ALEVİLİK NEDİR? Doç. Dr. Ġbrahim ARSLANOĞLU G.Ü. Gazi ...

Anadolu Aleviliği
Görüldüğü gibi Anadolu Aleviliği, 12 imam inancı ile birlikte Batınilik, Hurufilik, ġamanlık, Yunan felsefesi, Ġslam tasavvufu gibi çok
çeĢitli inanç ve kültürlerin etkisi altında kalarak geliĢmiĢ ve bugünkü halini almıĢtır. Bundan baĢka Anadolu Aleviliğinin siyasal tarafı da
bulunmaktadır. Bu taraf aslında baĢlı baĢına ayrı bir araĢtırma konusudur. Ancak Aleviliğin doğru anlaĢılabilmesi için bu yönüne de
kısaca değinilmesi gerekmektedir.
Sünni ideolojiyi Emevi, Abbasi, Selçuklu ve Osmanlı yüceltmiĢtir. Ġsmaili ideolojiyi ise Fatımiler
gündeme getirmiĢtir. Görüldüğü gibi amaç hep siyasidir. ġah Ġsmail, ġii-Alevi ideolojiye sarılmıĢ ve
kendi iktidarını güçlendirmek istemiĢtir. Eğer baĢarılı olsaydı, onun döneminde olmasa bile daha sonra
Aleviliğin özgürlükçü yapısını sürdürmesi zor olurdu. Çünkü egemen güçlerin din yorumu daima
baskıcı olmak zorundadır (Öktem,1995:313).
Selçuklu ve Osmanlı Türk yöneticileri Ġslam-Arap örf ve adetlerine dayalı Sünni yorumu tercih
etmiĢlerdir. Tuğrul ve Çağrı beyler, Xl. yüzyılda Abbasi Halifesi‟nin hizmetine girdiklerinde ve sonra
yönetime geldiklerinde Emevi-Abbasi geleneğine bağlı teokratik bir düzeni sürdürmüĢlerdir
(a.g.e:267).
Hanefi düĢünce Türk topluluklarında ikiye bölünmüĢ, bunlardan birisi, Maturidi düĢünce olup o
Hanefiliğin özüne sadık kalarak dini akılcı yorumlarla ele almıĢtır. Hanefiliğin ikinci kolu ise EĢ‟ari
düĢüncedir. Selçuklularda Maturidi düĢünce ile EĢari düĢünce arasında bir rekabet gözlenmiĢtir.
Osmanlı uleması Hanefiliğin EĢ‟ari kolunu tercih etmiĢtir (a.g.e:286).
Türk tarihinde Aleviğinin oluĢmasında Babai Ayaklanması, ġah Kulu Ġsyanı, ġeyh Bedrettin Olayı,
ġah Ġsmail ile Yavuz Arasındaki mücadele ve Çaldıran savaĢ ve Yeniçeri Ocağı‟nın kapatılması gibi
olaylar etkili olmuĢtur. Ancak bunların içinde en belirleyici olan Ģüphesiz Yavuz Selim ve ġah Ġsmail
arasındaki çatıĢma olsa gerektir.
Sait BaĢer‟e (1998:56) göre Anadolu‟da Alevilik, büyük ölçüde ġah Ġsmail ile Yavuz Sultan Selim
arasındaki çatıĢmanın bakiyesidir. Çünkü o tarihe kadar Ġran-Osmanlı inanıĢları bugün düĢündüğümüz
kadar farklı görülmüyordu. Yavuz Selim, Ġran siyasetinin etkisi altında bulunan Erdebil Tekkesi‟nin
Anadolu‟daki nüfuzunu kırabilmek için daha güçlü bir inanç otoritesi olan hilafeti getirdi. Halk
arasında taban bulamamakla beraber bunun yanında Arap Müslümanlığı‟nın EĢ‟ari anlayıĢını
medreselere yerleĢtirdi. Böylece resmi otorite ile Alevi kitle arasında süren çatıĢma, bugün Alevi-
Sünni çatıĢması diye bilinir. Bu gerçekte doğru değildir, doğru olan EĢ‟ari ve Maturidi zihniyetlerin
çatıĢmasıdır. Buna rağmen devletin en köklü bir kurumu olan BektaĢi-Yeniçerilik, Maturidi
karakterini devam ettirmiĢtir.
EĢarilerle Maturidiler arasında esasta değilse de ayrıntılarda bazı farklılık ve anlaĢmazlıklar
bulunmaktadır. Bunların en önemlileri Ģöyle sıralanabilir (Fığlalı,1980:51-55):