih'i bir akşam bir eğlence yerine götürür. İçki içer, şarkı dinler ve çıkarlar.

Eşcinsel eğilimleri üstü örtülü biçimde sezdiren bu yarım kalmış tefrikada, Nezih, Şâdân ve
Sermed'e karşı aşırı sevgisiyle sunulmuştur. Sermed'e karşı tavrı:
"Ah! Bu Sermed onu meçhul bir zincir-i râbıta ie, mübhem biir mıknatısıyet-i muhabbetle nası
kendisine rabt etmişti? Her zaman bu hoppa çocuğun bütün söyediklerine bir inkıyad-ı mütevekkilâne ile
baş eğiyor ve onun siyah bir daire-i müjgân ile muhat, esrârengiz ve mütehakkim gözlerinin huzur-ı
istibdâdında her şeye razı olmaya her söylediğini kabul etmeye mahkum oluyordu." (s.6)
Şâdân'la arkadaşlığı ise dedikodulara da yol açan aşırı samimiyetle "hilâf-ı tabiat" bir çizginin
eşiğine gelmiştir. Ahmet Rıfkı, bu samimiyetin özetini yaptıktan sonra, toplumda Nezih gibi çok genç
bulunduğunu ve bu eğilimin yaygınlığını ifade eder. Kaynaklarını ararken geleneksel Osmanlı kültürünü
ve divan edebiyatını gözardı etmez:
"Bunun önüne durulamaz, çünkü: Esbâbı eski âdât-ı muaşeret ile edebiyat-ı kadîmenin memlekete
ektiği (muhabbet-i gulâm) tohumlarıdır, gençler ise bir otomat gibi bîvukûf ve bîidrâk muhîtin bu sümûm-
ı kahhâriyle zehirleniyorlar. Şiirde bu bû-yi girye iştişmam olunuyor.” (s.7)
Müzikte, muhabbetnâmelerde, eski hikâyelerde eşcinselliği açığa çıkaracak çok sayıda örnek
bulunduğuna işaret eder. Kitaplardan hayata taşınan bu malzemeyi gençlerin geleceği açısından
sakıncalı bulmaktadır:
“Musıki nağmelerinden medâyih-i gılmân duyuluyor, inşâ kitaplarının muhabbetnâmelerinde,
eski hikâyâtın sahaif-i mülevvesesinde hep bu mesleğin kerâhetleri; hep bu levsâlûd, müteaffin tarîk-i
ihtirâsın sırıtkan edebsizlikleri çalkalanıyor, sokaktan geçen gençlere, müştak ve muhteris nazarlar rekz
olunuyor, kıraathânelerin muhit-i rezâilinde sekiz on edebsizin bütün meşgûliyeti; gençlerin nâmuskâr ve
ciddî çocukların aleyhinde plan tertip etmekle geçiyor, velhasıl bu muhitin herşeyi bir buhar-ı mît ifrâz
ediyor, teneffüs edenleri zehirliyor, hayatlarını hırçın, mülevves bir şehvetle harâb eyliyor, önüne
durulmuyor ve durulmuyordu.” (s.7)
Sermed’in "pek şen, hevaî mizac” çizildiği, Nezih’in sakin tabiatının vurgulandığı metnin
yayınlanmış bölümünde, şahıslara ilişkin çözümlemeler yapılmamış; okur, ilgi çekici bir konuya, doğrudan
olayların aktarımıyla sokulmak istenmiştir.
2.2.3. Alemdar'da Yayınlanan Hikâyeleri
Ahmet Rıfkı’nın, Anadolu'da geçen yedi yıllık sürgünün ardından İstanbul'a döndüğünde,
"Anadolu Hikâyeleri" yan başlığıyla kaleme aldığı iki hikâyesini de 1921 tarihli Alemdar sayfalarında tesbit
ettik. Her iki hikaye de Türkmen köylerinde geçen yaşantılar üzerine kuruludur.

"Sündüs'ün Mersiyesi", Kızılırmak yakınlarındaki Babaoğlu adlı bir Türkmen köyünde geçer. Soğuk
kış günlerinden birinde anlatıcının da içinde bulunduğu sekiz on kişi kendi arasında eğlenmektedir.
Seksenlik ihtiyar Murtaza Kâhya, arada gözyaşını tutamayarak Karavelinin oğlu Süleyman'ın başına geleni
anlatır. Süleyman dört gün önce silahını alır, atına biner ve İşhan Çayı'na gider. Haramî Deresi
yakınlarında, önüne bir müfreze çıkar. Müfrezenin “teslim ol” çağrısına aldırmayınca çatışma çıkar.
Süleyman ölür. Henüz dört aylık evlidir. Eşi yastadır. Murtaza'nın anlattıkları neşeli ortamı üzüntüye
boğar. Anlatıcı dört ay önceki günler süren düğünü düşünerek üzülür. Ertesi sabah, Murtaza Kâhya
çıkagelir. Anlatıcıyı alarak Süleyman'ın evinin önüne getirir. Kapıda Süleyman'ın atı ve onu okşayarak
ağlayan Sündüs'ü görürler. Sündüs onları farkedince bir köşeye oturur. Yanına toplanan kadınlarla birlikte
ağlaşırlar.
"Türkmen Aşkı" hikâyesinde ise yine askerden kaçan bir bey oğlu konu edilmiştir. Bir Türkmen
köyünde yaşayan Alişan, aşiret reisi Kahraman Bey'in oğludur. Bir erkek kardeşi cezaevinde yatmaktadır.
Kahraman Bey'in herkesten çok sevdiği bu ondokuz yaşındaki delikanlı, köyün kızlarının ilgisini
çekmektedir. Ancak o, çiftliklerinde çalışan Hüseyin Efe'nin kızı Meryem'e aşıktır. Çataldağ yaylasına göç
hazırlığını tamamlayan ve yola çıkan üçyüzelli kişilik aşiretin başında Alişan vardır. Sekiz saatlik bir
yolculuğun ardından Çataldağ'a gelinir. Yemek zamanı kendisini çağırmaya giden Meryem'e geceyarısı
için beklediğini söyler. Dörtbuçuk ay sonra, sıcak bir yaz günü kasabaya jandarma gelerek 314
doğumluların silah altına alınacağını söyler. Aşiretten 7-8 kişiyle beraber Alişan da buna dahildir.
Kahraman Bey, jandarmayı o gece ağırlamayı, sabah da oğlunu ve diğerlerini teslim etmeyi önerir.
Jandarma kabul eder. Ancak gece Alişan ve arkadaşları çiftlikten kaçar. Bir ara kendilerini bir atlının takip
ettiğini farkeder ve kaygıyla beklerler. Gelen, erkek kılığına girmiş Meryem'dir.
Konular etrafındaki birçok ayrıntıda benzerlik dikkati çekiyor: Süleyman, önüne çıkan
müfrezeden kaçmaya çalışır; Alişan ve arkadaşları silah altına alınmamak için jandarmaya teslim
olmaktansa kaçmayı tercih eder. Süleyman'ı dört aylık eşi Sündüs, eşinin ardından herkesi
duygulandıran ağıtlar yakar, ona sevgisini ifade eder. Meryem, Alişan’sız olmaktansa onun kaçak
hayatına ortak olmayı tercih eder ve ardısıra gider. Süleyman da Alişan da Türkmendir, çevrelerinde
sevilirler. Ancak iki hikâyede de devletle barışık olmayan kahramanlar düşündürücüdür.
Sündüs'ün Mersiyesi düz olay örgüsüne örnektir. 24 saatlik bir zaman dilimi içinde kronolojik
olarak olay akışı gerçekleşir. Geriye doğru iki hatırlama vardır. İlki, Murtaza Kâhya'nın, sohbeti
Süleyman'ın başından geçenlere yönlendirmesi ve olayı anlatmasıyla gerçekleşir. İkincisinde anlatıcı
Süleyman'ın dört ay önceki düğününü hatırlar. Ancak iki hatırlanan zaman da hikâyenin kronolojik
yapısını bozmaz.

Anlatıcı 1.tekil kişidir. Hikâyesinin merkezine, kendini değil Süleyman'ı koyduğu ve bizzat
gözlemleri veya kendisine anlatılanlar etrafında anlattığı için, kahraman anlatıcıdan çok gözlemci anlatıcı
konumundadır. Bakış açısı da bu çerçevede hikâyenin yapısını şekillendirmiştir. Hikâyenin başında
içkileriyle birlikte neşeli bir kış gecesi geçirmek üzere toplanan anlatıcı ve sohbet arkadaşları yer alır.
Dillerinde "şuh ve şirin bir koşma" yahud bir divan parçası vardır. Hikâyenin sonunda o kaygısız neşeli
hava yerini Sündüs'ün acısına bıraktığı için şen nağmeler yerini ağıta bırakmıştır. A.Rıfkı, koşma ve
divandan birer dörtlük, mersiyeden de 3 beşlik vermiştir. Başlıkta ifade edilen ve hikâyenin sonunda da:
"(...)şunları zaptedebildim ki hakiki ve samimi bir Türkmen şiiri müteellim bir kalbin nâle-i yes ü
matemi olarak hala tekrar eder dururum"
dediği Sündüs'ün mersiyesinin son beşliği:
"Dört aylık sevişme...Sonra ayrılık...
Bir yezid kurşunla devrildin yazık!...
Sensiz yaşamanın zevki yok artık!
Sarı çiçek gibi boynum büküldü,
Hicran zehirleri kalbime döküldü...."
Türkmen Köyü de düz olay örgüsünün tipik bir örneğidir. Dörtbuçuk ay arayla iki ayrı zaman
diliminde Alişan'ı at üstünde bir Türkmen yiğiti olarak görüyoruz. İlkinde obasını toparlayan öncülüğünü
yapan, yüreğinde Meryem'i olan Alişan, ikincisinde jandarmadan kaçan Meryem'i arkasından gelen
Alişan var. Hikâye 3.kişi ağzından hakim bakış açısıyla anlatılmış. Merkezî kişi Alişan'dır.
Her iki hikâyede de Ahmet Rıfkı’nın şiirlerinde koruduğu yalın kelime kadrosu öne çıkar. Kısa
cümlelerle olaylar ortaya koyan yazar, bir iki cümleyi geçmeyen tasvirlere sadece mekan, zaman
tesbitlerini yapmak amacıyla yer vermiştir.
Mustafa Kemâl Üniversitesi Öğretim Üyesi
(DEVAM EDECEK)
Turgut Çeviker, Ahmet Rıfkı-Karşı, Adam Yay.,İstanbul, Ocak 1993, s.1-19; “Ahmet Rıfkı”,
Gazete Pazar, 4 Mayıs 1997,s.67; Ferit Öngören, “Hain Rıfkı”, Yeni A, Nr.7, 1 Ekim
1972, s.11

Münir Süleyman Çapanoğlu,”Baba Rıfkı-1:Hayatı”, Yeni Yol, Nr.3, 4 Mart 1942 ,s.5
Fatma Tabende Doğu‟nun babası hakkındaki bilgi isteğini tam karşılayamayan
Tepedelenlioğlu A.Rıfkı'ya
Sakallı Rıfkı lâkabını Bab-ı Ali'nin taktığını belirtir. [Nizamettin Nazif Tepedelenlioğlu,
“Sakallı
Rıfkı Kızı Tabende”,Yeni İstanbul, 4 Ocak 1969]
Fatma Tabende Doğu, Ahmet Rıfkı‟nın Biyografisi, daktilo metin
Cahit Öztelli, Bektaşî Gülleri, Bektaşî-Alevî Şiirleri Antolojisi, Özgür Yay., İstanbul,
1985,2.basım,s.367
Ziya Şakir, Bektaşî Nefesleri, Tasvir Neşriyat, İstanbul, tarihsiz,s.100
Sadeddin Nüzhet Ergun, Bektaşî-Kızılbaş Alevî Şairleri ve Nefesleri (19 uncu Asırdan
Beri), C.3,
Maarif Kitaphanesi, İstanbul, tarihsiz,s.278
Turgut Koca, Bektaşî Nefesleri ve Şairleri (13.Yüzyıldan 20.Yüzyıla Kadar), Maarif
Kitabevi, İstanbul,
1990, s.714
Doğu, daktilo metin.
Münir Süleyman Çapanoğlu, "Baba Rıfkı 1-Hayatı", Yeni Yol, Nr.3, 4 Mart 1942, s.6
-,"Derviş Ruhullah'ın Kızı Gelsinler Istedikleri Bilgiyi ve Kitaplarını Göstereyim Diyor",?
Yücebaş, Hiciv ve Mizah Edebiyatı Antolojisi, Milliyet Dağ.,İstanbul,1976,3.baskı,s.504
Ziya Şakir, s.100; Ergun, s.278
Çapanoğlu, s.6
Fatma Tabende Hanım'la 29.5.1996 tarihli ilk görüşmemiz.
Taha Toros‟un özel arşivinde, 51 numaralı dosyada yer alan mektubu Leyla isimli bir bayan
bulmuş.
Bu tarihsiz mektubu tekrar kaynak olarak göstermek gerektiğinde "Samsun mektubu"
şeklinde
belirteceğiz. Üzerindeki adres:Yeni Cami Mah.Nr.12 Ladik/Samsun
Fatma Tabende Doğu, Samsun mektubu,tarihsiz

Doğu, daktilo metin
Tabende Doğu, ilk görüşmemizde, Ahmet Rıfkı'nın hayatını tek cümlede özetlerken: "Babam şaşaalı
yaşadı, sefalet içinde öldü." demiştir.
Doğu, daktilo metin
Fatma Tabende Hanım, amcası İzettin Bey‟in Cumhuriyet dönemi valilerinden olduğunu ve
1935 yılında
Muş valisi olarak görev yaptığını belirtiyor. Muş‟la ilgili kaynaklarda bu bilgiyi
doğrulayacak bir ize
rastlamadık. 1929-1980 arasında Muş‟ta görev yapan valileri görev süreleriyle birlikte veren
ansiklopedi maddesinde, isimler içinde “İzzettin “ yer almamıştır.[-,“Muş”,Yurt
Ansiklopedisi, C.8, Anadolu Yayıncılık, 1982-83,s.6000
"Rafet Canıtez: Türk yönetici ve siyaset adamı (Bursa 1880-Ankara 1946) Mekteb-i
Mülkiyeyibitirdi (1903). Kaymakamlık, valilik yaptı. Osmanlı meclisi mebusanında
Bursa mebusu olarak yer aldı (1912-1918). Kurtuluş savaşının ilk günlerinde Anadoluya
geçerek Adana valisi oldu (1922-1923). Bursa milletvekili olarak TBMM'ye girdi
(1923-1946). Bu süre içinde TBMM başkan vekilliği, Ali
Fethi Okyar hükümetinde imar iskan ve mübadele bakanlığı
(1924) yaptı."[“Canıtez Rafet”,Meydan Larousse, c.4, 1986, s.2168]
Çapanoğlu,"Baba Rıfkı",s.6
Çapanoğlu,s.6
Doğu, daktilo metin; Çapanoğlu,s.6
Evin Doğu, Esin Doğu, Dr.Füsun Doğu, Diş Dr.Figen Doğu
Doğu, daktilo metin; Yücebaş, s.504
A.Rıfkı,“Boğuk Eninler”,Nâkus-ı Adem, Manzûme-i Efkâr Mat., İstanbul, h.1329/1911, s.20;
Eşref ,
Nr.26, 27 Ağustos 1325/1909,s.4
A.Rıfkı,”Fikrimin Semâlarında”, s.18
A.Rıfkı,"Anarşistler",20.Asırda Zeka, Nr.12, 6 Ağustos 1328/1912,s.214
Dr.Yücel Aktar, İkinci Meşrutiyet Dönemi Öğrenci Olayları(1908-1918), İletişim Yay.,
İstanbul, 1990,
s.75
Aktar,s.75

Aktar,s.76
Burhan Felek, "Geçmiş Zaman Olur ki..Baba Rıfkı: İhtilalci Bir Şair",s.11
Hüsrev Hatemi, "Sosyalist ve Bektaşî Şair: Ahmet Rıfkı Bey", Dergâh, Nr.21, Kasım 1991,
s.10
Çapanoğlu’nun Yeni Yol’da Ahmet Rıfkı’yı tanıtan yazısı, yazarın ifadesinden anlaşıldığı haliyle, birkaç
sayıya uzayacağı düşünülmüş bir hacimdedir. Devamı getirilseydi, yakın bir dostun ağzından
Ahmet Rıfkı’yı daha ayrıntılı tanıma imkânı doğmuş olacaktı. Yazının da derginin de devamı
getirilememiştir. Burhan Felek’in Tabende Doğu’ya verdiği şifahî bilgiye göre, Yeni Yol’un
kapatılması Rıfkı’yla ilgili yazı dolayısıyladır. Yazı çıktığı zaman özellikle Yusuf Ziya Ortaç kızmış
ve diğer nüshalar yayınlanmamıştır.
Tarık Zafer Tunaya, Türkiyede Siyasi Partiler, C.2, Hürriyet Vakfı Yay.,1986, s.178
Tunaya,s.178
Tunaya,s.178;s.255
Tunaya,s.255
Tunaya,s.255
Bezmi Nusret Kaygusuz, Bir Roman Gibi, İhsan Gümüşayak Mat., İzmir, 1955, s.77-78
Fethi Tevetoğlu, Türkiyede Sosyalist ve Komünist Faaliyetler 1910-1960, Ankara,
1967,s.63
İştirak, Nr.3, 27 Şubat 1325/1910, s.42
A.Rıfkı, “Nara-i İkaz”, İnsaniyet, Nr.1, 18 Teşrîn-i sânî 1326/1910, s.3;Nâkus-i Adem,s.31-
33
A.Rıfkı,”Kızıl Sancak”, İştirak,Nr.8,19 Ağustos 1328/1912,s.3
Tunçay, Türkiyede Sol Akımlar 1908-1925, Bilgi Yay., İstanbul, 1978,s.60; Tevetoğlu,s.63
A.Cerrahoğlu,Türkiye’de Sosyalizmin Tarihine Katkı,İletişim Yay., 1994,s.348
Çapanoğlu, Türkiye’de Sosyalizm Hareketleri ve Sosyalist Hilmi, Pınar Yay., İstanbul,
1994, s.76
“Nara-i İkaz”,s.33
Çapanoğlu,"Baba Rıfkı",s.5

Refii Cevat Ulunay,Menfâlar/Menfîler Sürgün Hatıraları, İstanbul, Arma Yay.,1999,s.76
Ahmet Rıfkı‟nın bu şiirin yazıldığı dönemdeki bir fotoğrafı Nâkus-ı adem ve Bektaşi Sırrı
kitaplarının iç kapağında yer almıştır.
Celis,”Blöf Sîmâlar:6-A.Rıfkı”,Eşref,Nr.46,14 Kânûn-ı sânî 1325/1910,s.3
-,“İlan”,Yeni Geveze,Nr.10,1 Nisan 1326/1910,s.10
-,"Ayine-i Devran:Laklakiyat",Yeni Geveze, Nr.11, 5 Nisan 1326/1910,s.2
Ziya Şakir,s.100
Ulunay,s.157-158
Münir Süleyman Çapanoğlu, Basın Tarihimizde Mizah Dergileri, Garanti Mat.,İstanbul,
1970,s.90
Münir Süleyman Çapanoğlu,Basın Tarihimizde İlave, Hür Türkiye Mecmuası Yay.,
İstanbul, 1960,
s.12
Server İskit, Türkiye’de Neşriyat Hareketleri Tarihine Bir Bakış, Devlet Basımevi,
İstanbul, 1939,
s.118
-,"Gazetemiz Aleyhine Dava", Yeni Geveze, Nr.16, 22 Nisan 1326/1910, s.3
-,"Sermuharririmizin Muhakemesi", Yeni Geveze, Nr.22, 13 Mayıs 1326/1910,s.3
Reşat Ekrem Koçu, İstanbul Ansiklopedisi, C.9, s.5370-5374
Çapanoğlu, Basın Tarihimizde Mizah Dergileri.s.120
Çapanoğlu,s.92
Çapanoğlu,s.122
Züğürt, Nr.1, 1 Mart 1327/1911,s.1
Gündüz Artan,Takma Ad-Soyadı-Rumuz Dizinleri(Tanzimattan Günümüze), Türk
Kütüphane-
ciler Derneği İçel Şubesi Yay.,1994,s.24
Çapanoğlu,s.124
Çapanoğlu, Basın Tarihimizde İlave ,s.12

Perde,Nr.1,21 Teşrîn-i sânî 1327/1911
Perde,Nr.5, 12 Kânûn-ı evvel 1327/1911
Kirkor,” Mecbûrî Bir Cevab”,Perde,Nr.2, 26 Teşrîn-i sânî 1327/1911
İlan, 20.Asırda Zeka, Nr.10, 9 Temmuz 1328/1912,s.156
Çapanoğlu, Basın Tarihimizde Mizah Dergileri ,s.120
Çeviker,s.22
-,"Eşek Gazetesi", Piyano,Nr.11, 25 Teşrîn-i evvel 1326/1910, s.4
Çapanoğlu,s.114-115
Çapanoğlu,s.114-115
Çapanoğlu,s.116
Çapanoğlu,s.116
Şemsettin Kutlu, "Meşrutiyet Devrinde Mizah Gazeteleri", [Hilmi Yücebaş, Türk
Mizahçıları,
Nüktedanlar, Şairler, Orhan Mete Mat., İstanbul, 1958, s.24]
Koçu,s.5371
Baha Tevfik'in yılmadan Malum, Kibar, Alafranga, Eşek gibi biri kapandıkça diğerini
çıkardığı dergiler ve
benzerleri karşısında hükümet tavır koyar:"Fakat bir gün hükümet bu gazetelerin hepsini
birden kapattı ve
bir daha böyle münasebetsiz isimlerle gazete imtiyazı verilmemesi için matbuat
müdüriyetine emirler
verdi."[Çapanoğlu,s.117]
Aktar,s.97
Fatma Tabende Doğu’nun verdiği bilgiye göre, Kastamonu taraflarında edebiyat dünyasına da tanıdık,
Tahir Karaoğuz adlı bir asker tarafından yakalanırlar. Sonra onu etkisiz hale getirmeyi başararak
silahıyla birlikte bir ağaca bağlarlar. Ahmet Rıfkı'nın bir Bektaşî sıfatıyla öldürmenin karşısında
olduğu bu hadiseyi, asker unutmaz. Yıllar sonra, Münir Süleyman Çapanoğlu vasıtasıyla Fatma
Tabende Doğu’nun izini bulan Tahir Karaoğuz, bağ kurarak gıyaben teşekkür eder. 1960'lı
yıllarda Tabende Doğu’nun bir Topkapı ziyareti sırasında tesadüfen karşılaşırlar. Tahir Karaoğuz
o dönemde sarayın arşivinde görevlidir.

Tunaya,s.350
Hilmi Yücebaş, Ulunay Hayatı Hatıralar Eserleri, Arkın Dağıtım Limited Şrk., İstanbul,
tarihsiz, s.4
Ulunay, s.96
Ulunay,s.113
A.Rıfkı, "Unutulmuş Simalar: Konyalı Şakir Dede", Alemdar, Nr.754-3054, 22 Ka.sani
1337/1921
A.Rıfkı,”Kendi Ölümüme Tarih”,daktilo metin
Göztepe, Tarık Mümtaz Göztepe, Osmanoğullarının Son Padişahı Vahideddin Mütareke
Gayyasında, Sebil Yay., İstanbul, 1969,s.406 s.420
Göztepe,s.421
Göztepe,s.422
Göztepe,s.443
Tunaya,s.576
Tunaya,s.577
Tunaya,s.579
Tunaya,s.579
Tunaya,s.592; Ayrıca bir başka belgeyi içeren bilgiyi de, ihtiyatlı olarak ve Ahmet Rıfkı
dışında biri
de olabileceğine ihtimal vererek aktarma gereği duyuyoruz. "Mahrem" ibaresiyle
gönderilen yazı
cemiyet mensuplarından Mehmet Tevfik Baba'ya hitaben yazılmış bu belgede, 19 Eylül 37
Pazartesi
günü Dergâh-ı Mualla'ya gidileceği ve "ihya-yı yevm" olunacağı haber verilmekte,
buluşulacak yer ve
saat tayin edilmektedir. İmza kısmında “Bendei bab bai Bismillah 1.Rıfkı” ibaresi yer
almaktadır.
Ziya Şakir,s.100; Sadeddin Nüzhet Ergun,s.278; Cahit Öztelli,s.367 ;
İsmet Zeki Eyüboğlu, Alevî-Bektaşî Edebiyatı, Dergâh Yay., İstanbul, 1991, s.326 vb.

Doğu, daktilo metin
Göztepe, Taşkışla ortamını ayrıntılı biçimde tasvir etmiştir:"Çepeçevre ve kat kat telörgülerile
çevrilen ve
bir İngiliz piyade alayının muhafazası altında bulunan Taşkışla, Hürriyet ve İtilafçılar için
adeta imtiyazlı
bir mevki halini almıştı. Mesela Hürriyet ve İtilaf Fırkasına kaydolunmağa lüzum
görmemiş, fakat fırka
haricinde muhalif olarak tanınmış bir takım adamların Taşkışla'ya iltica edebilmeleri için
fırka reisinin
teskiye ve şahadetini İngilizler şarrt kılmışlardı. Bu yüzdendir ki başından korkan ve
kaçmağa karar veren
birçok kişiler Hürriyet ve İtilafçıların tahrikiyle İngilizler tarafından kışlaya kabul
edilmemişler ve bunlar
büyük bir can korkusu içinde sokaklarda kalmışlardı."[Göztepe,s.459]
Refik Halit Karay, hatıralarında kendisinin de Taşkışla'ya gittiğini ama fazla duramadan orayı
terkettiğini
anlatır.[Minelbab İlel Mihrab, İnkılab ve Aka Kitabevi, İstanbul,1964,s.223
Göztepe,s.460
Göztepe,s.460
Göztepe, Osmanoğullarının Son Padişahı Vahideddin Gurbet Cehenneminde, Sebil Yay.,
Garanti
Mat., tarihsiz, s.43
Göztepe,s.47-49
Göztepe,s.49
Doğu,daktilo metin
Fatma Tabende Doğu „yla 29.5.1996 tarihli görüşmemiz.
-,"Derviş Ruhullah'ın Kızı.."
Doğu, daktilo metin
Fatma Tabende Doğu‟yla 29.5.1996 tarihli görüşmemiz

Felek,s.11
Derginin Ankara‟da Milli Kütüphane‟de yalnızca bir sayısı bulunmaktadır.
Samsun mektubu,tarihsiz
-,"Derviş Ruhullah'ın Kızı...."
Doğu, daktilo metin
Tabende Doğu, görüşmemizde, Batı Trakyalı Türklerin babasının ölüsüne dahi sahip
çıkmadıklarından yakınmıştır. Bu yakınma, Burhan Felek'in yazısında da yer alır.
Basılı olmayan bu, daktilo metin, kızı Fatma Tabende Doğu‟da.
Doğu‟nun Münir Süleyman Fatma Tabende Çapanoğlu'na yazdığı 6.8.1953 tarihli mektup
Bu bilgi, Tabende Hanım'ın Samsun mektubunda da mevcuttur.
Kaynaklar arasında kullandığımız “Ahmet Rıfkı Bey'in biyografisi, daktilo metin” de Nezahat
yerine
Nimet geçmektedir. Ancak, Fatma Tabende Doğu, sürekli “Nezahat” adını vurguladığı
için, Nimet adının
yanlışlıkla geçtiğini düşünüyoruz.
Doğu, daktilo metin
Elinde yalnızca, bir örneği Taha Toros'un 51 numaralı arşivinde de bulunan ve ölümünden
kısa bir süre önce çekilmiş olan bir fotoğraf kalmıştır.
Doğu, daktilo metin
Çapanoğlu'nda Ahmet Rıfkı'dan bahseden bölüm bir cümleden ibarettir. Eskiden bazı Yahudi
meyhanelerinde erikten rakı çekildiğini, en iyisini de Kuzguncuk'ta Moiz isimli bir
yahudinin yaptığını, "kırk yıl evvel" bazı yazar ve gazeteci arkadaşlarıyla Moiz'in
yaptığı erik rakısını içmeye gittiklerini anlatan Çapanoğlu, bu erik rakısı dostları
arasında Ahmet Rıfkı'yı unutmaz. [Münir Süleyman Çapanoğlu, "Eriğin İrisi", Hafta,
C.8 Nr.196, 26 Haziran 1953,s.27]
Doğu, daktilo metin
Refik Halit Karay‟ın Fatma Tabende Doğu‟ya yazdığı mektubun fotokopisi
Doğu,daktilo metin
Atilla Özkırımlı,Alevilik-Bektaşilik Edebiyatı,Cem Yay.,İstanbul, 1985,s.314; Koca,s.714;
İsmail

Özmen, Alevi-Bektaşi Şiirleri Antolojisi,C.5,Saypa Yayın Dağıtım,Ankara,1994,s.169;
Ali
Yıldırım,Başlangıcından Günümüze Alevî Bektaşi Deyişleri-2,Ayyıldız,Ankara
1995,s.309;”Derviş
Ruhullah”,Dergâh Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi,C.2,İstanbul, s.262
Sadeddin Nüzhet, Derviş Ruhullah'ın hayatı hakkında "malumata tesadüf edemediği"ni belirttikten
sonra Ziya Şakir'in bilgisini aynen tekrarlar. Bilgi tekrarı Atilla Özkırımlı, Turgut Koca, İsmail
Özmen, Ali Yıldırım, Cahit Öztelli vb. yazarların hazırladığı antolojilerde hemen hemen aynı
ifadelerle karşımıza çıkmıştır.
-,"Derviş Ruhullah'ın Kızı..."
Vasfi Mahir Kocatürk,Tekke Şiiri Antolojisi, Türk Edebiyatında Dini ve Tasavvufi
Şiirler,
Edebiyat Yay.,Ankara,1968,2.baskı,s.557
Edib Harabi(1853-1915) :”İstanbulludur. Adı Ahmet.Bahriye idaresinde memurdu. Son çağın
en değerli Bektaşi ozanlarındandır. Şiirleri Anadolu tekkelerine yayılmıştır. Oldukça
kuvvetli bir kültürü vardır. Aruz ve hece ölçüsüyle yazmıştır. Divan edebiyatının her
biçiminde şiirler meydana getirmiştir. Şaka yollu taşlamaları çok güzeldir. Doğumu
1853, ölümü 1915.”[ Cahit Öztelli, Bektaşi Gülleri, Bektaşî-Alevî Şiirleri Antolojisi,
Özgür Yay., İstanbul, 1985,2.basım,s.367]
Koca,s.714
Bezmi Nusret,s.39-40
Cemali Baba :”İstanbulludur. Nâfi Baba‟dan icazet almıştır. 1912‟de Kâzımiye Bektaşî
dergâhında babalık etmiştir. Cemâli ve Selman adlarını kullanmıştır. “[Öztelli,s.356]
Çapanoğlu,”Baba Rıfkı”,s.6
Çapanoğlu,s.6
Çapanoğlu,s.6
-,”Akvâl-i Meşâhir”,Karagöz,Nr.508, 3 Nisan 1329/1913,s.3-4
Çapanoğlu,,s.6
Çapanoğlu,s.6
"Bektaşî babalarının göğüslerinde -gümüş mecidiye büyüklüğünde ve daha büyükçe- on iki köşeli bir
taş bulunur. Bu taşa teslim taşı derler. Bu da on iki imama işaret eder. Bu taş Hacıbektaş
kasabasından çıkar." * Besim Atalay, Bektaşilik ve Edebiyatı Ant Yay.,İstanbul,1992, 2.baskı,

s.16+ Belkıs Temren , "yol sırrını avamdan sakınmayı sembolize eden" teslim taşını Bektaşîlerin
özellikle yolculuklarda yanlarında bulundurduklarını belirtir. *Bektaşilik ve Eğitsel Kültürel
Boyutları , Kültür Bak.Yay., Ankara, 1995, s.224+
M.Raif Ogan, “Mizah Edebiyatımız Üzerine”,1 Haziran 1958 [Hilmi Yücebaş,Türk
Mizahçıları, Nüktedanlar, Şairler, Orhan Mete Mat.,İstanbul,1958]
Doğu,daktilo metin
Felek,s.11
Refii Cevad, "Horoz Dövüşü", Salon, 1.12.1948 [Yücebaş, Ulunay Hayatı Hatıralar
Eserleri,s.213)]
A.Rıfkı, Bektaşi Sırrı, C.1, Asır Mat. Ve Kitaphanesi, r.1325/1909, s.142
A.Rıfkı, “Unutulmuş Sîmâlar:Konyalı Şakir Dede”,Alemdar, Nr.754-3054, 22 Kânûn-ı sânî
1337/1921
A.Rıfkı, “Şair Deli Nüzhet”,Alemdar,Nr.751-3051,19 Kânûn-ı sânî 1337-21
Hilmi Yücebaş,Hiciv ve Mizah Edebiyatı Antolojisi, s.504-505
Tarık Mümtaz Göztepe, Osmanoğullarının Son Padişahı Vahideddin Mütareke
Gayyasında, s.460
Fatma Tabende Doğu, Münir Süleyman Çapanoğlu'nun nazireyi sahaflarda arattığını
ancak bulunamadığını belirtmiştir. *Fatma Tabende Doğu,Ahmet Rıfkı'nın Biyografisi, daktilo
metin.]
Hüsrev Hatemi, “Yokluk Çanı(Nâkus-i Adem)”,Çelebi Bizi Unutma,
İşaretYay.,İstanbul,1990,s.146
_,“Şişli Tepelerinde(İlan)”,Falaka,Nr.15,15 Eylül 1327/1911,s.4
Ahmet Rıfkı‟nın yayınlanmış ve yayınlanacak eserlerinin dökümünün yer aldığı daktilo
metin.
A.Rıfkı,Şiir Defteri(düzenleyen:A.Arifî),basılmamış metin,1925,40 s.
A.Rıfkı,Nâkus-i Adem, Manzume-i Efkâr Mat., Konstantiniye, h.1329/1911,95 s.
"Nâkus-i Adem",Karagöz, Nr.320, 9 Temmuz 1327/1911, s.4
"Nâkus-i Adem",Karagöz, Nr.328, 6 Ağustos 1327/1911, s.4
Hatemi, “Yokluk Çanı(Nakus-i Adem)”,Çelebi Bizi Unutma, s.146
A.Rıfkı, “Hîçîye Doğru”,Eşref, Nr.42, 17 Kânûn-ı evvel 1325/1909,s.5

A.Rıfkı,”Boğuk Eninler”,Eşref, Nr.26, 27 Ağustos 1325/1909,s.4
A.Rıfkı,”Ferer İçin”,Eşref, Nr.33, 15 Teşrîn-i evvel 1325,s.9
A.Rıfkı,”Blanki”,Muhibban, Nr.1,;İştirak,Nr.3, 27 Şubat 1325/1910; Eşref, Nr.41, 10
Kânûn-ı evvel
1325/1909
A.Rıfkı,”Nara-i İkaz”,İnsaniyet,Nr.1, 18 Teşrîn-i sânî 1326/1910,s.3
Hatemi, “A.Rıfkı Bey”,s.147
Fuzûlî Divanı,(baskıya haz.Prof.Dr.Kenan Akyüz,Süheyl Beken,Doç.Dr.Sedit
Yüksel,Dr.Müjgan
Cumbur,Ankara 1990,s.149(329+113)
A.Rıfkı,"Hâkime-i Ruhuma",Eşref,Nr.30,24 Eylül(Ekim), 1909,s.4
A.Rıfkı,"Bir Yaz Gecesinde",Eşref,Nr.34,22 Teş.evvel, 1325/1909,s.10
A.Rıfkı,"Susacaksın Ebediyyen",Eşref.,Nr.52,25 Şubat, 1325/1910,s.4
A.Rıfkı,"Temenni-i Memat",Eşref,Nr.36,5 Teş.sani 1325/1909, s.3
A.Rıfkı,"Neşide-i Hicran",Eşref,Nr.25, 20 Ağustos 1325/1909, s.5
A.Rıfkı,”İbâdet Devreleri-Yıldırım ve Ateş”,20.Asırda Zekâ,Nr.7,28 Mayıs
1328/1912,s.107;”İbâdet
Devreleri-2-“ , 20.Asırda Zekâ.,Nr.9,25 Haziran 1328/1912,s.142; ”İbâdet Devreleri-3-“,
20.Asırda
Zekâ,Nr.10,9 Temmuz 1328/1912, s.164
A.Rıfkı,”Yurd Diyor ki“,Karagöz,Nr.11, 23 Temmuz 1328/1912
Baba,“Mersiye”,Karagöz, Nr.434 ,28 Temmuz 1328/1912,s.3
A.Rıfkı, “Cevab”,Zekâ,Nr.12,6 Ağustos 1328/1912,s.214-215
“Lahey Sözleşmesi, 1899 ve 1907‟de Lahey‟de(Hollanda) toplanan uluslar arası
konferanslarda
kabul edilen bir dizi uluslar arası antlaşmaya verilen ortak ad” [“Lahey Sözleşmesi”, Ana
Britannica,
C.14,Ana Yayıncılık,1989,s.240

Hatemi,s.148
Çapanoğlu, Basın Tarihimizde İlave,s.36
Baba,“Baba Gidiyor”, Karagöz, Nr.454,26 Eylül 1328/1912,s.3
Baba, ““Baba” Diyor ki”, Karagöz, Nr.468,14 Teşrîn-i sâni 1328/1912,s.3
Baba, “Ölmedim Yahu”, Karagöz, Nr.463,27 Teşrîn-i evvel1328/1912,s.3
“Elgazi Baba Diyor ki”, Karagöz, Nr.464, 31Teşrîn-i evvel 1328/1912,s.3
A.Rıfkı, “Yurt Diyor ki”, 20.Asırda Zekâ, Nr.11, 23 Temmuz 1328/1912,s.177
A.Rıfkı,s.177
A.R.,”Bir Yeni Gazel”,Zekâ,C.2,Nr.25, 21 Mart 1330/ 1914, s.29
A.Rıfkı, “İbadet Devreleri- Yıldırım ve Ateş”, 20.Asırda Zekâ, Nr.7, 28 Mayıs
1328/1912,s.107;
A.Rıfkı, “İbadet Devreleri-2”, 20.Asırda Zekâ, Nr.9, 25 Haziran 1328/1912,s.142;
A.Rıfkı, “İbadet Devreleri”, 20.Asırda Zekâ, Nr.10, 9 Temmuz 1328/1912,s.164
Nâkus-i Adem,s.3
A.Rıfkı,”İbadet Devreleri”,Nr.10,s.164
Artan ve Çapanoğlu‟na dayanarak, Züğürt‟te Ef‟i,Haneberduş ve Cebidelik imzalı yazıları
taradık. Daha önce belirttiğimiz üzere Ef‟i‟nin Rahmi; diğer adların Ahmet Nebil ve
Baha Tevfik tarafından da kullanıldığını dikkate alarak sadece bu imzaların ilgi alanını
tesbite çalıştık.
_,”Hücûm-ı Üdebâ İçin”,Yeni Geveze,Nr.10, 1 Nisan 1326/1910,s.2
“Ültimatom”, Yeni Geveze,Nr.14,15 Nisan 1326/1910,s.2; “Fahriye Parçası”,Nr.14,s.2;
“Darbe-i
Bâzû Mukaddimesi”,Nr.11,5 Nisan 1326/1910,s.2 vb.
_,”Rûh-ı Bîkayd Sahibine”,Yeni Geveze,Nr.5,15 Mart 1326/1910,s.2
_,”Edebiyat Laklakacılarına”,Yeni Geveze,Nr.3, 8 Mart 1326/1910,s.2
Haneberduş,”Züğürt Tesellisi”, Züğürt, Nr.1, 1 Mart 1327/1911,s.2
A.Rıfkı,“Barekallahüteala Ne Yamandır Falaka”,Falaka,Nr.1, 25 Temmuz 1327/1911,s.3
A.Rıfkı,“Kaside-i Tes‟id”, Falaka,Nr.4,4 Ağustos 1327,s.33

A.Rıfkı,“Kaside-i Zamaniye” Falaka, Nr.12, s.2-3, 1 Eylül 1327; Nr.13, s.3, 5 Eylül 1327
Piyano, Nr.9, 11 teş.evvel 1326
Derviş Ruhullah,Bektaşi Nefesleri,İstanbul,1340, Kitaphane-i Sûdî,87 s.
Ahmet Rıfkı,s.24
Ahmet Rıfkı,s.86
Ahmet Rıfkı,s.70
Ahmet Rıfkı,s.76
16.8.1997 tarihli Hacı Bektaş Velî‟yi Anma Törenleri‟nin açılışında konuşan Hacı Bektaş
İlçesi Belediye Başkanı Mustafa Özcivan, “Niyaz ehlindeniz...”le başlayan nefesin
birlik düşüncesini işleyen bu dörtlüğünü okumuştur.[TRT-1, canlı yayın]
İsmet Zeki Eyüboğlu, İsmet Zeki Eyüboğlu, Alevî-Bektaşî Edebiyatı, Dergâh Yay., İstanbul,
1991, s.326
Hatemi,s.148
Sûdî Süleyman, Kırım Türklerindendir. Çapanoğlu'na göre, Türkçülük akımı çerçevesinde
dışardan gelen Türklerin Süleymanof, Agayev, Ahmedof tarzında yazmayı tercih
etmeleri gibi Sûdî Süleyman da ikinci adını Süleymanof olarak kullanmayı seçmiştir.
Cemiyet kütüphanesinde çalışmaya başlayan, Şefika adlı romanını burada yayınlayan ve
daha sonra kendi adını taşıyan Sûdî Kütüphanesi'ni kuran yazar Tokmak'ta başyazarlık
yapmıştır. Fatih isimlli bir akşam gazetesi de yayınladı. [Çapanoğlu, Basın
Tarihimizde Mizah Dergileri, s.84]
Çapanoğlu,s.84
A.Rıfkı, Hizmetçi Belâsı, Cemiyet Kütüphanesi, Manzume-i Efkar
Mat.,1.basım,r.1327/1912, 197 s.
A.Rıfkı,"Küçük Hikâye:Hilâf-ı Tabiat", Eşref, Nr.45, 7 Kânun-ı sânî 1325/1910, s.6-8; Nr.46,
14 Kânûn-i sânî 1325/1910,s.7-8; Nr.47, 21 Kânûn-i sânî 1325/1910,s.6-8; Nr.48, 28
Kânûn-i sânî 1325/1910,s.6-8; Nr.49, 28 Şubat 1325/1910, s.7-8
A.Rıfkı, "Anadolu Hikâyeleri: 'Sündüs'ün Mersiyesi, Alemdar, Nr.753-3053, 21 Kânûn-i
sânî 1337-21; "Anadolu Hikâyeleri: Türkmen Aşkı", Alemdar, Nr.760-3060, 28 Kânûni
sânî 1337-21