Gerisine Düşmeyip Ötesini Düşlememiz Gereken İlke - Ankara Barosu

Ankara Barosu Dergisi • Yıl: 65 • Sayı: 2 • Bahar 2007 • 35-41
Gerisine Gerisine Düşmeyip Düşmeyip Ötesini Ötesini Düşlememiz Düşlememiz Gereken Gereken Đlke: Đlke: Cumhuriyetçilik...
Cumhuriyetçilik...
Euripides,* Yalvaran Kadınlar adlı tragedyasında
Thebes’ten gelen habercinin “Mutlak Kral kim
burada?” sorusuna, Atinalı Thesus’a yanıt verdirmişti:
“Bu kent tek bir kişinin isteŞine baŞımlı
deŞildir, özgür bir kenttir. Burada kral bir yıl boyunca
iktidarı elinde bulunduran halktır. Özel bir
güç saŞlamayız varlıŞa; eşit yetkiyi temsil eden
özgür insanın sesidir burda.” 1
Habercinin bunu anlamakta güçlük çektiŞini aktarmamıza
herhalde gerek yoktur. Yine de demokrasinin
yeniden kuruluşunda etkisi yüksek
olan Pericles’in Atina Demokrasisini savunurken,
Atina’da yurttaşların “kamusal yaşama -yani politikaya,
devletin işlerine- katıldıklarını”, “Politikayla
hiçbir biçimde ilgilenmeyen birinin kendi
iyiliŞini düşünen biri de olamayacaŞını” vurguladıŞını
belki hatırlatmalıyız. 2 Elbette Atina Demokrasisinde
yurttaş, aynı zamanda sınıfsal bir
kategoriydi, kadınlar, çocuklar ve baŞımlılar -köleler-
yurttaş sayılmıyordu. Buna raŞmen Atina,
insanlık tarihinde eşitlik ve özgürlük ideallerine
* Avukat, Ankara Barosu.
1 Eurupides, The Suppliant Women, Orestes and Other
Plays içinde, Harmondsworth, Penguin Books, 1972, s.
206-7’den akt. Arblaster, Anthony, Demokrasi, çev. Nilüfer
Yılmaz, Ankara, Doruk, 1999, s.37
2 Arblaster, Age, s.40 vd. Ayrıca bkz. Mısır, Mustafa Bayram,
Demokrasiye Eleştirel Bakışlar, Ankara, Özgür Üniversite
Yayınları, 1998
Mustafa Bayram Mısır*
Yaşamımıza yön verme konusunda, sık sık, hiç de kesin olmayan
fikirlerin peşinden gitmeye mecbur oluruz; çünkü eylem fırsatları
çoŞu durumda, biz şüphelerimizden kurtulmadan kaçıp giderler. Ve
sık sık olduŞu gibi iki eylem akışına rastladıŞımızda, hangisinin
gerçekleşme olasılıŞının daha yüksek olduŞunu kavrayamayız, fakat
onlardan birini seçmek zorundayızdır.
Descartes
dayanan demokrasi düşünün kurulmasında, köktenci
özyönetimi (yurttaşların dolaysız egemenli-
Şi) ile çok güçlü bir esin oluşturmuştur.
Bu çalışmada esasen, ülkemizde Cumhuriyetin
kurulmasından bu yana süregelen “demokrasi”
ve “cumhuriyet” ikiliŞine, hatta karşıtlıŞına dayanan
tartışmaların 3 gerçekte dayanaksız oldu-
Şunu ileri sürerek, “cumhuriyetçiliŞin” gerisine
düşmeyip ötesini düşlememiz gereken bir ilke
olduŞunu ileri süreceŞiz.
Demokrasi Demokrasi şçin şçin Bir Bir Çerçeve Çerçeve Çerçeve
4
şlk olarak, şunu vurgulamalıyız; demokrasiyi herhangi
bir döneme özgü ya da herhangi bir toplumsal
formasyona ait bir siyasal sistemin adı olarak
sınırlamak gerçekliŞi tam olarak karşılamaz.
Demokrasiyi sadece bir siyasal sistem türü
olarak ya da “siyasal katılma biçimi” olarak düşünmek
doŞru olmadıŞı gibi, demokrasi, tarihsel
süreç içinde, insanlıŞın eşitlik ve özgürlük taleplerinin
somut ifade biçimi, kurumsal yapısı olmuştur.
Denilebilir ki, tarihsel özgürleşme (egaliberterlik
5 ) ile demokratikleşme birbirine çevrile-
3 Bkz. Evren, Selim, “Bana Öyle Geldi ki, O Tartışma Bu
Tartışma”, http://www.bianet.org/2007/04/ 13/94517.htm,
14.04.2007
4 Bkz. Mısır, Age, s.5 vd.
5 Zizek, eşitlik ve özgürlük kavramını bir araya getirerek
ikisini de içeren yeni bir kavram önermiştir: Egaliberte.
Ankara Barosu Dergisi • Yıl: 65 • Sayı: 2 • Bahar 2007 35

ilir dolayısıyla benzerden öte, aynı kavramlardır.
Elbette, çeşit çeşit demokrasiler vardır; ama
biz sıradan insanların (yurttaşların) gözünde demokrasi,
özgürlük ve eşitlik (egaliberte) umududur:
“demokrasi yalnızca bir kurumlar -ne denli
kaçınılmaz olurlarsa olsunlar- bütünü deŞildir;
her şeyden önce bir istektir, bir umuttur.” 6
şkinci olarak; ki, bu ilk önermenin bir sonucudur:
demokrasi, siyasal sistemleri meşrulaştıran
en etkili ideolojidir. şdeolojiyi, burada, siyasal ve
toplumsal her tür egemenlik biçiminin (iktidar ilişkisinin)
ona katılan özneler için yeniden üretimini
saŞlayan fikirler toplamı olarak kullanıyoruz.
Günümüzde, demokratik olmayan rejimler
gayrimeşru sayılmaktadır. Bu, demokrasinin ideolojik
işlevine işaret eder. �u halde demokrasi,
bir kültürel dolayım tarifler. Touraine’in Demokrasi
Nedir adlı yapıtında en çok üzerinde durdu-
Şu şeydir bu: demokratik ekin (kültür). Bir demokrasinin
varoluş koşulu, demokratik bir kültür
yaratabilmesinde yatar. 7
Üçüncü olarak; demokrasi düşüncesi, devletin
varlıŞı ile çelişki içindedir. Demokrasi istemi, esasen,
devletin sönümlenmesini gerektirir. Bildik
bir çelişkidir bu: devlet sönümlenirse, siyasal bir
sistem olarak demokrasiye de gerek kalmayacaktır.
Ama bir toplumsal yaşama biçimi olarak demokrasi
kökleşmiş olacaktır. şşte, “gerçek demokrasi”,
Marx’ın “siyasetin yitip gittiŞi yerde”
gördüŞü insanlıŞın umudu budur. Bu çelişki sadece
Marksist yaklaşımlarca dile getirilmez; Touraine,
devletin sönümlenmesi düşüncesine karşıt
bir siyaset bilimcidir ama siyasal sistem olarak
demokrasinin devletle çelişkisini tespit etmeden
de geçmez:
Demokrasinin giderek uzaklaşacaŞı şey, ulusal
devlet deŞil, kendini usla özdeşleştiren ve siyasal
dizgeyle karışan devlettir. Sendika eylemi ve sanayi
demokrasisi başlayan demokrasinin sivil topluma
doŞru uzun inişi sürecek. Demokratik kurumlar
giderek daha "güçsüz" ve temsilcilik giderek daha
doŞrudan olacak. Siyasal demokrasiden, toplumsal
demokrasiye, ardından da ekinsel (kültürel) de-
Genel olarak cumhuriyetçi gelenek, egaliberterdir.
6 Touraine, Alain, Demokrasi Nedir, çev. Olcay Kunal,
Yapı Kredi Yayınları, şstanbul, 1997, s.277
7 Age, s.270
36 Ankara Barosu Dergisi • Yıl: 65 • Sayı: 2 • Bahar 2007
mokrasiye geçişte günlük uygulamalar giderek siyasi
tartışma ve kararlara daha doŞrudan baŞlanmıştır.
Haklar ve özgürlük bugün parlamentoda
olduŞu ölçüde işletmelerde de savunulmaktadır,
yarınsa, hastanelerde, okulda ya da medyada da
savunulacak, çünkü Parlamento devletin sorumluluklarına
zaman içinde giderek daha çok baŞlanmıştır.
Bununla beraber temel olan hala Parlamento’nun
müdahalesidir, hatta bu müdahale dirilahlak
felsefesinde olduŞu gibi, sivil toplumun tartışmaları
ve girişimleriyle hazırlanmış olsa bile. 8
Böylece, aşaŞı yukarı bir çerçeve kurmuş sayılabiliriz:
Atina’da da demokrasi isteyen yurttaşlar
vardı, Paris’te demokrasi isteyenler görkemli bir
Komün kurdular; SSCB’de muhalefet hep demokrasi
istedi, Amerika’da da yurttaşlar demokrasi
istiyor!
Demokrasi, bu denli etkili bir sözcük ama henüz
çeşitli tarihsel biçimlerini aşabilmiş olduŞu söylenemez:
şlk demokrasi denemesi Atina’da yaşanıyor.
Kavram, ilk defa, Atina polis’inde (şehirdevlet)
uygulanan hükûmet etme biçimini tarif
etmek için kullanılmıştır. Demokrasi etimolojik
köken olarak da Yunanca’dır. Demos (halk) ve
kratos (iktidar) kavramlarının birleşmesinden
oluşmuştur: halk iktidarı. Her ne kadar, günümüzde
demokrasi salt halk iktidarına indirgenemezse
de, demokrasi düşüncesinin temelini oluşturan
budur: “halkın kendi kendini yönetmesi...”
Konu ile ilgili siyaset bilimcileri ve hukukçuların
birçoŞu Atina söz konusu olduŞunda, Lipson’un
“Atina’da gerçekten yurttaşların aktif katılımına
dayalı bir siyasal model olarak demokrasi uygulanmıştır”
9 önermesini kabul edecektir. Herkesin
kamu işlerini (kurayla) yapmasına dayanan bu
model, demokrasi tasavvurumuzu bugüne dek
beslemiştir. Her ne kadar, günümüzde Atina’nın
bir mit olduŞuna dair bazı eleştiriler yapılmakta
ise de bizi ilgilendiren daha çok özyönetimci demokrasi
düşüncesidir. Atina Demokrasisinin ilk
özelliŞi yurttaşlar arsında olmasıdır; ancak, herkes
yurttaş deŞildir; köleler ve kadınlar yurttaş
sayılmazlar. Atina Demokrasisinin bir diŞer özelliŞi
kentin (polisin) yönetim biçimi olarak şekil-
8 Age, s.282
9 Lipson, Leslie, Politika Biliminin Temel Sorunları,
AÜHF Yayınları, Ankara, 1978, s.280

lenmiş olmasıdır. Demokrasi, polisi kuran yurttaşların
yurttaş olma bilinci geliştiŞi ve böylece
iktidarın (karar alma süreçlerinin) halkın elinde
olması düşüncesi belirdiŞi zaman açıŞa çıkabilmiştir.
Atina Demokrasisinin hafızalarımıza kazıdıŞı
şey; yurttaşların siyasal yaşama katılma gere-
Şidir. Demokrasi, böyle bir katılma olmadan tasavvur
edilemez.
Bu bakımdan, kısaca bu modeli tanıtmak yerinde
olacak: Atina’da önemli işler (kamu işleri) her
yurttaşın katılımı ile oluşan Yurttaşlar Meclisinde
görüşülmekte, önergeler de yurttaşlar tarafından
hazırlanmaktaydı. Alınan kararlar, Yurttaşlar
Meclisinde kura ile seçilen yöneticiler tarafından
yerine getirilmekteydi. Kura ile seçilen bu yöneticiler,
merkezi iktidarı yalnızca bir yıllıŞına kullanabiliyorlardı.
Ayrıca, her kura ile seçilen yönetici
olamıyordu; kuradan sonra karma bir soruşturma
yürütülüyor, ayrıca, yıl içinde Yurttaşlar
Meclisinde şimdiki adıyla bir tür “güven oylaması”
yapılabiliyordu. 10 Sadece bu kadarı bile, Atina’da
yurttaşların köktenci özyönetimine dayalı
bir siyasal sistemin olduŞunu göstermeye yeter. 11
Demokrasinin dünya-evrensel olarak başat bir
düşünce olması ise esasen, Aydınlanmadan sonradır.
Aydınlanmanın tarihsel materyalist okuması,
onun kapitalizmin gelişmesi ile ilgisini kurmaktan
çekinmez. Fakat bu, kaçınılamaz ya da
mutlak bir ilişki olmaktan ziyade, tarihsel bir
örtüşmedir. Her tarihsel örtüşme gibi, Aydınlanma
ve kapitalizm karşılıklı belirlenmişlik içerirler.
Demokrasi düşüncesi de Aydınlanmadan
sonra egemen olurken, bu karşılıklı belirlenmişliŞin
kurbanı edilmiştir: kimi ideologlar, ekonomik
liberalizmle demokrasi arasında kopmaz bir
baŞ ararken, kimi eleştirel kuramcılar da, demokrasiyi
kapitalizme özgü bir siyasal dizge olarak
görme eŞilimi taşımışlardır. Burada benimsedi-
Şimiz yaklaşım, “gerçek demokrasi”nin, kimi tarihsel
biçimlerinden baŞımsız olarak, insanlıŞın
evrensel “eşitlik ve özgürlük” isteminin (egali-
10 Age, s. 279-280-281
11 “�ehir devletlerinde devletten ayrı ya da profesyonelce
olan hemen hemen hiçbir kuruluş yoktu... Atina Demokrasisi,
tam olarak, ‘devlet’ ve ‘toplum’ arasındaki ayrımın
uygun olmadıŞını belirtiyordu.” Anderson, Perry,
Passages from Antiquity to Feudalism, London, New
Left Books, 1974, s.43’ten Akt. Arblaster, Age, s.43
berterliŞin) dışa vurumu olan, bu bakımdan, “siyasetin
ve devletin sönümlenmesini” amaç olarak
benimseyen, tarihsel bir program olduŞudur.
Cumhuriye Cumhuriyetçilik: Cumhuriye Cumhuriyetçilik:
tçilik: Modern Demokrasi’nin Kö Kök- Kö
k
tenci tenci Yüzü
Yüzü
Antikite’de ve bütün modern tarihte, demokrasi,
insanlıŞın “eşitlik ve özgürlük” istencine verdiŞi
ad olarak belirdiŞi gibi; Cumhuriyetçilik 12 de,
modern tarihte, bu istencin “devrimci ve ihtilalci”
bir tarzda dışa vurumu olmuştur.
Demokrasi istencinin modern tarihte köktenci
bir şekilde, cumhuriyetçilik olarak dışa vurumunun
temel nedenlerinden biri, Padovalı Marsilius’tan
Fransız Devrimine kadar, modern devletin
biçimlenişinde “dinsel iktidar”la “dünyevi iktidar”
arasındaki tarihsel kavga ise, bir diŞeri, siyaset
dünyevileştikçe, onun muhatabı olan insanların
-kapitalizmle açıŞa çıkan modern sınıfların-
“Papa”dan kurtardıklarını “Kral”larına vermeye
razı olmamalarıdır. Bu “kral” kendisine ayrılan
“tarihsel yeri” kabul etmedikçe mümkün deŞildi.
13
Podovalı Marsilius, Barışın Koruyucusu’nda insanların
ihtiyaçlarını karşılamak için topluluk halinde
bir araya geldiklerini yazıyor. Gèrart Mairet,
şöyle yorumluyor: “şşte bu kadar. Demek ki
sivil toplum kendisi için kendiliŞinden varolur.
(...) kendisinden üstün ‘bir yarar uyarınca düzene
sokulmuş’ topluluk olarak varolmaz. Site (devlet,
b.n.) baştan sona dünyevidir.” 14
Podovalı’nın dehası, toplumu bütün unsurlarıyla
birlikte ama onlardan baŞımsız, özerk bir yapı,
12 Burada da biçimsel olarak “cumhuriyetçilik”ten söz
etmiyoruz. Bu bakımdan “Anayasacılık hareketleri de”,
“şngiliz parlamentarizmi de”, “Amerikan Federalizmi
de” CumhuriyetçiliŞin bir biçimi sayılmalıdır.
13 şngiltere, Hollanda, Belçika gibi ülkelerde bu “yer” böylece
korunabilmiştir. Bugün insanlıŞın demokrasi yürüyüşü
sürdüŞüne göre, Seçimle Gelen Krallar (Duverger,
Maurice, çev. Necati Erkut, Kelebek Yayınları, şstanbul,
1989) ya da şktidar Seçkinleri’nin (Mills, Wrigt, çev.
Ünsal Oskay, Bilgi Yayınları, Ankara, 1974) “toplumsal
cumhuriyetçiliŞin” demokrasi programının köktenci istençleriyle
ve köktenci yöntemleriyle muhatap olmaktan
azade olamayacaklarını tarihsel olumsallık penceresinden
görebiliriz.
14 Mairet, Gèrart, “Podovalı Marsilius’tan Louis XIV’e Laik
Devletin DoŞuşu”, Devlet Kuramı içinde, çev. Cemal
Bâli Akal, Ankara, Dost, s. 221
Ankara Barosu Dergisi • Yıl: 65 • Sayı: 2 • Bahar 2007 37

ir soyutlama gibi düşünmesidir. Podavalı’ya göre,
Barışın Koruyucusu, onu bir veri olarak göz
önüne alıp, olan bir siyasi düzen kuramı geliştirir.
Sosyal bütünsellik, onun birleştiricisi ilkesi
olan sivil (insan yaratısı) yasayla, kendi kendisini
ortaya koyar. Bu yasanın kaynaŞı da halktır. Böylece,
Podovalı, “Rahipleri siyasal yaşamın dışına
iter ve yasayı (genel olarak toplum ve iktidar makamı
gibi) dindışı kaynaŞa -halka- baŞlar.” 15
Machiavelli’nin aynı yolu yürüyerek “cumhuriyetçiliŞin”
ilk örneklerinden birini verdiŞini söyleyebiliriz.
Bu genel çerçeve içinde Machiavelli’nin
klasik cumhuriyetçi geleneŞin kurucularından
olduŞu 16 ya da devrimci bir düşünür olduŞu
da ileri sürülmektedir:
Cumhuriyetçi gelenek Machiavelli’nin kendi metinlerinde
saŞlam bir dayanak bulur. Herşeyden
önce kurucu bir iktidar olarak, yani iç ve içkin
toplumsal bir dinamiŞin ürünü olarak, Machiavellici
bir iktidar kavramı vardır. Machiavelli için,
iktidar her zaman cumhuriyetçidir; her zaman
çokluŞun hayatının ürünüdür ve onun ifade bulduŞu
dokuyu oluşturur. Rönesans hümanizminin
özgür kenti bu devrimci ilkeye baŞlı bir ütopyadır.
Bu arada geçerli olan ikinci Machiavellici ilkeye
göre, bu demokratik egemenliŞin toplumsal
tabanı her zaman çatışmalıdır. şktidar karşı güçlerin
ortaya çıkışı ve etkileşimi aracılıŞıyla örgütlenir.
Dolayısıyla kent, sürekli kuruluş süreçlerinde
eklemlenen çoŞul toplumsal çatışmalar aracılıŞıyla
biçimlenmiş bir kurucu iktidardır. 17
Machiavelli’de bu denli köktenci bir cumhuriyetçilik
olduŞunu ileri sürmek güçtür. 18 Yine de
15 Mairet, Age, s.223
16 Petit, Philip, Cumhuriyetçilik, çev. Abdullah Yılmaz,
Ayrıntı Yayınları, şstanbul, 1998, s.25 ve 40.
17 Hart, Michael – Negri, Antonio, şmparatorluk, çev. Abdullah
Yılmaz, Ayrıntı Yayınları, şstanbul, 2001, s.179
18 Machiavelli’nin yaygın, “iktidara gelmek için her yol
meşrudur” anlamındaki Makyavelizmin kurucusu olarak
algılanışından tümüyle farklı bir “devrimci düşünür olarak
Machiavelli” yaklaşımı da yaygın Machiavelli algısı
ne kadar büyük bir haksızlıksa ve yanlışsa, o denli tarihsiz
ve temelsiz bir Machiavelli tasarımına dayanmaktadır.
Burada, Machiavelli üzerine bu iki karşıt açıklamanın
ötesinde, tarihsel ve toplumsal bir ürün, çaŞının adamı
bir düşünür olarak Machiavelli’ye müracaat ediyoruz:
“Machiavelli bütünüyle kendi çaŞının adamıdır;
kendi siyaset bilimi de, burjuva üretici güçlerin daha da
gelişmesini kolaylaştıran ve saŞlayan siyasal biçim ola-
38 Ankara Barosu Dergisi • Yıl: 65 • Sayı: 2 • Bahar 2007
Prens’in yazarının aksine Discorsi’nin yazarı, siyasetin
dünyevileşmesi ve dünyevileşen devlette
yurttaşların iradesinin kurucu olması anlamında
bir cumhuriyetçiliŞe, savunduŞu sınıfın çıkarları
gereŞi de olsa meyleder.
Bu “cumhuriyetçi” çizgi, çeşitli mücadelelerden
sonra, açık ifadelerinden birine Fransız Devriminde
varır. Rousseau’nun Toplum Sözleşmesi
“radikal cumhuriyetçiliŞin” temel eserlerindendir.
Rousseau, bu eserinde, egemenliŞin devredilemez
bir şekilde halka ait olduŞunu savunur.
Eserinde, somut insan ile soyut yurttaşı ayırıyor
olması ve bunun bugün anladıŞımız anlamda
demokrasinin sınırlarına dair gerçek şüphelere 19
kaynaklık etmesi, hatta yazdıŞı bir mektupta, “En
aŞırbaşlı demokrasiyle en kusursuz Hobbesçuluk
arasında, savunulabilir hiçbir orta yol görmüyorum;
çünkü Devlet içinde sürekli bir iç savaş
demek olan insanlarla kanunların çatışması, tüm
siyasi durumların en berbatıdır.” 20 demesi, onun
toplumsal cumhuriyetçiliŞin köklerindeki yerini
ortadan kaldırmıyor. Furet’in belirttiŞi gibi Rousseau,
gelecekteki jakobenliŞin ve devrimci söylemin
kavramsal çerçevesini çok önceden kurmuştur.
21
Burada sorun, Rousseau’da “ulus” diye kurulan
yurttaşın, cumhuriyetçi gelenek içinde, yeniden
“toplum”a tahvil edilebilmesindeki güçlükte yatar;
ama cumhuriyetçi gelenek, bu konuda da
“durmuş” deŞildir. Cumhuriyetçi çizginin en tepe
noktası olan Paris Komünü, durmadıŞının kanıtı
sayılmalıdır. 22 CumhuriyetçiliŞin soyut insan
rak, mutlak ulusal monarşilerin örgütlenmesine eŞilim
gösteren, zamanının felsefesini simgeler.” (Gramsci, Antonio,
Modern Prens, çev. Pars Esin, Birey ve Toplum
Yayınları, Ankara, 1984, s.24-25)
19 En tipik şüphe, seçkinlerin “halkı yurttaşlaşmamış bir
insan topluluŞu” olarak görmesidir. Demokrasiye karşı
bu tür şüphe besleyenlerin de, halkın “yurttaşlaşmamış
olduŞunun” göstergesi sayılabilecek kimi ideolojik eŞilimleri
besliyor olması, “dini siyasete alet edenler” karşısında
siyasete “ulusun kutsal saydıklarını” alet etmesi,
siyaset sahnesinin çaŞımızda yeni Papalara terk edilme
eŞiliminde olduŞuna dair olumsuz bir işaret sayılmalıdır.
20 Akt. Furet, François, Fransız Devrimini Yorumlamak,
çev. Ahmet Kuyaş, Alan Yayınları, şstanbul, 1989, s.58
21 Age, s.59
22 Paris Komünü üzerine bkz. Mısır, Mustafa Bayram, “Paris
Komününden Porto Allegre’ye Toplumsal Özyöne-

olan “yurttaş seçkinciliŞinden” hızlıca “somut insan”a
evrilmesinde, Rousseau’nun aşamayacaŞını
ilan ettiŞi çelişkinin bizzat somut insanlar tarafından
aşılmasına dair tarihsel eŞilim vardır. 23
Devrimin 1794 Anayasası’nda “devrime katılan
herkesin Fransız Cumhuriyeti’nin yurttaşları” olduŞunun
yazıyor olması sadece bir tesadüf deŞildir.
Devrimci Yönetim döneminde Anayasayı askıya
alan Robespierre bile, Devrimci Yönetimin
şlkeleri Üzerine söylevinde, “Yalnız demokraside
devlet gerçekten, onu meydana getiren bütün bireylerin
yurdudur ve kendi davasına, yurttaş sayısı
kadar candan savunucu bulabilir.” der. 24
Demokrasi Demokrasi ve ve ve Cumhuriyetçi Cumhuriyetçi GeleneŞin GeleneŞin Yozla Yozlaş- Yozla ş
ması ması
ması
Cumhuriyetçilik, demokrasi düşüncesinin radikalleştiŞi
bir aşamada ortaya çıkmıştır. Ancak, en
ileri örneŞi -sadece 71 gün yaşayan- Paris Komünü
sayılmazsa, radikalleşen demokrasi düşüncesinin
çaŞımızdaki biçimsel karşılıŞı (temsili demokrasi)
aşaŞı yukarı şöyle bir siyasal sistem olarak
tarif edilebilir: yönetilenler yönetenleri seçecekler
(temsilcilik), yönetenler sınırlanacak (kuvvetler
ayrıŞı, sivil toplumun yönetime katılması
ve siyasal toplumu denetlemesi vb.) ve yurttaşlardan
kurulu bir toplum olacak... Bana göre demokrasi,
insanlıŞın umudu olarak daha fazla bir
“şey”dir: özgürlük ve eşitlik yolunda atılmış kurumsal
bir adım. Buraya gelmeden, sadece bu
saydıŞımız ilkeler çerçevesinde bile, ciddi sorunlar
olduŞunu yine siyasal kuramcıların çalışmalarından
izleyebiliriz.
Maurice Duverger, yöneticilerin temsilciliŞini
saŞlayan seçimlerin siyasal oligarşilerin (elitlerin)
yeniden onanmasından başka bir şey olmadıŞını
tim” Gri ve Yeşil, sayı:1, 2005 ve “Paris Komünü: ‘Gerçek
Demokrasi’ OlanaŞı” Praksis, sayı: 10, Yaz-Güz
2003.
23 Nitekim, Fransız Devrimi eleştirmeni Edmond Burke,
Fransız Devrimi Üzerine Düşünceler adlı yapıtında, devrimin
bütün mesleklerin onurlu olduŞunu, berberler ve
mumcular gibi “aşaŞı” insanlara da politikada söz hakkı
veren bir eşitliŞi desteklediŞini ileri sürerek, devrimcileri
“doŞaya karşı gelmekle” suçlamıştır. Akt. Arblaster, Age,
s.59
24 Robespierre, Saint-Just, Marat, Danton, Babeuf; Devrim
Yazıları, der. ve çev. Vedat Günyol, Belge Yayınları, şstanbul,
1989, s.81
düşünmektedir. Bu sorunu tartıştıŞı popüler yapıtı
Seçimle Gelen Krallar’da, Fransa ve Amerika’da
“cumhuriyetçi monarşi”lerin kurulmuş bulunduŞunu,
bu biçimiyle bu rejimlerin demokratik
parlamenter rejimler olduŞunun iddia edilemeyeceŞini
öne sürmektedir. 25 Bu tezin dayandı-
Şı temeller, belirli yönleriyle, az sonra tartışacaŞımız
Mills’in “şktidar Seçkinleri” tezi ile de uyuşmaktadır.
Duverger, bu rejimleri birer “monarşi”
ilan etmiştir, çünkü, yurttaşların pazarda, tercihleri
tekeller tarafından manipüle edilen iradesiz
tüketiciler haline dönüştürüldüŞünü varsaymaktadır.
Büyük firmalar, üretimi körükleyen ve
kontrol eden sistemin tümünü ya da tümüne yakın
bir bölümünü ellerinde tutarlar. Tüketicilerin
tercihleri yoŞun reklam kampanyaları ile kontrol
edilir. Böylece, ancak devletin kurup işletebilece-
Şi bir düzenleyici mekanizmaya ihtiyaç duyulur
ve geleneksel kapitalizmin zayıf, eli kolu baŞlı,
pasif devleti yerini güçlü, örgütlü ve dinamik bir
devlete bırakır. 26 şkinci gerekçe budur: güçlenen
devlet, son derece merkezileşmiş (monark) bir
iktidar odaŞıdır. Bu arada, seçim oyunuyla oluşan
parlamento da sadece siyasal elitin yaşamını sürdürmesi
için vardır. Duverger’e göre, geleneksel
politik sınıf parlamentonun üstünlüŞü düşüncesine
baŞlı kalmıştır, çünkü, bu prensip o sınıfın
üstünlüŞünü de güvence altına almaktadır. 27
Burada çok kısa olarak deŞindiŞimiz Duverger’in
yapıtı, esas ilhamını temsili demokrasinin savunulması
düşüncesinden alsa da; her sayfasında
siyasal elitin yozlaşmasına ve yabancılaşmasına
(temsil sisteminin çöküşü) somut örnekler vererek,
denilebilir ki, kapitalizmle özgürlüŞün uyuşamayacaŞını
aynı düşünsel sistemin içinden göstermektedir.
Her ne kadar Duverger, sorunu öyle
koymuyorsa da, açıktır ki temel mesele, “devlet
ve demokrasi” arasındaki gerilimdir. Güçlü ve
merkezi devlet varoldukça, demokrasi güçsüzleşmektedir.
Touraine bu görüşte deŞildir: devletsiz
bir bütün toplumsal yapı düşünülemez.
Demokrasi; devlet, siyasal toplum ve sivil toplum
arasındaki ayrışmada aranmalıdır. Siyasal toplum
özerkleştikçe demokrasi güçlenecektir. şşte tam
25 Duverger, Maurice, Age, s.18
26 Age, s.33
27 Age, s.20
Ankara Barosu Dergisi • Yıl: 65 • Sayı: 2 • Bahar 2007 39

urada, Touraine’in yapıtından yaklaşık bir yirmi
yıl önce Mills tarafından kaleme alınmış olan şktidar
Seçkinleri’ni hatırlamak gerekiyor. Touraine’in
siyasal toplum dediŞi kavram, fiiliyatta, “iktidar
seçkinleri”nden yani siyasal elitten başka
bir şey deŞildir.
Mills yapıtında, şkinci Dünya Savaşından sonra
ABD’de, ekonomik, askeri ve siyasal kurumlar arasında
“ortak çıkar alanlarının” oluşması dolayısıyla
bu kurumların yapı ve işlev bakımından
birbirlerini tamamlayıp bütünlediklerini, bunun
sonucunda bu kurumların en üzerinde duran,
ekonomik, askeri ve siyasal bürokrasinin giderek
toplumsal köken, mesleki eŞitim, düşünce, deŞer
ve davranış biçimleri açısından birbirine benzeşerek
bir “iktidar seçkinleri” grubunu oluşturduklarını
ileri sürmektedir. Bu, iktidar seçkinleri,
kendi altlarında yer alan ikinci iktidar seçkinleri
vasıtasıyla bütün toplumsal yaşamı ve bu arada
siyasal iktidarı denetlemekte ve yönetmektedir.
Bu durum, parlamentoyu ve siyasal partileri işlevsizleştirmek
yanında, iktidar seçkinleri içinde
merkezi bir yer tutan askeri bürokrasi yüzünden
toplumun militaristleştirilmesine vesile olmuş ve
iktidar seçkinleri yönetme faaliyetlerini “devlet
sırrı” adı altında kamudan gizledikleri gibi, kendi
denetimleri altındaki kitle iletişim araçlarıyla
kamuyu belirlemeye başlamışlardır.
Mills, yapıtında toplumun askeri bürokrasinin iktidar
seçkinleri içerisinde oynadıŞı merkezi rol
vasıtasıyla militaristleştirilmesine önemli bir yer
verir. Zira, iktidar seçkinlerinin siyasal iktidarı
sürekli ellerinde tutabilmelerinin anahtarı buradadır.
Toplumun militaristleştirilmesi işini, iktidar
seçkinlerini birbirine baŞlayan, bir aracı grup
şeklinde örgütlenmiş “militarist klik” yerine getirmektedir.
28 Mills’e göre, “toplumun siyasi, askeri
ve ekonomik seçkinleri arasında militarist
bir kliŞin kurulmuş olması demek, ekonomi hayatında,
devlet hayatında ve askerlik alanında yer
alan seçkinler arasında bir çıkar birliŞinin kurulmuş
olması; bu seçkinlerin aynı amaçlar için
kendi aralarında bir birlik meydana getirip bütünleşmesi
demektir.” 29
28 Age, s.128
29 Mills, Wright, Age, s.308
40 Ankara Barosu Dergisi • Yıl: 65 • Sayı: 2 • Bahar 2007
Mills’e göre, Amerikan toplumunu, şirket sahipleri,
yerel sosyete (zenginler), şirket yöneticileri,
siyasal partilerin üst düzey yöneticileri, devlet içi
üst bürokrasi ve askeri bürokrasiden oluşan bir
elit yönetmektedir. Bu elit, yukarıda belirttiŞimiz
gibi, çıkarlarının uyuşması, yaşam biçimlerinin
uyuşması, üst statüler arsında serbestçe geçişlerin
meydana gelmesi ve bunların ellerinde bütün bir
toplumu yönetecek iktidarı bulundurmaları dolayısıyla
oluşmuştur. Mills, Duverger gibi seçimlerin
demokratik bir temsil olanaŞını taşımadıŞını
düşünmektedir. Tekelci piyasa ekonomisi ve
tüketici tercihlerinin kurduŞu kitle toplumu böyle
bir olanaŞı ortadan kaldırmıştır. “Demokrasinin
varolabilmesi iki öŞeye baŞlıdır: Yetenekli,
etkin ve bilgili bir kamu; bilgili, bilgili olmasa bile
bilgili bireylerden oluşan bir kamunun görüş
ve düşüncelerine deŞer vermesine bilen bir liderler
topluluŞu. Bilginin ve insan aklının toplumsal
ilişkilerde düzenleyici bir etkinliŞi olabilmesi için
de, insan aklının toplumdaki iktidar karşısında
baŞımsız kalabilmesi, aynı zamanda da iktidarla
çok yakın ilişkiler kurabilmesi gerekir. Bunun
olması ise, özgür ve bilgili bir kamunun olmasına;
bilgili kimselerin bu kamuya seslenebilmelerine,
iktidar sahibi kimselerin de gene aynı kamuya
karşı sorumlu tutulabilmelerine baŞlıdır.” 30
Mills, böyle bir kamunun Amerikan toplumunda
bile olmadıŞını düşünmektedir.
Alain Minc ise, Yeni OrtaçaŞ adlı yapıtında, öznenin
yok oluşunu incelerken bunun demokrasi
için tehlikelerini de tartışmaktadır. Bir fundamentalist
cemaatin ya da alt toplulukların parçası
haline getirilen bireylerin, siyasal eyleme özgürce
kalkışabilecek yurttaşlar olarak tasavvuru zordur.
Yurttaşın yitişi deŞil yalnızca demokrasiyi tehdit
eden; dünya piyasalarını denetleyen ulusalüstü
tekeller, siyasal dizgenin kendi lehlerine çalışacak
bir “siyasal oligarşi”nin sınırlı etkinliŞi ile
kurulmasından hoşnut görünmektedirler. Böylece,
liberal demokrasiler bile, temsili niteliklerini
siyasal pazar diye nitelenebilecek seçim oyunu
yüzünden yitirmekte, kuvvetler ayrılıŞı ilkesi de
siyasal pazarın galipleri tarafından hor görülmektedir.
Siyasal pazarın galipleri (seçim kazananlar)
30 Age, s.497

her geçen gün daha fazla sınırlandırılma düşüncesine
mesafeli bakmaktadırlar.
Artık, genel olarak insanlık adına sınıf öznelerin
yaptıŞı kurtuluş çaŞrılarının da pek kabul görmediŞi
söylenebilir. Halbuki, demokrasinin zaferi
demek, “özgürlük ve eşitlik” için çaŞrı yapan bir
özgürlük anlatısının zaferi demektir. Touraine’
nin de belirttiŞi gibi, demokrasi, herkesçe öznenin
oluşumunun ve kurtuluşunun kurumsal koşulu
olarak algılanmazsa, siyasal kararların yönetimi
olmaktan öteye geçemez: “özel tarihsel durumları
çözümlerken yetkeci bir eyleme karşı getirdiŞimiz
eleştirel yargıları demokrasinin zaferi
için kaçınılmaz olan kurtuluş istencinin kabulüyle
birleştirmeliyiz.” 31
Yine de demokrasi düşüncesinin egemen oldu-
Şundan hala söz edilebilir. Zira, bütün siyasal sistemler,
“demokrasi” oldukları iddiasındadır. Üstelik,
aynı siyasal sistemler içindeki ortalama bir
muhalif hareketinde parolası aynıdır: “daha fazla
demokrasi...”
Toplumsal Toplumsal Cumhuriyetçilik Cumhuriyetçilik ya ya ya da da da Özyönetim
Özyönetim
Demokrasinin iki ayrı düzeyde düşünebileceŞimiz
bir kavram olduŞunu vurgulamıştık: Bir yanıyla,
somut tarihsel bir biçim. Atina Demokrasisi,
burjuva demokrasisi, sosyalist demokrasi gibi
kullanımlarda görüldüŞü üzere. DiŞer yanıyla,
insanlıŞın, “eşitlik ve özgürlük” arayışını somutlaştıracak
bir siyasal dizge olarak normatif deŞer
yüklü bir düşünce hatta ütopya.
Burada ikinci anlamıyla kullandıŞımız demokrasi
düşüncesi ve onun köktenci kolu toplumsal
cumhuriyetçilik, “sivil toplumu aşma”ya yönelir.
Sivil toplum devlet ikiliŞini aşmaktan söz etmiyoruz.
Sivil toplumu aşmak, aynı zamanda, siyaseti
de aşmak demektir. Sivil toplum, sınıf çıkarlarının
çatıştıŞı yerdir; devlet de sivil toplumdaki
sınıfsal bir ilişki olarak varolur. Özyönetim düşüncesi,
bunun aşılması üzerine kurulur. Ancak
o zaman, doŞanın insanlık tarafından eşitsiz temellük
edinilmesi biçimleri aşılabilir ve özgürlük
toplumsal bir ilişki olarak, seçme özgürlüŞünün,
koşullu özgürlüŞün ötesinde toplumun ontolojik
biçimi haline dönüşebilir. Çıkar ilişkilerinin aşıl-
31 Touraine, Alain, Age, s.241.
ması (bastırılması deŞil aşılması), bütün sınıflı
toplumlarda görülen patriyarka gibi, cinsel eşitsizliklerin
aşılması için de olanaklar yaratır. Cinsiyetin
toplumsal olarak kuruluş biçimlerinin
köktenci dönüşümü ve elbette doŞanın, yeniden
üretilebilir şekilde temellükü mümkün olur.
Siyasetin sönümlenmesi toplumsalın sönümlenmesi
ile bir ve aynı şey deŞildir. Toplumsal, tarihsel
bir biçim olan siyaset olmadan da kurulabilir.
Siyaset olmadan kurulacak toplumsala “özyönetim”
diyebiliriz. Kadir Cangızbay’ın tarifiyle,
özyönetim, siyasal düzeyin sönümlendiŞi anda
toplumun kendini gerçekleştirme biçimidir. Demokrasinin
derinleşmiş biçimi, siyasetin sönümlenme
anıdır. Özyönetimde toplumun özgür kuruluşu
vardır; özyönetim, sınıfsal ve cinsel eşitsizliklerin
aşılmasını, doŞanın yeniden üretilebilir
temellük biçimlerinin açıŞa çıkışını gereksinir
ve saŞlar. şnsanlar, zor ve boyun eŞme olmaksızın
toplum halinde yaşamanın yalın koşullarına
ulaşabilirler. 32
Bugün Türkiye Cumhuriyeti’nin temel nitelikleri
ile ilgili sürdürülen tartışmaların böyle bir tarihsel
perspektif içinden anlamlandırılması; “367”nin
sadece toplantı ya da karar yeterliŞi ile ilgili bir
sayı hatta sadece kuru bir Anayasa hükmü olmadıŞını
bize gösterecektir. Tartışma hukuki deŞil,
siyasi ve toplumsaldır.
Tartışmada “toplumsal cumhuriyet” istencini dile
getirenlerin sesinin yitip gitmiş olması gerçeŞin
bu yönünü görmemizi engellememelidir; siyasal
ve toplumsal tarihimizde (geçmişimizde) parlayan
anların -olumluluklarını ileri götürme istencimizi
körükleyerek ve olumsuzluklarını eleştiri
gücümüzü bileyerek- geleceŞimizi aydınlatan kısmı
bu egaliberter ve köktenci demokrat ilkede
saklıdır: Cumhuriyetçilik... Onu “yurttaşların
cumhuriyeti” yapma sorumluluŞu ise, “toplumsal
cumhuriyetçilik”in izini sürmekten ve egaliberter
programın kurtuluş çaŞrısını duymaktan geri
durmayacak bir sorumluluk bilinci ve duygusuyla
ilgilidir.
32 Bkz. Cangızbay, Kadir. “Siyaset Ötesi Toplum”, Sosyalizm
ve Özyönetim: Reel Sosyalizmden Sosyalist Realiteye
içinde, Öteki Yayınları, Ankara, 2003.
Ankara Barosu Dergisi • Yıl: 65 • Sayı: 2 • Bahar 2007 41