0002823

yapıttan biri dışında hepsi ise, hurufat teknolojisiyle basılmıştır. Bu dönemin tek
istisnası, dönemin başlarında, 1875 yılında litografya yoluyla basılmış olan ve “Tıflî
Efendi Hikâyesi”yle “Tayyârzâde Hikâyesi”ni kapsayan yapıttır.
Yazı, litografya ve hurufat teknolojilerinin tarih içinde birbirinin yerini almasını
sözlü kültürden yazılı kültüre geçişin dinamiğine bağlayabiliriz. Walter J. Ong’un Sözlü
ve Yazılı Kültür adlı yapıtındaki deyimiyle, “Elyazması kültürlerinde, bilginin
metinlerde korunmasına rağmen, genelde ses-kulak üstünlüğü yitirilmemişti” (142). Bu
ses-kulak üstünlüğü, “edebiyat metinlerinin çoğunun, yazılmış olsa dahi, genelde
dinleyici topluluğu önünde […] okunmak üzere kaleme alınmış olduğu” (184) anlamına
geliyordu. Yukarıda saydığımız üç dönemin ilki boyunca Osmanlı kültüründen böyle bir
sözlü kültür olarak bahsetmek yerindedir. Yazı ise, metinlerin seri üretim biçiminde
çoğaltılamadığı bu ortamda, en az bir iletişim aracı olduğu kadar bir sanat dalı olarak
algılanıyordu. Gül Derman, Resimli Taş Baskısı Halk Hikâyeleri adlı yapıtında,
“[ö]zellikle hattat ve müzehhibler[in] meslek ve geçimlerini kaybetme ve loncaların
dağılması korkusu ile” matbaanın yaygınlaşmasına direndiklerini belirtir (1-2).
Elle yazılmış metinlerin kusursuz biçimde çoğaltılabilmesine imkân tanıyan
litografya teknolojisini, Osmanlı bağlamında sözlü kültürden yazılı kültüre geçişin bir
ara adımı olarak görebiliriz. Derman’a göre, litografya yoluyla “hat sanatının tüm
incelikleri basılabildiği için taş baskı Türklerde uzun süreli ve yaygın olarak
kullanılmıştır” (3). Elbette ki litografya yoluyla sadece sanat değeri yüksek kitaplar
üretilmiyordu. Mustafa Nihat Özön, “Âmire Matbaası’nda sahafların (o zamanın
kitapçıları) özel bazı siparişlerini yapmak üzere onlar tarafından düzenlenmiş bazı
tezgâhlar”ın varlığından sözeder. Bu litografya tezgâhlarında genellikle “[h]alk
hikâyeleriyle dinî menkıbelerden söz eden bazı kitaplar” basılmaktaydı (Türkçede
58