ALEVİLİK NEDİR? Doç. Dr. Ġbrahim ARSLANOĞLU G.Ü. Gazi ...

B. Anadolu Aleviliğinin Oluşmasını Etkileyen Akımlar
Anadolu Aleviliği, Batınilik, Yesevilik, Haydarilik, Kalenderilik Hurufilik, Yunan felsefesi, tasavvuf
gibi akımlarından ve Yunan felsefesi, ġamanizm gibi inanç ve kültürlerden etkilenmiĢ bir düĢünce ve
inanç sistemidir. Bunun dıĢında Yahudilik, Hıristiyanlık, Budizm, ruh göçü, paganizm gibi inanç ve
kültürlerin de etkisinde kalmıĢtır. Çünkü her inanç ve kültür eski kültürü tamamen silip yerine
tamamen yeni bir kültür ikame edemeyeceği gibi komĢu olduğu inanç ve kültürlerden de ister istemez
etkilenecektir.
1. Batınilik: Her zahirin (açık) bir batını (gizli) olduğunu ve Kur‟an ile hadislerin ancak tevil (yorum)
ile anlaĢılabileceğini ve bunun da masum imam tarafından ve onun yolundan yürüyenlerce
bilinebileceğini iddia eden fırkalara denir. Nasıl yumurtanın iĢe yarayan kısmı kabuğu değil de içi ise,
aynen onun gibi Kur‟an ve hadislerin de görünen ve ilk anda anlaĢılan kısmı değil asıl batini manası
değerli ve gereklidir (Tercüman,1987:36).
Kur‟anın biçime bağlı yorumu tefsir iken tevil, bu açıklamanın özünü göstermektir. Tevil, batının karĢılığıdır. Tefsir Ģeriatı, tevil ise
hakikatı gösterir. Vahiy, Peygamberle sona ermiĢ, fakat ilham ile keĢif yolu ile bilme olgusu devam edecektir. KeĢif yolu ile gizli olan,
örtülü bulunan gerçeğe ulaĢmayı engelleyen sebepler yok edilir (Zelyut,1992:37).
2. Yesevilik: Ahmet Yesevi (öl.1166) tarafından kurulan ilk Türk tarikatı olarak bilinir. Ahmet
Yesevi‟nin Ģöhreti bütün Türkistan, Mavera‟ünnehir, Horasan ve Harezm‟e yayıldı. Zamanında zahir
ve batın ilminde herkesten üstündü ve müritlerine bu bilimleri anlatıyordu. Bütün vaktini ibadet ve
taat ile geçiriyor, boĢ vakitlerinde de kaĢık ve kepçe yontarak geçimini sağlıyordu (Köprülü, 1984:32).
Yesevilik, Türk kültürünü Ġslami açıdan, Ġslam‟ı Türk kültürü açısından yorumlamıĢ ve Ġslam‟la Türk
ruhunun bütünleĢmesinde çok önemli rol oynamıĢtır(Bıçak, 1999:66). Yesevilik baĢlangıçta Seyhun
havalisinde, daha sonra bütün Türkistan‟da hızla yayılıp yerleĢti. Zamanla da Seyhun‟un ötesindeki
bozkırlara kadara geniĢledi. Moğol istilasından sonra Horasan, Ġran ve Azerbaycan Türkleri arasında
rağbet gördü ve XIII. Asırda Yesevi derviĢleri vasıtasıyla Anadolu‟ya geçti. Anadolu‟da en önemli
Yesevi derviĢleri Hacı BektaĢ Veli ve Sarı Saltuk idi (A.Yesevi.1991:45).
Ahmet Yesevi‟nin sağlığında 99 bin müridi olduğu ve bunları Türk dünyasının her yerine göndererek
Ġslam‟ın yayılmasına hizmet ettikleri söylenir. Ahmet Yesevi‟nin Divan-ı Hikmeti, Kıpçaklar yani
Kuzey Türkleri, Türkmenler, Azeriler, Batı Türkleri yani Anadolu ve Rumeli gibi Türk dünyasının
geniĢ alanlarında etkili olup edebi nüfuz kazanmasını baĢarabilmiĢtir (Köprülü, 1984:176).
Ahmet Yesevi, Türkistan‟da Hz. Muhammed‟den sonra en yüce kiĢi olarak kabul edilir. O toplumda
ve dergâhta kadın ve erkeğin birlikteliğini savunmuĢtur (KıĢlalı,1997:167). Ona göre erkek ve kadın