Suecia Polonia Nr 1 (15) 2006

I sista stundOstatnia chwilaen mars ägde konserten olidariska med itryssland rum på torget i owe iasto i arszawa olska musiker framträdde med travestierpå sina egna gamla verk som de skrev redan påtalet och tidigare när de kämpade mot kommunismen i olen samt vitryska musiker som inte tillåts framträdai sitt hemland ubliken uteblev inte trots bitande kyla arförmåste förresten olens grannar genomföra sina revolutioner på vintern en orange revolutionen i kraina skedde i december chden polska – i augusti ja vitryssarna skred åtminstone till verketpå vårvintern om än en ovanligt kall sådan och vårvintern är förpolackerna en mycket symbolisk årstid årvintern är en berömdroman av tefan eromski som handlar om en revolutionet här är en nyhet i sista stund r detta den sista europeiskadiktaturens sista stund et är det ingen som vet med säkerheten vi vet med säkerhet att den stunden närmar sig iksom vårenVitrysslandBiałoruśFoto: Ignacy Skwarcanmarca odbył się w arszawie na rynku owegoiasta koncert olidarni z iałorusią ystąpili polscy muzycy trawestujący swoje dawneutwory napisane jeszcze w czasie walki z komuną w olsce w latach tych ubiegłegowieku i wcześniej oraz muzycy białoruscy którym w ich kraju niepozwalają występować ubliczność dopisała mimo przejmującegozimna awiasem mówiąc dlaczego sąsiedzi olski muszą robićswoje rewolucje w zimnie kraińska omarańczowa rewolucjabyła w grudniu polska – w sierpniu o ale trudno iałorusiniw każdym razie wzięli się do roboty na przedwiośniu chociażwyjątkowo mroźnym a przedwiośnie to dla olaków bardzo symboliczna pora rokuo jest wiadomość z ostatniej chwili zy to już ostatnia chwilaostatniej dyktatury uropy ikt tego nie wie na pewno le napewno wiemy że ta chwila zbliża się ak jak wiosna3

Foto: Stefan MarkiewiczEnligt undersökningar tror mer än 70% av de unga i samhälletpå kärnenergi. De föredrar en rationell kärna framföratt betala för politisk enfald! sid. 22Według badań, ponad 70% młodego społeczeństwa wierzyw energetykę jądrową. Woli racjonalne jądro niż płacenie zapolityczną głupotę!, str. 221009575255Suecia Polonia 120060Innehåll / Spis treści61516222834Rebell och fundamentalist i en och samma person | Michał Borowski,svensk arkitekt och Warszawas stadsarkitekt, i ett samtal med ”Suecia Polonia”Buntownik i fundamentalista w jednym | Michał Borowski, szwedzkiarchitekt, Naczelny Architekt Warszawy w rozmowie ze „Suecią Polonią”Staden och Wisła enligt Michał BorowskiMiasto i Wisła według Michała BorowskiegoHur hamnade Polen i EU? | Adam Daniel RotfeldPolska w UE: skąd się tu wzięła? | Adam Daniel RotfeldAtomkärnors diskreta charm | Wacław GudowskiDyskretny urok jąder .... atomowych | Wacław GudowskiVardag & kulturevenemangŻycie codzienne i artystyczneVit-röda rummet | Joanna OciasBiało-czerwony pokój | Joanna OciasOmslagsfoto/ Okładka: Ignacy SkwarcanPrenumeration / PrenumerataVill du prenumerera på de följande 4 numren av Suecia Polonia så sätt in 100 SEK påplusgiro 194626-8. Glöm inte ange namn och adress på inbetalnigskortetJeśli chcesz zaprenumerować kolejne 4 numery Suecii Polonii wpłać 100 SEK na plusgiro194626-8. Nie zapomnij podać imienia, nazwiska i adresu.100957525540

Foto: Ignacy SkwarcanRebelloch fundamentalisti en och samma personMichał Borowski, svensk arkitekt och Warszawas stadsarkitekt, i ett samtal med Zbigniew Bidakowski6

Michał Borowski, szwedzki architekt, NaczelnyArchitekt Warszawy w rozmowie zeZbigniewem BidakowskimBuntowniki fundamentalistaw jednymFoto: Ignacy SkwarcanZbigniew Bidakowski: Hur kommer det sig att du flyttade frånStockholm hit till Warszawa?Michał Borowski: är erlinmuren föll 1989 och det just hadebildats en ickekommunistisk regering i olen åkte jag hit och detstod klart för mig att jag borde fundera på vad jag skulle kunna göraför nytta i olen ag for fram och tillbaka mellan de båda ländernai kanske sju år – den största delen av tiden tillbringade jag dock iverige där jag hade en arkitektfirmaZB: Tjänade du pengar på projekteringen eller var det ren hjälpverksamhet?MB: ag försökte hjälpa till på organisationsnivå i hjälpte blandannat till med att omorganisera staden ielskoiała vi tog ditsvenska rådgivare för att organisera det lokala självstyret v slumplåg typisk kommunal verksamhet som avlopps och vattenrening påmitt bord och det ledde till tio kontrakt för ett svenskt företagZB: Ditt eget ...?MB: ej jag var snarare organisatör och eldsjäl örst senare flyttade jag successivt till arszawa llt gick åt rätt håll i olen detkändes i viss mån som att jag var delaktig i förändringarna chjag betraktade på sätt och vis mitt arbete i olen som en fortsättning på mina försök att hjälpa den demokratiska oppositionen på70 och 80talet enare deltog jag i debatten om staden om dessarkitektoniska form och utveckling och någon måste ha läst detför efter systemskiftet i arszawa hösten 2002 sökte arszawasnya borgmästare ech aczyński upp mig vi kände inte varandrasedan tidigare och han övertalade mig – vilket inte alls var svårt– att bli stadsarkitekt för arszawaZbigniew Bidakowski: Jak Pan trafił ze Sztokholmu do Warszawy?Michał Borowski: 1989 roku kiedy upadł mur berliński a w olsce właśnie powstał niekomunistyczny rząd przyjechałem tu i stałosię dla mnie jasne że powinienem zastanowić się co mógłbymzrobić w olsce pożytecznego rążenie między oboma krajamitrwało może siedem lat – większość czasu spędzałem jednakw zwecji gdzie miałem firmę architektonicznąZB: Zarabiał Pan na projektowaniu, czy była to działalność pomocowa?MB: tarałem się pomagać na poziomie organizacyjnym omogliśmynp zreorganizować miasto ielskoiała sprowadziliśmy konsultantów ze zwecji zajmujących się właśnie organizacją samorządówno i całkiem przypadkowo oczyszczalnie ścieków uzdatnianiewody jako działalność typowo komunalna znalazły się w kręgumoich działań i z tego wyszło 10 kontraktów dla szwedzkiegoprzedsiębiorstwaZB: Pańskiego ....?MB: ie ja tutaj byłem raczej organizatorem animatoremóźniej dopiero stopniowo przeprowadziłem się do arszawy olsce wszystko rozwijało sie bardzo dobrze czułem się w pewnymstopniu uczestnikiem zmian traktowałem moją pracę w olscejako kontynuację w pewnym sensie moich wysiłków w celudopomożenia demokratycznej opozycji w olsce w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych o a później uczestniczyłemw debacie na temat miasta nad jego kształtem architektonicznymi rozwojem ktoś to najwidoczniej czytał bo po stworzeniu nowegoustroju arszawy jesienią 2002 roku nowy prezydent arszawy7

ZB: Men hur var det innan, hur länge bodde du i Sverige?MB: edan 1969 ag påbörjade mina studier i olen två år på ekniska högskolan i arszawa och jag avslutade dem i verige tre årpå ungliga tekniska högskolans arkitektutbildning i tockholmfter det hade jag hela tiden egen firma eget företag jag var aldriganställd någonstans rbetet som stadsarkitekt för arszawa somjag har haft sedan 2003 är min första anställningöre mig har staden i princip inte haft någon stadsarkitekt arszawa var uppdelat i ett tiotal självständiga kommuner princip varstaden virtuell fastän det fanns en obligatorisk förbindelse mellandessa kommuner et fanns en borgmästare en förvaltning meningen arkitekt och någon urban planering i svensk bemärkelsefanns i princip inteZB: Varför tackade du då ja till uppdraget?MB: ust därför att ZB: ... det nu skulle inrättas en central arkitekturmyndighet?MB: et är ett resultat av arszawas styre som föreskriver att denverkställande makten innehas av en borgmästare som väljs i fria valch på så sätt uppstod för första gången sedan kriget en möjlighet enligt mig att skapa ett demokratiskt system för planeringenav arszawaWarszawa är en splittrad stadsom är märkt av krig och denibland rent ut sagt meningslösaurbana verksamheten underkommunisttidenZB: När jag frågade varför du tackade ja till uppdraget undradejag också vad du vill åstadkomma, säkert måste du ha haft endel planer?MB arszawa är en splittrad stad som är märkt av krig och denibland rent ut sagt meningslösa urbana verksamheten under kommunisttiden en också en stad där man kan se både dynamikenoch de negativa konsekvenserna av den oplanerade utvecklingenredan under övergångsperioden nder 15 år av fri marknad och demokrati har staden fått upp en enorm tillväxttakt är jag lämnadearszawa bodde här drygt en miljon människor nu är det nästantvå miljoner et finns idag tio gånger fler bilar i arszawa än för20 år sedan och det finns 300 000 studenter et skulle vara fullständigt normalt om invånarantalet i arszawa uppgick till 10% avbefolkningen i landet det vill säga runt fyra miljoner invånare chså kommer det säkert att bli inom ett kvartssekel arszawa formligen sväller staden växer och kommer att fortsätta växa oavsett omman planerar den eller inte tt vara arkitekt för en stad som växerpå det viset och med sådana behov som har försummats på grundav kriget kommunisttiden och de senaste 15 åren är en otroligutmaning ag kan inte tänka mig ett mer intressant arbeteZB: Vilka är de största problemen, vad är mest misskött i Warszawa?MB: arszawa har en årlig omsättning på 50 miljarder kronor enkvaliteten på förvaltningen på lokal nivå är otroligt låg i jämförelsemed den verksamhet som bedrivs av privata företag och är ur vissaaspekter en fortsättning på sättet att tänka organisera arbetet ochplanera som man hade på 60taletech aczyński odnalazł mnie nie znaliśmy się wcześniej i przekonał co nie było wcale takie trudne bym został aczelnym rchitektem arszawyZB: A co było wcześniej, jak długo był Pan w Szwecji?MB: d 1969 roku tudia zacząłem w olsce – dwa lata na olitechnice arszawskiej skończyłem w zwecji – 3 lata na ydzialerchitektury olitechniki ztokholmskiej później przez całyczas prowadziłem własne biuro własne przedsiębiorstwo nigdynie byłem zatrudniony raca na stanowisku rchitekta arszawyod 2003 roku jest moim pierwszym zatrudnieniem etatowymrzede mną nie było w zasadzie żadnego aczelnego rchitektamiasta arszawa była podzielona na kilkanaście samodzielnychgmin iasto było w zasadzie wirtualne aczkolwiek był obligatoryjny związek tych gmin ył prezydent miasta zarząd ale niebyło architekta i planowania urbanistycznego tak jak je pojmujemyw zwecji w zasadzie tutaj nie byłoZB: To dlaczego przyjął Pan tę funkcję?MB: łaśnie dlategoZB: że będzie teraz jedna centralna władza architektoniczna?MB: o wynika z ustroju warszawskiego który przewiduje żepełną władzę wykonawczą ma prezydent wybrany w wolnych wyborach powstała w ten sposób moim zdaniem pierwszy raz powojnie możliwość stworzenia demokratycznego systemu planowaniaarszawyZB: Pytając, dlaczego Pan przyjął tę funkcję miałem też na myśli,co Pan chce tutaj zrobić, miał Pan zapewne jakieś plany?MB: arszawa jest miastem rozdartym które nosi piętno zniszczeńwojennych jak i czasami bezsensownej delikatnie mówiącdziałalności urbanistycznej w okresie komunizmu le równieżmiastem w którym widać zarówno dynamikę jak i negatywnekonsekwencje nieplanowego rozwoju już w okresie transformacjirzez 15 lat wolnego rynku i demokracji miasto nabrało ogromnegotempa wzrostu iedy wyjeżdżałem z arszawy mieszkało tu trochę ponad milion ludzi teraz mieszka prawie dwa miliony arszawie samochodów jest dzisiaj 10 razy więcej niż 20 lat temu w arszawie jest 300 tys studentów yłoby zupełnie naturalne gdybyarszawa osiągnęła 10% ludności kraju czyli ok 4 mln mieszkańców tak się pewnie stanie w ciągu ćwierćwiecza arszawa dosłowniepęcznieje rośnie i ona tak będzie rosła niezależnie od tego czysię ją planuje czy nie yć architektem miasta które tak rośnie ima takie potrzeby i takie zaniedbania wynikające z wojny okresukomunizmu i ostatnich 15 lat jest niesłychanym wyzwaniem iemogę sobie wyobrazić ciekawszej pracyZB: Jakie są największe problemy, zaniedbania w Warszawie?MB: arszawa ma roczne obroty ok 50 mld koron atomiastjakość zarządzania na poziomie lokalnym jest niesłychanieniska w porównaniu z działalnością przedsiębiorstw prywatnychi w pewnych swoich aspektach kontynuuje sposób myśleniaorganizację pracy i planowanie z lat 60tycharszawa ma ok 500 km kw ogromny potencjał terenówniewykorzystanych albo źle wykorzystanych dużo zieleni maisłę która jest nieuregulowana i rozlewająca się i brakuje naniej mostówolska była częścią wojskowego kładu arszawskiego i brakmostów na iśle był nie tylko wynikiem biedy lecz elementemstrategii obronnej mostów ma być jak najmniej by w raziepotrzeby można było wszystkie szybko wysadzić w powietrze8

Foto: Stefan Sadowski (BNAM)rzeba zwiększyć liczbę mostów tej chwili rozstrzygnęliśmykonkurs na most ółnocny łączący najszybciej rozwijającą siędzielnicę arszawy czyli iałołękę z ielanami astępny mostbędzie na południu w ilanowie i będzie łączył go z awrem oułatwi życie setkom tysięcy ludzi olejny powstanie w entrummiędzy tarym iastem a ZOO a jeszcze następny na przedłużeniuulicy rasińskiego na oliborzu ztery nowe mosty a w ciąguostatnich piętnastu lat powstały dwarzez centrum arszawy odbywa się ruch tranzytowy cooznacza dewastację i zakorkowanie miasta uszą powstać dwieobwodnice usi być więcej oczyszczalni ścieków le to właściwiewszystko jeśli chodzi o infrastrukturę bo poza drogami w arszawie infrastruktura jest dobra jest dobra dystrybucja gazuprodukcja i dystrybucja energii cieplnej produkowanej przezszwedzkie państwowe przedsiębiorstwo attenfall taka specyficzna forma polskiej prywatyzacji dystrybucja energii elektrycznej o wszystko dobrze działa bo infrastruktura ta byładostosowana kiedyś do potrzeb ciężkiego przemysłu któregow arszawie już prawie nie maomunikacja publiczna jest w arszawie niezła ale mimowszystko źle zorganizowana est dopiero jedna linia metra alejuż bez niej nie sposób wyobrazić sobie arszawy olejne dwielinie planujemy i w ogóle przyszłość komunikacji w arszawie tokomunikacja szynowa ory kolejowe i kolejki podmiejskiej zostanąpołączone w jeden system miejski o kwestia pięciu latspółpraca miasta z państwowymi kolejami nie uklada sięniestety na razie najlepiej otrwa jakiś czas zanim się stworzy cośtakiego co mamy w zwecji czyli torstockholms okaltrafikktóry mógłby być wzorem jak należy organizować metro i innąkomunikacje w całej aglomeracji bo mówimy nie tylko o arszawie ale o czterech milionach niedługo ludzi mieszkającychwokół stolicy arszawie szczęśliwie jest tak że miasto jest pomieszane iema dzielnicy biznesowej tego wymarłego miasta biur w centrumędziemy starali się tak trzymać budować dużo mieszkań odarszawa består av ca 500 kvkm och har en enorm potential i områden som inte utnyttjas eller utnyttjas fel arszawa har mycketgrönska och isla som inte är reglerad och svämmar över och detsaknas broarolen var en del av arszawapakten och bristen på broar överisla var inte bara ett resultat av fattigdom utan en försvarsstrategisk faktor et skulle finnas så få broar som möjligt så att manvid behov snabbt kunde spränga alla i luften ntalet broar måsteökas ust nu har vi avgjort en tävling om en bro i norr som förenarde snabbast växande delarna av arszawa det vill säga iałołękaoch ielany ästa bro ska byggas i söder och förena ilanówmed awer et kommer att underlätta livet för hundratusentalsmänniskor ärefter kommer det att byggas en i centrum mellanamla stan och djurparken och ytterligare en i förlängningen avrasińskigatan i oliborz yra nya broar – under de senaste femtonåren har det byggts tvået går genomfartstrafik genom arszawa vilket medförförödelse och bilköer et måste byggas två kringfartsleder etmåste finnas fler reningsverk en det är egentligen allt när detgäller infrastruktur för bortsett från vägarna är infrastrukturen iarszawa bra det finns bra distribution av gas och värmeenergiproducerad av det svenska statliga företaget attenfall en specifikform av polsk privatisering och bra distribution av elenergi lltfungerar väl därför att infrastrukturen av en gång var anpassad förtung industri som nästan inte längre finns i arszawaollektivtrafiken i arszawa är inte dålig men trots allt dåligtorganiserad et finns bara en tunnelbanelinje men det går intelängre att föreställa sig arszawa utan den i planerar ytterligaretvå linjer och på det hela taget kommer framtidens kollektivtrafiki arszawa att vara spårbunden ärnvägsspår och pendeltågsspårkommer att bindas ihop i ett system et är en fråga om fem årtadens samarbete med de statliga järnvägarna artar sig än sålänge tyvärr inte så bra et kommer att ta lite tid innan det finnsnågot liknande det som finns i verige det vill säga torstockholmslokaltrafik som skulle kunna vara en förebild för hur man organi9

serar tunnelbanan och annan kollektivtrafik i hela tätorten för vitalar inte bara om arszawa utan om de fyra miljoner människorsom snart kommer att bo runt huvudstaden arszawa är det lyckligtvis så att staden är blandad et finnsinga affärsstadsdel dvs någon ödslig kontorsstad i centrum å skavi försöka bevara det och bygga mycket lägenheter ill skillnadfrån i verige anses inte lägenheter vara en social rättighet i olenutan ett marknadsobjekt arken staden eller staten subventionerarnågra bostadsinvesteringar vilket inte ändrar på det faktum att det iarszawa byggs ca 12 000 lägenheter årligen – vi kan jämföra medtockholm där man bygger högst tusen – och det skulle inte alls förvåna mig om man under 2007 kommer att bygga 20 000 lägenhetertaden äger inte mer än 10 % av lägenhetsbeståndet törre delen äralltså byggnader där lägenheterna ägs av dem som nyttjar dem omen jämförelse i tockholm är bara hälften av lägenheterna i privatägo et innebär att staden arszawa inte har så stort inflytandepå vad som händer med de privata husen öghuskomplexen frånkommunisttiden är ofta i behov av omfattande renovering menvi kan inte utföra den för det är inte våra hus och ägarna har ingapengar en mest eftersatta är områdena mellan husen det villsäga de gemensamma nder de senaste 15 åren har antalet bilar iarszawa tiodubblats och någonstans måste dessa bilar stå så destår på gårdarna mellan husene problem som uppstått på senaste tiden hänger ihop med denövertygelse som fortfarande rådde i början av 90talet att marknadens osynliga hand skulle lösa allt är det gäller allmänna utrymmen att måna om kvaliteten på staden så är marknadens osynligahand verkligen osynlig den finns helt enkelt inte å tillgängligmark i utkanterna av staden har det uppstått 2 miljoner kvm affärsyta av hög kvalitet så kallade malls och de har sugit ut hela handelnfrån innerstaden arszawas innerstad kommer att förfalla allt merom denna handel inte finns – det är en spiral som leder till sammasak som ägde rum i verige på 70talet att centrum upphör att varalockande et var först senare tack vare bla arkitekten leksanderołodarskis mödosamma arbete som tockholms centrum fick enviss kvalitet tureplan ungsgatan amngatan – det var gatorróżnieniu od zwecji mieszkanie w olsce nie jest uznane za prawosocjalne tylko jest obiektem rynkowym miasto ani państwo niesubwencjonują żadnych inwestycji mieszkaniowych co nie zmienia faktu że w arszawie buduje się ok 12 tys mieszkań rocznie– porównajmy ze ztokholmem gdzie buduje się góra tysiąc – i wcalemnie nie zdziwi jeśli w 2007 będzie się budowało 20 tysiasto jest właścicielem najwyżej 10% mieszkań iększość więcto budynki gdzie mieszkania są w posiadaniu ich użytkownikówla porównania w ztokholmie tylko połowa mieszkań jestprywatna o oznacza że miasto ma niewielki wpływ na to codzieje się z prywatnymi domami lokowiska z lat komunizmuwymagają często poważnych remontów ale my ich robić nie możemybo to nie jest nasze a właściciele nie mają pieniędzy już najbardziejzdegradowana jest przestrzeń między domami czyli wspólna arszawie w ciągu ostatnich piętnastu lat liczba samochodówsię zdziesięciokrotniła i gdzieś te samochody muszą stać – stoją więcna podwórkachroblemy które powstały ostatnio są związane z wiarą panującąjeszcze na początku lat 90tych że niewidzialna ręka rynkuwszystko rozwiąże eśli chodzi o przestrzeń publiczną o zadbanie o jakość miasta to niewidzialna ręka rynku jest rzeczywiście niewidzialna bo jej nie ma po prostu owstało 2 mlnm kw wysokiej jakości powierzchni handlowych tzw mole naperyferiach miasta gdzie były dostępne grunty i mole wyssałycały handel ze ródmieścia akość ródmieścia arszawy podupada coraz bardziej jeśli tego handlu nie ma – to jest spirala któraprowadzi do tego co i w zwecji miało miejsce w latach 70tychże centrum przestało być atrakcyjne opiero później mozolnymtrudem min lka ołodarskiego centrum ztokholmu nabrałopewnej jakości tureplan ungsgatan amngatan – to ulicektóre kiedy przyjechałem do ztokholmu były umierające i to sięodwróciło – na szczęście en sam proces czeka nas w arszawieako przestrzeń publiczną rozumiem nie tylko place i uliceale i domy które są do użytku wspólnego uzeów w arszawie powojnie właściwie nie wybudowano wcale poza ałacem ulturyktóry też pełnił tę rolę iasto będzie współinwestorem uzeumFoto: Ignacy Skwarcan10

istorii ydów olskich łaśnie niedawno rozstrzygnięto konkurs na projekt tego muzeum wygrał go inZB: No właśnie, a dlaczego nie Gehry...?MB: o w konkursie w ogóle nie uczestniczyłZB: Ale przecież zaofiarował się, że za darmo zrobi...MB: koncepcję muzeum tylko koncepcja to jeszcze nie projektnie pieniądze wszystkie opowieści o jakimś innym udzialehery´ego w sprawie muzeum to są tylko opowieści bajki konkursie uczestniczył natomiast aniel ibeskind – najjaśniej dziś świecąca gwiazda na firmamencie światowej architektury twórca bardzo jeśli można tak powiedzieć modnyle dla międzynarodowego jury jego projekt był może zbyt spektakularny zbyt czytelny zbyt symboliczny i wygrał projektktóry urbanistycznie i pod każdym innym względem uznano zanajlepszy – inów ainera ahlamäki i lmari ahdelmaastępnym posunięciem będzie stworzenie w centrum obokałacu ultury muzeum sztuki nowoczesnej entrum opularyzacji auki i echniki w skrócie zwane entrum opernik którepowstanie na owiślu będzie kolejną inwestycją tego typu tejchwili odbywa się właśnie konkurs architektoniczny na ten obiektZB: Mówi Pan dużo o sprawach technicznych, infrastrukturzeitp, ale czy nie czuje się Pan odpowiedzialny za to, by miasto byłopiękniejsze?MB: oja praca jest ściśle związana z wykonywaniem rozporządzeń prezydenta miasta i musi się mieścić w ramach istniejącegoustawodawstwa oja odpowiedzialność czyli władza jest bardzoduża większa niż mógłbym to sobie kiedykolwiek wyobrazić ana przykład jest to informacja głównie dla szwedzkiegoczytelnika nie mam nad sobą żadnego byggnadsnämndenczyli żadnego ciała politycznego i ja sam jako urzędnik podejmujęczęsto decyzje które mają charakter nie administracyjny leczpolitycznyrzepisy polskiego prawa różnią się od szwedzkiego ustawodawstwa w pewien zasadniczy sposób tutaj prawo własności jestsilniejsze eśli ktoś chce wybudować dom i sprawy technicznekubaturę liczbę pięter itd ustali z samorządem czyli ze mną topotem – jak on będzie ten dom budował pod względem estetycznym– na to nie mam żadnego wpływu chyba że taki dom znajdujesię w sąsiedztwie zabytków – wtedy władza państwowa czyli konserwator zabytków ma coś do powiedzeniaamorząd szwedzki ma dużo większą możliwość kontroli ładu przestrzennego zwecji albo jest szczegółowy plan zagospodarowania albo gonie ma eśli gdzieś nie ma to tam nie wolno budować i koniec akijest ład przestrzenny w olsce to niestety widać gołym okiem a naarchitekturę czyli na wygląd wpływu nie mamZB: Jeśli ktoś przedstawi projekt zgodny z założeniami technicznymi,o których Pan decyduje, ale wyjątkowo ohydny architektonicznieto Pan nie może tego zakazać?MB: ogę wywierać najwyżej nieformalne naciskiZB: Pan zabudowuje plac wokół Pałacu Kultury, żeby stworzyćnowe centrum Warszawy, które kiedyś, po wojnie zostało zlikwidowane,by zrobić miejsce dla Pałacu Kultury ...?MB: utaj nie było centrum właściwie ZB: No, powiedzmy – handlowe, w każdym razie, czy to jestcelowa działalność, plan by obudować Pałac Kultury szklanymiwieżowcami ...som var ödsliga när jag kom till tockholm och det har lyckligtvisförändrats amma process väntar oss i arszawaed allmänna utrymmen menar jag inte bara gator och torgsom finns för allmänt bruk fter kriget har det inte byggts någramuseum alls i arszawa förutom ulturpalatset som också fylldefunktionen av museum taden kommer att bli medfinansiär tilluseet för polska judars historia yligen avgjordes en arkitekturtävling för museet det var en finländare som vannZB: Och varför inte Frank Gehry?MB: ör att han över huvud taget inte deltog i tävlingenZB: Men han erbjöd sig ju att gratis göra ...MB: ett koncept till museet ch ett koncept är inget projektinga pengar lla andra historier om att ehry skulle ha någon deli museet är bara historier sagorWarszawa jest miastem rozdartym,które nosi piętno zniszczeńwojennych jak i, czasami bezsensownej,delikatnie mówiąc,działalności urbanistycznej w okresiekomunizmuäremot deltog aniel ibeskind i tävlingen – den starkastlysande stjärnan på världsarkitekturens himlavalv en arkitekt påmodet om man kan säga så en för den internationella jurynvar hans förslag en aning för spektakulärt för övertydligt försymboliskt och det förslag som vann var det som i urbant och allaandra avseenden ansågs vara det bästa gjort av finländarna ainerahlamäki och lmari ahdelma ästa steg blir att bygga ettmuseum för modern konst bredvid ulturpalatset entrum förpopulärvetenskap och teknik i korthet kallat entrum opernikus ska byggas i stadsdelen owiśle och blir nästa investering avdenna typ rkitekturtävlingen för detta objekt pågår just nuZB: Du talar mycket om tekniska saker, infrastruktur och såvidare, men känner du dig inte ansvarig för att staden blir vackrare?MB itt arbete är intimt förbundet med att utföra förordningarfrån stadens borgmästares och måste rymmas inom ramen för denexisterande lagstiftningen itt ansvar det vill säga min makt ärmycket stor större än jag någonsin hade kunnat föreställa mig aghar till exempel och det här är huvudsakligen information för densvenske läsaren har ingen byggnadsnämnd över mig det vill sägainget politiskt organ och jag själv i egenskap av tjänsteman fattarofta beslut av politisk karaktär snarare än administrativolsk lagstiftning skiljer sig från den svenska på ett grundläggande sätt här är äganderätten starkare m någon vill bygga etthus och fastslår tekniska saker byggnadsutrymme antal våningarosv med det lokala styret det vill säga med mig så har jag ingetinflytande över hur huset byggs i estetisk avseende om inte husetligger bredvid några minnesmärken då har den statliga myndigheten det vill säga en konservator något att säga till om verige har kommunen mycket större möjligheter att kontrollera den rumsliga organisationen är finns det en detaljplan eller11

så finns det inte m det inte finns är det inte tillåtet att bygga ochdärmed jämt ur den rumsliga organisationen är i olen kan mantyvärr se med blotta ögat ag har inget inflytande på arkitekturendet vill säga utseendetZB: Så om någon presenterar ett förslag som uppfyller alla detekniska förutsättningar som du bestämmer över, men är arkitektonisktavskyvärt, då kan du inte förbjuda det?MB: ag kan på sin höjd utöva informella påtryckningarZB: Du ska bebygga området runt Kulturpalatset för att skapaett nytt centrum i Warszawa. Det gamla revs efter kriget för attge plats åt Kulturpalatset ...MB: et fanns inget egentligt centrum ZB: Nej, men åtminstone ett affärscentrum. Är det avsiktligt, enplan för att bygga för Kulturpalatset med glasade skyskrapor.MB: et kommer varken att bli några glasade byggnader ellerskyskrapor ramför allt gör vi här en stadsplan för den rumsligaplaneringen som stadsfullmäktige ska fatta beslut om inom kortet är mitt första verkär det gäller skyskrapor har arszawa aldrig ansetts som en stadmed låg bebyggelse varken av invånarna eller av arkitekter kyskrapan som en symbol för utveckling prosperity har används redantidigare under 70talet byggdes tre som reser sig över stadenolks övertygelse om att arszawa är en storstad vilket bla skaåterspeglas i att det finns många skyskrapor är väldig stark arszawa finns tex två lobbygrupper med ungdomar som förespråkaratt det ska byggas skyskrapor ästra arszawa kommer till stilenatt likna en del amerikanska städer och det är oundvikligt för delvisär det redan såZB: Tilltalar det dig?MB: et är inte mitt ideal för en stad arszawas problem som jaghar talat om beror inte på att det råder brist på skyskrapor et ärinte för att det råder brist på skyskrapor som det saknas utrymmeför fotgängare eller som gator och hus är eftersatta n skyskrapalöser ingenting den kan på sin höjd vara en symbol precis som mannu håller på att bygga en skyskrapa vid FNrondellen et kommeratt bli en av de högsta byggnaderna i arszawa helt i glas väldigtstilig och den kunde lika gärna ha stått i ew ork eller hicagoast där skulle den ha ansett som liten för den är bara 150 meter högoch inte 250 et är helt enkelt vad folk vill ha nte nog med detfolk vill ha lägenheter i skyskrapor just nu finns det tre byggnadsprojekt med väldigt höga bostadshus mer än 150 meter högaen västra delen kommer att tillgodose storstadsambitionernaen den östra delen kommer det inte att byggas några skyskraporjag har inte gått med på en enda enna uppdelning är förresteninget uttryck för en helt medveten politik et har bara blivit såyckligtvis för den historiska delen av arszawas centrum kommer bara att vanprydas av enstaka skyskraporan måste komma ihåg att en stads tillblivelse är en processoch inte ett resultat av en människas eller grupps vilja är finnsingen diktatur eller exakt plan essutom skyddar lagen snarareden privata äganderätten än det allmänna bästa ill skillnad fråni verige där det inte råder några som helst tvivel om att det allmänna bästa går före privata intressen men i olen är det inte såan kan formulera det som att det finns lite större frihet i olenMB: o nie będą szklane ani wieżowce ale przede wszystkim tutajrobimy miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego którybędzie wkrótce uchwalony przez radę miasta o jest moje pierwszedzieło w ogóle jeśli chodzi o wieżowce to arszawa nie była uważananigdy ani przez mieszkańców ani przez architektów za miastoniskie ieżowiec jako symbol rozwoju prosperity był używanyjuż dawniej w latach 70tych wybudowano trzy – górujące nadmiastemiara ludzi w to że arszawa jest wielkim miastem co ma sięodzwierciedlać m in w tym że jest tu dużo wieżowców – jestbardzo silna arszawie istnieją np dwie grupy lobbystycznegrupujące młodzież które promują budowanie wieżowców achodnia arszawa będzie stylem przypominać niektóre miasta amerykańskie i to jest nieuniknione bo częściowo tak już jestZB: A czy Panu to się podoba?MB: o nie jest mój ideał miasta problemy arszawy o których mówiłem nie wynikają z tego że w arszawie jest brakwieżowców np nie dlatego w arszawie brak jest przestrzenipieszej nie dlatego w arszawie są zdegradowane ulice i domy żenie ma wieżowców ieżowiec nie jest rozwiązaniem niczego możebyć najwyżej symbolem tak jak budowany obecnie wieżowiec przyrondzie ONZ cały szklany bardzo elegancki który będzie jednymz najwyższych budynków w arszawie i mógłby stać równie dobrzew owym orku czy w hicago chociaż tam byłby mały bo matylko 150 m wysokości a nie 250 m o prostu ludzie tego chcąało tego ludzie chcą mieszkań w wieżowcach w tej chwili sątrzy projekty bardzo wysokich budynków mieszkalnych – po 150 mi więcejzęść zachodnia centrum będzie zaspokajać wielkomiejskieambicje atomiast w części wschodniej wieżowców nie będzie niezgodziłem się na ani jeden aki podział nie jest zresztą wyrazemświadomej do końca polityki o tak samo powstało zczęśliwiebo historyczna część centrum arszawy wieżowcami będzie zeszpecona tylko w małym stopniurzeba pamiętać że powstawanie miasta to jest proces a niewynik woli jednego człowieka czy zespołu tutaj nie ma dyktaturyjakiegoś dokładnego planu onadto sytuacja prawna chronibardziej prawa prywatnego właściciela niż dobro publiczne naczejniż w zwecji gdzie nie ma wątpliwości że dobro publiczne stoiprzed prywatnym interesem ale w olsce tak nie jest ożna ująćFoto: Anna BidakowskaZB: Den här Warszawavarianten av Manhattan har uppståttliksom av sig själv, innan du tillträdde din befattning och det12

to w ten sposób że olacy mają trochę większą wolnośćZB: Ten warszawski Manhattan powstał jakby sam z siebie,zanim Pan objął swoją funkcję i trzeba to po prostuzaakceptować. A jaki ślad Pan zdążył już zostawić w Warszawie,z czego Pan jest szczególnie zadowolony?MB: uszę dokładnie wytłumaczyć co ja robię tóż jestemszefem czegoś co się nazywa iuro aczelnego rchitekta iastaw którym pracuje ok 350 osób iększość z nich zajmuje siędziałalnością urzędową czyli wydawaniem decyzji różnegorodzaju ych najważniejszych decyzji wydajemy rocznie 20 tysychodzącej korespondencji mamy ok 250 tys listów rocznieest to dość duża fabryka papieru o działalność dziesięciokrotniewiększa niż w ztokholmie ynika ona z tempa rozwoju miastaale może i ze zbyt biurokratycznych przepisów i dużej wolnościprywatnej oza tym zajmujemy się planowaniem i strategiąrozwoju miasta a najwięcej czasu poświęcam nadzorowinad przygotowywanymi inwestycjami miejskimi ówiąc poszwedzku jestem również stadsbyggmästare.ajmuję się przygotowaniem ogromnych inwestycji którychokres przygotowania wynosi 2 do 4 lat a potem realizacja – 2 lata wypadku centrum miasta jesteśmy na końcowym etapieprzygotowywania inwestycji 2006 roku zacznie się budować pierwsze budynki i to będzie trwało 5 do 7 lat o jestporównywalne z ergelscity albo ötorgscity ok pół milionam kw powierzchni rzygotowuję też odbudowę ałacu askiegooraz stadion narodowy dybym więc dzisiaj z funkcji odszedł tomożna by powiedzieć że przygotowałem wiele projektów i miałbym nadzieję że moi następcy będą to kontynuowaćtworzyliśmy tudium warunkowań i ierunków ozwojuiasta am są regulowane wysokości zabudowy sieć dróg itppodstawowe sprawy które w ztokholmie kontynuowane są odlat 20tych a w arszawie od lat 70tych już się w ogóle nieplanowało ten brak planowania widać na każdym krokuzarówno w małej jak i dużej skaliZB: Czy dużo Panu dały szwedzkie doświadczenia?MB: ez wątpienia awodowo jestem zwedem skończyłemstudia w zwecji w 1974 całe życie pracowałem w zwecji chociażi w innych krajach też takich jak ortugalia rancja iemcyawodowo jestem jednak szwedzkim architektem szwedzkimdeveloperem szwedzkim budowniczym a zajmuję się teżzarządzaniem w sposób szwedzki mam nadzieję przynajmniejFoto: Ignacy Skwarcanmåste man bara acceptera. Men vilka spår har du hunnit lämna iWarszawa, vad är du extra nöjd med?MB: ag måste förklara exakt vad det är jag gör ag är alltså chef för något som kallas tadsarkitektkontoret där det arbetar ca 350 personerajoriteten av dess ägnar sig åt kontorsverksamhet det vill säga attutfärda beslut av olika slag i utfärdar 20 000 viktiga beslut årligentgående korrespondens består årligen av 250 000 brev et är en ganska stor pappersfabrik et är en verksamhet som är tio gånger störreän i tockholm et beror på stadens utvecklingstakt och kanske påde alltför byråkratiska föreskrifterna och på den stora privata frihetenessutom ägnar vi oss åt att planera stadens utveckling och lägga uppstrategier ag ägnar mest tid åt att inspektera de investeringar i stadensom förbereds ör att säga det på svenska är jag även stadsbyggmästare ag sysslar med att förbereda enorma investeringar som det tar tvåtill fyra år att förbereda och sedan två år att genomföra eträffandestadens centrum befinner vi oss i slutfasen av investeringsförberedelserna nder 2006 inleds byggandet av de första byggnaderna ochdet kommer att pågå fem till sju år et är jämförbart med ergelcityeller ötorgscity ca en halv miljon kvm yta ag håller även på attförbereda återuppbyggandet av achsiska palatset samt nationalstadion m jag lämnade min befattning idag skulle man kunna säga attjag har förberett många projekt och jag hoppas att mina efterträdareskulle slutföra demi har inrättat en speciell avdelning för att reglera höjden på bebyggelsen gatunätet och andra grundläggande saker något som i tockholm har pågått sedan 20talet medan man i arszawa över huvudtaget inte har planerat någonting sedan 70talet ch denna brist påplanering märks överallt både i smått och stortZB: Har dina erfarenheter från Sverige gett dig mycket?MB: a utan tvivel rkesmässigt är jag svensk jag avslutade minastudier 1974 i verige jag har arbetat hela livet i verige ven i andraländer som ortugal rankrike yskland men yrkesmässigt är jagen svensk arkitekt en svensk developer en svensk byggmästare agsysslar även med förvaltning på ett svensk sätt åtminstone hoppas jagdet ade jag inte bott i verige skulle jag säkert ha haft andra perspektiv och arbetat på ett annat sätt ag är mycket privilegierad somkan använda mina svenska erfarenheter här en när jag arbetade iverige hörde jag paradoxalt nog till en grupp arkitekter som ansågatt planerarnas makt var för stor ag säger inte att jag låg i ständigtkonflikt med dem men i ideologisk mening var jag det för jag ansågoch anser fortfarande att de arkitekter som är anställda av staden inte13

kan ha monopol på lösningaroch i verige har de det illexempel projektet ödrastation drevs igenom och genomfördes i stor utsträckningtack vare mina ansträngningar men stick i stäv medde normer för lösningar somär rådande i tockholm etkostade mig mycket möda ochjag är mycket belåten med detför det var ett bevis på att mankan göra saker annorlundaoch kanske rent av bättre verige var jag en rebell olen betraktas jag som en fundamentalistisk planerare ochbolsjevik det vill säga som ensom tror på planering ag tror i viss utsträckning på planering meni jämförelse med de principer som råder här är jag mycket svenskoch principiell m det är meningen att något ska vara 100 meterlångt ska det vara 100 och inte 105 meteren det viktigaste är en viss typ av kultur vertygelsen attstaden är till för människor och inte för bilar verkar vara ganskasjälvklar i verige men här är det inte alls lika klart et berusandevälståndet har inneburit att bilarna har börjat tränga undan barnen från trottoarer och lekplatser ör mig är det självklart att detinte får vara på det viset just därför att jag är svensk ina polskakollegor förbiser oftasådantn gång i tiden varjag emigrant och sedanåtervände jag är jagnu besöker verige harjag en annan blickmin flytt till olen harockså gett mig något t ex att allmänna ytor kan skapas på ett merotvunget sättet är en stor fördel att kunna förena diametralt olika erfarenheter för det visar att samma problem kan lösas på olika sätt ör migråder det ingen tvekan om att det svenska sättet att skapa städerär otroligt effektivt och leder till bättre resultat än det som hittillshar gjorts i olen ch det har inget med pengar att göra utanmed förtroendet för makthavarna olen har det hittills inte funnits något sådant förtroende eftersom makthavarna har lurat ochförtryckt n svensk arkitekt och medborgare hyser förtroende förmakthavarna och rent av förväntar sig att bli omhändertagen enhär är det ingen som tror det ngen tror att det finns en god viljaZB: Så skillnaden mellan en svensk och polsk arkitekt består i detsamhälleliga perspektivet?MB: killnaden berör inte bara arkitekter utan alla och går djupareän så i verige inpräntas de socialdemokratiska idealen i barnennästan med modersmjölken olen råder individualism med alladess konsekvenser – bra och dåligaTack för samtalet. ❖Foto: Ignacy SkwarcanI Sverige var jag en rebell. I Polenbetraktas jag som en fundamentalistiskplanerare och bolsjevik,det vill säga som en som tror påplaneringdybym nie był w zwecji miałbym na pewno inne horyzonty inneperspektywy i pracował w inny sposób am ogromny przywilejże mogę tych szwedzkich doświadczeń używać tutaj atomiastco jest paradoksalne będąc architektem w ztokholmienależałem do takiej grupy architektów która uważała że władzaplanistów jest zbyt duża a nie powiem że byłem w stałymkonflikcie ale w sensie ideologicznym byłem bo uważałem i nadaluważam że architekci zatrudnieni przez miasta nie mogą miećmonopolu na rozwiązania a w zwecji mają rzykładowo znanydobrze w ztokholmie projekt ödra tation został zrealizowanyprzeforsowany w ogromnej mierze dzięki mojej energii ale przeciwko obowiązującym kanonom rozwiązań miasta ztokholmo mnie bardzo dużo kosztowało wysiłku i bardzo jestem z tegozadowolony bo to był dowód że można zrobić coś inaczej a możenawet – lepiej zwecji byłem buntownikiem olsce jestem postrzegany jakoplanista–fundamentalista i bolszewik tzn taki który wierzy w planowanie a w to planowanie wierzę w sposób ograniczony jednak– w porównaniu do obowiązujących tutaj dotąd zasad – jestembardzo szwedzki i pryncypialny eśli coś ma mieć długość 100 mto ma mieć 100 a nie 105 na przykladajważniejszajest jednak pewnakultura iara w toże miasta mają byćdla ludzi a nie dlasamochodów wydajesię dość oczywistaw zwecji natomiast tutaj wcale to nie jest takie jasne achłyśnięciesię dobrobytem spowodowało że samochody zaczęły wypieraćdzieci z chodników i placów zabaw la mnie było oczywiste żetak nie może być właśnie dlatego że jestem ze zwecji oi polscykoledzy często tego nie dostrzegająiedyś byłem emigrantem a potem wróciłem i z kolei na zwecjękiedy tam jeżdżę patrzę innym wzrokiem bo wyjazd do olski teżmi coś dał np że można tworzyć przestrzeń publiczną bardziej swobodnieołączenie diametralnie różnych doświadczeń jest korzystnebo pokazuje że taki sam problem może być rozwiązany na różnespsosoby la mnie nie ulega jednak kwestii że ten szwedzki sposóbdziałalności jeśli chodzi o tworzenie miasta jest niesłychanie skuteczny efektywny i prowadzi do lepszych rezulatatów niż to co byłodotychczas w olsce robione to wcale nie ma nic wspólnego z pieniędzmi tylko z zaufaniem do władzy olsce takiego zaufaniadotąd nie było bo władza oszukiwała i ciemiężyła zwedzkiarchitekt i obywatel do władzy ma zaufanie i wręcz oczekuje żewładza się nim zajmie – do tego stopnia tutaj nikt w to nie wierzyikt nie wierzy w czyjeś dobre chęciZB: Czy różnica między szwedzkim a polskim architektem polegana perspektywie społecznej?MB: óżnice nie dotyczą architektów tylko wszystkich i są głębszew zwecji ideały socjaldemokratyczne wpajane są dzieciom nieomal z mlekiem matki olsce panuje indywidualizm ze wszystkimi tegokonsekwencjami złymi i dobrymiDziękuję bardzo za rozmowę. ❖W Szwecji byłem buntownikiem.W Polsce jestem postrzegany jakoplanista–fundamentalistai bolszewik, tzn. taki, który wierzyw planowanie14

Foto: Ignacy Skwarcanenligt Michał Borowskimówi Michał BorowskiStaden och WisłaMiasto i WisłaPrzybliżanie miasta do Wisły zawsze było postulatemmieszkańców i architektów. Wisła płynie dzisiaj nadługości 27 km przez Warszawę. Z jednej strony jestchroniona, jest narodowym parkiem, a z drugiej stronyjest kompletnie niewykorzystana, jest dziką rzeką, która wylewa, naterenach zalewowych tworzy się specyficzna flora i fauna, które sąchronione, a z drugiej strony jest przekonanie u ludzi, że powinnosię Warszawę skierować frontem do Wisły. Nic się jednak w tymkierunku nie robi.Chciałbym podzielić Wisłę na trzy odcinki. Jeden – to jestodcinek centralny pomiędzy mostem Siekierkowskim a mostemGrota-Roweckiego, który byłby uporządkowany i nawet z twardyminabrzeżami, chociaż może nie takim jak Dunaj, albo Wełtawa,albo Sekwana. To by umożliwiało podejście z zabudową i zagospodarowaniembliżej do rzeki. To jest mniej więcej 8 km.Natomiast na północ od tego odcinka i na południe, granicamisą wspomniane mosty, mamy plaże, wydmy, rezerwaty ptaków,prawdziwy naturalny park i to powinno zostać parkiem. Środekjednak pownien być zurbanizowany. Ten mój projekt nie jestniekontrowersyjny. Są różne ruchy ekologiczne sprzeciwiające sięrobieniu nad Wisłą czegokolwiek, żebyśmy mieli rezerwat przyrodyw środku miasta. Att föra Warszawa närmare Wisła har alltid varit ettkrav från både invånare och arkitekter. Wisła flyter idaglängs 27 km genom staden. Å ena sidan är floden fredad,en nationalpark, å andra sidan är den fullständigtoutnyttjad. Det är en vild flod som svämmar över sina bräddaroch på de översvämmade markerna uppstår en specifik flora ochfauna som är fredade. Samtidigt råder en övertygelse hos folk attWarszawas framsidan bör vändas mot Wisła. Ändå görs ingenting.Jag skulle vilja dela in Wisła i tre delar. En central del mellanSiekierkowskibron och Grot-Roweckibron, som skulle varaiordninggjord och till och med ha riktiga kajkanter, fast kanskeinte som Donau, Moldau eller Seine. Då skulle det gå att bebyggaoch utnyttja områdena närmare floden. Denna del är ungefär 8km. Norr och söder om denna del, vars gränser utgörs av nämndabroar, har vi stränder, dyner, fågelreservat och en riktig naturlignationalpark som bör förbli orörd. Mittenpartiet bör dockurbaniseras. Mitt projekt är inte okontroversiellt. Det finns olikaekologiska rörelser som emotsätter sig att man gör något över huvudtaget vid Wisła och som vill att vi ska ha ett naturreservat mitt istaden. Foto: Stefan Markiewicz15

De senaste åren har Polen skaffat sig en internationell position utan motstycke i landets historia. Detta bygger inteuteslutande på medlemskap i Nato och EU utan även på den oväntade tyngd som vi – till många erfarna observatörersförvåning – har fått i dessa organisationer. Åren 2001-2003 var det många som befarade att Polens ställning i dessa organskulle försvagas till följd av vår starka uppbackning av USA:s rätt att ingripa i Irak och amerikanernas målsättningardär.W ciągu ostatnich kilku lat Polska zdobyła pozycję międzynarodową, jakiej nie miała nigdy w przeszłości. Nie tylkodlatego, że jest w NATO i Unii Europejskiej, lecz także dlatego, że jej znaczenie w tych organizacjach wzrosło bardziej,niż przewidywali doświadczeni obserwatorzy. W latach 2001–2003 wielu obserwatorów europejskiej i polskiej scenypolitycznej sądziło, że nasza rola w tych strukturach może zostać zmarginalizowana ze względu na opowiedzenie siępo stronie amerykańskiej w sprawie celowości i zasadności interwencji w Iraku.Adam Daniel RotfeldHur hamnade Polen i EU?Polska w UE: skąd się tu wzięła?Amerikas trojanska hästet började med e åttas brev – åtta europeiska länder som uttryckte sitt stöd för USAs politik i ett gemensamt brev i februari2003 et är talande att alla betydande politiska krafter i olenstod bakom den politiken et låg i olens intresse att skaffa sigen särskild och privilegierad relation till amerikanerna dag tillhör landet den lilla grupp av stater som har en institutionaliseradstrategisk dialog med USA och tillhör de närmast allierade e sombefarade att olens alltför nära relation till USA skulle befästa enstereotyp bild av polackerna som merikas trojanska häst i uropahade fel ad mer – även vår position på den europeiska kontinentenär starkare än den någonsin har varit tt så hänt har inget medamerikanernas beskydd att göra utan är ett resultat av arszawasnya självständiga ageranden helt ny prestige fick landet dessutom efter den förre presidenten leksander wasniewskis insatser i kraina i november 2004olens president backades då upp av EU med avier olana i spetsenuroparådet den europeiska säkerhetsorganisationen OSCE ochitauens president esan till iev var inte ett försök att få ökatinflytande i regionen et var ett engagemang för demokratiskareformer i kraina m kraina får en starkare ställning – vilketförr eller senare kommer att ske – kommer vi i framtiden säkert attha nära band till varandra men även vissa stötestenar örmåganatt höja sig över kortsiktiga intressen kännetecknar en stor politikerår insats i kraina uppskattades och ingav respekt långt utanfördet landets gränser en vi betalar även ett pris för det stödet olen bedrivs ingen antirysk politik nder min tid som ansvarig för landets utrikespolitik gjorde jag inget som ens kundemisstänkas vara ett uttryck för antiryska fobier årt engagemangi kraina styrdes av förvissningen om att ett demokratisk krainaäven är ett steg mot fortsatta demokratiska reformer i ysslandEn historielektion: mycket demokrati och mindre maktistoriska kunskaper är en viktig beståndsdel i många politikersAmerykański koń trojańskiaczęło się od tak zwanego listu ośmiu podpisanego w lutym 2003roku przez przywódców ośmiu państw europejskich w którympoparli oni politykę amerykańską w sprawie raku namienneże główne siły polityczne w olsce uznały że była to decyzjasłuszna interesie olski było uzyskanie uprzywilejowanychszczególnych stosunków z merykanami ależymy dziś do grupykilku państw które mają zinstytucjonalizowany dialog strategicznyz merykanami i są traktowani jako najbliżsi sojusznicy i którzyprzewidywali że olska przez nadmiernie bliskie stosunki ze tanami jednoczonymi utrwali stereotyp amerykańskiego koniatrojańskiego w uropie mylili się o więcej – nasza pozycja w uropie jest dziś nieporównanie mocniejsza niż kiedykolwiek w przeszłościeśli tak się dzieje – to nie z nadania amerykańskiego ale ze względuna nową suwerenną pozycję arszawya zupełnie nowe notowania olski wpłynęła też inicjatywapodjęta przez prezydenta waśniewskiego na krainie w listopadzie 2004 roku rezydent olski zyskał poparcie zarównonii uropejskiej w osobie aviera olany ady uropy OBWEjak i prezydenta itwy o ijowa pojechaliśmy nie po to abyumacniać swoje wpływy w tym regionie aangażowaliśmy sięponieważ zależało nam na demokratycznej transformacji krainyeżeli kraina zdobędzie silną pozycję – a wcześniej czy później taksię stanie – to przecież będziemy w przyszłości mieli z nią bliskiestosunki ale również kolizję różnych interesów miejętnośćwyjścia poza bieżący interes jest miarą wielkości polityka aangażowanie na krainie przyniosło nam uznanie i wzbudziłorespekt nie tylko kraińców lecz także innych państw uropyłacimy też koszty tego zaangażowania olsce nie ma polityki antyrosyjskiej okresie mojej odpowiedzialności za politykę zagraniczną nie zrobiłem niczego co mogłobybyć nawet cieniem antyrosyjskich fobii asze zaangażowaniena krainie podyktowane było przekonaniem że demokratycznakraina będzie sprzyjać przemianom i demokratyzacji osji16

polackerna 1/3 av befolkningen judarna 1/3 och tyskarna den återstående tredjedelen småstäderna var judarna oftast i majoritet vidsidan av de etniska polackernaet mångnationella och agrara olen stod emot bolsjevikerna1920 och 1939 blev man det första landet att motsätta sig tyskarnasmilitära anfall itlertysklands expansion började visserligen intemed olen utan med återmilitariseringen av henlandet 1936 återtagandet av uhrområdet anslutningen av sterrike i mars 1938och udetområdet hösten därpå och instiftandet av rotektoratetöhmen och ähren i mars 1939 en allt detta skedde ju utan attett enda skott avlossadesndra världskriget inleddes den 3 september 1939 samma dagsom torbritannien och rankrike – olens allierade – gick med ikriget tan olens motstånd hade itler ostört kunnat fortsättaatt bygga sitt tusenåriga rike ett tag tillSvåra grannaret är inte bara tyskarnas anfall som har lämnat svåra spår i detpolska medvetandet utan även det tyskasovjetiska samförståndet ikrossandet av landets oberoende et inleddes 1922 i apallo somvar en betydande revidering av ersaillefreden till olens nackdelessa band fick sin slutliga form i den skamliga rysktyska överenskommelsen den 23 augusti 1939 om att återigen dela upp olenmellan sig efter ett tyskt anfallåren i det polska medvetandet läker långsamt inte minst närpolackerna märkte att ovjetunionen från och med 1941 visserligenockså försökte besegra tyskarna men samtidigt höll på att utrota olens eliter an minns de massiva deporteringarna till ibirien ochi synnerhet de 23 000 polska officerare som mördades 1940 i atynharkov och ednoje et brottet står i en klass för sig nte ensunder de blodigaste krig har man hört talas om en sådan omfattandeavrättning av krigsfångar et kan vara värt att påminna om attdet var den framstående ryske juristen jodor artens som en gångskrev och drev på instiftandet av krigslagar som bland annat skulleskydda krigsfångar et var på ysslands initiativ som aagkonventionen undertecknades 1907 et var sarryssland som insisteradepå krigsfångarnas immunitet under väpnad konflikte mördade polska officerarna utgjorde landets ledarskikt anmördade inte bara militärer utan även andra inkallade från universitet advokatbyråer sjukhus – människor som utgjorde samhälletsstyrka undra tusentals andra polacker fördrevs och deporteradestill ibirien ulminationspunkten i talins nedbrytande av olenvar arszawaupproret 1944 ven om man godtar det tveksammaargumentet att öda arméns divisioner var tvungna att göra halt vidfloden isla på grund av utmattning och för att man var tvungenatt bättra på frontens infrastruktur – vilket ovjet länge hävdade– verkar det ändå svårt att tänka sig att man inte skulle hinna gruppera om under de två månader som upproret varade en polskaallmänheten hade ju tagit emot ryssarna som en allierad som hadekommit för att stödja upproret ven ur militär synvinkel hadedet inneburit fördelar för ovjet rots det valde man att hålla sigundan talin föredrog att se polackerna krossade och behandladeolen som en fientlig stat fter andra världskriget levde polackernamed den insikten nte ens efter kriget när kommunisterna tagitmakten i olen ändrade han sin inställning e före detta tyskaområdena i väst behandlades som ett fientligt krigsbyte trots att deredan låg under polsk administration lundringar nedmonterandet av hela fabriker och avsiktlig förstörelse utfördes i sådan skalaatt även de polska kommunisterna – vars maktinnehav byggde påovjet – började protestera trax efter det tvingade man på polackerna ett osedvanligt orättvist avtal om stenkolstransporter tillruga wojna światowa zaczęła się 3 września – w dniu w którymprzystąpienie do wojny zadeklarowały nglia i rancja – kraje sojusznicze olski dyby nie było oporu olski itler jeszcze przez pewienczas mógłby budować swoją tysiącletnią zeszę nie napotykającsprzeciwuTrudni sąsiedzitraszliwy ślad w polskiej świadomości pozostawiły nie tylko agresjaniemiecka lecz także współpraca iemiec i wiązku owieckiegowymierzona w niepodległość olski zapoczątkowana w 1922 rokuporozumieniem w apallo którego istotą była rewizja systemuwersalskiego kosztem olski en związek uwieńczony został haniebnym porozumieniem rosyjskoniemieckim z 23 sierpnia 1939roku w którym oba zaborcze mocarstwa uzgodniły między sobąże po niemieckiej agresji na olskę nastąpi kolejny jej rozbiórany w polskiej świadomości zabliźniają się z trudem – już choćby dlatego że w czasie wojny olacy przekonali się że jakkolwiekosja od 1941 roku prowadzi wojnę z iemcami to jednocześniezmierza do eksterminacji polskich elit olacy pamiętają masowewywózki na ybir a w szczególności wymordowanie ponad 23tysięcy polskich oficerów w 1940 roku w atyniu harkowiei iednoje a zbrodnia wymyka się normalnym ocenom najokrutniejszych wojnach żadne cywilizowane państwo nie mordowało jeńców wojennych arto przypomnieć że to wybitny rosyjskiprawnik iodor artens był autorem i głównym projektodawcąunormowania reguł prowadzenia wojny i traktowania jeńcówo właśnie z inicjatywy rosyjskiej podpisane zostały w 1907 rokukonwencje haskie o carska osja nalegała aby zagwarantowaćnietykalność jeńców w trakcie trwania konfliktu zbrojnegoamordowani polscy oficerowie reprezentowali elitę naroduordowano nie tylko wojskowych lecz także ludzi którzy dowojska zostali powołani z uniwersytetów kancelarii prawniczychklinik – ludzi stanowiących kwiat społeczeństwa etki tysięcy innych olaków wygnano z domów i zesłano na ybirkoronowaniem negatywnego stosunku talina do olski byłoowstanie arszawskie 1944 roku eżeli nawet przyjąć pokrętnąargumentację którą przez lata propagował wiązek adziecki żedywizje rmii zerwonej musiały się zatrzymać na iśle ponieważwyczerpały swoje siły i trzeba było podciągnąć całą infrastrukturęfrontu – to przecież w ciągu dwóch miesięcy powstańczychwalk w arszawie można było dokonać przegrupowania wojskpołeczeństwo polskie przyjęłoby osjan jako sojusznikówktórzy chcą wesprzeć jego powstanie z punktu widzenia czystowojskowego przyniosłoby to osjanom duże korzyści ie zdecydowano się jednak skorzystać z takiej okazji talin wolał abypowstanie upadło olityka stalinowskiej osji wobec olski byłapolityką wobec państwa wrogiego olska po II wojnie światowejwchodziła do nowej rzeczywistości z tą świadomościąKiedy Rosja da się polubić?egatywny stosunek talina do olski nie zmienił się również powojnie gdy władzę w olsce przejęli zależni od niego komuniściiemie achodnie które olska uzyskała po II wojnie światowejtraktowane były jako terytorium wroga – choć wprowadzano tam jużpolską administrację abunki demontowanie fabryk i zamierzonadewastacja prowadzone były na taką skalę że nawet polskiewładze komunistyczne zależne od osjan zaczęły sprzeciwiaćsię demontażom rabunkom i wywożeniu krótce potem olscenarzucono bardzo nierównoprawną umowę o wydobyciu węgla dlaosji – olska otrzymywała dolara za tonę węgla podczas gdy koszttransportu jednej tony do osji wynosił kilkanaście dolarów18

yssland – den polska sidan fick en dollar per ton samtidigt som baratransporten av ett ton stenkol kostade över tio dollarNär kommer man kunna tycka om Ryssland?olen ser inte ryssarna utan den ryska staten som roten till all dennaondska ot ryssar som sådana är polacker både vänligt och välvilligt inställda olen finns det ett stort intresse för rysk kultur konstoch andlighet en den ryska staten ses med oblida ögon ångabefarar en ny rysk imperialism på olens bekostnad ndast en kraftansträngning hos bägge parter kan motverka en sådan stämningen sortens oro kommer inte bara av historiska erfarenheter utanfinner även stöd i samtiden fter ovjetunionens fall började förstorbatjov och sedan eltsin – med hjälp av utrikesministern ndrejozyrev – bygga en helt ny sorts relationer mellan polacker ochryssar et historiska genombrottet kom i samband med presidenteltsins besök i arszawa den 23 september 1993 om ett resultat avsamtal med den dåvarande polske presidenten ech alesa och utrikesministern rzysztof kubiszewski gjorde eltsin en betydelsefulländring i ett redan formulerat uttalande an lade till att olen somsuveränt land har full frihet att välja allianspartners för att trygga sinegen säkerhet etta kan inte ses som ett hot mot ett demokratisktyssland et eltsin gav uttryck för är en grundläggande principi relationen mellan jämbördiga stater en tre veckor senare närhan var tillbaka i oskva skickade han ett konfidentiellt brev tillvästvärldens ledare där han efter påtryckningar från sin omgivningifrågasatte sin egen ståndpunkt i arszawa ans rådgivare kundeinte acceptera att olen bör fatta självständiga beslut och formulerasin säkerhetspolitik på egen hand egenskap av ordförande i SIPRI tockholm nternational eaceesearch nstitute träffade jag ozyrev när han fortfarande varutrikesminister våren 1994 i samband med att vi sammanställde enårsbok för SIPRI i började prata om polskryska relationer nderlunchsamtalet fick jag intrycket av att jag hade att göra med enman med vida horisonter kanske inte någon stor tänkare men endemokratiskt sinnad politiker an var av åsikten att yssland bordesluta att hålla upp principen om ickeinblandning i interna angelägenheter som en sköld mot demokratiska reformer an var övertygad om att demokratiska länder hade rätt att värna om mänskligarättigheter minoriteters rättigheter och demokrati i omvärlden ochatt yssland inte kunde uteslutas ur den utvecklingen är jag blevvarse hans inställning frågade jag honom varför ysslands politikgentemot olen byggde på ett ignorerande av den polska partenå svarade ozyrev ad menar ni ag har nyligen pratat medmina kollegor i panien ortugal talien och rekland och ingenav dem förstår varför olen vill gå med i NATO å svarade jaget gläder mig att ni säger det i har funnit tid att prata om detpolska NATOinträdet med spanjorer portugiser italienare och rentav greker men ni har inte funnit tid för ett liknande samtal medpolacker ag påminde honom om att ni var inbjuden till olenåtta gånger men bara en gång – på vägen hem till yssland frånlovakien – mellanlandade ni i rakow för att delta i ett seminarium som tillskrevs stor betydelse i olen men där ni i själva verkettillbringade två timmar ch sedan tillade jag å länge ni intebehandlar olen som en jämbördig partner kommer den polskasidan knappast att tycka att det finns en ny saklig och uppriktigpolitik mot olen i ysslandozyrevs efterträdare evgenij rimakov var tveklöst bättre påraffinerade politiska spel an accepterade till slut – om än motvilligt – olens atointräde ans reaktion var – enligt den dåvarandepolske utrikesministern ronislaw eremek kej vi accepterardet men ni kan inte tvinga oss att vara glada över detolacy obciążają winą za to wszystko nie osjan lecz państwo rosyjskie o osjan olacy odnoszą się życzliwie i z sympatią olscejest ogromne zainteresowanie rosyjską kulturą sztuką duchowościąle państwo rosyjskie odbierane jest wciąż negatywnie owracająobawy że mocarstwo to może ponownie działać ze szkodą dlaolski ntidotum na takie myślenie byłby wysiłek obu stronpaństw rosyjskiego i polskiegoego rodzaju obawy mają podstawy nie tylko w odległej historiistosunków polskorosyjskich lecz także w ich dniu dzisiejszymo upadku ZSRR kiedy prezydentami byli początkowo ichaiłorbaczow następnie oris elcyn a ministrem spraw zagranicznych ndriej ozyriew zaczął się kształtować nowy typ stosunkówmiędzy olakami i osjanami omentem bezprecedensowegozbliżenia była wizyta prezydenta elcyna w arszawie 23 sierpnia1993 roku wyniku rozmów z prezydentem echem ałęsąi ministrem spraw zagranicznych rzysztofem kubiszewskimprezydent elcyn wprowadził do wcześniej przygotowanegodokumentu istotną zmianę ej sedno tkwiło w tym że olskabędzie suwerennie dokonywać wyboru sojuszników i sposobu zapewniania własnego bezpieczeństwa la osji demokratycznej niemoże to stanowić żadnego zagrożenia elcyn uznał więc zupełnieelementarną zasadę wynikającą z równoprawnych stosunków między państwami ednakże w trzy tygodnie później – kiedy wrócił dooskwy – wysłał 15 września 1993 roku poufny list do zachodnichprzywódców napisany przez jego otoczenie które kontestowałostanowisko rosyjskiego prezydenta w arszawie ie pogodziłosię ono z tym że olska będzie samodzielnie podejmować decyzjei samodzielnie definiować własną politykę bezpieczeństwaiedy ozyriew był jeszcze ministrem spraw zagranicznychwiosną 1994 roku spotkałem się z nim jako dyrektor SIPRI byzaprezentować kolejny SIPRI earbook oszło między namido rozmowy na temat stosunków polskorosyjskich rozmowypodczas lunchu wnosiłem że mam do czynienia z człowiekiemo szerokich horyzontach wprawdzie nie wielkim myślicielemale politykiem prodemokratycznym ył zdania że osja powinna odejść od wykorzystywania zasady nieinterwencji w sprawywewnętrzne jako tarczy obronnej przed demokratyzacją ył przekonany że skoro demokracja prawa człowieka prawa mniejszościmają się stać przedmiotem uzasadnionego zainteresowania państwdemokratycznych to osja nie powinna być z tego procesu wyłączona wiadom nowego podejścia swego rozmówcy zapytałemozyriewa dlaczego polityka osji wobec olski opiera się na ignorowaniu polskiego partnera ozyriew przerwał mi czym anmówi przecież rozmawiałem niedawno z iszpanami z ortugalczykami z łochami z rekami ikt z moich rozmówcównie rozumie po co olska chce wejść do NATO dpowiedziałemieszę się że an mi to mówi anie inistrze znalazł an czasaby na temat wejścia olski do NATO rozmawiać z iszpanamiortugalczykami z łochami a nawet z rekami ie znalazłan jednak czasu na taką rozmowę z olakami rzypomniałemmu iał an osiem zaproszeń i tylko raz – w drodze ze łowacjido osji – miał an międzylądowanie w rakowie na seminariumktóremu nadano w olsce dużą rangę a an spędził tam dwiegodziny dodałem ak długo dopóki nie zaczniecie traktowaćolski jako równoprawnego partnera ańscy partnerzy w olscebędą uważać że ze strony osji nie ma rzeczywiście nowej rzetelneji uczciwej polityki wobec olskiastępca ozyriewa ewgienij rimakow był niewątpliwie lepiejprzygotowany do uprawiania polityki wyrafinowanej rimakow– choć z trudem – pogodził się z wejściem olski do NATOowiedział wtedy – jak opowiadał o tym kolejny polski minister20

incipen inte ett steg längre upprätthöll man i förhållande tillden baltiska staterna an ansåg att den forna sovjetgränsen var enlinje som NATO inte fick korsa etta var under en tid då den demokratiska västvärlden tog stor hänsyn till ysslands åsikter i fråganär olen jeckien och ngern definitivt skulle bli medlemmarkom organisationens dåvarande ordförande avier olana med ettuttalande som många såg som priset för utvidgningen et var ettkort uttalande våren 1997 om att utvidgningen inte kommer attinnebära en ökad militär aktivitet eller nya militärbaser i den nyamedlemsländerna ågra år senare när de baltiska staterna skullegå med i NATO höll man ett toppmöte mellan NATO och ysslandpå en militärförläggning utanför om är antog man en deklaration om nya relationer mellan NATO och yssland och instiftade ettgemensamt samarbetsråd ådet skulle vara ett uttryck för de nyarelationernayssland har mycket svårt att förlika sig med den nya verkligheten arje gång någon av deras tidigare underlydande stater gör sigfri vill de ha kompensation för sin minskade intressesfär ennautrikespolitik bygger på ett felaktigt antagande m yssland– som demokratisk rättsstat – accepterade att det som tidigare varunderlydande provinser eller stater nu utgör nya demokratiska ochsjälvständiga länder och om yssland kunde finna sig i att upprättasamma sorts relationer som man har till andra västländer med dem– då skulle den här barlasten sluta att tynga ner rysk utrikespolitikoch relationen till grannarna innet av gamla oförrätter kommeratt påverka synen på dagens yssland så länge som landet saknarviljan att upprätta normala och jämbördiga relationer med sinomvärldSamarbete istället för maktbalans.2000talets politik styrs av en helt annan filosofi än tidigare epokernder 18 och 1900talet byggde den på allianser som ställdes motvarandra och balanserade varandra agens inställning bygger påinkluderande et är motsatsen till exkluderande en bygger alltsåpå helt andra antaganden ör några år sedan var jag nog den försteatt använda formuleringen kooperativ säkerhet vilket också uppmärksammades av lora ewis i erald ribune in avsikt var attdistansera sig till det missbrukade uttrycket kollektiv säkerhet etär besudlat av trettiotalets tänkande och var ett av de propagandaordsom infördes av axim itvinov ovjetunionens folkkommissarieför utrikesangelägenheter ag sökte därför efter nya sätt att uttryckadenna nya tanke på nder ett möte utanför ien föreslog jag dettauttryck kooperativ säkerhet – det vill säga ett samarbete för dengemensamma säkerhet som almekommissionen myntade ensortens begrepp slits snabbt och därför är det viktigt att införa nyafräscha termer med jämna mellanrum för att spegla förändringarnai säkerhetstänkandet olen som medlem i NATO och uropeiskaunionen står för denna öppna och inbjudande politik – ett inkluderande istället för ett exkluderande ❖Foto: Ignacy SkwarcanAdam Daniel Rotfeldprofessor, under 10 år direktör avSIPRI (Stockholm International PeaceResearch Institute), f d utrikesminister iPolenAdam Daniel Rotfeldprofesor, wieloletni dyrektor SIPRI(Sztokholmski MiędzynarodowyInstytut Badań nad Pokojem), byłyMinister Spraw Zagranicznych RPspraw zagranicznych profesor eremek dobrze akceptujemy toale nie zmuszajcie nas żebyśmy się z tego cieszyliezę ani kroku więcej wielokrotnie powtarzano wobec trzechpaństw bałtyckich ważano że granice byłego ZSRR to czerwonalinia której nie wolno NATO przekroczyć ziało się to w czasie gdyw podejściu demokratycznych państw zachodnich do stanowiskaosji w tej sprawie było bardzo dużo dobrej woli iedy olskazechy i ęgry definitywnie miały wejść do NATO ówczesnysekretarz generalny NATO avier olana ogłosił w imieniu ojuszuformułę która traktowana jest przez wielu jako cena rozszerzeniaojuszu est to krótkie oświadczenie z wiosny 1997 roku zgodniez którym rozszerzeniu nie będzie towarzyszyć zwiększenie aktywności wojskowej ani rozmieszczanie baz na obszarach nowo przyjętych państw kilka lat później – kiedy państwa bałtyckiemiały wejść do ojuszu – zwołano szczyt NATO–osja w baziewojskowej pod zymem gdzie przyjęto deklarację o jakościowonowym charakterze stosunków NATO–osja i powołaniu adyNATO–osja ada miała być wyrazem tych jakościowo nowychstosunków z osjąosja z trudem akceptuje nową rzeczywistość a każdym razemuważa iż należą się jej jakieś rekompensaty za to że państwadawniej zależne stają się niezależne że w konsekwencji zmniejszasię jej strefa wpływów aka koncepcja polityki zagranicznej jestz gruntu fałszywa dyby osja – jako demokratyczne państwopaństwo rządów prawa – przyjęła że jej dawne części to noweniezależne demokratyczne państwa i ułożyła z nimi stosunkina takich samych zasadach jak z innymi państwami uropyachodniej – ten balast przeszłości przestałby obciążać jej stosunkiz sąsiadami i całą jej politykę zagraniczną amięć o krzywdachprzeszłości będzie obciążać postrzeganie dzisiejszej osji jak długopo jej stronie brak będzie dobrej woli do ułożenia stosunków nanormalnych równoprawnych zasadachKooperacja zamiast równowagi siłolityką rządzi w XXI wieku zupełnie inna filozofia polityczna niżw przeszłości wiekach XIX i XX polityka opierała się na tworzeniusojuszy które były przeciwstawne i wzajemnie się równoważyłyzisiejsze podejście polega na tym co w języku angielskim określa się skrótowo jako koncepcja inclusiveness czyli włączenia przyciągania est to przeciwieństwo polityki wykluczania ą to więc zupełnieinne założenia swoim czasie bodaj jako pierwszy użyłem pojęciabezpieczeństwo kooperatywne fakt ten odnotowała wówczasna łamach nternational erald ribune lora ewis ojąintencją było to aby zdystansować się od nadużywanego pojęciabezpieczeństwo zbiorowe yło ono obciążone myśleniemz lat trzydziestych XX wieku propagandową terminologią wprowadzoną przez aksyma itwinowa ludowego komisarzaspraw zagranicznych wiązku owieckiego zukałem więc sposobu żeby wyrazić nową myśl a spotkaniu pod iedniemzaproponowałem nowy termin bezpieczeństwo kooperatywnektóre wymaga współpracy na rzecz wspólnego bezpieczeństwaczyli koncepcji której autorstwo należy do komisji lofa almegocommon security akie pojęcia często zużywają się i trzebaco pewien czas wprowadzać coś nowego świeżego co oddajenowy sposób myślenia o bezpieczeństwie olska jako członekojuszu ółnocnoatlantyckiego i nii uropejskiej reprezentujekoncepcję polityki opartej na przyciąganiu – na włączaniu a niena wyłączeniu ❖21

Percy Barnevik, f.d. vd för ASEA-Atom (1980-87) och sedermera för ABB Asea Brown Boweri Ltd (1988-96), en firma medmångårig tradition inom energiindustrin, brukade på 90-talet säga med bitterhet att Sverige har det mest ekologiskaoch mest ekonomiska energisystemet i världen, samtidigt som politiker, tillsammans med en högljudd del av samhället,sedan trettio år envetet diskuterar hur man ska montera ner detta system. Percy Barnevik slutade sin karriär tämligenvanhedrande, ABB räddades med nöd och näppe från konkurs – så kan det gå när giganter faller. Väntar samma ödeSverige och landets energipolitik? Kan Polen lära sig något av Sverige genom att hålla i minnet att det är klokast att lärasig av andras misstag och framgångar?Percy Barnevik, były szef firmy ASEA Atom (1980-87) a później Asea Brown Boveri Ltd (ABB 1988-96), firmy mającejdługoletnie tradycje w branży energetycznej, zwykł mawiać w latach 90-tych z goryczą, iż Szwecja ma najbardziej ekologicznyi najbardziej ekonomiczny system energetyczny na świecie a tymczasem politycy wraz z pewną krzykliwą cześciąspołeczeństwa od ponad 30 lat dyskutują zawzięcie, jak ten system rozmontować. Percy Barnevik skończył swoją karierędość niesławnie, ABB z trudem wybroniła się przed bankructwem – tak czasami padają giganci. Czy podobny los czekaSzwecję z jej polityką energetyczną? Czy Polska może się czegoś nauczyć od Szwecji pamiętając, że najmądrzej uczyćsię na cudzych błędach i sukcesach?Wacław GudowskiAtomkärnors diskreta charmDyskretny urok jąder ....atomowychEnergi i Sverige, ekologens dröm verige produceras energi utan att det förbrukas ett enda kilogram kol eller en enda liter råolja ela 50% av den elektriskaenergin kommer från vattenkraft och 50% från kärnkraft r detekologens dröm som gått i uppfyllelse arför är det då så illa omdet är så bra i ska försöka analysera detärnenergins historia är sannerligen imponerande på mindreän ett halvt sekel har kärnenergin gått från drömmen om en ljusenergiframtid och den ya änniskan till ett samhälleligt fördömande som påminner om inkvisitioneneutronen den partikel som spelar nyckelrollen i kärnklyvning och frigörandet av kärnenergi upptäcktes av britten ameshadwick 1932 för vilket han tre år senare fick obelpriset åtoss inte glömma att upptäckten av neutronen inte hade varitmöjligt utan aria kłodowskauries grundläggande forskningi början av förra seklet och hennes dotter réne urieoliots senare insatser ex år efter att neutronen hade upptäckts lyckadestysken tto ahn tillsammans med sin unga medarbetare ritztrassmann klyva en urankärna e fortsatte det påbörjade arbetetmed neutroners inverkan på materia tillsammans med den lysandefysikern ise eitner r 1938 hade ise eitner österrikisk judinna tvingats fly från redje riket sterrike existerade inte somsjälvständig stat efter nschluss och det österrikiska passet kundeinte skydda ise eitner från antijudisk förföljelse verige togemot henne med öppna armar ch det var i ungälv i verigesom ise eitner – efter att ha fått ett brev från den rådvilleEnergetyka w Szwecji, czyli marzenie ekologa zwecji produkuje się elektryczność bez spalania 1 kilogramawęgla czy 1 litra ropy naftowej 50% energii elektrycznej powstajew hydroelektrowniach 50% – w reaktorach jądrowych iszczonemarzenie ekologa ięc dlaczego jest tak źle skoro jest tak dobrzepróbujmy to przeanalizowaćistoria społeczna energetyki jądrowej jest zaiste imponującaw ciągu niecałego półwiecza energetyka jądrową przeszła drogę odmarzeń o nowej świetlanej przyszłości energetycznej i owymzłowieku do społecznego potępienia przypominającego inkwizycjęeutron cząsteczka odgrywająca kluczową rolę w rozbijaniująder i wyzwalaniu energii jądrowej został odkryty przez rytyjczyka amesa hadwicka w 1932 roku za co został już w trzy latapóźniej uhonorowany agrodą obla ie zapomnijmy że odkrycieneutronu nie byłoby możliwe bez fundamentalnych badań ariikłodowskiejurie w początkach zeszłego wieku i późniejszegowkładu jej córki reny urieoliot 6 lat po odkryciu neutronuw grudniu 1938 roku tto ahn ze swoim młodym asystentemritzem trassmanem rozszczepili jądro uranu ontynuowalipodówczas pracę rozpoczętą razem z ise eitner wspaniałą fizyczką nad oddziaływaniem neutronów z materią ise eitneraustriacka ydówka zmuszona była w lipcu 1938 roku uciekaćz III zeszy przed prześladowaniami ustria po anschlusie nieistniała jako samodzielne państwo i austriacki paszport nie chroniłjuż ise eitner przed antyżydowskimi represjami usiała uciekać22

tto ahn med en beskrivning av resultaten från experimenten– var den första att förstå den nukleära energin on myntade tilloch med benämningen kärnklyvning on förstod också vilkenenorm mängd energi som en enda klyvning friger ett gram uran geröver en miljon gånger mer energi än ett gram kol eller olja yvärrförstod även militärer vilken pangprocess klyvningen var – vi fårinte glömma att året var 1939 och kriget hängde på ett hår 1939skrev lbert instein inspirerad av ett annat av 1900talets geniereo zilard ett brev till president oosevelt där han informeradeom möjligheten att bygga en atombomb och han varnade presidenten för att itler kunde vara i stånd att bygga en sådan bomb fterdet berömda brevet tog militärerna kontrollen över klyvningenedan i december 1942 fyra år efter upptäckten av klyvningenstartade den första kärnreaktorn kallas CP1 under ledning av fysikern nrico ermi änskligheten trädde in i atomåldern edbuller och bång för redan i juli 1945 testade amerikanerna denförsta atombomben i ew exico den andra släpptes en månadsenare över iroshima och den tredje över agasaki ärnvapnetblev kärnenergins oäkting långt innan den första reaktorn börjadeproducera fredlig energi såsom värme och el n reaktor i stadenbninsk i yssland ca 120 km söder om oskva sattes i drift ijuni 1954 och anses vara den första kommersiella kärnreaktornolv är efter CP1 den första experimentreaktorn och nio år efterden första bombenAnsatsen till en kärnsupermaktch vad hände i verige rots att landet formellt inte var förberettför atomåldern har verige alltsedan början haft sin del i historien– det var i verige ise eitner svensk medborgare förstod klyvningens själva väsen det var här obelkommittén uppmärksamtföljde kärnfysikens utveckling det var från tockholm nricoermi efter att ha fått obelpriset i december 1938 i hemlighetåkte till USA för att skydda sin fru mot de tilltagande antijudiskaförföljelserna i uropa ynd bara att ise eitner aldrig hedradesmed obelpriset trots att hon intellektuellt sett förtjänade det merän tto ahn nom parentes sagt är det bara en av obelkommitténs talrika fadäserverige beslutade sig för att träda in mycket aktivt i tomåldernoch utvecklade både fredlig och militär atomenergi samtidigt juli år 1954 sattes den första reaktorn för vetenskaplig och litekrigisk forskning i drift i tockholms centrum på nuvarandeungliga ekniska ögskolan och var i många år ett ekka förneutronfysiker ch med den reaktorn visade man efter att denavvecklats och demonterats 1983 att man kan montera ner en kärnreaktor på ett tryggt och effektivt sätt och snyggt och prydligtöverlämna alla lokaler i händerna på vanliga användareramstegen i konstruktionen av den svenska atombomben gjordeatt den var mycket nära den första testen en detonering yckligtvisförstod svenskarna att ett innehav av en atombomb inte hade någonpraktisk betydelse i konkurrens med rustningsgiganten grannenpå andra sidan stersjön ovjetunionen ch även i politiskt ochekonomiskt avseende blev det allt mindre lönsamt utbyte motett mycket hemligt försvarsparaply och andra politiska fördelarfrån USAs sida avstod verige självmant från sin tillhörighet i denallt mindre exklusiva klubben för innehavare av atomvapen rån1962–63 koncentrerade verige praktiskt taget hela sin tekniskaforskningspotential på att konstruera egen kärnenergi et ärlite synd att exemplet med att självmant avstå från kärnvapen påsistone inte är så populärt i ellanöstern och järran stern enmånga många länder har under de senaste åren agerat på sammasätt verige tex kraina ack och lov för detz iemiec zwecja udzieliła jej chętnie gościny właśnie w zwecjiw miejscowości ungälv ise eitner po otrzymaniu listu odbezradnego tto ahna z opisem wyników doświadczenia zrozumiała jako pierwsza energetykę jądrową ukuła nawet określenierozszczepienie czyli rozbijanie jąder rozumiała też jak niesłychana jest ilość energii którą wyzwala jeden akt rozszczepianiajeden gram uranu daje ponad milion razy więcej energii niż jedengram węgla czy ropy naftowej iestety zrozumieli to równieżwojskowi cóż za bombowy proces to rozszczepienie – nie zapominajmy – rok był już 1939 i wojna wisiała na włosku 1939lbert instein napisał z inspiracji innego geniusza 20 wieku eozilarda list do prezydenta oosvelta informując go o możliwościbudowy bomby atomowej i ostrzegając rezydenta że itlermoże być w stanie taką bombę zbudować o tym słynnym liściewojskowi przejęli kontrolę nad rozszczepieniem uż w grudniu1942 roku – 4 lata po odkryciu rozszczepienia – wystartował pokomendą nrico ermiego pierwszy na świecie reaktor jądrowytak zwany CP1 udzkość wkroczyła w epokę jądrową hukiembo w lipcu 1945 merykanie przetestowali w stanie owy eksykpierwszą bombę atomową drugą zrzucili w miesiąc później nairoszimę trzecią na agasaki roń jądrowa stała się nieprawymdzieckiem energetyki jądrowej dużo wcześniej niż pierwszy reaktorzaczął produkować pokojową energię – ciepło i prąd elektrycznya pierwszy komercyjny reaktor jądrowy uchodzi reaktorw mieście bninsk w osji ok 120 km na południe od oskwyoddany do eksploatacji w czerwcu 1954 roku 12 lat po pierwszymeksperymentalnym reaktorze CP1 9 lat po pierwszej bombieNiedoszłe mocarstwo jądrowe co się działo w zwecji zwecja mimo iż formalnie nieprzygotowana do epoki jądrowej miała od początku swój maływkład w historię – to w zwecji ise eitner obywatelka szwedzka zrozumiała istotę rozszczepienia to omitet oblowskiśledził z uwagą rozwój fizyki jądrowej to ze ztokholmu nricoermi po odebraniu agrody obla w grudniu 1938 r wyjechałpotajemnie do USA chroniąc swoją żonę przed narastającymi w uropie antyżydowskimi prześladowaniami zkoda tylko że iseeitner nigdy nie została uhonorowana agrodą obla choć na niązasłużyła intelektualnie bardziej niż tto ahn awiasem mówiącto tylko jedna z nielicznych wpadek omitetu oblowskiegozwecja zdecydowała się wkroczyć bardzo aktywnie w pokęądrową rozwijając jednocześnie pokojową i wojskową energetykę lipcu 1954 roku pierwszy reaktor do badań naukowychno i trochę bombowych wystartował w centrum ztokholmuna terenie dzisiejszego rólewskiego nstytutu echnologii KTHi był przez wiele lat ekką dla wielu fizyków neutronowych właśnie na tym reaktorze wykazano po jego zamknięciu i demontażu w 1983 r że reaktor jądrowy można bezpiecznie i sprawniezdemontować a wszystkie lokale oddac czysto i bezpiecznie w ręcezwykłych użytkownikowostępy w konstrukcji szwedzkiej bomby atomowej były bardzo bliskie pierwszego testu eksplozji a szczęście zwecja zrozumiała że posiadanie bomby atomowej nie ma praktycznie znaczenia obronnego w konkurencji ze zbrojeniowym gigantemsąsiadem przez ałtyk – wiązkiem adzieckim a i polityczniei ekonomicznie stawało się to coraz mniej opłacalne w zamianza bardzo potajemny parasol obronny i inne polityczne korzyścize strony USA zwecja wyrzekła się sama przynależności do corazmniej ekskluzywnego klubu posiadaczy broni jądrowej praktycznie od 1962-63 roku cały potencjał naukowy i technicznyzwecji skupił się na konstruowaniu własnej energetyki jądrowej23

verige ett land med nio miljoner invånare har efter kriget varitett verkligt tekniskt fenomen två utmärkta bilmärken olvo ochSAAB telekommunikationsjätten ricsson vars makt bara ökar osvet var alltså inte så konstigt att man beslutade att bygga en egenkärnreaktor edan 1972 byggde ASEA tom den första reaktornskarshamn 1 som senare blev en svensk specialitet en kokvattenreaktor BWR) nom loppet av 13 år genomfördes en nukleärelektrifiering av verige r 1985 sattes den tolfte och sista reaktorni drift orsmark 3etta ekologiskt förträffliga energisystem har till hälften byggtsav vatten till hälften av atomer et är bara att gratulera och förnöjsamt tända lyset under de mörka svenska kvällarna och se till attreaktorerna arbetar tillförlitligt och tryggt verige har blivit och äralltjämt världens största konsument av kärnenergi per medborgare7 000 kilowattimmar per medborgare och årDen Nya energipolitiken eller början på den postrationalistiskaeran?en kärnkraftsenergin har haft otur nte bara på grund av devanhedrande haveriernaolyckorna på kraftverken i arrisburg ochjernobyl som inte borde ha inträffat men istället lärde oss vilkamisstag man inte får begå ärnkraftsenergin har haft otur därföratt den utvecklades parallellt med medborgarsamhällets stormigaframväxt och med att den sociala upprördheten hopade sig i mångavästländer tudentrevolten 1968 ietnamkriget och upprördheten som svallade i USA och snart spred sig till uropa rädslan fören styrkekonfrontation med kommunismen den växande misstronmot modellen med ett samhälle som var styrt av experter – alltdetta var tvunget att samla sig kring något många samhällen isynnerhet de som domineras av sekulariserade protestantiska värderingar blev ett liv i välfärd utan rädsla för djävulen eller evigfördömelse lite av ett liv utan kompass ärnkraftsenergin blevett förträffligt mål för dessa upprörda känslor i samhället det ondaDe politiska partierna överträffadevarandra i kärnkraftshysteri, detantogs till och med en lag somskulle ge fyra års fängelse förutveckling och byggande av nyareaktorer i Sverige.som måste bekämpas många samhällen utvecklades följande förenklade och negativa sätt att uppfatta kärnkraften– en är uttänkt och utvecklad av experter som är ansvariga förbla skapandet av massförstörelsevapen och är intimt förbundenmed kärnvapenframställning– adioaktiviteten denna osynliga fara man inte vet hur manska skydda sig mot är en integrerad del av kärnkraftsenergi ochradioaktivt nedfall skapar olösliga problem– en tekniskt mycket komplicerad och i praktiken är det omöjligt att undvika allvarliga haverierKärnfysiker = brottslingill råga på allt elände blandade politikerna sig i det hela ställetför att i förnuftets namn rationalisera problemen gjorde politikernavalfläsk av kärnkraftsenergin ärnkraften blev ett argument irochę szkoda że ten przykład samowyrzeczenia się posiadaniabroni jądrowej nie jest zbyt popularny ostatnio na liskim i dalszymschodzie le wiele wiele krajów w ciągu ostatnich lat postąpiłopodobnie jak zwecja np kraina o i hwała oguzwecja kraj 9 milionów ludzi to w latach powojennychprawdziwy techniczny fenomen dwie własne marki świetnychsamochodów olvo i SAAB rosnący w potęge gigant telekomunikacyjny ricsson itp – więc nic dziwnego że postanowionoteż zbudować samemu reaktory jądrowe ASEA tom już w 1972zbudowała pierwszy reaktor bedący później szwedzką specjalnością– reaktor lekkowodny wrzący – BWR skarshamn 1 i w ciągu 13lat dokonała jądrowej elektryfikacji zwecji 1985 oddano doużytku ostatni dwunasty reaktor – orsmark 3oskonały ekologicznie system energetyczny został zbudowany– cała elektryczność pochodzi – pół na pół – z wody i z atomuic tylko sobie pogratulować i z zadowoleniem włączać światłow ciemne szwedzkie wieczory i dbać o to żeby reaktory pracowały niezawodnie i bezpiecznie zwecja stała się i jest do dziś największym na świecie konsumentem energii jądrowej na obywatela7 000 kilowatogodzin na obywatela rocznieNowa Energetyczna Polityka, czyli początek ery postracjonalizmu?le energetyka jądrowa miała pecha ie tylko z powodu niesławnych wypadków w elektrowni w arrisburgu i w zarnobyluktóre nie powinny się były zdarzyć – ale za to nauczyły nasjakich błędów nie wolno popełniać nergetyka jądrowa ma pechabo jej burzliwy rozwój następował równolegle z burzliwym rozwojem społeczeństw obywatelskich i z nagromadzeniem sięogromnych emocji społecznych w wielu krajach zachodnichtudencka rewolta z 1968 r wojna w ietnamie i rozbujaniesię emocji społecznych w USA które rozprzestrzeniły się wkrótcena uropę strach przed siłową konfrontacją z komunizmemrosnący sceptycyzm wobec modelu społeczeństwa kierowanegoprzez ekspertów – to wszystko musiało się na czymś skupić wielu społeczeństwach w szczególności zdominowanych przezzsekularyzowane protestanckie tradycje życie w dobrobycie bezstrachu przed diabłem czy wiecznym potępieniem stało się trochężyciem bez kompasu nergetyka jądrowa została doskonałymcelem burzliwych emocji społecznych złem które należy zwalczaćśród wielu społeczeństw wyrobiła się następująca uproszczonai negatywna percepcja energetyki jądrowej– jest ona wymyślona i rozbudowana przez ekspertów odpowiedzialnych min za stworzenie broni masowego rażenia ma ścisłyzwiązek z produkcją broni jądrowej– radioaktywność to niewidzialne niebezpieczeństwo przedktórym nie wiadomo jak się uchronić jest integralną częściąenergetyki jądrowej odpady jądrowe stwarzają nierozwiązywalneproblemy– bardzo skomplikowana technicznie i w praktyce nie pozwalająca uniknąć poważnych awariiJądrowiec = kryminalistaa domiar złego wkroczyła do akcji polityka olitycy zamiastw imię rozsądku racjonalizować problemy zrobili z energetykijądrowej mięso wyborcze nergetyka jądrowa stała się argumentemw walce o wyborców ak wiadomo w takiej walce pierwszą ofiarąpada zdrowy rozsądek politycznienie problemów energetykijądrowej bardzo skutecznie zaciemniło obraz orzyści – produkcjataniej ekologicznie czystej elektryczności zostały skutecznieprzesłonięte poczuciem ryzyka i strachu ardzo ładnie ujął to24

kampen om väljarna om bekant är det sunda förnuftet det förstaoffret i en sådan kamp olitiseringen av kärnkraften har på ettmycket effektivt sätt fördunklat bilden änslan av risk och rädslahar fått skymma fördelarna – billig produktion ekologiskt renelektricitet n av samtalsdeltagarna i ett svenskt teveprogramhar formulerat det mycket fint ad ska vi med kärnkraftsenergiPartie polityczne zaczęły sięlicytować w antyjądrowejhisterii, uchwalono nawet prawozabraniające, pod karą 4 latwięzienia, rozwoju i budowynowych reaktorow na terenieSzwecji.till när vi bara behöver trycka på strömbrytaren för att lyset skatändasverige genomförde en folkomröstning om kärnkraftsenerginen folkomröstning med endast negativa alternativ dvs hur snabbtman skulle stänga reaktorer som just tagits i bruk e politiskapartierna överträffade varandra i kärnkraftshysteri det antogs tilloch med en lag som skulle ge fyra års fängelse för utveckling ochbyggande av nya reaktorer i verige et har tagit politikerna trettio år att inse att en sådan lagparagraf inte bara är meningslös utanen skymf mot allt sunt förnuft nder tiden krävde politiken somalltid sina rituella offer vå reaktorer i arsebäck i södra verigefick gå till slakt dvs de stängdes en en process för att upphävanämnda lag mot kärnkraft har inletts nligt lagens bokstav sysslarjag sedan tjugo år tillbaka i själva verket med kriminell verksamheti verige – jag tänker ut nya reaktorer anske kommer det till slutatt legaliserasch som för att komplettera postrationalismen ger samma politiker som stängde reaktorn i arsebäck sitt medgivande till attutnyttja de återstående tio reaktorerna desto intensivare verigeförblir det land som förbrukar mest kärnkraftsenergi per capitaen reaktorerna ska vi exploatera ännu mer det är som att köraolvo men trycka på gaspedalen som i en orscheVad gör de andra?åt oss ta ett exempel som liknar verige yskland en förreförbundskanslern erhard chröder som regerade i ett broderligtfamntag med e gröna gick i exakt samma spår som verigeman beslutade att avveckla kärnkraften och ersätta den med– väderkvarnar i väntar utan illvilja på att den nya regeringenska tillhandhålla tillförlitlig information om kostnaderna och omhur denna yra påverkar naturen ag är ingen motståndare till väderkvarnar eller solpaneler men jag föredrar att titta på siffror ochanalysera fakta åde vind och sol har sin roll i energisystemens ymniga blandning men tout proportions gardée inom tekniken gårdet inte att lura naturen särskilt länge et går inte att segla i bergen det går inte att värma upp husen i orrland med solpanelerinland som inte har smittats av den svenska hysterin håller på attbygga en ny EPRreaktor uropean ressurized ater eaor debaltiska länderna har just kommit överens om att en ny EPRreaktorska byggas i gnalina i itauen och där ersätta den gamla postsovjetiska reaktorn av samma typ som i jernobyljeden z rozmówców w szwedzkim programie telewizyjnym nacóż nam energetyka jądrowa jeśli robimy pstryk wyłącznikiemi światło się świecizwecja przeprowadziła referendum na temat energetyki jądrowej referendum w którym były tylko opcje negatywne tznjak szybko zamykać reaktory które dopiero co oddano do użytkuartie polityczne zaczęły się licytować w antyjądrowej histeriiuchwalono nawet prawo zabraniające pod karą 4 lat więzieniarozwoju i budowy nowych reaktorow na terenie zwecji 30 latzajęło politykom uświadomienie że taki paragraf nie ma nietylko sensu ale uwłacza zdrowemu rozsądkowi międzyczasiepolityka jak to zawsze wymagała rytualnych ofiar – pod nóżpolityki poszły tzn zostały zamknięte dwa reaktory na południuzwecji w arsebäck a to rozpoczął się proces anulowania rzeczonego antyjądrowego paragrafu raktycznie biorąc zgodniez literą prawa przez ponad 20 lat zajmuję się w zwecji kryminalnądziałalnością – wymyślam nowe reaktory – może mi to w końcuzalegalizująo i żeby dopełnić postracjonalizmu – ci sami politycy którzyzamknęli reaktory w arsebäck wydają zgodę na dużo bardziejintensywne wykorzystanie pozostałych 10 reaktorów zwecjapozostanie najbardziej jądrowym krajem per capita le reaktorybędziemy eksploatować mocniej tak jakby jeździć olvem a dociskać pedał gazu jak w orscheCo robią inni?acznijmy od przypadku szwedzkopodobnego iemcy anclerzchroeder rządząc w braterskim uścisku z zielonymi szedł

ankrike har beslutat att utöka sin stora reaktorflotta – över 50reaktorer i drift som producerar mer än 80% av elektriciteten – medytterligare en EPRreaktor talienarna vill bygga en ny reaktor iaslovské ohunice i lovakien och tjeckerna tror konsekvent påkärnkraftens framtid och planerar att bygga en ny reaktor anskei emelin kanske någon annanstans USA främjar eorge ush regering byggandet av nya lättvattenreaktorer fördelaktiga lån och skattlättnader har godkänts förbyggandet av 4–5 nya reaktoreren den verkliga revolutionen sker i sien apan orea och nundien och ina har förstått att de inte kan överleva energi ochmiljömässigt så länge till utan kärnkraftsenergi lja och gas intebara kostar för mycket snart lär det råda brist på olja och dessutomär både gas och olja tunga politiska argument bland alltför tungaoch alltför mottagliga för historiens stormvirvlaren gamla tekniken att producera elektrisk energi med lättvattenreaktorer i dag kallad eneration III utnyttjar inte uran såeffektivt och den kanske inte heller kommer att förslå et behövsalltså en ny typ av reaktorer – eneration IV. ina planerar attfram till år 2030 ta 50 nya reaktorer i drift däribland 15 ur dennya generationen ram till år 2050 vill de ha 150 reaktorer varav50% ur den nya generationen ndien håller sedan en längre tid påatt parallellt utveckla en autonom kärnkraftslinje som inte baseraspå uran utan på toriumNy kärnkraftsenergien klarar sig de asiatiska länderna själva yckligtvis är de intetvungna till det fter mångåriga nukleära tvister har USA ochrankrike kommit överens och samarbetar nu med att utvecklareaktorer ur eneration IV eneration IV nternational orumGIF koordinerar samarbetet mellan ett tiotal utvecklade kärnkraftsländer rankrikes president acques hirac har till och medvalt ut den reaktor han tycker bäst omad är då denna ärde generation korthet bättre effektivareoch säkrare reaktorer som utnyttjar uran mycket bättre än dagensreaktorer sk kärnbränslekopiering så det finns ingen risk att detblir brist på uran som det kommer att bli på olja essutom producerar dessa reaktorer mindre kärnavfall vilket självklart berorpå att kärnbränslet uranet utnyttjas bättre idare den intensivaforskningen kring nukleär transmutationsom hänger ihop medhanteringen av kärnavfallet ett områdeinom vilket författarentill denna artikel är specialist visar att detfinns goda grunder fören ny samhällsdebattom kärnkraftsenergiärnenergi kan varasäker och effektiv ekoEnligtundersökningartror mer än 70%av de unga isamhället påkärnenergi.nomiskt och miljömässigt billig och slutligen – den ökar intehotet om spridning av kärnvapen utan kan tvärtom nyttja detplutonium som finns samlat i bomber till att producera elektricitetörvandla megaton till megawattm man tror att framtidens energiframställning av miljömässiga skäl måste baseras på väte finns det inget som slår kärnenerginär det gäller att framställa väte en det är ämne för en heltannan artikeldokładnie szwedzkimi śladami postanowiono zamknąćenergetykę jądrową i zastąpić ją wiatrakami oczekajmy zezłośliwościami aż nowy rząd dopuści do rzetelnych informacjina temat kosztów i wpływu na środowisko tej wietrznej euforiiie jestem żadnym wrogiem wiatraków czy paneli słonecznychlubię jednak patrzeć na liczby i analizować dane wiatr i słońcemają swoje role w bogatej mieszance systemów energetycznychale w technice nie da się zbyt długo oszukiwać przyrody ieda się pływać żaglówka po górskich rzekach nie da się ogrzewaćdomów panelami słonecznymi zimą w orrlandiiinlandia nie zarażona szwedzką histerią buduje nowy reaktorEPR uropejski eaktor iśnieniowy kraje ałtyckie dogadały sięwłaśnie ze nowy EPR zostanie wybudowany na itwie i zastąpi tamstary postsowiecki reaktor czarnobylskiego typu w gnalinierancja postanowiła powiększyć swoja ogromną flotę reaktorów– ponad 50 pracujących reaktorów wytwarzających ponad 80%elektryczności – o kolejny EPR łosi chcą wybudować nowyreaktor zamiast u siebie – w ohunicach na łowacji a zesikonsekwentnie wierzą w jądrową przyszłość i planują budowękolejnego reaktora oże w emelinie może gdzie indziej USA rząd usha stymuluje budowę nowych reaktorówlekkowodnych – korzystne kredyty i ulgi podatkowe zostałyzatwierdzone na budowę 4–5 nowych reaktorowle prawdziwa rewolucja dzieje się w zji aponia orea a teraz hinyi ndie zrozumiały że nie przeżyją energetycznie ani środowiskowozbyt długo bez energetyki jądrowej drowy rozsądek czyli analizakorzyści i ryzyka stymuluje gwałtowny rozwój energetyki jądrowejopa i gaz nie tylko za dużo kosztują ropy zacznie podobno wkrótce brakować ale i gaz i ropa to twarde polityczne argumentyzasami zbyt twarde i zbyt podatne na zawieruchy dziejowetara lekkowodna energetyka jądrowa nazywana dziś eneracją III wykorzystuje uran zbyt nieefektywnie też może go niewystarczyć potrzeba więc reaktorów nowego typu – eneracjiIV hiny planują do roku 2030 oddać do eksploatacji 50 nowychreaktorów w tym 15 nowej generacji do roku 2050 chcą mieć150 reaktorów z tego ok 50 nowej generacji ndie od dłuższegoczasu rozwijają równolegle autonomiczną linię energetyki jądrowejopartej nie na uranie a na torzeNowa energetyka jądrowale czy kraje azjatyckie poradzą sobie same a szczęscie niemuszą o wieloletnich jądrowych sporach USA i rancja dogadałysię i współpracują w badaniach nad rozwojem reaktorów eneracjiIV. iędzynarodowe forum zwane GIF – eneration IV nternationalorum koordynuje współpracę kilkunastu rozwiniętych krajówjądrowych rezydent hirac dokonał nawet wyboru któryreaktor podoba mu się najbardziej co to jest ta zwarta eneracja rótko lepsze efektywniejszei bezpieczniejsze reaktory wykorzystujące uran dużo lepiej niżreaktory dzisiejsze tzw powielanie paliwa jądrowego tak żenie ma obawy iż uranu braknie tak jak ropy rzy tym reaktoryte mają produkować mniej odpadów jądrowych co rzecz jasnawynika z lepszego wykorzystania paliwa jądrowego uranu dalejbardzo intensywne badania w dziedzinie transmutacji jądrowej –mającej związek z utylizacją odpadów jądrowych – dziedzinie w której autor tego artykułu jest specjalistą dowodzą że sąpodstawy do nowego dialogu społecznego na temat energetykijądrowej nergetyka jądrowa może być bezpieczna i efektywnatania ekonomicznie i środowiskowo i wreszcie – nie będzie zwiększać zagrożenia rozprzestrzeniania się broni jądrowej ale –przeciwnie – może spożytkować nagromadzony w bombach pluton26

Vad kan Polen lära sig av det nukleära Sverige?et viktigaste är kanske att förklara för sig själv dvs samhälletatt dagens och morgondagens kärnenergi kan lösa många polskaproblem nte bara energimässiga– an uppnår större energioberoende ärnreaktorer i drift ärmycket okänsliga förbränslekriser och deflesta politiska kriseret är bättre att räknamed sig själv än medmusketörerna allusiontill den polska regeringens förslag till att bildaett energi – NATO somskulle agera som de tremusketörerna en för alla alla för enWedług badań,ponad 70% młodegospołeczeństwawierzy w energetykęjądrową.– ett längre perspektiv högtemperaturreaktorer är en förträffligvärmekälla för att gasifiera eller göra kol flytande ol har olengott om – det är både dyrt och dumt att elda upp den i värmepannan v kol kan man få både gas och bensin och många andrafördelar– ett ännu längre perspektiv kärnenergi förbereder infrastrukturen för ett energisystem baserat på väte en epoken kan kommasnarare än vi tror antingen av hänsyn till klimat och miljö – denfortskridande växthuseffekten och klimatförändringarna eller avekonomiska och politiska skäl – det växande priset på olja ochgas tillsammans med politiskt beroende av råvaruleverantörernatvingar fram en snabb transformation av energisystemetverige undergräver sin ekonomiska och politiska existens ominte energipolitiken förändras veriges snabba utveckling underförra århundradet vilade på tre pelare– illig lättillgänglig och pålitlig elenergi som stimulerade denenergislukande men inkomstbringande industrin och garanteradeen god levnadsnivå även i påvra geografiska breddgrader– tort energioberoende örutom råolja som huvudsakligenanvänds för transport är verige fortfarande oberoende av löpanderåvaruförsörjning– ögutbildat och teknikvänligt samhällevvecklas kärnkraften blir verige beroende av gas – idag finnsinget annat alternativ – tillsammans med alla politiska och ekonomiska konsekvenser det skulle innebärach det teknikvänliga och rationella samhället yckligtvis existerar det fortfarande nligt undersökningar tror mer än % avde unga i samhället på kärnenergi e föredrar en rationell kärnaframför att betala för politisk enfaldPS. ag har inte nämnt något om energi baserad på fusion kärnsyntes et stämmer om tillbaka om femtio år då kanske det finnsnågot att tala om W.G. na produkcję elektryczności amienić megatony na megawatyeśli wierzyć że przyszłość energetyki musi być oparta – ze względów środowiskowych – na wodorze to nie ma nic lepszego niżenergetyka jądrowa jako środek do produkcji wodoru le to jużcałkiem inny artykułCzego Polska ma się nauczyć od jądrowej Szwecji?hyba najważniejsze to wytłumaczyć sobie tzn społeczeństwu żedzisiejsza i jutrzejsza energetyka jądrowa może rozwiązać bardzowiele polskich problemów ie tylko energetycznych– zyskanie większej niezależności energetycznej racującereaktory jądrowe są bardzo odporne na kryzysy paliwowe i nawiększość kryzysów politycznych epiej liczyć na siebie niż namuszkieterów luzja do propozycji polskiego rządu by stworzyćenergetyczne NATO działające jak muszkieterowie jeden za wszystkich wszyscy za jednego– dłuższej perspektywie tzw reaktory wysokotemperaturowesą wspaniałym źródłem ciepła do upłynniania czy gazyfikacji węglaęgla mamy sporo – głupio to i drogo palić tym węglem podkotłami ożna mieć z węgla i gaz i benzynę i dużo innych korzyści– jeszcze dłuższej perspektywie energetyka jądrowa przygotuje dobrą infrastrukturę do systemu energetycznego opartegona wodorze a epoka może przyjść dużo prędzej niż sobie to wyobrażamy albo względy klimatycznośrodowiskowe – postępujący efektcieplarniany i zmiany klimatu albo względy ekonomicznopolitycznych – rosnąca cena ropy i gazu wraz z polityczną zależnościąod dostawców tych surowców wymuszą szybką transformacjęsystemu energetycznego zwecja – jeśli nie zmieni swojej polityki energetycznej topodważy podstawy swojej ekonomicznopolitycznej egzystencjiurzliwy rozwój zwecji w zeszłym wieku opierał się na trzechfilarach– taniej łatwo dostępnej i niezawodnej energii elektrycznej którastymulowała rozwój energochłonnego ale wysokodochodowegoprzemysłu i gwarantowała dobry poziom życia nawet w kiepskichszerokościach geograficznych– dużej niezależności energetycznej oza ropą naftową używanągłównie w transporcie zwecja jest wciąż niezależna od bieżącychdostaw surowców energetycznych– wysokowykształconym i protechnicznym społeczeństwiedejście od energetyki jądrowej uzależni zwecję od gazu– nie ma dzisiaj innej alternatywy – wraz ze wszystkimi tegokonsekwencjami politycznoekonomicznymi protechniczne racjonalne społeczeństwo a szczęście istniejenadal edług badań ponad 70 % młodego społeczeństwa wierzyw energetykę jądrową oli racjonalne jądro niż płacenie za polityczną głupotęFoto: Anna BidakowskaWacław Gudowskiprofessor, Nuclear and Reactor Physics,Kungliga Tekniska Högskolan iStockholmWacław Gudowskiprofesor, Instytut Fizyki i TechnikiJądrowej Królewskiej Politechniki wSztokholmiePS. ie wspomniałem nic o energetyce opartej na fuzji synteziejądrowej o prawda ogadamy o tym za 50 lat wtedy może będzieo czym rozmawiać W.G. 27

życie codzienne i artystyczne Y vardag & kulturevenemangMitteleuropaFoto: Tom BonnaltMargareta Petrés utställning”Färgen - ett språk” den 18 marsi år inleder verksamheten påMitteleuropa, Stockholms nyakonstgalleri.Centraleuropa, som Sverige har haft så livaktiga band tilltidigare, måste nu upptäckas på nytt. Mentalt, för politiskoch ekonomiskt utgör Centraleuropa sedan ett tiotal år enintegrerad del av Europa. Ett Europa utan tillnamn; Väst-, Öst-,gamla, nya osv. Kulturellt är Europa dock inte enhetligt och låtoss hoppa att det förblir på det viset. Den berömda tjeckiskaförfattaren Milan Kundera anser till och med att det ärcentraleuropéerna som är de mest innerliga européerna, detvill säga de som fäster störst vikt vid europeiska värderingar.Kanske för att de vet hur det är att vara utanför Europa.Mitteleuropa – Centraleuropa – med sin mosaik av olikafolk, kulturer, språk och religioner är, som Milan Kunderaskriver, en idealiserad och kondenserad bild av Europa medall dess rikedom av mångfald – största möjliga mångfald påminsta möjliga yta. ”Detta är också ambitionen och målet fördetta galleri”, förklarar galleriets grundare Piotr Cegielski.Galleri Mitteleuropa, litet till ytan men smakfullt inrett,kommer huvudsakligen att ställa ut modern konst menäven syssla med kommersiell verksamhet; försäljning påkommission (även äldre konst), rådgivning, förmedling ochpublikationer om konst.Wernisażem Margarety Petré „Färgen – ett språk”, 18marca bieżącego roku, rozpoczyna działalność nowagaleria w Sztokholmie – Mitteleuropa.Europa środkowa, z którą Szwecja miała tak intensywnewięzi dawniej, teraz musi być odkrywana na nowo – mentalnie– bo politycznie i gospodarczo stanowi od kilkunastulat integralną część Europy. Europy bez przydomków:zachodnia, wschodnia, stara, nowa itd. Ale kulturalnie– Europa jednolita nie jest i tak, miejmy nadzieję, pozostanie.Wybitny czeski pisarz Milan Kundera uważa nawet, że najbardziejszczerymi europejczykami, tj. ludźmi najbardziejprzywiązanymi do europejskich wartości są środkowieuropejczycy. Może dlatego, że wiedzą, jak to jest być pozaEuropą.Mitteleuropa ze swoją szachownicą ludów, kultur, języków,religii, (tu posłużymy się cytatem z internetowej stronygalerii) to, jak ładnie napisał Milan Kundera, wyidealizowany,skondensowany obraz Europy w całym bogactwie jejróżnorodności – maksimum różnorodności na minimumprzestrzeni. Taka jest też nieskromna ambicja tej galerii– deklaruje na koniec jej założyciel Piotr Cegielski.Galeria, istotnie dość minimalna, jeśli chodzi o przestrzeń,ale ze smakiem urządzona, będzie wystawiała główniesztukę współczesną. Zajmie się jednak również działalnościąkomercyjną: sprzedaża komisową (także sztuki dawniejszej),doradztwem, pośrednictwem, publikacjami na temat sztuki.www.mitteleuropa.se28

życie codzienne i artystyczneYvardag & kulturevenemangArkiv: För dem är det bara skräpAv den 3,5 miljoner stora judiska befolkning som bodde iPolen under mellankrigstiden finns det i dag kvar 5–6 000personer, mestadels äldre, av vilka endast 1 000 vill kännas vidsitt ursprung, om man ska tro den allmänna folkräkning somgenomfördes för några år sedan. Judarna har försvunnit frånpolska städer och samhällen. Tre miljoner judar mördadesunder den tyska ockupationen och bland de ca 250 000 fannsi Polen under åren 1945-46 lämnade majoriteten landet efterpogromen i Kielce 1946. De återstående emigrerade efter detraumatiska åren 1949-50 och 1956-57, och slutligen efter denantisemitiska kampanjen 1968-69 som en gång för alla gjordePolen till ett land praktiskt taget utan judar.Vart och ett av ovanstående datum har burit med sigkonsekvenser, inte bara för alla dessa människor, utan ävenför vittnesbörden om det judiska livet i Polen: dokumentfrån mosaiska församlingar, institutioner, organisationer,politiska grupperingar, entreprenörer och opinionsbildandeetablissemang. Deras värde – till skillnad från dokumentframställda av den statliga administrationen och dess grenar– består i att de presenterar ett judiskt synsätt och inifrånvisar hur detta samhälle fungerade. För en grundlig historikersom ägnar sig åt det judiska livet i Polen är denna flödandekunskapskälla helt enkelt ovärderlig.Archiwa: Dla nich są to śmieciePo 3,5-milionowej społeczności żydowskiej zamieszkującejw granicach II Rzeczypospolitej pozostało dzisiaj 5-6 tysięcyosób, przeważnie w starszym wieku, z których, jeśli wierzyćspisowi powszechnemu przeprowadzonemu kilka lat temu,jedynie 1100 przyznaje się do swojego pochodzenia. Żydziznikli z krajobrazu polskich miast i miasteczek. 3 milionyzamordowano w latach okupacji hitlerowskiej, a spośródokoło 250 tysięcy, którzy w latach 1945-46 znaleźli się wPolsce, większość opuściła kraj po pogromie kieleckimw 1946r., pozostali po kolejnych traumach w latach 1949-50,1956-57, wreszcie po antysemickiej kampanii lat 1968-69, któraostatecznie uczyniła Polskę praktycznie krajem bez Żydów.Każda z powyższych dat niosła skutki nie tylko dla losówludzkich, ale także dla losu świadectw żydowskiego życiaw Polsce: dokumentów wytworzonych przez żydowskiegminy, instytucje, organizacje, ugrupowania polityczne,środowiska gospodarcze czy opiniotwórcze jednostki. Ichwartość – w odróżnieniu od dokumentów wytwarzanychprzez administrację państwa i jej agendy – polega na tym,że prezentują optykę żydowską i pokazują funkcjonowanietej społeczności od wewnątrz. Dla rzetelnego historyka życiażydowskiego w Polsce, wiedza płynąca z takiego źródła jestwprost nieoceniona.Upp i rökDen stora judiska diasporan i Polen före andra världskriget,den judiska befolkningens intensiva religiösa, samhälleliga,kulturella och ekonomiska liv, den stora mängd institutioner,organisationer och partier som verkade på s.k. judiskagator, och deras kontakter med makthavare från denstatliga administrationen, polisen, den lokala förvaltningeni polska städer och samhällen, allt detta ledde till att detskapades en stor mängd dokument, både för gruppenseget bruk men också för motsvarande statlig myndighetsbehov. Tillsammans med den tyska ockupationen ochinledningen på ”den slutliga lösningen av judefrågan” blevden organisatoriska infrastrukturen för den judiska gruppenfullständigt ödelagd, materiell egendom plundrades, ochdokumenten kom att dela människornas öde.Förstörelsen fullbordades under den första periodenefter andra världskriget. Böcker, i synnerhet religiösa, olikaförkrigstidningar, anteckningar och dokument återfannshär och där, de hittades i olika skrymslen, vrår och undergolvbrädor, men betraktades som makulatur, i synnerhetom de var skrivna på jiddisch. De kastades på sophögen, ochännu oftare eldade man med dem i spisen för att spara påved eller kol som det vid den tiden var så svårt att få tag på.Idag finns det praktiskt taget knappt några förkrigsarkiv kvarfrån mosaiska församlingar, politiska, kulturella eller socialaorganisationer. Den främsta informationskällan för en polskforskare – vid sidan av tämligen välbevarade samlingar avjudiska tidningar, däribland polskspråkiga– kan vara dokument som framställts avPoszły z dymem razem z ludźmiWielkość żydowskiej diaspory w Polsce, w okresie przedII wojną światową, intensywność życia religijnego,społecznego, kulturalnego i gospodarczego ludnościżydowskiej, mnogość instytucji, organizacji i partiifunkcjonujących na tak zwanej ulicy żydowskiej i ich stosunkiz władzami administracji państwowej, policją, administracjąsamorządową polskich miast i miasteczek, prowadziły dotworzenia ogromnej ilości dokumentów na użytek własnylub dla potrzeb odpowiednich urzędów państwowych.Wraz z nastaniem okupanta niemieckiego i rozpoczęciemakcji „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”,całkowitemu zniszczeniu uległa infrastruktura organizacyjnatej społeczności, dobra materialne zrabowano, a dokumentypodzieliły los ludzi.Dzieła zniszczenia dopełniono w pierwszym okresiepowojennym. Znajdowane tu i ówdzie, wyciągane z różnychschowków, zakamarków, spod podłóg książki, najczęściejreligijne, przedwojenne gazety, różne zapiski, dokumentytraktowano jak makulaturę, zwłaszcza gdy pisane byływ języku żydowskim, i wyrzucano na śmietnik, a jeszczeczęściej palono nimi w piecach domowych, bo oszczędzałydrewno i trudno osiągalny wówczas węgiel. Dzisiaj archiwaprzedwojennych żydowskich gmin religijnych, organizacjipolitycznych, kulturalnych i społecznych praktycznie nieistnieją a głównym źródłem wiedzy dla polskiego badacza,obok nieźle zachowanych zbiorów prasy żydowskiej, wtym pism polskojęzycznych, mogą być*sid. 30 dokumenty wytworzone przez organa *str. 3129

życie codzienne i artystyczne Y vardag & kulturevenemang*statliga organ, eller dokumentsom judiska institutioner varförpliktigade att skriva åt dessaorgan, och för tidigare tidsperioderäven kyrkliga källor. Utifrån dettamaterial går det dock inte att inbegripaalla aspekter av judiskt liv, eftersom detinte tränger ner i den verklighet sombeskrivs eller i de inre betingelserna förett judiskt liv i samhället och nationen.Återuppbyggnad och nedgångKriget tog slut. De judar som lyckatsöverleva återvände från nazistiskaläger, gömställen och partisanförband.De var ca 80 000. Snart inleddesrepatrieringen av polska medborgarefrån Sovjetryssland. I juli 1946 fannsca 250 000 judar på polskt område.Det var bara ett kort ögonblick i denjudiska befolkningsgruppens historia,för kort därefter bröt den grymmapogromen i Kielce ut, varpå nära 100000 människor inom loppet av knapptåtta månader flydde i panik från landet.Men direkt efter befrielsen, trots dendåliga atmosfären runt judarna, vardenna grupp otroligt dynamiskt.Pressen återupplivades, det uppstodteatrar, traditionella judiska politiskapartier och samhällsorganisationertog upp sin verksamhet, judiskt ochhebreiskt skolväsen liksom hälso- ochsocialvård återuppbyggdes. Rollensom huvudsaklig initiativtagareoch organisatör vilade på Judiskacentralkommittén som samladerepresentanter från alla politiskakretsar; från kommunister till sionisterpå högerkanten.Dokumentationen över dennaperiod, om än långt rikare än den överförkrigstiden, är inte heller fullständig.Judiska centralkommitténs verksamhetoch dess lokala avdelningar ochkommittéer är väldokumenterade.Däremot har dokumentationen översionistiska partier och organisationerendast bevarats fragmentariskt. Denfortskridande sovjetiseringen av detpolitiska livet ledde till att den politiskapluralismen minskade. I slutet av 194930upplöste ministeriet för offentligadministration de sionistiska partiernaoch organisationerna på administrativväg, och beordrade de lokalamyndigheternas sociala och politiskaavdelningar att se till att beslagtagnadokument från de upplösta partiernaoch organisationerna överlämnadestill Judiska historieinstitutet sombildades 1947. Varför det inte blev så kanman bara gissa sig till. Säkerligen togaktivister från dessa organisationer medsig dokumenten när de emigreradetill Israel. Gjorde aktivister från Bund(judiska arbetarpartiet) sammasak? I alla fall finns även detta partisarkivbestånd bara fragmentarisktbevarat i Polen.I Judiska centralkommitténs ställebildades 1950 Judiska samhällskulturellaföreningen i Polen (TSKŻ) som framtill 1968 förde en tämligen livlig socialoch kulturell verksamhet. De bedreväven undervisning. I de mosaiskaförsamlingarna existerade en merskenbart än faktiskt verksamhet.Det fanns en statlig judisk teater ochett judiskt historieinstitut, ett förlagsom gav ut judiska böcker, en judiskdagstidning och en litterär tidskrift.Med utgångspunkt i den samladedokumentationen för perioden 1950-68 är luckan i dokumentationen överTSKŻ tankeväckande och slående.Organisationens arkiv, systematiseratoch katalogiserat av arkivarier frånJudiska historieinstitutet, upphörår 1960. Samlingarna från perioden1960-65 är ofullständiga. Dokumentframställda av TSKŻ under de följandeåren finns än i denna dag varken iJudiska historieinstitutets arkiv eller iTSKż eget arkiv (bortsett från löpandedokument).Utan förställningsförmåga ochansvarTSKŻ är den största judiskasekulariserade organisationen i Polen.Fram till år 1968, trots de begränsningarsom rådde under kommunisttiden,fyllde föreningen en viktig uppgiftför det judiska samhället. Liksomför andra judiska organisationer varhändelserna i mars 1968 ett dödligt slagmot föreningen; tusentals medlemmaroch alla betydande aktivister tvingadesemigrera. Det medverkade till attinsamlandet och bevarandet av skriftligdokumentation och fotografier i arkivetförsummades.Man vet inte var TSKŻ dokumentfrån åren 1966-68 har tagit vägen.Om de försvann under flytten1970 till föreningens nya lokaler påGrzybowskitorget i Warszawa ellerom de slängdes ner i byggnadenskällare tillsammans med tusentalsjudiska böcker, till rov för råttor ochfukt. Sanningen är dock att problemetmed arkivmaterialet, dess skick ochförvaringssätt, aldrig har tilldragitsig någon uppmärksamhet frånföreningens ledning efter 1968. Jag kaninte erinra mig att ett enda av TSKŻledningsmöten eller styrelsemötenunder de senaste 20 åren skulle haägnats åt arkiveringen av dokument,bilder, bokmanuskript som detnedlagda förlaget IDISZ BUCH aldrighann ge ut före mars 1968, och somfanns i TSKŻ-organet FolkSztymes arkiveller de judiska tidsskrifter, bland demovärderliga tidningslägg med skriftenDOS NAJE LEBN, som kom ut sedan 1944och var den första efter ockupationen.Förra året inträffade en katastrof:det sedan år misskötta ochofinansierade arkivet lades heltenkelt ner. Lokalerna byggdes omtill en klubb, och nämnda samlingar,däribland ett stort bildmaterial frånredaktionerna, samt dokumentationöver organisationshändelser inomsjälva TSKŻ, slängdes ner i byggnadenskällare. Som om detta inte var nogläckte det ut hundratals bilder medarkivvärde från källaren och blevföremål för handel på internet. Jag haräven fått information om att Judiskahistorieinstitutet erbjudits att köpaförlaget IDISZ BUCH:s manuskript.Det var inte vanliga anställda i TSKŻutan folk från föreningens ledning

życie codzienne i artystyczneYvardag & kulturevenemangsom fattade beslut om att slänga uttidningens arkiv från lokalerna. Ochskulden för att arkivsamlingarna ideras hägn har förstörts vilar på dem.Efter det hemska kriget som inte barabragde miljoner polska judar om livetutan även förstörde dokument sombar vittnesbörd om deras liv i Polen,är allt som utarmar judiska arkiv ettsannskyldigt brott mot det judiskafolkets historieminne.Adam RokAdam Rok – kännare av judisk kultur, publicist,chefredaktör av ”Judisk tidning” på internet,styrelseledamot i Judisk Historiska Institutet iWarszawa.Ypaństwowe lub dokumentypisane dla tych organówprzez zobowiązane do tegoinstytucje żydowskie, a dla okresówwcześniejszych także źródła kościelne.Nie da się jednak na tej podstawie objąćcałego obszaru spraw żydowskich,bo nie sięgnie się w głąb opisywanejrzeczywistości i wewnętrznychuwarunkowań towarzyszącychfunkcjonowaniu żydowskiego życiaspołecznego i narodowego.*Odbudowa i upadekKończy się wojna. Z łagrów nazistowskich,z ukrycia, z partyzantkipowracają ocaleli Żydzi. Jest ich około80 tysięcy. Wkrótce rozpoczyna sięrepatriacja obywateli polskich z RosjiSowieckiej. W lipcu 1946 r. na obszarzePolski znajduje się około 250 tysięcyŻydów. To ledwo krótki moment w dziejachtej społeczności, bo za chwilę nastąpiokrutny pogrom w Kielcach i ponim, w ciągu niespełna ośmiu miesięcy,paniczna ucieczka z kraju blisko stutysięcy ludzi. Ale od pierwszych chwilpo wyzwoleniu, mimo złej atmosferywokół Żydów, społeczność ta wykazujeniesłychaną dynamikę. Odradza sięprasa, powstaje teatr, odnowionazostaje działalność tradycyjnychżydowskich partii politycznych i organizacjispołecznych, odbudowujeżydowskie i hebrajskie szkolnictwo,opieka społeczna i zdrowotna. Rolagłównego animatora i organizatorażycia tej społeczności spoczywa naCentralnym Komitecie Żydów w Polsce,skupiającym reprezentantówwszystkich środowisk politycznych– od komunistów po prawicowychsyjonistów.Dokumentacja tego okresu,choć daleko bogatsza niż czasuprzedwojennego, także nie jestpełna. Dobrze udokumentowana jestdziałalność Centralnego KomitetuŻydów, jego agend i komitetówterenowych – wojewódzkich i powiatowych.Natomiast szczątkowozachowała się dokumentacja działalnościpartii i organizacji syjonistycznych.Postępująca sowietyzacja życiapolitycznego doprowadziła do zanikupluralizmu politycznego w Polsce.Pod koniec 1949 r. MinisterstwoAdministracji Publicznej w drodzeadministracyjnego nakazu zlikwidowałopartie i organizacje syjonistyczne,polecając wydziałomspołeczno–politycznym urzędówwojewódzkich dopilnowanie, bydokumenty polikwidacyjne rozwiązanychpartii i organizacji zostałyprzekazane do powstałego w 1947 r.Żydowskiego Instytutu Historycznego.Dlaczego tak się nie stało, możnasię jedynie domyślać. Działacze tychorganizacji emigrując do Izraela najpewniejzabierali dokumenty ze sobą.Czy tak samo postępowali działaczeBundu? W każdym razie także archiwaliatej partii zachowały się w Polscew postaci szczątkowej.W 1950 r. w miejsce CKŻwP powstajeTowarzystwo Społeczno-KulturalneŻydów w Polsce, które do 1968 r.prowadzi w miarę ożywioną działalnośćspołeczną, kulturalną i oświatową.Istnieje bardziej pozorna niżrzeczywista działalność żydowskichgmin wyznaniowych. Jest PaństwowyTeatr Żydowski i Żydowski InstytutHistoryczny, wydawnictwo książkiżydowskiej oraz gazeta codziennai pismo literackie. Jeśli spojrzećprzez pryzmat zgromadzonej dokumentacjiwytworzonej przez te instytucjew okresie 1950-68, to uderzazastanawiająca luka w dokumentacjiTowarzystwa Społeczno-KulturalnegoŻydów w Polsce. Zasoby archiwalnetej organizacji, usystematyzowanei skatalogowane przez archiwistówŻIH-u kończą się na roku 1960. Zbioryz okresu 1960-65 są niekompletne.Dokumentów wytworzonych przezTSKŻ w następnych latach, po dzieńdzisiejszy nie ma ani w archiwach ŻIH,ani w samym TSKŻ (pomijam bieżącedokumenty).Bez wyobraźni i odpowiedzialnościTowarzystwo Społeczno-KulturalneŻydów jest największą świeckąorganizacją ludności żydowskiejw Polsce. Do roku 1968, mimo gorsetukomunistycznych ograniczeń,wypełniało ono ważne dla środowiskazadania. Wydarzenia marcowe roku1968 były dla TSKŻ, podobnie jakdla innych żydowskich instytucji,uderzeniem niemal śmiertelnym: tysiąceczłonków tej organizacji i wszyscyliczący się działacze TSKŻ zostalizmuszeni do emigracji. To przyczyniłosię do zaniedbań w gromadzeniui ochronie dokumentów archiwalnych,zarówno pisanych jak i fotograficznych.Nie wiadomo gdzie się podziałydokumenty TSKŻ z lat 1966-68.Czy zostały zagubione w czasieprzeprowadzki w 1970 r. do nowejsiedziby Towarzystwa na PlacuGrzybowskim w Warszawie, czy teżjuż na Placu Grzybowskim zostałyrzucone, razem z setkami książekżydowskich do piwnic budynkuna żer szczurów i wilgoci. Prawdą31

życie codzienne i artystyczne Y vardag & kulturevenemangjednak jest, że problem zasobówarchiwalnych, ich stanu i sposobuprzechowywania nigdy nie zaprzątałuwagi pomarcowego kierownictwaTowarzystwa. Nie przypominamsobie ani jednego zebrania Prezydiumczy Zarządu Głównego TSKŻw ciągu ostatnich 20. lat, które byłobypoświęcone archiwizacji dokumentów,zdjęć, maszynopisów książek, którychnie zdążyło do marca 1968 r. wydaćzlikwidowane wydawnictwo IDISZBUCH, a znalazły się w archiwumorganu TSKŻ FolksSztyme, wreszcieczasopism żydowskich, wśród nichbezcennych zszywek pierwszego pookresie okupacji pisma DOS NAJE LEBNukazującego się od 1944 r.W ubiegłym roku nastąpiła katastrofa:zaniedbane i od lat niedofinansowywane archiwumzostało po prostu zlikwidowane,jego pomieszczenie zaadaptowanena klub, a zbiory, o których wspomniałem,w tym znaczna ilość materiałufotograficznego, pochodzącegoze zbiorów redakcyjnych,oraz dokumentacji wydarzeńorganizacyjnych w samym TSKŻwyrzucone na przysłowiową kupę wpiwnicy budynku. Jak by tego byłomało, setki zdjęć o wartości archiwalnej„wyciekło” z owej piwnicy i stało sięprzedmiotem handlu na giełdzieinternetowej. Dotarła do mnie równieżinformacja, iż Żydowskiemu InstytutowiHistorycznemu oferowano kupnomaszynopisów wydawnictwa IDISZBUCH.O wyrzuceniu archiwum gazetyz zajmowanych pomieszczeń niezadecydowali szeregowi pracownicyTowarzystwa, lecz ludzie z jegokierownictwa. I to ich obciąża winaza dewastację zbiorów archiwalnychbędących pod pieczą TSKŻ. Postrasznej wojnie, która zniszczyłanie tylko życie milionów polskichŻydów, ale także dokumenty dająceświadectwo ich życia w Polsce, każdezubożenie żydowskich archiwów jestnajprawdziwszym przestępstwem32dokonanym na historycznej pamięcinarodu żydowskiego.Adam RokAdam Rok – znawca kultury żydowskiej,publicysta, red. nacz. internetowej„Gazety Żydowskiej”, członek zarząduStowarzyszenia Żydowskiego InstytutuHistorycznego w Warszawie.TuristoffensivYBörjan på året är en tid av mässor ochandra intensiva förberedelser inför turistsäsongen,som för övrigt pågår utanuppehåll. Som en reklamslogan för ensvensk resebyrå slår fast: ”Sommaren taraldrig slut, den bara flyttar på sig.”I år gör Polska Statens Turistbyrå iSkandinavien en riktig offensiv. Polenhar varit synligt på alla evenemang avvikt. Mellan den 12 och 15 januari gickturistmässan Reiseliv 06 av stapel i Oslo.Sammanlagt besöktes mässan av merän 38 000 gäster. Organisatörerna noterade,vilket säkert även gläder utställarna,en ökning av antalet gäster somvar där i affärer, det vill säga sådanasom representerar resebyråer. Den polskamontern var så lockande att Norgesdrottning stannade till vid den, trots atthon hade ett strikt besökschema sommässdeltagarna tidigare fått ta del av;den polska montern ingick inte i dettaschema, men däremot den närbelägnatjeckiska montern som vackert fickvänta.Matka 2006 (matka betyder resa) iHelsingfors, Skandinaviens största turistmässa,ägde för tjugonde gångenrum 19-22 januari. I år besöktes den av78 000 personer, däribland 17 500 affärsmänfrån olika resebyråer.Under andra mässdagen på Ferie 06 iKöpenhamn 27-29 januari kom den tragiskanyheten från Chorzów, Polen därsnömassor fick taket till en mässhall attrasa in under en brevduvemässa, med65 dödsoffer som följd. Organisatörernaplacerade ett sorgeinslag i montern ochlade fram en kondoleansbok.– Man kunde märka en tydlig oro hosbesökarna – berättar vd:n för Polska statensturistbyrå, Juliusz Sochan – när detittade på utställningshallens tak sombars upp av en genombruten konstruktion.Även Köpenhamn drabbades avrikliga snöfall i januari. Trots det lockademässan 44 500 besökare.Polska statens turistbyrå deltog äveni mässan i Stockholm, ett evenemangsom inte var avsett för konsumenterutan enbart för branschfolk.Den polska montern hörde till de flitigastbesökta på alla evenemang ochdet inte bara av krönta huvuden. Degick av stapeln under slogan Meetingwith culture (alt. Nature eller pleasure).Det ledande inslaget var aktiv turism.Organisatörerna kände starkt stödfrån polska myndigheter: alla montrarbesöktes av polska ambassadörer påplats och av andra höga tjänstemänsom ansvarar för turism och kulturelltutbyte.Nu närmar sig årets höjdpunkt förmässfolket – mässa i Göteborg.Turystyczna ofensywaZ. B.Foto: POTNorges Drottning och J. SochanPoczątek roku to okres targów i innychintensywnych przygotowań do sezonuturystycznego, który trwa, zresztą, bezprzerwy. Tak jak głosi hasło reklamowejednego ze szwedzkich biur podróży„Lato nigdy się kończy, ono tylkozmienia miejsce” .

życie codzienne i artystyczneYvardag & kulturevenemangPolska Organizacja Turystyczna w Skandynawiiprzypuściła w tym rokuprawdziwą ofensywę. Polska widocznabyła na wszystkich liczących się imprezach.Między 12 a 15 stycznia odbyły sięReiseliv 06, czyli targi turystycznew Oslo. Targi odwiedziło łącznie ponad38 tys. gości. Organizatorzy odnotowali,co z pewnością cieszy równieżwystawców, wzrost liczby gościhandlowych, czyli reprezentującychbiura podróży. Polskie stoisko było takatrakcyjne, że zatrzymała się przy nimkrólowa Norwegii, chciaż miała ścisłyi podany wcześniej do wiadomościuczestników Targów plan wizyty; niebyło w nim polskiego stoiska leczznajdujące się nieopodal czeskie, któremusiało trochę poczekać.Matka 2006 (matka znaczypodróż) w Helsinkach – największew Skandynawii targi turystyczne– odbyły sie w dniach 19 – 22stycznia już po raz dwudziesty.W tym roku odwiedziło je ponad 78tys. zwiedzających, w tym 17,5 tys.handlowców z biur podróży.Drugiego dnia targów w KopenhadzeFerie 06 (27 – 29 stycznia) przyszłatragiczna wiadomość z Chorzowa,gdzie, w hali, w której odbywałysię targi gołębi pocztowych, podciężarem nieuprzątniętego śnieguzawalił się dach, powodując śmierć65 ofiar. Organizatorzy umieściliw stoisku żałobny akcent i wyłożyliksięgę kondolencyjną. Wyczuwało sięwyraźny niepokój zwiedzających –opowiada dyrektor POT w SkandynawiiJuliusz Sochan – gdy spoglądali napodparty ażurową konstrukcją dachhali wystawowej w Kopenhadze,którą również nawiedziły w styczniuobfite opady śniegu. Mimo totargi przyciągnęły ponad 44,5 tys.zwiedzających.Polski wystawca wziął równieżudział w targach w Sztokholmie– imprezie przeznaczonej nie dlakonsumentów lecz wyłącznie dlahandlowców z branży. Polskie stoiskanależały do najliczniej odwiedzanychna wszystkich imprezach i to nie tylkoprzez koronowane głowy. Odbywałysię pod hasłem Meeting with culturealbo nature albo pleasure. Przewodnimelementem polskiej oferty byłaturystyka aktywna.Organizatorzy czuli silne wsparciepolskich władz: wszystkie stoiskaodwiedzali miejscowi ambasadorowieRP i inni wyżsi urzędnicyodpowiedzialni za wymianę kulturalnąi turystyczną.Zbliża się najważniejsza impreza dlapromocji turystyki – targi w Göteborgu.YZ. B.33

życie codzienne i artystyczne Y vardag & kulturevenemangSuecia Polonianr 1(15)/2006”Suecia Polonia” utges av Föreningen ForumSuecia-Polonia/„Suecia Polonia” jest pismemwydawanym przez Stowarzyszenie ForumSuecia-Polonia34Powietrzne rzeźby Joanny Ocias pojawiają sięu nas ponownie, chociaż wystawa w InstytuciePolskim, na której można je było podziwiaćskończyła się jakiś czas temu i rzeźby – złożone– czekają gdzieś na kolejne nadmuchanie.Wyjątkowo złośliwy chochlik drukarski zdmuchnąłz łamów w poprzednim numerze nazwiskoAutorki. Aby pokazać, że to jednak my turządzimy, a nie on, zamieszczamy piktorial ześwietnej wystawy jeszcze raz – z nazwiskiem.A w międzyczasie nabrał „Biało-czerwonypokój” nowych znaczeń: biel i czerwieńto kolory nie tylko Danii i Polski ale takżeBiałorusi, chociaż tam chwilowo zakazane(zob. str. 3).Joanna Ocias luftfyllda skulpturer är återigentillbaka, trots att utställningen på Polska institutet,där de gick att beses, för en tid sedanhar upphört och skulpturerna väntar hopviktanågonstans på att åter blåsas upp. Enovanligt illasinnad tryckfelsnisse blåste bortkonstnärens namn från förra numret. För attvisa att det minsann är vi som bestämmer,och inte han, publicerar vi på nytt en bild frånden utmärkta utställningen. Den här gångentillsammans med konstnärens namn. Undertiden har "Vit-röda rummet" fått ny innebörd:vitt och rött är inte bara Danmarks och Polensfärger, utan även Vitrysslands, trots att de därför tillfället är förbjudna (se s. 3).Ansvarig utgivare/ Wydawca odpowiedzialny:Zbigniew BidakowskiRedaktör/Redaktor:Zbigniew BidakowskiÖversättning/Tłumaczenia: StefanIngvarsson, Lisa Mendoza Åsberg,Grafisk form/Opracowanie graficzne:Anna Bidakowska.Foto: Anna Bidakowska, Stefan Markiewicz,tefan adowski (BNAM), Ignacy Skwarcan,POTAdress/Adres:”Suecia Polonia”,Himlabacken 8, 170 78 SolnaTel/fax:+46-(0)8-85 72 62,+46-(0)704 868 225e-mail:zbidakowski@bredband.netAlla inbetalningar till Postgiro/Wszystkie wpłaty na Postgiro:194 626-8Föreningen Forum Suecia-PoloniaRedaktionen tar inget ansvar för innehålli annonser, återsänder inte obeställdmateriall och har inga möjligheter att svarapå alla insända brev. Vi förbehåller ossrätter att förkorta och redigera texter samtändra rubriker/ Redakcja nie odpowiadaza treść ogłoszeń, nie zwraca materiałównie zamówionych i nie ma możliwościodpowiadania na wszystkie nadsyłane listy.Zastrzegamy sobie prawo skracania i adiustacjitekstów oraz zmiany ich tytułów.ISSN 1651-0658◆REDAKTIONSRÅDET/RADA REDAKCYJNA:ORDFÖRANDE/PRZEWODNICZąCY:LEO KANTOR, AKADEMISK LÄRARE OCHPUBLICIST, ORDFÖRANDE I INTERNATIONELLTKULTURFORUM I SVERIGE/WYKłADOWCAI PUBLICYSTA, MIęDZYNARODOWEGO FORUMKULTURY W SZWECJILEDAMÖTER/CZłONKOWIE:KJELL ALBIN ABRAHAMSON, PUBLICIST OCHFÖRFATTARE, UTRIKESKORRESPONDENTFÖR SVERIGES RADIO I WARSZAWA, WIENOCH MOSKVA/PUBLICYSTA I PISARZ,KORESPONDENT SZWEDZKIEGO RADIAW WARSZAWIE, WIEDNIU I MOSKWIEPIOTR CEGIELSKI, JOURNALIST OCH F.DDIREKTÖR FÖR POLSKA INSTITUTET ISTOCKHOLM/ DZIENNIKARZ, BYłY DYREKTORINSTYTUTU POLSKIEGO W SZTOKHOLMIEKATARZYNA JANOWSKA, JOURNALISTVID VECKOTIDNINGEN POLITYKA,PROGRAMLEDARE I POLSK TV/DZIENNIKARKATYGODNIKA „POLITYKA” I TVPJÓZEF LEWANDOWSKI, PROFESSOR I HISTORIA,FÖRFATTARE/PROFESOR HISTORII, PISARZANNA M. PACKALÉN, PROFESSOR I POLSKA VIDUPPSALA UNIVERSITET/ PROFESOR FILOLOGIIPOLSKIEJ UNIWERSYTETU W UPPSALI

BILJETTPRISER - ENKEL RESA 7/1 - 18/12 2005A B C D E FBil + 5Max 2 m hög (inkl. taklast), 6 m lång 805 1 285 890 1 450 965 1 530Bil + 1 Max 2 m hög (inkl. taklast), 6 m lång 605 965 680 1 085 725 1 130Husbil + 5 Maxlängd 10 m. 1 285 1 995 1 410 2 330 1 530 2 450Husbil +1 Maxlängd 10 m. 885 1 410 965 1 605 1 045 1 690Släp Max 2 m hög, 4 m långt 360 560 405 645 440 680Husvagn / Släp Maxlängd 10 m. 885 1 410 965 1 605 1 045 1 690Motorcykel +1 405 645 445 725 485 765Vuxen 305 485 335 545 370 580Barn 4 - 14 år, student, pensionär 240 390 260 435 290 460 BILJETTPRISER - T/R 7/1 - 18/12 2005Begränsat antal platser / Alternativ = Biljettpriser enkel resa A B C D E FBil + 5 SEAPEX 1) Max 2 m hög (inkl. taklast), 6 m lång 1 210 1 930 1 335 2 175 1 450 2 295Bil + 5 SPECIALPAKETET 2) Max 2 m hög (inkl. taklast), 6 m lång 1 420 2 260 1 565 2 550 1 700 2 690Husbil + 5 SEAPEX 1) Maxlängd 10 m. 1 930 2 990 2 115 3 495 2 295 3 675Husbil + 5 SPECIALPAKETET 2) Maxlängd 10 m. 2260 3510 2480 4100 2695 4315 1) Betalas direkt i samband med bokning, ordinarie avbokningsregler, ordinarie återbetalningsreglerOmbokningsbar fram till dagen före avresa i mån av plats. Begränsat antal platser.Vid utresa och hemresa i olika perioder räknas halva t/r-priset i respektive period.2) Ordinarie betalningsregler, ordinarie avbokningsregler, ordinarie återbetalningsregler.Ombokningsbar fram till dagen före avresa i mån av plats. Begränsat antal platser.Vid utresa och hemresa i olika perioder räknas halva t/r-priset i respektive period. Cykel/Moped fritt - ordinarie personbiljettspris.Cykel på bil fritt om de ej transporteras på biltaket - I dessa fall är Bil = Husbil Stena Balticas turlista. HYTTPRISER 2005Priset avser hela hytten HYTTPRISER STENA STENA CHALLENGER 7/2 - 25/4 2005Lyxhytt, 2-bäddshyttDäck Nattsegling Dagseglings 9 1600 800Business Class, 2-bäddshytt utsides 9 1090 5454-bäddshytt utsides 5,7,9 1120 560Comfort Class, 4-bäddshytt utsides 9 1120 5602-bäddshytt utsides 4 960 4804-bäddshytt utsides 7 & 8 960 4804-bäddshytt insides 7,9 880 4402-bäddshytt* utsides 4 - 7 880 4402-bäddshytt* insides 9 720 3601-bäddshytt utsides 6 500 250 2-bäddshytt, ej dusch** insides 4 620 3104-bäddshytt** insides 8 800 4007 200 gratis4-bäddshytt* insides 4 - 7 0 8 100 gratis2-bäddshytt* insides 660 330Vilstol 4 & 5 gratis k Club Class, 4 bäddshytt insides 4 1120 560** Handikapphytt.4-bäddshytt2-bäddshytt4-bäddshytt2-bäddshytt* insides 5 720 3602-bäddshytt** insides 4 720 360Vilstol 100 gratis nattsegling)med begränsat utbud. För mer informationStena Baltica läggs på varv i perioden 7/2 - 25/4I perioden 7/2 – 25/4 kommer Stena Baltica att ligga på varv för ombyggnad och renovering.Stena Challenger ersätter Stena Baltica i perioden 7/2 - 25/4 och kommer att trafikera enligtStena Balticas turlista.