Franz Kafka i Bruno Schulz – m - Suecia Polonia

4 

N≗4(34) 2010 

årgång/rok IX 

pris: 26,50 SEK 

Polonia 

för kultur och information | kwartalnik kulturalno-informacyjny 

Sueciatidskriften 

”Franz Kafka och Bruno Schulz 

– gränslandets mästare” på 

Judiska Museet i Stockholm 

„Franz Kafka i Bruno Schulz 

– mistrzowie pogranicza” 

w Muzeum Żydowskim 

w Sztokholmie

från 

619 SEK 

enkel resa 

Discover Poland with 

LOT Polish Airlines 

Enkel resa från Arlanda gäller vid köp på lot.com. Begränsat antal platser. 

Speciella regler gäller. Boka på internet eller kontakta oss på 08-587 704 47 

eller din resebyrå. Priserna kan komma att ändras vid kursförändringar.

Żydzi w Polsce, czyli w Europie 

Judar i Polen, eller judar i Europa 

Jest i małostkowe, i na pewno nietaktowne biadać nad zniszczeniem 

dzieł sztuki przy okazji Zagłady, która pochłonęła kilka 

milionów istnień ludzkich. Ale jednak niektórych dzieł nie sposób 

odżałować. Nie ma ich i to się nie zmieni, bo czy możemy jeszcze 

mieć nadzieję, że gdzieś przetrwał manuskrypt powieści Bruno 

Schulza Mesjasz, z której zachowało się, i to nie na papierze, tylko 

w ludzkiej pamięci, jedynie pierwsze zdanie. „Wiesz, powiedziała krzątając 

się któregoś ranka w kuchni matka, Mesjasz przybył, podobno jest 

już w Samborze.” Tak, mniej więcej, zapamiętał to zdanie, krytyk, pisarz 

i komentator twórczości Schulza Artur Sandauer, któremu Schulz 

czytał rękopis swojej powieści, jeszcze przed wojną, a Sandauer zapamiętał 

je, bo sam pochodził z Sambora, miasta położonego 40 kilometrów 

na północny zachód od Drohobycza, w którym mieszkał i zginął, 

podczas likwidacji getta, Bruno Schulz i jego ostatnie dzieło. 

Praga i Drohobycz, miasta Kafki i Schulza, i sami pisarze są 

bohaterami wystawy w Muzeum Żydowskim w Sztokholmie. Jakie 

jest znaczenie i cel tej wystawy opowiadają Yvonne Jacobsson, 

dyrektorka Muzeum Żydowskiego w Sztokholmie w wywiadzie specjalnie 

dla Suecii Polonii oraz Agneta Pleijel, współautorka wystawy 

i Katarzyna Tubylewicz, dyrektorka Instytutu Polskiego w Sztokholmie. 

Czy dwaj pisarze są przedstawicielami literatury (lub szerzej 

– kultury) odpowiednio niemieckiej i polskiej, czy może żydowskiej 

albo – jeszcze inaczej – środkowoeuropejskiej? Na to pytanie wystawa 

w Muzeum Żydowskim oczywiście nie odpowie, ale dobrze, 

że je stawia. Zresztą, cokolwiek byśmy odpowiedzieli to i tak nie 

zmie niłoby to faktu, że, czy Żydzi mieszkali w Polsce, w Czechach 

czy – dlaczego nie? – w Szwecji (chociaż tu zamieszkali kilkaset lat 

później niż w Polsce) byli po prostu u siebie. I są u siebie. I dobrze 

o tym przypomnieć, właśnie teraz, w Szwecji, gdzie w Malmö, w 

roku 20 0, rabin boi się wyjść na ulicę. 

Głównym materiałem tego żydowskiego numeru jest esej Aliny 

Całej, wybitnej badaczki stosunków polskożydowskich. Stosunki 

te liczą sobie 000 lat. Nie brakuje w tej historii epizodów dramatycznych 

a nawet tragicznych (nie mówię tu nawet o Holocauście bo 

to osobny rozdział), ale jednak przez te tysiąc lat Żydzi do Polski 

przyjeżdżali a nie wyjeżdżali (jeśli nie liczyć niezbyt licznej emigracji 

do Palestyny przed drugą wojną światową). Świat żydowski 

był w Polsce (w XIX w. mieszkało tam 4/5 światowego żydostwa) 

i dla tego ta polskożydowska historia nie dotyczy tylko Polski lecz jest 

uniwersalna. Cieszmy się tym, co było w niej dobrego i odczytujmy 

przestrogę zawartą w jej ciemnych rozdziałach. I uważajmy na 

anty semityzm, który w obłudnej trosce i rzekomej solidarności 

z Palestyńczykami znalazł dzisiaj, w Szwecji i gdzie indziej, wygodną 

zasłonę i pretekst dla głoszenia swoich przesądów. ❖ 

Det är småaktigt och säkert även taktlöst att sörja alla kulturskatter 

som blev förstörda i samband med Förintelsen där även några 

miljoner människor gick under. Likväl är det omöjligt att sluta sörja 

förlusten av vissa verk. De är borta och kommer inte tillbaka. Vi kan 

ju knappast fortsätta att hoppas att manuskriptet till Bruno Schulzs 

roman Messias har överlevt någonstans. Endast dess första mening 

är bevarad, inte ens i skrift utan i mänskliga minnet: ”Har du hört, 

sade mor en morgon medan hon höll på med köksbestyren, Messias 

har anlänt, han lär redan vara i Sambor.” Ungefär så mindes 

kritikern, författaren och Schulzkommentatören Artur Sandauer 

denna mening. Schulz hade redan före kriget läst sitt manuskript 

för honom och Sandauer lade meningen på minnet eftersom han 

själv härstammade från Sambor som ligger 40 kilometer nordväst 

från Drohobycz, staden där Schulz levde och där han och hans sista 

verk dukade under vid likvideringen av gettot. 

Kafka och Schulz samt deras hemstäder Prag och Drohobycz 

står i fokus för en utställning på Judiska Museet i Stockholm. Om 

utställningens betydelse och dess mål berättar Yvonne Jacobsson, 

Judiska Museets chef i en exklusiv intervju för Suecia Polonia. Även 

Agneta Pleijel, författare till utställningstexterna och Katarzyna Tubylewicz, 

chef för Polska institutet i Stockholm ger sin syn. Bör man 

se dessa två författare som representanter för den tyska respektive 

polska litteraturen (eller kulturen i vidare bemärkelse), den judiska 

eller kanske den mellaneuropeiska? Detta besvaras förstås inte av 

utställningen på Judiska Museet men det är bra att utställningen 

formulerar frågan. Vad svaret än skulle bli så kvarstår dock det faktum 

att oavsett om judarna levde i Polen, i Tjeckien eller varför inte 

i Sverige (även om de bosatte sig här några hundra år senare än i Polen) 

så var de helt enkelt hemma. Och fortsätter att vara hemma. Det är 

lämpligt att påminna om detta just idag, i Sverige, där rabbinen i 

Malmö är rädd för att visa sig på gatan. 

Huvudinslaget i detta judiska temanummer utgörs av en essä av 

Alina Cała, en framstående forskare och expert på polskjudiska relationer. 

Dessa relationer har existerat i ett tusental år. Dramatiska och 

rentav tragiska händelser saknas inte i deras historia (här tänker jag 

inte på Förintelsen som utgör ett kapitel för sig). Ändå fl yttade judarna 

under detta årtusende till Polen snarare än från Polen (om man 

bortser från relativt begränsad utfl yttning till Palestina under tiden 

före andra världskriget). Den judiska världen fanns i Polen (under 

800talet levde fyra femtedelar av världens judar där), därför rör 

denna polskjudiska historia inte bara Polen utan är av universellt intresse. 

Låt oss glädjas åt alla dess positiva inslag och utläsa en varning 

i dess mörka kapitel. Och låt oss vara uppmärksamma på antisemitismen 

som under skenhelig förespegling av omtanke och förment 

solidaritet med palestinierna har idag, både i Sverige och på andra 

ställen, funnit en bekväm täckmantel och en ursäkt för att sprida 

sina fördomar. ❖ 

3

Suecia Polonia 4/2010 

Innehåll / Spis treści 

6 Polacker och judar – ett separat och gemensamt öde | Alina Cała 

Polacy i Żydzi – losy osobne, los wspólny | Alina Cała 

10 

16 

24 

26 

33 

38 

40 

Foto: W. Ochnio 

ADAM HEYMOWSKI, 1926–95, född i Poznan, Polen, dog i Stockholm. Docent, överbibliotekarie vid Stockholms universitetsbibliotek, föreståndare 

för Bernadotte-biblioteket. Han arbetade bland annat med planläggning av internationella heraldiska kongresser och annan övergripande 

verksamhet, till exempel katalogiserade han den heraldiska boksamling som Arvid Berghman 1961 testamenterat till Kungliga biblioteket. Han 

invaldes 1965 i l’Academie Internationale d’Héraldique, var medlem av Riksarkivets heraldiska nämnd 1986–94 och 1981–91 sekreterare i Svenska 

nationalkommittén för genealogi och heraldik, därefter dess vice ordförande från 1992. Läs sid. 26. ADAM HEYMOWSKI, 1926–95, urodzony w 

Poznaniu, zmarł w Sztokholmie. Bibliotekarz biblioteki uniwersyteckej w Sztokholmie, wieloletni kustosz prywatnej Biblioteki rodu Bernadot- 

tów na Zamku Królewskim w Sztokholmie. Zajmował się m. in. planowaniem międzynarodowych kongresów heraldycznych i katalogowaniem 

księgozbioru heraldycznego zapisanego przez Arvida Berghmana w 1961 Bibliotece Królewskiej. W 1965 r. został wybrany do l’Academie Interna- 

tionale d’Héraldique, był członkiem komisji heraldycznej Archiwów państwowych i sekretarzem a od 1992 wiceprzewodniczącym Szwedzkiego 

Narodowego Komitetu Genealogii i Heraldyki. Zob.str. 26 

De vrider och vänder och ifrågasätter... Ett samtal med Yvonne Jacobsson museichef på Judiska Museet i Stockholm 

wykręcają, obracają i podważają Rozmowa z Yvonne Jacobsson, dyrektorką Muzeum Żydowskiego w Sztokholmie 

Rakt in i pulsådern: tid för kreativiteten | Agneta Pleijel 

Prosto w żyłę: czas kreatywności | Agneta Pleijel 

Jag hoppas att ni blir förtrollade av Bruno Schulz | Katarzyna Tubylewicz 

Mam nadzieję, że Bruno Schulz zaczaruje was | Katarzyna Tubylewicz 

Att ha känt Adam är ett privilegium | Andrzej Nils Uggla 

Znać Adama to był przywilej | Andrzej Nils Uggla 

Emigration: stannar vi eller åker vi tillbaka? | Zbigniew Bidakowski 

Monitor emigracji: zostajemy czy wracamy? | Zbigniew Bidakowski 

Vardag & kulturevenemang 

Życie codzienne i artystyczne 

Nanas krönika | Nana Håkansson 

Nanafelieton | Nana Håkansson 

Omslagsfoto/Okładka: Bruno Schulz, foto: Muzeum Literatury w Warszawie, Marek W Podstolski 

med stöd från 

med stöd från Polens Utrikesdepartamentet 

dzięki wsparciu Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP 

Prenumeration / Prenumerata 

Vill du prenumerera på de följande 4 numren av Suecia Polonia så sätt in 100 SEK på plusgiro 194626-8. 

Glöm inte ange namn och adress på inbetalnigskortet. 

Jeśli chcesz zaprenumerować kolejne 4 numery Suecii Polonii wpłać 100 SEK na plusgiro 194626-8. 

Nie zapomnij podać imienia, nazwiska i adresu.

POLSKA 

INSTITUTET 

STOcKhOLm 

Polska institutet har till uppgift att främja polsk 

kultur och sprida kunskap om Polen i Sverige, 

liksom att bygga upp kontakter mellan svenska och 

polska kulturpersonligheter, kulturinstitutioner och 

organisationer. En annan viktig del av institutets 

verksamhet är att främja och utveckla samarbete 

mellan svenska och polska konstnärer, kulturskapare, 

opinionsbildare och kulturinstitutioner. 

Polsk-svenska kulturprojekt i Stockholm och övriga 

Sverige har ofta Polska institutet som initiativtagare 

eller samarbetspartner. Institutet organiserar också 

studiebesök i Polen för svenska kulturskapare 

och representanter för kulturinstitutioner. Dessa 

studiebesök blir ofta en inspiration till vidare 

samarbete. På samma sätt hjälper vi polska 

kulturinstitutioner och kulturskapare att få 

kontakter i Sverige. 

Polska institutet är en icke-vinstdrivande 

organisation underställd det polska utrikesministeriet. 

Grundprincipen i vår verksamhet är ett nära 

samarbete mellan polska och svenska partner 

och en polsk-svensk dialog. 

På www.polskainstitutet.se finns information 

om våra projekt, filmsnuttar som presenterar 

kommande evenemang, och länkar till intressanta 

polska internetsidor. Polska institutet har också 

en egen Facebook och Twittersida, finns med på 

nyhetsportalen Newsdesk och på Youtube. 

Instytut Polski w Sztokholmie promuje w Szwecji 

polską kulturę i naukę, upowszechnia wiedzę na 

temat Polski oraz zabiega o rozbudowywanie 

kontaktów pomiędzy szwedzkimi i polskimi artystami, 

środowiskami opiniotwórczymi oraz instytucjami 

kulturalnymi. 

Instytut Polski jest częstym inicjatorem lub 

partnerem polsko-szwedzkich projektów kulturalnych 

na terenie całej Szwecji, a także organizuje 

stanowiące częsty wstęp do projektów wyjazdy 

studyjne do Polski i ułatwia nawiązywanie kontaktów 

w Szwecji reprezentantom polskich instytucji i 

środowisk związanych z kulturą. 

Instytut Polski jest instytucją non-profit podlegającą 

polskiemu Ministerstwu Spraw Zagranicznych, która w 

swojej działalności stawia na ideę bliskiej współpracy 

polskich i szwedzkich partnerów oraz dialogu polskoszwedzkiego.W 

maju 2009 instytut przeniósł się z 

zabytkowej willi w eleganckiej dzielnicy Östermalm 

do biura w artystycznej, pełnej życia dzielnicy 

Södermalm. 

Na www.polskainstitutet.se znajdują się informacje 

o bieżących projektach instytutu, filmy zapowiadające 

najbliższe imprezy oraz linki do interesujących 

polskich stron internetowych. Instytut aktywnie działa 

również na portalu społecznościowym Facebook, 

Twitter, na szwedzkim portalu dziennikarskim 

Newsdesk i na You Tube. 

INSTYTUT 

POLSKI 

SZTOKhOLm

Polacy i Żydzi – losy osobne, los wspólny 

Stosunki polsko-żydowskie: trudna prawda kontra mity, stereotypy i uprzedzenia 

Polacker och judar – 

– ett separat och gemensamt öde 

Polsk-judiska relationer: den besvärliga sanningen kontra myter, stereotyper och fördomar 

Alina Cała 

Żydzi osiedlali się na terenach dzisiejszej Polski niemal od 

początku istnienia państwa, choć ich masowa imigracja 

datuje się od czasów rzezi i prześladowań w czasach wypraw 

krzyżowych. Dla porównania, Słowianie dotarli do tej części 

Europy, którą obecnie zamieszkują, w okresie Wędrówki Ludów, 

czyli w VI-VII w. n.e. Mimo to wciąż wielu Polaków uważa Żydów 

za ludność napływową, „gości” lub imigrantów. Przekonanie to 

jest jednym z najstarszych stereotypów przypisanych wyznawcom 

judaizmu. Ten stereotyp służył i nadal służy wyznaczeniu 

miejsca w hierarchii społecznej. Od ludności żydowskiej oczekiwano 

podległości i podporządkowania. 

Pretensje do nadrzędności brały się z chrześcijańskiego antyjudaizmu, 

importowanego przez Polaków z Europy Zachodniej, 

wraz z przepełnionym wrogością wizerunkiem Żydów, którym 

przypisano konszachty z diabłem i demoniczne cechy fizyczne 

oraz psychiczne. Na terenie Słowiańszczyzny chrystianizacja 

postępowała powoli, nauczanie katolickie nakładało się na 

pozostałości wierzeń przedchrześcijańskich, w tym – na odmienne 

wyobrażenie diabła, a raczej dawnych demonów i duchów, 

przez kościelne nauczanie zasymilowane z diabłem. Adaptacja 

wątków chrześcijańskich do wierzeń przedchrześcijańskich 

była jednym z ważnych czynników mentalnościowych, który 

umożliwił Żydom względnie spokojne życie, dużą wolność 

gospodarczą i osobistą. Słowiański diabeł zachował bowiem 

cechy podziemnych bóstw lub demonów warunkujących prawidłowy 

cykl życia. Nauczanie katolickie przypisało Żydom cechy 

diaboliczne a słowiański folklor przydał im właściwości męskich 

sił kosmicznych, niezbędnych do tego, by ziemia została zapłodniona 

i zaczęła rodzić na wiosnę – a także by rodziły się 

zwierzęta hodowlane i dzieci. Na polskiej wsi ten kosmiczny 

cykl symbolicznie odtwarzano podczas zimowych obrzędów, 

takich jak Herody, chodzenie z kozą, jasełka itp. We wszystkich 

występowała postać „Żyda”, a aktorowi odtwarzającemu tę rolę 

przypadała niezwykle ważna rola pośrednika między ludźmi a siłami 

nadprzyrodzonymi kierującymi kosmosem i cyklami życia. 

Innym przykładem może być interpretacja statusu „servi 

camerae” (sługa skarbu). Zachodnioeuropejscy Żydzi uzyskali taki 

status w czasach wojen krzyżowych. Władca zobowiązywał się 

zapewnić bezpieczeństwo fizyczne swoim żydowskim poddanym, 

ale wiązało się to z utratą statusu ludzi w pełni wolnych. 

Judarna har varit bosatta i de områden som i dag utgör 

Polen nästan sedan början av statens existens, fast den 

stora judiska immigrationen kan dateras till korstågens 

tid med dess slakt och förföljelser. I jämförelse anlände slaverna 

till den del av Europa som de numera bebor först under folkvandringstiden, 

det vill säga femte och sjätte århundradet i .v. t. Trots 

detta ser många polacker alltjämt judarna som en främmande 

befolkning, ”gäster” eller immigranter. Detta synsätt hör till de 

allra äldsta stereotyperna som tillskrivs judendomens anhängare. 

Stereotypen har använts och används än för att markera 

judarnas placering i samhällshierarkin. Från den judiska befolkningens 

sida förväntades underkastelse och lydnad. 

Anspråken på överordning kom från den kristna antijudaismen 

som importerades från Västeuropa tillsammans med en 

omåttligt fientlig bild av judarna, vilka tillskrevs hemliga förbindelser 

med djävulen samt demoniska fysiska och psykiska 

karaktärsdrag. Kristnandet gick långsamt framåt i de slaviska 

nationerna och den katolska läran överlappade med resterna 

från de förkristna trosföreställningarna och djävulen uppträdde 

nu i en annorlunda skepnad, eller snarare i skepnad av hur kyrkan 

uppfattade de forntida demonerna och andarna. Anpassningen 

av de kristna grundtankarna till de förkristna trosföreställningarna 

var en av de viktiga faktorer som möjliggjorde ett 

relativt lugnt liv för judarna och stor ekonomisk och personlig 

frihet. Den slaviska djävulen bibehöll nämligen de karaktärsdrag 

som förknippades med de underjordiska gudomligheter 

eller demoner som betingade den rätta livscykeln. Den katolska 

läran tillskrev judarna diaboliska egenskaper och den slaviska 

folkloren gav dem egenskaper som maskulina kosmiska krafter, 

oumbärliga för att jorden skulle befruktas och börja gro på 

våren, men också för att boskapsdjur och barn skulle födas. På 

den polska landsbygden återskapades denna kosmiska cykel 

under vinterceremonier, som till exempel ”Herody”, ”vandring 

med geten”, ”jasełka” med flera. I samtliga ceremonier uppträdde 

gestalten ”jude” och den skådespelare som innehade rollen 

fyllde en ovanligt viktig medlarfunktion mellan människor och 

de övernaturliga krafter som styrde kosmos och livscyklerna. 

Ett annat exempel är tolkningen av ställningen ”servi camerae” 

(kammarens tjänare). De västeuropeiska judarna erhöll en sådan 

ställning under korstågens tid. Härskaren förpliktade sig att ga-

Rzekomy mord rytualny. Obraz z katedry w Sandomierzu Karola de Prevot z XVIII wieku./Föregivet ritualmord, tavla från 17 hundra talet av Karol de Prevot, 

Katedralen i Sandomierz 

rantera sina judiska undersåtars säkerhet, men detta innebar att 

de förlorade sin status som fullt fria människor. Ibland räddade 

det dock deras liv. När de lokala judarna i småstaden Lincoln i 

England 1255 anklagades för att ha utfört ett ritualmord på ett 

barn räddade hertig Richard av Cornwall 70 åtalade judar från avrättning 

genom att köpa loss servi camerae-rätten från sin bror, 

kungen. Trots rättens dom beordrade han fångarnas frigivning, 

eftersom han såg dem som sin egendom som renderade honom 

inkomster. Judarna fick öka sina tillgångar, men i viss mån gick 

dessa till hertigen eller kungen, beroende på vem de tillhörde 

och därför frestades man att beslagta deras tillgångar och fördriva 

dem ut ur landet. Så skedde i flera europeiska länder, vilket resulterade 

i att den judiska befolkningen minskade avsevärt i väst. 

Däremot blev Polen judarnas främsta bosättningscentrum. 

I Republiken Polen tolkades samma ”servi camerae” annorlunda, 

det vill säga i enlighet med sedelagarna och i synnerhet 

”gästfrihetens lag”. Den förpliktigade värden att borga för 

den accepterade främlingens säkerhet, men utan att begränsa 

dennes personliga frihet och inte heller göra anspråk på dennes 

egendom. Den som dödade en jude kunde förvänta sig att få 

samma straff som en adelsmans mördare. I utbyte mot erläggande 

av speciella skatter erhöll judarna nästan full yrkesfrihet 

och fram till 1400-talet fick de äga jord och bruka den. Detta 

var en unik företeelse i Europa. De judiska nybyggarna erhöll exceptionellt 

fördelaktiga villkor för att bedriva ekonomisk verksamhet 

och kultivera sin religion och kultur. De lydde inte under 

stadslagarna och de judiska församlingarna tillerkändes ett 

Czasem ratowało im to życie. Kiedy w 1255 r. w miasteczku Lincoln 

w Anglii oskarżono miejscowych Żydów o zamordowanie dziecka 

w celach rytualnych, siedemdziesięciu oskarżonych uratował 

przed kaźnią książę Ryszard z Kornwalii, który odkupił prawo 

„servi camerae” od króla, swojego brata. Mimo sądowego wyroku 

kazał uwolnić więźniów, bowiem traktował ich jako swoją 

własność, która przysporzy mu dochodów. Mogli powiększać 

swoje majątki, ale niejako na rachunek księcia lub króla, w zależności 

do kogo należeli. W związku z tym pojawiała się pokusa, 

by zagarnąć ich majątki, a ich samych wygnać. Tak się działo 

w wielu krajach Europy, w rezultacie czego w XV w. populacja 

żydowska na Zachodzie znacznie spadła, zaś głównym centrum 

osadnictwa żydowskiego stała się Rzeczpospolita. 

W Rzeczpospolitej ten sam status „servi camerae” rozumiany 

był inaczej, w zgodzie z obyczajowymi prawami, zwłaszcza 

„prawem gościa”. Zobowiązywało ono gospodarza, by dbał 

o bezpieczeństwo zaakceptowanego przybysza, ale nie ograniczał 

jego osobistej wolności, ani nie rościł sobie praw do jego 

majątku. Sprawca zabójstwa Żyda mógł oczekiwać takiej samej 

kary, jaką przewidziano dla mordercy szlachcica. W zamian za 

uiszczanie specjalnych podatków Żydzi zyskiwali pełną niemal 

wolność zawodową, a do XV w. mogli posiadać ziemię i zajmować 

się rolnictwem. Było to ewenementem w Europie. Żydowscy 

osadnicy uzyskali wyjątkowo korzystne warunki dla działalności 

gospodarczej, kultywowania swojej religii i kultury. Nie podlegali 

prawu miejskiemu, gminom żydowskim przyznano duży 

zakres samorządności. Kahały posiadały szerokie uprawnienia, 

Foto: wikipedia.com

M. Gottlieb - Jom Kippur w synagodze/ Jom Kippur i Synagogan 

od organizacji życia religijnego, opieki społecznej, szkolnictwa, 

po władzę sądowniczą (z wyłączeniem spraw zagrożonych karą 

śmierci). Zwykle też odgrywały rolę gospodarczą, zbierając podatki, 

obracając nimi i dzierżawiąc niektóre funkcje finansowe 

od urzędników królewskich, szlachty, a czasem duchowieństwa. 

Niektórzy przedstawiciele żydowskich elit pełnili ważne urzędy 

państwowe, np. poborców cła lub zarządców żup solnych, albo 

służyli dworom możnowładców jako dostawcy, kredytodawcy, 

mincerze, medycy. Jednym z dowodów ich działalności są średniowieczne 

monety, na których umieszczony został napis 

„król Mieszko”, ale literami hebrajskimi. Specyfiką państwa 

polskiego było umiejscowienie wyznawców judaizmu wewnątrz 

struktury społecznej, a nie na jej obrzeżach, jak w społeczeństwach 

zachodnich. W hierarchii społecznej nie zajmowali 

najniższego miejsca, ich pozycja była niewątpliwie wyższa, niż 

chłopów pańszczyźnianych, a porównywalna do stanu mieszczańskiego. 

Wraz ze wzrostem politycznej i gospodarczej roli szlachty, 

począwszy od XVI-XVII w. wykształciły się wzajemne zależności, 

stort mått självstyre. De judiska församlingarna hade vidsträckta 

befogenheter, från att organisera den religiösa livshållningen, 

socialvården och skolväsendet till den lagstiftande och dömande 

makten (med undantag för brott belagda med dödstraff). 

Vanligen utförde församlingarna ekonomiska uppdrag genom 

att samla in skatter, sätta dem i omlopp och de arrenderade en 

del finansiella funktioner från kungliga ämbetsmän, adeln och 

ibland prästerskapet. Somliga representanter för de judiska eliterna 

fungerade som viktiga statliga ämbeten, till exempel skatteuppbördsmän 

eller förvaltare av saltgruvorna, eller så var de 

leverantörer åt magnatgodsen, kreditgivare, myntpräglare och 

medici. Ett av bevisen på deras verksamhet är medeltida mynt 

graverade med ”kung Mieszko”, men med hebreiska bokstäver. 

Den polska statens särart var att judendomens anhängare inkluderades 

i samhällsstrukturen och inte ställdes vid dess rand 

så som var fallet i de västliga samhällena. Judarna intog inte den 

lägsta placeringen i samhällshierarkin, deras position var otvivelaktigt 

högre än de livegna böndernas och jämförbar med 

det borgerliga ståndet. 

Foto: Maciej Szczepańczyk

Jämte adelns ökade politiska och ekonomiska makt under 

1500- och 1600-talet tog ett ömsesidigt beroende sin början, ett 

egenartat ”kundavtal”. De självstyrande judiska församlingarna 

började fungera som banker och satte de anförtrodda pengarna 

i omlopp (inte sällan tillhörde pengarna biskopar och kloster), 

de avyttrade jordbruksprodukter i adelns namn och ibland förvaltade 

de adelns egendomar. Skuldsättningen hos adeln och 

prästerskapet utgjorde en viss garanti för judarnas säkerhet. I 

Västeuropa där judiska församlingar eller förmögna judar var lånekällor 

frestades man att lösa skuldproblemen genom landsförvisning. 

I Polen var det tvärtom: en förvisning av judarna skulle 

förstöra möjligheten att återfå pengarna. Även för bönderna 

var judarna oumbärliga, såväl som avnämare för deras produktion 

som distributörer av materiella varor till marknaderna. Judarna 

var hantverkare, köpmän och hade pengar i omlopp. De 

utförde olika tjänster, arrenderade värdshus – genom det förverkligade 

de adelns privilegium – behandlade sjukdomar och 

förutsade ibland framtiden eller underhöll med musik framförd 

av judiska kapeller. Judarna var uppskattade informationskällor, 

såväl som värdshusvärdar, medlare vid hoven eller som kringresande 

handlare. De befolkade de östra gränsområdena Kresy 

och koloniserade dem. Judarnas varierade samhällsroller samt 

deras position i ståndsstrukturen påverkade bilden av dem. De 

sågs inte enbart som en religiös grupp, utan också som en samhällsgrupp. 

Följaktligen uppstod många interetniska kontakter 

och band, men också många konfliktsituationer och aggressiva 

beteendeformer som kodades in i den polska kulturen. 

Judarnas situation komplicerades av den katolska antijudaismen. 

I överensstämmelse med tendenserna inom hela den 

katolska kyrkan instiftade kyrkomötet i Wrocław 1267 synnerligen 

restriktiva regler. Judendomens anhängare förbjöds anställa 

kristet tjänstefolk, de påbjöds boende i stadsdelar omgärdade 

av en mur eller vall och de skulle bära klädsymboler 

– en konformig hatt liknande den som judarna bar i de tyska 

furstendömena. De kristna förbjöds att delta i gemensamma 

förströelser och folkfester med judarna samt att köpa kött från 

dem, vilket motiverades med risken för förgiftning. Dessa förordningar 

omsattes aldrig i praktiken, trots att följande kyrkomöten 

i landet lyfte dem upprepade gånger samtidigt som nya 

lades till. Till exempel anklagades ammor som var anställda 

av judar för att ”förgifta” sin mjölk och överföra det ”judiska 

dåliga inflytandet” på sin egen avkomma. Den katolska antijudaismen 

betonade starkt den rituella orenlighet med vilken judendomens 

anhängare skulle utmärka sig, och man föreställde 

sig den i form av en farsot. Den av fientlighet sprängfyllda läran 

till trots avstod prästerskapet inte från ekonomiskt samarbete 

med judarna. När konflikter mellan borgarna och judarna eller 

judefientliga upplopp blossade upp, ställde prästerskapet 

sig vanligtvis på de kristnas sida, medan den profana maktens 

representanter företrädde judarna. Den judiska församlingens 

överordnade tilläts förhandla, vilket resulterade i att en kompromiss 

utarbetades som möjliggjorde en fredlig (fastän inte 

nödvändigtvis tolerant) samexistens för de båda samfunden. 

Med anledning av det endast ytliga kristnandet ☛ fort. sid. 10 

I det gamla Polen hade feodalherren ensamrätt till produktion och försäljning av 

swoisty układ „kliencki”. Samorządne gminy żydowskie pełnić 

zaczęły rolę banków, obracających powierzonymi pieniędzmi 

(nierzadko biskupów i klasztorów), zbywając produkty rolne 

w imieniu szlachty, czasem zarządzały jej majątkami. Zadłużenie 

u szlachty i duchowieństwa stanowiło dla nich pewną gwarancję 

bezpieczeństwa. W Europie Zachodniej, gdzie gminy żydowskie 

lub zamożni Żydzi byli źródłem pożyczek, pokusą rozwiązania 

problemu długów była ekspulsja. W Rzeczpospolitej, przeciwnie 

– wygnanie Żydów spowodowałoby utratę możliwości odzyskania 

pieniędzy. Także dla chłopów byli niezbędni, zarówno jako 

odbiorcy ich produkcji, jak i dostarczyciele dóbr materialnych, 

w które zaopatrzyć się można było na targach. Byli rzemieślnikami, 

kupcami, obracali pieniądzem. Pełnili rozmaite usługi, dzierżawiąc 

karczmy, realizując szlachecki przywilej propinacji, lecząc, a czasem 

przepowiadając przyszłość lub zabawiając muzyką, graną 

przez żydowskie kapele. Byli docenianym źródłem informacji, zarówno 

jako karczmarze, faktorzy przy dworach, jak i wędrowni 

handlarze. Zasiedlali ziemie kresowe, kolonizując je. Różnorodność 

pełnionych ról społecznych oraz miejsce zajmowane w strukturze 

stanowej wpływała na ich wizerunek. Postrzegani byli nie tylko 

jako grupa wyznaniowa, ale i społeczna. Stąd też wynikała wielość 

kontaktów i międzyetnicznych powiązań, ale też wielość sytuacji 

konfliktowych i form zachowań agresywnych zakodowanych 

w polskiej kulturze. 

Sytuację Żydów komplikował katolicki antyjudaizm. W zgodzie 

z tendencjami w całym Kościele, synod wrocławski ustanowił w 1267 

r. nader restrykcyjne normy. Wyznawcom judaizmu zakazał 

zatrudniania chrześcijańskiej służby, nakazał zamieszkanie 

w dzielnicach otoczonych murem lub fosą oraz noszenie 

oznaczeń odzieżowych – miał być to stożkowaty kapelusz, 

jak w niemieckich księstwach. Chrześcijanom zakazał wspólnego 

z Żydami ucztowania i zabaw oraz nabywania od nich mięsa, uzasadniając 

to możliwością otrucia. Ustawy te nigdy nie zostały 

wcielone w życie, mimo powtarzania ich, wraz z dodawaniem 

nowych, przez kolejne synody krajowe, np. oskarżano mamki 

zatrudnione u Żydów o to, że karmiąc dziecko chlebodawców, 

„zatruwają” swoje mleko, a „żydowskie miazmaty” przenoszą 

na własne potomstwo. W katolickim antyjudaizmie bardzo 

silnie podkreślano rytualną nieczystość, którą mieli odznaczać 

się wyznawcy judaizmu, a tę nieczystość wyobrażano sobie 

na wzór zarazy. Mimo przepełnionego wrogością nauczania, 

duchowieństwo nie stroniło od wchodzenia w ekonomiczną 

współpracę z Żydami. Kiedy dochodziło do zatargów między 

mieszczanami a Żydami lub antyżydowskich tumultów, duchowni 

zwykle stawali po stronie chrześcijan, zaś przedstawiciele 

władcy świeckiego reprezentowali stronę żydowską. Przełożeni 

kahału dopuszczani byli do pertraktacji, a w ich rezultacie wypracowywano 

kompromis umożliwiający pokojowe (choć nie koniecznie 

tolerancyjne) współżycie obu społeczności. Normy 

antyjudaizmu zakorzeniały się bardzo powoli także z powodu 

pobieżnej jedynie chrystianizacji, zwłaszcza niższych stanów. 

Złoty wiek w historii Polski był także złotym wiekiem dla żydowskiej 

kultury. Rzeczpospolita stała się jednym z ważniejszych 

centrów nauczania judaizmu i rozwoju piśmiennictwa religijnego. 

Nie można jednak powiedzieć, że było to państwo „bez stosów”. 

Właśnie w XVI w. pojawiły się pierwsze oskarżenia o porywanie 

i mordowanie dzieci chrześcijańskich w 

alkoholhaltiga drycker på sina ägor. Ö. a ☛ cd. str. 10

intervju/wywiad 

10 

wykręcają, obracają i podważają 

Rozmowa z Yvonne Jacobsson, dyrektorką muzeum i kuratorką wystawy 

„Franz Kafka i Bruno Schulz – mistrzowie pogranicza” w Muzeum Żydowskim w Sztokholmie 

De vrider och vänder och ifrågasätter... 

Ett samtal med Yvonne Jacobsson, museichef samt kuratör till utställningen ”Franz Kafka och Bruno 

Schulz – gränslandets mästare” på Judiska Museet i Stockholm 

Zbigniew Bidakowski: Kiedy pierwszy raz przeczytała Pani 

Schulza zakochała się w nim Pani od razu, powiedziała Pani 

kiedyś. Co poruszyło Panią tak mocno? 

Yvonne Jacobsson: to był jego sposób przedstawiania świata, 

w najmniejszym szczególe, chodziło nie tylko o jego rodzinę 

wędrującą przez miasto, lecz o światło, o liście, które wibrują 

i poruszają się, miało się obraz każdego szczegółu, co dawało 

poczucie wejścia w szczelnie otaczający nas świat, w którego 

wszystkie elementy odgrywały swą rolę w opowieści. To przenosiło 

mnie w świat przeszłości, którego sama nigdy nie widziałam 

i który niestety został totalnie zniszczony przez wojnę 

i Zagładę. W tym świecie w jakiś sposób wciąż trwała jeszcze 

możliwość współdziałania, prowadzenia dialogu nawet jeśli 

dawały o sobie znać silne nacjonalistyczne prądy i antysemityzm 

to towarzyszyły im uparte próby nawiązania dialogu 

ponad granicami. 

Polacy i Żydzi – losy osobne, los wspólny – ciąg dalszy ➔ ❘ Polacker och judar – ett separat och gemensamt öde – fortsättning ➔ 

celu odtworzenia aktu bogobójstwa. Przesąd ten propagowali 

duchowni katoliccy i to oni byli pierwszymi inicjatorami procesów 

z tego oskarżenia. W 1547 r. w Rawie na Mazowszu wytoczono 

pierwszą rozprawę pod tym zarzutem. Do końca wieku odbyło 

się ich 8, wydano cztery uniewinniające wyroki. Jeszcze bardziej 

absurdalny był zarzut „męczenia hostii”. Pierwsze wyroki skazujące 

na śmierć zapadły w Sochaczewie w 1556 r. Do ich wydania 

przyczynił się nuncjusz apostolski, Alojzy Lippomano oraz miejscowi 

dominikanie. Także w kilku innych przypadkach w drugiej 

połowie XVI w. inicjatorami byli katoliccy duchowni, a ich 

rola w upowszechnianiu przesądu była kluczową. W sumie wysunięto 

17 podobnych oskarżeń, 8 spraw trafiło do sądów, 3 z nich 

zakończyły się uniewinnieniem. Ostatnie śledztwo toczyło się 

w Łubnie w 1744 r. 

Wiara w porywanie dzieci chrześcijańskich w celu wytoczenia 

im krwi, zakorzeniła się szybciej i bardziej dogłębnie, niż zarzut 

bezczeszczenia hostii. W dokumentach powstałych do połowy 

XVII w. wspomnianych jest 62 pomówień i 28 procesów, w 13 

przypadkach doszło do egzekucji, uniewinnień było w sumie 8. 

Zbigniew Bidakowski: När du läste Schulz för första gången 

blev du förälskad i honom direkt, sade Du en gång. Vad var 

det som rörde dig så mycket? 

Yvonne Jacobsson: Det var hans sätt att berätta om universum, 

för varje liten del, det handlade inte bara om hans familj 

som går genom staden, utan det handlade om ljuset, om 

löven som vibrerade och rörde sig, man fick en uppfattning 

om detaljer som gjorde att det kändes som om man gick in 

ett omslutande totalt landskap där alla delar samverkade 

i berättelsen. Det förde mig tillbaka i en tid och en värld jag 

aldrig fått uppleva och som tyvärr totalt förstordes av kriget 

och förintelsen. Och på den tiden på något sätt fortfarande 

fanns en möjlighet för människor att samverka och föra en 

dialog även om det fanns starka nationalistiska strömningar 

och antisemitism så fanns det ändå trevande försök att över 

gränserna hitta en dialog. 

rotade sig antijudaismens normer väldigt långsamt, i synnerhet 

i de lägre stånden. 

Guldåldern i Polens historia var också en guldålder för den 

judiska kulturen. Polen blev ett av de viktigare centrerna för 

judendomsundervisning och utvecklingen av den judiska religiösa 

litteraturen. Man kan dock inte säga att det var ett land 

utan ”kättarbål”. Just på 1500-talet kom de första anklagelserna 

mot judar för bortrövande och mord på kristna barn i syfte att 

återskapa gudsmordet. Denna vanföreställning propagerades 

för av de katolska prästerna och det var de som initierade de 

första processerna under denna åtalspunkt. Det första åtalet 

för detta brott väcktes 1547 i Rawa i Masovien. Fram till århundradets 

slut ägde åtta processer rum varav fyra friande domar avkunnades. 

Än mer absurd var anklagelsen om att ”pina hostian”. 

De första dödsdomarna i fråga om detta brott fälldes i Sochaczew 

1556. Det påvliga sändebudet Aloysius Lippomano medverkade 

till att avkunna domarna tillsammans med de lokala dominikanermunkarna. 

Även ett par fall under 1500-talets andra hälft 

initierades av katolska präster som också hade en nyckelroll i att

ZB: Finns det judiska kulturen som överskrider språk- och 

andra gränser? Vem i ditt tycke var Schulz: en judisk författare, 

en polsk eller kanske universiell? 

YJ: Som jag förstått han har förnyat polska prosan så han var 

en polsk författare. Men i hans berättelse finns mycket av kabalistiskt 

tänkande. I hans skapande. Att skapa och återskapa 

världen. Jag känner väldigt starkt i hans berättelse att det finns 

relationer till bibeln och till judiska traditionen. 

ZB: Schulz inte anknöt bara till judiska traditionen utan 

även till myter – grekiska och ännu äldre. Kan judenheten 

och judarna ses som en levande förbindelselänk mellan 

nutiden och antiken? 

YJ: Judarna levde i Europa redan under Antiken och trots att 

det funnits försök att utrota judarna, t ex under Korstågen och 

Förintelsen finns judar kvar. Judendomen bygger på flertusenåriga 

traditioner som förbinder nutiden med det förflutna 

Det har alltid funnits judiska tänkare och författare som ägnat 


sprida denna vanföreställning. Totalt framkastades 17 liknande 

anklagelser, varav åtta gick till domstol och av dem slutade tre 

i friande domar. Den sista förundersökningen leddes i Lubno 

1744. 

Anklagelsen om att vanhelga hostian rotade sig inte lika 

snabbt och djupt som tron på att barn rövades bort för att tappas 

på blod. I dokument från 1600-talets första hälft nämns 62 

tillvitelser och 28 processer som i 13 fall ledde till avrättning och 

sammantaget till åtta frianden. Den överväldigande majoriteten 

processer förekom under åren 1590-1620 i centrala Polen 

(Masovien, Kujavien, Podlasien), något färre var de i kronans 

södra del och avsevärt färre i Litauen samt i Kresy. På 1620-talet 

förflyttade de sig österut, till Ukraina, där de var flest (åtminstone 

ett tiotal) på 1700-talet. Den sista processen i Polen ägde 

rum 1786, men på order av kungen Stanisław II August Poniatowski 

avstod domstolen från att verkställa domen. Trots att 

domstolarna upphörde med att pröva åtal om ”ritualmord” 

höll sig denna vanföreställning levande in i samtiden. Särskilt 

som den upprätthölls genom antisemiternas ☛ fort. sid. 12 

ZB: Czy jest żydowska kultura przekraczająca językowe 

i inne granice? Kim był Schulz: pisarzem żydowskim, polskim 

a może uniwersalnym? 

YJ: O ile się orientuję odnowił polską prozę a więc był polskim 

pisarzem. Jednak w jego narracji jest dużo myślenia kabalistycznego. 

W jego procesie tworzenia. Stwarzać świat wciąż na 

nowo. Silnie odczuwam w jego narracji obecność motywów 

biblijnych i z tradycji żydowskiej. 

ZB: Schulz nawiązywał nie tylko do tradycji żydowskiej lecz 

również do mitów greckich i jeszcze starszych. Czy żydostwo 

i Żydów możemy uważać za łącznik między naszymi czasami 

i starożytnością? 

YJ: Żydzi żyli w Europie od Starożytności i mimo że były próby 

ich zgładzenia np. w czasie wypraw krzyżowych i Zagłady, 

żyją dalej. Żydostwo opiera się na liczącej wiele tysięcy lat tradycji, 

która wiąże współczesność z przeszłością. Zawsze byli 

żydowscy myśliciele i pisarze zajmujący się podstawowymi 

Przytłaczająca większość występowała w latach 1590-1620 w 

Polsce centralnej (Mazowsze, Kujawy, Podlasie), nieco mniej 

w południowej części Korony i znacznie mniej na Litwie oraz 

kresach. W drugim dziesięcioleciu XVII w. przesunęły się na 

wschód, na Ukrainę, gdzie najwięcej ich było (co najmniej 

kilkanaście) w XVIII w. Ostatni w Rzeczypospolitej proces odbył 

się w 1786 r., ale z rozkazu króla Stanisława Poniatowskiego 

sąd odstąpił od wykonania wyroku. Mimo że sądy przestały rozpatrywać 

oskarżenia o „mord rytualny”, to wiara w ten przesąd 

była wciąż żywa do czasów najnowszych. Zwłaszcza że była podtrzymywana 

przez propagandę antysemitów, którzy jeszcze 

w latach 1880-tych potrafili doprowadzić do rozpraw sądowych 

w Europie Środkowo-Wschodniej, choć większość wyroków była 

uniewinniająca. 

Poziom życia wszystkich poddanych polskiej Korony zależał 

także od wojen wewnętrznych lub zewnętrznych. A tych nie 

brakowało w burzliwych dziejach Rzeczypospolitej. W 1648 r. 

na kresach doszło do buntu Kozaków, którzy bronili się przed 

wprowadzeniem pańszczyzny i pozbawieniem ich ☛ cd. str. 12 

Foto:. A. Bidakowska 

11

problemami sensu życia, jego porządku i pochodzenia. Kafka 

i Schulz są takimi pisarzami, zaliczamy ich do największych dwudziestowiecznych 

pisarzy – Żydów, lecz jednak inwersalkistów. 

ZB: Co łaczy Kafkę i Schulza poza tym, że obaj są Żydami, 

pisarzami i pochodzą z Europy Środkowej mimo że piszą 

różnymi językami? 

YJ: Bardzo wiele ich łączy, Należą obaj do pokolenia, które 

wyrosło w mieście. Ojcowie ich obu pochodzili z małych miasteczek, 

byli obaj handlarzami tekstylnymi i obaj ojcowie 

znaczyli bardzo wiele dla obu pisarzy chociaż w różnym sensie. 

Schulz kochał swojego ojca, który był nieudanym biznesmenem 

podczas gdy Kafka bał się swojego ojca, obaj ojcowie 

odgrywali decydującą rolę w ich życiu. I Kafka, i Schulz mieli 

wykształcenie uniwersyteckie i należeli do tej grupy Żydów, 

którzy w swojej generacji otrzymali szansę na rozwój intelektualny 

i obaj pisali. I Kafka, i Schulz byli bradzo związani 

ze swoimi miastami. kafka z Pragą, Schulz z Drohobyczem. 

Obaj byli zasymilowani, obaj mieli słaby związek z tradycją 

żydowską i obaj poszukiwali swojej żydowskiej tożsamości. 

Kafka uważał, że jego ojciec reprezentował powierzchowną 

żydowską tożsamość ponieważ był niewierzący. Dlatego Kafka 

był bardzo poruszony przybyciem do miasta żydowskiego towarzystwa 

teatralnego i języka jidisz. A nawet zaczął studiować 

hebrajski. Schulz w Drohobyczu posiadał tę umiejętność. Była 

tam duża kolonia głęboko wierzących Żydów, tzw. chasydów. 

I Kafka, i Schulz poruszali się swobodnie ponad widocznymi 

i niewidocznymi granicami. Obaj zostali modernistami i stali 

się odnowicielami prozy. Tak że mieli bardzo wiele ze sobą 

wspólnego i żyli mniej więcej jednocześnie. 

Pisali niezbyt wiele o swojej żydowskiej tożsamości lecz 

raczej o czasie, w jakim żyli i o patriarchacie, czyli władzy 

ojców nad synami, co było decydujące w ich życiu i twórczości 

na różny sposób. Schulz pisał o swoim ojcu. A Kafka napisał 

pięćdziesięciostronicowy list do ojca, w którym rozlicza się ze 

swym okresem dorastania. 


W. Gerson 1874 : Król Kazimierz Wielki i Żydzi/Konung Kasimir den store och Judar 

12 

sig åt de stora frågorna om livets mening, ordning och ursprung. 

Kafka och Schulz är sådana författare, de räknas till 

nittonhundratalets största europeiska författare – judar men 

ändå universalister. 

ZB: Vad är det som förenar Kafka och Schulz förutom att de 

båda är judar, författare, från Centraleuropa fast de skriver 

på olika språk? 

YJ: Det är mycket som förenar dem. De tillhör ju en generation 

som fick växa upp i staden. Båda deras pappor kom från landsorter. 

Båda var klädeshandlare och båda papporna betydde 

mycket för de här författarna fast på olika sätt. Schulz tyckte 

mycket om sin pappa som inte var en lyckad affärsman medan 

Kafka var rädd för sin pappa, så bådas pappor spelade en avgörande 

roll i deras liv. Både Kafka och Schulz var universitetsutbildade 

och tillhörde gruppen judar som i den generationen 

fick en chans att utvecklas intellektuellt och båda skrev. Både 

Kafka och Schulz var väldigt bundna av sin stad. Kafka av 

Prag, Schulz av Drohobycz. Båda var assimilerade, båda hade 

en vag koppling till judiska traditionen och båda sökte sin judiska 

identitet. Kafka ansåg att hans pappa representerade en 

ytlig judisk identitet, eftersom han var sekulariserad. Därför 

blev Kafka imponerad och berörd av ett judisk teatersällskap, 

ett jiddischsällskap, som kom till staden. Han började t o m 

studera hebreiska. Schulz i Drohobycz hade förmodligen sådana 

kunskaper. Där fanns en stor koloni av djupt troende 

judar, s k chassider. Både Kafka och Schulz kunde röra sig 

fritt över synliga och osynliga gränser. Och båda kom att bli 

modernister och förnya prosan. Så de hade väldigt mycket 

gemensamt och de levde samtidigt i stort sett. 

De skrev alltså inte mycket om sina judiska identiteter utan 

om den tid de levde i och patriarkatet, dvs. faderns makt över 

sönerna som var avgörande i deras liv och verk på olika sätt. 

Schulz skrev om sin pappa. Och Kafka skrev en femtiosidors 

långt brev till sin pappa där han gör upp om hela sin 

uppväxt. 

propaganda, vilka ända in på 1880-talet kunde få till stånd domstolsförhandlingar 

i Central- och Östeuropa, även om majoriteten 

av domarna var friande. 

Levnadsstandarden för polska kronans alla undersåtar var 

också beroende av krigen som fördes inom landet och utanför 

dess gränser. Och krig rådde det inte brist på i Polens stormiga 

historia. I Kresy bröt ett kosackuppror ut 1648 då kosackerna 

försvarade sin frihet mot införandet av livegenskapen. Under 

ledning av Bohdan Chmielnicki mördades medlemmar av den 

polska adeln, städer i Kresy skövlades och judisk befolkning 

slaktades. Tillsammans med stadsborgarna försvarade judarna 

de belägrade städerna. Omfattningen av antalet dödsoffer samt 

de upproriska kosackernas grymhet chockade judarna och raserade 

deras känsla av trygghet för åtskilliga generationer framåt. 

De polska borgarnas hållning befäste judarnas tillhörighetskänsla 

till den polska staten. Staten förrådde dock sina judiska 

undersåtar under den svenska invasionen 1655-60. De svenska 

trupperna fick stöd av den polska adelns protestantiska sida, 

således var det delvis ett inbördes- och religionskrig. En av följ-

Bruno Schulz - Dedykacja/Dedikation Muzeum Literatury w Warszawie, Marek W Podstolski 

Själva deras analys av samtiden är påverkad av deras judiska 

tradition. Hur de vänder och vrider på ett fenomen, hur de 

tolkar och omtolkar, och det var det som utvecklade deras 

skrivande och så mötet med andra icke judiska intellektuella 

och författare förstås. Det finns en djup tradition som går 

ändå tillbaka till Talmud där man hade en judisk lag i mitten 

och lagens tolkningar gjorda av olika rabbiner under tusen år. 

De vrider och vänder och ifrågasätter. 

ZB: Vi har pratat om judiskt inslag i polska och östeuropeiska 

kulturen. Finns det ett lika tydligt judiskt inslag i svenska 

kulturen? 

YJ: Judar har tillfört många saker i vårt samhälle. De har haft 


derna av svenskarnas förlust var att den katolska kyrkan stärkte 

sin position i Polen, vilket visade sig bland annat i attacker mot 

judar. De segrande polska trupperna anklagade judar för att 

stödja den oliktroende fienden och genomförde pogromer på 

ett par orter. Detta var ett av tecknen på att den katolska antijudaismens 

påbud hade vunnit terräng. Den judefientliga propagandan 

förkunnades inte längre bara av präster, utan också 

av delar av de utbildade eliterna. Gästfrihetens lag hade redan 

glömts bort. 

Under upplysningstiden kom judarnas frigörelseförsök i dagen, 

vilket stöddes av delar av den upplysta polska eliten. Den 

Fyraåriga sejmen (1788-92) lyfte diskussionen om den rättsliga 

ställningen för judendomens anhängare och i diskussionen 

deltog en hel del judar, såväl upplysta som chassider och de 

överöste sejmen och kungen med inlagor och reformförhandlingar. 

Tyvärr gick försöket att modernisera landet genom lagstiftning 

om intet, emedan Polen var så försvagat att det föll 

under grannländernas makt och försvann från kartorna i 123 år. 

Det förtvivlade försöket att försvara sin suve- ☛ fort. sid. 14 

Ich analiza wpółczesności znajduje się pod wpływem 

tradycji żydowskiej. Jak oni wykręcają i obracają każde zjawisko, 

jak interpretują i reinterpretują! – to było to, co rozwinęło 

ich pisarstwo oraz spotkania z nieżydowskimi 

intelektualistami i pisarzami oczywiście. Jest głęboka tradycja 

żydowska wywodząca się z Talmudu, w której jest 

w centrum prawo żydowskie i tego prawa wykładnie robione 

przez rabinów przez tysiąc lat. Oni wykręcają, obracają 

i podważają. 

ZB: Mówiliśmy o żydowskim wkładzie w polską i wschodnioeuropejską 

kulturę. Czy istnie równie silny żydowski wkład 

w szwedzką kulturę? 

statusu ludzi wolnych. Pod wodzą Bohdana Chmielnickiego 

mordowali polską szlachtę, pustoszyli miasta kresowe i dokonali 

rzezi ludności żydowskiej. Żydzi wraz z mieszczanami 

bronili obleganych miast. Rozmiar strat ludnościowych 

oraz okrucieństwo zbuntowanych Kozaków były szokiem 

dla Żydów, burząc ich poczucie bezpieczeństwa na wiele 

pokoleń. Postawa polskich mieszczan scementowała poczucie 

przynależności Żydów do polskiego państwa. Państwo 

jednak zdradziło swoich żydowskich poddanych podczas 

najazdu Szwedów w 1655-60. Wojska szwedzkie uzyskały 

wsparcie ze strony protestanckiej szlachty polskiej, zatem 

była to po części wojna domowa i religijna. Jednym ze 

skutków przegranej Szwedów było wzmocnienie pozycji 

Kościoła Katolickiego w Polsce, co objawiło się m.in. atakami 

na Żydów. Zwycięskie polskie wojska dokonały pogromu 

Żydów w kilku miejscowościach, oskarżając ich o sprzyjanie 

innowierczym wrogom. Był to jeden z przejawów upowszechnienia 

się norm katolickiego antyjudaizmu. Antyżydowska 

propaganda głoszona była już nie tylko przez ☛ cd. str. 14 

13

YJ: Żydzi wzbogacili naszed społeczeństwo o bardzo wiele 

rzeczy. Ich pogląd na społeczeństwo sprawił, że było między 

nimi wielu filantropów. Zanim Szwecja stworzyła swój system 

społeczny, w którym pomagano biednym, zanim powstał 

szwedzki model, czyli Folkhemmet (Dom Ludu), było wielu 

Żydów, którzy zdobywszy wysokie pozycje w społeczeństwie 

dzięki odniesionym sukcesom w swoich dziedzinach, poświęcali 

się filantropii i pomagali Szwedom, którzy tego potrzebowali. 

Oscar Levertin jest przykładem szwedzkożydowskiego pisarza, 

zmarł w 906, który żył niemal równocześnie z Kafką i 

Schulzem. Rodzina Bonniersów, która założyła wydawnictwo 

to inny przykłąd. Żydzi w Szwecji rozpowszechniali ducha 

przedsiębiorczości i kreatywności, które były znaczące dla 

Szwecji, mimo że stanowiliśmy zaledwie ok. 0,0 % ludności. 

Jest wiele rzeczy w naszym społeczeństwie zainicjowanych 

przez Żydów nie we własnym interesie lecz społecznym. 

Jest stosunkowo dużo żydowskich wydawców i księgarzy w 

Szwecji. Bonniers np. miał wśród swoich autorów Strindberga 

i innych zanim stali się znani. Wśród Żydów było pragnienie, 

popęd angażowania się intelektualnego, w literaturę, sztukę i 

kulturę. Żydowscy kolekcjonerzy sztuki wspierali przyszłych 

artystów, wielich artystów jak np. Zorn. Mogli pracować 

dzięki tym filantropom. 

ZB: Czy można powiedzieć, że Żydzi są założycielami państwa 

dobrobytu, systemu społecznego? 

YJ: Nie, tego bym nie powiedziała, ale widzieli potrzebę takiego 

systemu. 

ZB: Jakie znaczenie dla Szwedów ma ta wystawa? Co Pani ma 

nadzieję przez nią osiągnąć? 

YJ: Jest dużo do naprawienia w Szwecji, co się tyczy problemów 

z integracją. W Europie dyskutuje się np. prawa Romów. 

Kto jest Europejczykiem? Myślę, że Kafka iSchulz są dobrymi 

wzorcami pod wieloma względami. Mają oni dużo 


duchownych, ale i część wykształconych elit. O prawie 

gościnności już zapomniano. 

W epoce Oświecenia ujawniły się dążenia emancypacyjne 

Żydów, wspierane przez część oświeconej elity polskiej. Sejm 

Czteroletni (1788-92) podjął dyskusję nad położeniem prawnym 

wyznawców judaizmu, a w dyskusji wzięło udział niemało Żydów, 

zarówno oświeconych, jak i chasydów, zasypując Sejm i 

króla memoriałami i rozprawami z propozycjami reform. Niestety, 

próba legislacyjnej modernizacji kraju spełzła na niczym, 

bowiem państwo było tak osłabione, że uległo potędze sąsiednich 

krajów i na 123 lata zniknęło z map. Rozpaczliwa próba 

obrony suwerenności podczas Insurekcji Kościuszkowskiej 

(1794) była zarazem próbą wcielenia w życie oświeceniowych 

postulatów emancypacyjnych. Tadeusz Kościuszko zorganizował 

regiment chłopski, dowodzony przez chłopa, a także 

regiment żydowski, z Berkiem Joselewiczem na czele. 

Berek Joselewicz walczył także w wojskach napoleońskich, 

jako major wojska Księstwa Warszawskiego zginął w 1809 

r. w bitwie pod Kockiem. Jego postać stała się legendą, na 

14 

ett sätt att se på samhället, vilket gjorde att det bland dem 

har funnits många filantroper. Innan Sverige fick ett socialt 

system som hjälpte fattiga, innan Folkhemmet, fanns flera 

judar som skaffat sig bra positioner i samhället genom att de 

hade blivit framgångsrika inom sina respektive yrkesområden, 

som ägnade sig åt filantropi och hjälpte svenskar som hade 

det svårt. 

Oscar Levertin är ett exempel på svensk judisk författare, 

han dog 906, som var nästan samtida som Kafka och Schulz. 

Familjen Bonnier som startade ett förlag är ett annat exempel. 

Judar i Sverige har bjudit på entreprenörsanda och en 

skaparkraft som har varit betydande för Sverige trots att vi 

varit ca 0,0 % av befolkningen. Det finns många saker i vårt 

samhälle som judar har initierat för allmännas skull, inte för 

sig själva utan för samhället. 

Det fanns förhållandevis många judiska förläggare och 

bokhandlare i Sverige. Bonniers t ex hade i sitt stall Strindberg 

och andra innan de ens blivit kända. Det har bland judar 

funnits en önskan, en drivkraft att engagera sig intellektuellt, 

i litteratur, konst och kultur. Judiska konstsamlare 

i Stockholm och Göteborg har stöttat blivande konstnärer, 

stora konstnärer som Zorn t ex. De kunde arbeta tack vare 

dessa filantroper. 

ZB: Ligger judarna som grunder för svenska välfärdstaten, 

sociala systemet? 

YJ: Nej, det skulle jag inte säga, men de har sett behovet. 

ZB: Vilken betydelse för svenskarna har utställningen? Vad 

hoppas Du uppnå med den? 

YJ: Det finns mycket att förbättra i Sverige gällande integrationsfrågor, 

i Europa diskuteras bl a romernas rättigheter. 

Vem är europé? På många sätt tycker jag Kafka och Schulz är 

goda föredömen. De har någonting att säga om integration 

och europeisk identitet. Och de är enastående författare och 

Schulz är dessutom en konstnär. Jag ville glänta på dörren till 

ränitet under Kościuszkos resning (1794) var samtidigt ett försök 

att implementera upplysningens krav på emancipation. 

Tadeusz Kościuszko organiserade ett bonderegemente anfört 

av en bonde och ett judiskt regemente med Berek Joselewicz 

i spetsen. Berek Joselewicz kämpade också i napoleonkrigen, 

som major i hertigdömet Warszawas armé stupade han 1809 i 

slaget vid Kotsk. Han blev en legend för de judiska anhängarna 

till assimilationsrörelsen (närmare bestämt: poloniseringsrörelsen) 

under hela 1800-talet. I samband med republiken Polens 

fall och Rysslands, Preussens och Österrikes delning av landet 

försämrades judarnas rättsliga situation. Annekteringsstaterna 

genomförde massfördrivningar och deporterade en del av de 

fattiga judarna (den preussiska och österrikiska annekteringen) 

avhyste de från gränszonen och förbjöd dem att bo på landsbygden 

(den ryska annekteringen), därtill stakade Ryssland ut 

en ”bosättningszon” bortom vilken judarna inte fick slå sig ner. 

Samtliga tre annekteringsstater begränsade yrkesfriheten samt 

det judiska självstyret i sin strävan mot att likvidera församlingarna. 

Härskarna förde en politik som trots att den skulle tillämpa

Bruno Schulz, 1934 Muzeum Literatury w Warszawie, Marek W Podstolski Franz Kafka Foto: wikipedia.com 

deras värld och ge kunskaper om tiden före och mellan de båda 

världskrigen. Det var en tid då många möten mellan olika 

minoriteter ägde rum och de berikades av varandra. Jag vill att 

svenskarna skall upptäcka Kafkas och Schulz värld. Jag tror 

att de kommer att bli imponerade och låter sig inspireras. 

ZB: Tack för samtalet. 


upplysningsreformerna var restriktiv och åstadkom få positiva 

resultat, i synnerhet som moderniseringsförsöken inte ens bars 

upp av förhoppningen om likaberättigande. Slutligen erhöll judarna 

sina fullständiga rättigheter i den österrikiska annekteringen 

1867, i den preussiska 1871 men i den ryska först under 

mensjevikernas revolution 1917. Fram till frigörelsen fanns det 

städer som i regel utgjorde prästerskapets egendom och i vilka 

judarna inte tilläts slå sig ner. Under 1800-talets första hälft 

omfattades de stora städernas, som Warszawas, Lublins eller 

Krakóws mer prestigefulla gator av förbudet, vilket bidrog till 

uppkomsten av fattiga judiska stadsdelar. Den kraftiga urbaniseringen 

under 1800-talets andra hälft orsakade att en del 

städer, som Warszawa, Kraków, Lviv och Vilnius blev multinationella 

smältdeglar i vilka gamla normer och beroenden mattades 

av. Klassystemet fick grundläggande betydelse och inom 

det stod enstaka samhällskikt av olika trosuppfattning i kontakt 

med varandra. De förmögna eller intellektuella judiska eliternas 

assimilerade representanter eftertraktade den polska kulturen 

och trots att det var svårt att bryta kulturbar- ☛ fort. sid. 16 

do powiedzenia o integracji i europejskiej tożsamości. I są 

wybitnymi pisarzami a Schulz również malarzem i rysownikiem. 

Chciałabym uchylić drzwi do ich świata i przekazać 

wiedzę o czasie między wojnami. To był czas spotkań między 

różnymi mniejszościami, które się wzajemnie wzbogacały. 

Chcę, by Szwedzi odkryli świat Kafki i Schulza. Wiem, że 

ich to zachwyci i poczują się zainspirowani. 

ZB: Dziękuję za rozmowę. 

którą powoływali się żydowscy zwolennicy ruchu asymilacji 

(a ściślej: polonizacji) przez cały XIX wiek. Wraz z upadkiem 

Rzeczypospolitej i rozbiorem kraju przez Rosję, Prusy i Austrię, 

prawne położenie Żydów pogorszyło się. Państwa zaborcze 

przeprowadzały rugi, deportując część biedoty żydowskiej 

(zabór pruski i austriacki), usuwając ich z pasa przygranicznego 

i zakazując mieszkania na wsi (zabór rosyjski), Rosja ponadto 

wyznaczyła „strefę osiedlenia”, poza którą nie wolno było Żydom 

zamieszkać. Wszystkie trzy zaborcze państwa ograniczyły wolność 

zawodową oraz żydowską samorządność, dążąc do likwidacji 

kahałów. Polityka władców, choć miała wcielać reformy oświeceniowe, 

to realizowana była w restrykcyjny sposób i nie odniosła 

wielu pozytywnych skutków, zwłaszcza że próby modernizacji 

nie zostały wsparte nawet nadzieją na równouprawnienie. Ostatecznie 

Żydzi w zaborze austriackim otrzymali pełnię praw w 1867 

r., w zaborze pruskim w 1871, a w Rosji – dopiero podczas rewolucji 

mieńszewickiej w 1917 r. 

Do czasów emancypacji istniały miasta, zwykle stanowiące 

własność duchowieństwa, w których Żydom nie ☛ cd. str. 16 

15

Prosto w żyłę: czas kreatywności 

Rakt in i pulsådern: tid för kreativiteten 


wolno było zamieszkać. W pierwszej połowie XIX w. w dużych 

miastach, jak Warszawa, Lublin, czy Kraków zakaz ten obejmował 

bardziej prestiżowe ulice, co sprzyjało powstawaniu dzielnic 

żydowskiej biedoty. W drugiej połowie XIX w. gwałtowna 

urbanizacja spowodowała, że niektóre miasta, takie jak Warszawa, 

Kraków, Lwów i Wilno stały się wielonarodowymi 

skupiskami, w których dawne normy i zależności uległy 

osłabieniu. Bardzo istotny stał się układ klasowy, w obrębie 

którego kontaktowały się między sobą poszczególne warstwy 

społeczne różnych wyznań. Zasymilowany przedstawiciel elit majątkowych 

lub inteligenckich aspirował do polskiej kultury i choć 

nie było mu łatwo przełamać kulturowe bariery dzielące go od 

polskich salonów, to można było go spotkać raczej w teatrze 

lub kawiarni, niż w ortodoksyjnej synagodze, czy koszernej 

restauracji. Rozluźnienie barier etnicznych najwyraźniejsze 

było w środowisku marginesu przestępczego, co miało swój 

precedens pośród „ludzi luźnych” w średniowieczu. Polscy 

złodzieje korzystali z usług żydowskich paserów, powstawały 

mieszane, polsko-żydowskie bandy, a gwara złodziejska 

1 

riären som skilde dem från de polska salongerna var chansen 

större att träffa dem på teatern eller på kaféet än i den ortodoxa 

synagogan eller på kosherrestaurangen. Uppluckringen 

av de etniska barriärerna var allra tydligast i kriminella kretsar 

och detta härrörde från uppluckringen bland ”löst folk” på medeltiden. 

Polska tjuvar nyttjade de judiska hälarnas tjänster, blandade 

polsk-judiska gäng bildades och tjuvspråket absorberade 

det ordförråd som uppsnappats från jiddisch och hebreiska. De 

polsk-judiska kontakterna satte också sina spår i den specifika 

Warszawadialekt som började uppstå mot slutet av 1800talet 

och jiddisch påverkade inte bara ordförrådet, utan också 

i viss mån dialektens grammatiska regler (till exempel ordet 

”machnąć = göra” som kommer från hjälpverbet ”machn”). 

Under 1800-talets sista tjugo år och 1900-talets första decennium 

började det moderna nationalmedvetandet att konsolideras 

bland den polska intelligentian, stadsborna och småstadseliterna. 

Medan de västeuropeiska nationalisterna såg sina 

nationers dominans som ett resultat av sina civilisationers överlägsenhet 

och en historiens rättvisa hade inte deras polska likar 

Muzeum Literatury w Warszawie, Marek W Podstolski

Agneta Pleijel 

Kiedy zostałam poproszona o napisanie tekstów na wystawę o 

Kafce i Schulzu po prostu nie mogłam odmówić. Kafka znaczy 

dla mnie bardzo wiele. A Schulz, od kiedy tylko zaczęłam 

go czytać, najpierw po angielsku, potem po szwedzku, był dla mnie 

jak zastrzyk prosto w żyłę. Natychmiastowa inspiracja. 

Rzecz polega na kreatywności. Kreatywność jest człowieczą 

właściwością trudną do zdefiniowania, ale łatwą do rozpoznania, 

kiedy demonstruje swoje możliwości w nauce, sztuce, literaturze 

i humanistyce. Wystawa w Muzeum Żydowskim w Sztokholmie 

jest hołdem złożonym, w wielorakim sensie, kreatywności. Jako 

pisarka czułam, jak wielką sprawą jest ponowne zagłębienie się 

w świat Franza Kafki i Bruno Schulza. 

Nie pierwszy raz ci dwaj pisarze, którzy nigdy się nie spotkali, 

są ze sobą zestawieni. Ciekawa jestem jednak, czy nie jest to pierwszy 

raz, kiedy zostają złączeni ze sobą na jednej wystawie. Byli 

oni mniej więcej współczesnymi nawet jeśli Schulz, wspaniały 

malarz i rysownik, zadebiutował jako pisarz dopiero po śmierci 

Kafki. 

Takie jest życie. Ci, co są sobie przeznaczeni, nie zawsze się 

spotykają. 

Obaj byli niesłychanie kreatywni. To znaczy, że znajdowali 

nowe, nigdy dotąd nie używane formy literackie, nowe 

obrazowanie, nowe sposoby opisania życia. Kiedy Kafka pod 

koniec lat czterdziestych został wprowadzony w Szwecji przez 

kilku naszych najwybitniejszych pisarzy i tłumaczy, m. in. 

Karla Vennberga, był to punkt zwrotny w szwedzkiej literaturze. 

Wkroczył nowy ton i nastrój. Recepcja Kafki w Szwecji 

stała się później tematem uniwersyteckiej rozprawy. 


(det kunde de inte ha) ett lika bra självförtroende. Det inhemska 

storhetsvansinnet var martyrologiskt och masochistiskt, vadderat 

med ett mindervärdeskomplex och skräck. Den nationalistiska 

journalistiken lät denna skräck personifieras i form av judarna 

som tillskrevs närmast obehagliga associationer. De utmärkande 

drag och egenskaper med vilka författare samt den katolska 

traditionen utrustade judar bidrog till att judarna inkluderades 

i en helig nationalsymbol, men också till att de sattes ytterst 

på dess negativa pol. Liksom ”gudsmördarna” som ”avsiktligt” 

hade förkastat Jesus, så ”borde” de samtida judarna verka för 

fosterlandets gynnsamma omvandling, men eftersom de ”inte 

ville ” göra det fick de axla ”djävulens” roll. En djävul målad enbart 

i mörka färger och utan den ambivalens som djävulsbilden 

haft i den slaviska folkkulturen. Under samma period utvecklades 

den socialistiska vänsterrörelsen, vars en del anhängare bekände 

sig till en öppen nationsenlig idé om det civila samhället, 

medan de mer radikala av dem bestred behovet av att skapa 

nationella gemenskaper: de drömde om att förena de förtryckta 

klasserna i en nationsöverskridande allians. ☛ fort. sid. 18 

När jag blev ombedd att skriva museitexterna till den 

blivande utställningen om Kafka och Schulz, kunde 

jag bara inte tacka nej. Kafka har betytt mycket för 

mig. Och Schulz, så snart jag började läsa honom, först på 

engelska, sedan på svenska, kändes som en injektion rakt in 

i pulsådern. Omedelbar inspiration. 

Det handlar om kreativitet. Kreativiteten är en mänsklig 

egenskap som är svår att definiera men lätt att känna igen när 

den röjer sin kraft i vetenskapen, konsten, litteraturen och humaniora. 

Utställningen på Judiska museet i Stockholm är på 

flera sätt en hyllning till kreativiteten. Som författare kände 

jag själv hur storartat det var att återigen fördjupa sig i Franz 

Kafkas och Bruno Schulzs värld. 

Det är inte första gången som dessa två författare, som aldrig 

hade träffats, ställs sida vid sida. Jag undrar dock om det 

inte är första gången som de har sammanlänkats i en utställning. 

De var mer eller mindre samtida med varandra även om 

Schulz, en underbar målare och tecknare, gjorde sin debut som 

författare först efter Kafkas död. 

Sådant är livet. De som hör ihop får inte alltid mötas. 

Båda var enormt kreativa. Det betyder att de hittade nya, 

aldrig tidigare använda skrivformer, nya bilder, nya sätt att 

beskriva livet. När Kafka på slutet av fyrtiotalet introducerades 

i Sverige av några av våra viktigaste författare och översättare, 

däribland Karl Vennberg, blev detta ett slags vändpunkt 

för den svenska litteraturen. En ganska ny ton och stämning 

hade gjort sitt inträde. Det svenska mottagandet av Kafka 

blev senare ämne för en akademisk avhandling. 

wchłonęła słownictwo przejęte z jidysz i hebrajskiego. Powstająca 

pod koniec XIX wieku specyficzna gwara warszawska także była 

śladem polsko-żydowskich kontaktów, a jidysz wpłynął nie tylko 

na słownictwo, ale w pewnym stopniu i na reguły gramatyczne 

tej gwary (np. słowo „machnąć = robić”, pochodzące od czasownika 

pomocniczego „machn”). 

Ostatnie dwudziestolecie XIX w. oraz pierwsza dekada XX 

w., to okres umacniania się nowoczesnej świadomości narodowej 

wśród polskiej inteligencji, mieszkańców miast i elit 

małomiasteczkowych. Podczas gdy zachodnioeuropejscy nacjonaliści 

uważali, że dominacja ich narodu była wynikiem 

wyższości cywilizacyjnej i sprawiedliwości dziejowej, to ich 

polscy odpowiednicy nie mieli (nie mogli mieć) tak dobrego 

samopoczucia. Rodzima megalomania była martyrologiczna 

i masochistyczna, podszyta kompleksem niższości i strachem. 

Publicystyka nacjonalistyczna ten strach personifikowała w postaci 

Żydów, przydając im raczej niemiłe skojarzenia. Umowne 

znaki, jakimi ich obdarzyli literaci oraz tradycja katolicka przyczyniły 

się do włączenia ich do narodowego ☛ cd. str. 18 

1

Lars Fyhr, który napisał rozprawę o recepcji Kafki w Szwecji 

jest również pierwszym w Szwecji tłumaczem dzienników 

Kafki. Teraz całą twórczość Kafki tłumaczy się na nowo. 

Wprowadzenie Schulza na szwedzki rynek poprzez przekłady 

jego dwóch zbiorów opowiadań, Sklepy cynamonowe i Sanatorium 

pod klepsydrą, dotarło do mniejszej liczby czytelników, 

którzy jednak bardzo szybko stali się miłośnikami Schulza. 

Przyjęcie Schulza nie odbyło się może tak spektakularnie jak 

w przypadku Kafki lecz ciepło i zrozumienie, z jakimi się 

spotkał było równie duże. Niestety, obie jego książki są od 

wielu lat niedostępne, żaden antykwariat nie ma ani jednego 

egzemplarza. Mam nadzieję, że to się zmieni po tej wystawie. 

Pragnę podkreślić, że, w związku z tą wystawą, wydawnictwo 

Norsteds wykonało właśnie reprint obu zbiorów opowiadań 

w jednym tomie, tak że należy pośpiesznie zdobyć egzemplarz 

książki, której nie powinno brakować na półce; sam fakt 

nowego wydania jest wydarzeniem. 

Bruno Schulz został zamordowany przez Gestapo w 942 

roku i jego dzieło, przez parę dziesięcioleci, pozostawało nieznane 

światu. Na początku lat sześćdziesiątych przetłumaczono 

je z polskiego na niemiecki, francuski i angielski. Stało się to 

sensacją światową. W Szwecji promował Schulza wybitny pisarz 

i krytyk Artur Lundkvist, który zawsze śledził światową 

literaturę. Atur Lundkvist napisał, prawdopodobnie jako pierwszy 

w Szwecji, o Bruno Schulzu już w roku 963 w zbiorze 

esejów Z wieży widokowej pt. Symbolista z Galicji, gdzie 

porównał go z Izaakiem Bablem. W 6 numerze z 979 roku 

pisma Akademiens Artes zaprezentowano Kafkę i Schulza razem: 

wierszami o Kafce polskiego poety Stanisława Grochowiaka 

i esejem napisanym przez wielkiego badacza i poszukiwacza 

spuścizny Schulza (literackiej i plastycznej) – Jerzego 

Ficowskiego, który po wojnie wydobył twórczość Schulza z zapomnienia. 

W piśmie znajduje się również wybór z utworów 

Schulza, myślę, że po raz pierwszy w Szwecji. Do wydania 

numeru doszło m. in. dzięki Bibliotece Noblowskiej z uwagą 


sacrum, ale i do umiejscowienia na negatywnym jego biegunie. 

Tak jak „bogobójcy”, którzy „intencjonalnie” odrzucili Jezusa, tak 

współcześni Żydzi, którzy „powinni” mieć wpływ na korzystne 

przemiany ojczyzny, ale tego uczynić „nie chcieli” - zaczęli pełnić 

rolę „diabła” – malowanego wyłącznie ciemnymi barwami, pozbawionego 

tej ambiwalencji, jakiej przydawała mu słowiańska kultura 

ludowa. W tym samym czasie rozwijał się ruch lewicowy, 

socjalistyczny, którego zwolennicy wyznawali otwarty, obywatelski 

model narodu, a ci bardziej radykalni – negowali potrzebę tworzenia 

narodowych wspólnot, marząc o ponadnarodowym sojuszu klas 

uciśnionych. Socjaliści podjęli współpracę ponad podziałami 

etnicznymi. Powstała Żydowska Sekcja Polskiej Partii Socjalistycznej. 

Podczas rewolucji 1905 r. działacze PPS i żydowskiej partii Bund 

wspólnie walczyli z caratem na barykadach Łodzi i Warszawy. Te 

dwie siły, lewica i przeniknięty antysemityzmem nacjonalizm były 

motorem wzajemnych zmagań polsko-polskich przez cały XX wiek, 

a echa tej walki da się słyszeć i dzisiaj. 

Antysemityzm, który na ziemie polskie przenikał z Prus, Austrii 

i Rosji uformował się w latach 1880-tych jako ideologia, zaś 

1 

Lars Fyhr som skrivit avhandlingen om Kafkareceptionen 

i Sverige är också den första översättaren av Kafkas dagböcker. 

Nu översätts på nytt hela Kafkas samlade produktion. Den 

svenska introduktionen av Bruno Schulz på åttiotalet genom 

översättningarna av hans två samlingar av berättelser, Kanelbutikerna 

och Sanatoriet Timglaset, nådde färre svenska läsare 

vilka dock snart blev sanna Schulzälskare. Schulzs mottagande 

var kanske inte lika spektakulärt som i Kafkas fall 

men den värme och medkänsla som han möttes av stod sig 

väl i jämförelsen. Tyvärr är hans två böcker sedan många år 

tillbaka omöjliga att få tag på, det finns inte ett antikvariat 

som har något exemplar kvar. Det blir förhoppningsvis en 

ändring på det tack vare denna utställning. 

Till de svenska läsarna vill jag påpeka att ett nytryck av de 

två berättelsesamlingarna i en volym har framställts till denna 

utställning av Norsteds förlag, efter originalutgåvan, och att 

man ska skynda sig att skaffa sig ett exemplar, de bör inte fattas 

i bokhyllan och det är en händelse att de ges ut på nytt. 

Bruno Schulz mördades av Gestapo 942 och hans verk 

förblev under några decennier dolt för världen. Under tidiga 

sextiotalet översattes han från polska till tyska, franska och 

engelska. Detta blev något av en världssensation. I Sverige 

uppmärksammades han av den framstående författaren och 

kritikern Artur Lundkvist, som alltid var på spaning efter 

världslitteratur. Artur Lundkvist skrev, förmodligen som den 

förste i Sverige, om Bruno Schulz redan 963 i essäsamlingen 

Från utsiktstornet under titeln Symbolisten från Galizien, och 

jämförde honom med Isaac Babel. I Akademiens Artes, nr 6/ 979 

presenterades Kafka och Schulz tillsammans, genom dikter om 

Kafka av den polske poeten Stanisław Grochowiak och en 

essä av den store Schulzspåraren Jerzy Ficowski – han som 

nästan grävde fram Schulz ur glömskan efter kriget. Där finns 

också, jag gissar för första gången, utdrag ur Schulz arbeten. 

Detta skedde inte minst tack vare Nobelbibliotekets observans 

på polsk litteratur genom Katarina Gruber. Nobelbiblio 

Socialisterna började samarbeta över de etniska indelningarna. 

Inom Polska socialistpartiet PPS bildades en judisk sektion. Under 

revolutionen 1905 kämpade aktiva medlemmar från PPS och 

det judiska partiet Bund tillsammans mot tsarväldet på barrikaderna 

i Lódź och Warszawa. Dessa två krafter, vänstern och den 

av antisemitism genomsyrade nationalismen var drivkraften för 

den polsk-polska ömsesidiga kampen genom hela 1900-talet 

och ekot från denna kamp kan höras än i dag. 

Antisemitismen som hade sipprat in på polsk mark från Preussen, 

Österrike och Ryssland formade sig som ideologi under 

1880-talet, men antog formen av en rörelse i mitten av 1890talet. 

År 1896 bildades Nationaldemokratiska partiet som leddes 

av Roman Dmowski. Detta parti, populärt kallat för ”endecja” 

(nationaldemokratin) hade en överväldigande inverkan på 

propagerandet av antisemitismen i det polska samhället. Den 

antisemitiska rörelsen i Preussen och Österrike, trots att den var 

överfull av hat mot judarna och att den yrkade på rättslig diskriminering, 

var i princip oblodig. I Ryssland däremot drogs en 

serie pogromer igång, först åren 1881-84 i de sydvästliga guver-

Muzeum Literatury w Warszawie, Marek W Podstolski 

tekets fylliga samling av polsk litteratur har jag många gånger 

själv haft anledning att vara tacksam för. 

Perioden från strax före första världskriget fram till slutet 

av andra världskriget födde fram enorm kreativitet. Orsakerna 

kan sökas bland annat i det bistra politiska klimat som 

omgärdade det österriskiska imperiets sammanbrott. ÖsterrikeUngern 

hade omfattat många folk och språk, kulturerna 

blandades med varandra. Assimileringen var påtvingad 

av härskarna, särskilt på judarna som levde i imperiets alla 

hörn. 

För konstnärer var det som om tankens och känslans varje 

vrå blev stimulerad av en strävan efter att utforska och ta till 

vara allt som tidigare hade varit fördolt och förbjudet, inte 

minst av politiska skäl. 

Under samma period skrev Rainer Maria Rilke sin oförglömliga 

poesi. Albert Einstein höll på att förändra vår bild av 

universum. Jaroslav Hasek gjorde narr av det militära vansinnet 

genom att skapa karaktären soldaten Svejk. Samuel Agnon 


nementen (som i dag omfattar östra och södra Ukraina) senare 

1903-07. Denna senare våg nådde polsk mark. Pogromer blev en 

cyklisk företeelse och angriparnas grymhet eskalerade. I början 

av 1900-talet genomfördes pogromer av ryska högerextrema 

kamptrupper, populärt kallade för de ”svarta hundradena”. 

Dessa bestod av utbildade soldater frikallade från sin tjänst och 

organiserades av underrättelseagenter. Rysslands tsar och regering 

delade de antisemitiska värderingarna och i den andan 

skolade de sin soldatkår. Således inte så underligt att ryska armétrupper 

under första världskriget, efter att ha invaderat den 

del av Polen som annekterades av Österrike, gjorde sig skyldiga 

till pogromer. De tvångsförflyttade delar av den judiska befolkningen, 

drev den långt in i Ryssland och mördade delar av den. 

Under de första efterkrigsåren eskalerade våldet. Judar slaktades 

av de ”vita” och ”röda” armétrupperna, ukrainska stridsförband, 

men också av den polska armén. Totalt dödades över trehundra 

tusen judar från Ukraina och Vitryssland. 

Början på den polska statens självständiga tillvaro kännetecknades 

också av en serie pogromer. En del av den ☛ fort. sid. 20 


śledzącej literaturę polską z inspiracji Katarzyny Gruber. Z obfitych 

zbiorów polskiej literatury w Bibliotece Noblowskiej wiele 

razy sama z wdzięcznością korzystałam. 

Okres od przedednia pierwszej wojny światowej do końca 

drugiej zaowocował niezwykłą kreatywnością. Powodów tej 

erupcji twórczości szukać można m. in. w surowym politycznym 

klimacie, który towarzyszył załamaniu się austrowęgierskiego 

imperium. AustroWęgry obejmowały wiele ludów i języków, 

kultury mieszały się ze sobą. Asymilacja wymuszana 

była przez władze, dotyczyło to zwłaszcza Żydów, którzy żyli 

w każdym zakątku imperium. 

Artyści sprawiali wrażenie jakby każda cząstka ich mózgu 

i duszy była stymulowana dążeniem do spenetrowania i wykorzystania 

tego wszystkiego, co poprzednio było ukryte albo 

zakazane, również z powodów politycznych. 

W tym właśnie czasie Rainer Maria Rilke napisał swe niezapomniane 

wiersze. Albert Einstein zmieniał nasz obraz 

kosmosu. Jarosław Haszek ośmieszył wojskowe szaleństwo 

w połowie 1890-tych jako ruch. W 1896 r. powstało Stronnictwo 

Demokratyczno-Narodowe, na czele którego stanął Roman 

Dmowski. Partia ta, popularnie nazywana endecją, miała 

przemożny wpływ na propagowanie antysemityzmu w polskim 

społeczeństwie. Ruch antysemicki w Prusach i Austrii, choć przepełniony 

nienawiścią do Żydów i domagający się prawnej ich 

dyskryminacji, był w zasadzie bezkrwawy. Natomiast w Rosji doszło 

do serii pogromów, najpierw w latach 1881-84 w guberniach południowo-zachodnich 

(obejmujących teren dzisiejszej wschodniej i 

południowej Ukrainy), potem w 1903-07. Ta późniejsza fala dotarła 

do ziem polskich. Pogromy stały się zjawiskiem cyklicznym, 

a okrucieństwo napastników ulegało eskalacji. Rosyjskie skrajnie 

prawicowe bojówki, popularnie nazywane „czarnymi sotniami”, 

które dopuszczały się pogromów na początku XX w. 

składały się z wyszkolonych żołnierzy zwolnionych ze służby, 

a organizowane były przez agentów służb specjalnych. Car 

i rząd Rosji podzielał antysemickie przekonania i w tym duchu 

szkolił kadrę wojskową. Nic zatem dziwnego, że w czasie I wojny 

światowej wojska rosyjskie dopuszczały się ☛ cd. str. 20 

1

stwarzając postać wojaka Szwejka. Samuel Agnon pokazał 

świat z perspektywy żydowskiego sztetla, Martin Buber spopularyzował 

legendy chasydzkie. 

Nie wszyscy ci ludzie, którzy o sobie słyszeli, a nieraz nawet 

znali się osobiście byli Żydami. Ale wielu z nich było, co nie 

zaskakuje. Żydowskie zmysły były, z powdu antysemityzmu 

i asymilacji, bardzo uwrażliwone na granice między ludźmi 

i na to, co nie mogło być wypowiedziane – i to utorowało 

drogę nowym środkom wyrazu. 

Kafka i Schulz są z tego samego burzliwego czasu. W poezji 

Rainer Maria Rilke był ich bohaterem, ale żaden z nich 

nie tworzył w jego stylu. Obaj pisali – albo malowali – na 

własny sposób. Oznacza to, jeśli przyjrzeć się wnikliwie, że 

pokrewieństwo między tymi geniuszami leży na dużo głębszym 

poziomie niż styl lub powierzchowne podobieństwa. 

Był to czas wspólnych doświadczeń ludzi, którzy, z różnych 

powodów, czuli się dotąd pozbawieni głosu i czas zaskakującej 

różnorodności ich środków wyrazu. To właśnie wtedy, w gronie 

tych twórczych, poszukujących prawdy mężczyzn i kobiet, 

położono podwaliny tego, co nazywamy modernizmem w literaturze 

europejskiej. 

Jest jeszcze wiele do zbadania jeśli chodzi o ten okres w historii 

Europy Środkowej. Pomyślmy o fizycznej teorii względności, 

która doprowadziła do niewiarygodnych postępów w naszym 

rozumieniu wszechświata. Pomyślmy o psychologii i jej odkryciach 

naszego wnętrza i ludzkiego irracjonalizmu. Zygmunt 

Freud stał się synonimem ludzkiej podświadomości. 

Wystawa w Muzeum Żydowskim w Sztokholmie oswaja 

nas z nowym pojmowaniem Europy, ale również tego, co międzyludzkie. 

Dzieciństwa. Brutalności. Fantazji. Płci. Międzyludzkich 

relacji. Wystawa ukazuje tę, w rzeczywistości bardzo 

żydowską i kosmopolityczną, Europę przed i pomiędzy dwoma 

okropnymi wojnami. Jest to bardzo potrzebne szczególnie 

w Szwecji, która w pewnym stopniu znajdowała się na peryferiach 

tego znaczącego czasu. 


okrucieństw po wkroczeniu na teren zaboru austriackiego. 

Wysiedliły część ludności żydowskiej i popędziły w głąb Rosji, 

dopuszczając się przy tym morderstw. W latach tuż powojennych 

ta przemoc uległa eskalacji. Rzezi Żydów dokonywały wojska 

„białych” i „czerwonych”, ukraińskie formacje militarne, a także 

wojsko polskie. W sumie śmierć poniosło ponad 300 tysięcy 

Żydów z Ukrainy i Białorusi. 

Początek niepodległego bytu państwa polskiego także zaznaczył 

się serią pogromów. Wrogością do Żydów odznaczała się 

część korpusu oficerskiego wojska polskiego, tworzonego u progu 

niepodległości, który został wyszkolony w armii carskiej i 

sprzyjał endecji. Niespontaniczne akcje różnych formacji zbrojnych 

wywoływały spontaniczną aktywność ludności polskiej, 

prowadząc do następnych wybuchów przemocy, których pełna 

liczba wciąż nie jest znana. Wiadomo, że w ciągu sześciu miesięcy, 

od listopada 1918 do kwietnia 1919 r. doszło przynajmniej 

do 130 takich wystąpień. Najkrwawszym był pogrom we 

Lwowie 21-23.XI.1918, podczas którego wojsko oraz polscy 

mieszkańcy obojga płci zabili co najmniej 73 osoby. O ile w 

20 

framställde världen i en judisk schtetls perspektiv. Martin 

Buber populariserade chassidernas legender. 

Inte alla bland dessa människor, som kände till varandra och 

ibland även kände varandra, var judar. Men många av dem var 

det, föga förvånande. Det judiska sinnet var på grund av antisemitismen 

och assimileringen mycket känsligt för gränslinjerna 

mellan människor och för sådant som inte kunde sägas 

– och detta beredde vägen för nya uttrycksformer. 

Kafka och Schulz hör till denna turbulenta period. Inom 

poesin var Rainer Maria Rilke deras hjälte men ingen av dem 

skrev i hans tradition. Båda skrev – eller målade – på ett alldeles 

eget sätt. Det betyder, om man noga ser efter, att släktskapen 

mellan alla dessa genier låg på en mycket djupare nivå 

än stil eller yttre likhet. 

Detta var en tid av gemensamma erfarenheter för människor 

som kände sig kuvade av olika skäl, och av en förbluffande 

variation i deras personliga uttryckssätt. Det var just då, bland 

dessa kreativa sanningssökande män och kvinnor, som en av 

grundvalarna lades för det som vi kallar modernismen i den 

europeiska litteraturen. 

Centraleuropa under denna period behöver utforskas vidare. 

Tänk på fysikens relativitetsteori som har lett till otroliga 

framsteg i vår förståelse av universum. Tänk på psykologins 

utforskning av det inre och av den mänskliga irrationaliteten. 

Sigmund Freud blev synonym med det undermedvetna 

skiktet hos människan. 

Utställningen på Judiska museet i Stockholm förmedlar 

nya insikter om Europa men även om det medmänskliga. 

Om barndomen. Om brutaliteten. Om fantasin. Om kön. 

Om relationer. Utställningen pekar mot det i själva verket 

mycket judiska och kosmopolitiska Europa under tiden före 

och mellan de två fruktansvärda krigen. Detta behövs inte 

minst i Sverige som i viss mån befann sig i periferin av denna 

betydelsefulla period. 

Kafka med sina isande berättelser fyllda med ofantlig, fortfarande 

outforskad undertext. Och Schulz med sina fantas 

polska arméns officerskår var fientligt inställd till judar. Denna 

kår hade bildats vid självständighetens tröskel, var skolad i tsararmén 

och stödde nationaldemokratin. De olika väpnade styrkornas 

planerade aktioner utlöste en spontan handlingskraft 

hos den polska befolkningen, vilket föranledde nya våldsutbrott, 

vars totala antal ännu är okänt. Det är känt att det inom 

loppet av sex månader, från november 1918 till april 1919 genomfördes 

åtminstone 130 sådana attacker. Den allra blodigaste var 

pogromen i Lviv mellan 21 och 23 november 1918 under vilken 

armén samt polska invånare av båda könen, dödade åtminstone 

73 personer. Under det att fenomenet med pogromer i det sovjetiska 

Ryssland stannade av, blev det i Polen ett regelbundet 

återkommande fenomen som blossade upp då och då på olika 

småorter. Under den stora depressionen 1935-37 uppstod en stor 

våldsvåg. Antijudiska kravaller utbröt på 150 orter. Det var inte 

bara en följd av misär och arbetslöshet, utan också av en aggressiv 

antisemitisk propaganda, modellerad efter den nazistiska 

och förkunnad inte bara av nationaldemokratin utan även från 

predikstolar. Den polska katolska kyrkans hierarki var i högre


grad än nationaldemokratin ansvarig för att propagera antisemitism 

bland de fattigare och outbildade samhällskikten. Trots 

den konstitutionella jämställdheten för judar, tillät den polska 

regeringen att en olaglig diskriminering infördes som att: begränsa 

antalet judiska studenter, märka ut separata platser åt 

dem i föreläsningssalar, förbud mot att ta in judar i många yrkesförbund, 

till exempel köpmännens, juristernas, läkarnas, arkitekternas 

och till och med in i sportklubbar. Detta förfaringssätt 

upphörde först 1939 inför hotet om Nazitysklands anfall. 

Emellertid var mellankrigstiden en mycket gynnsam period 

för de polska judarna. Det judiska politiska livet blomstrade 

med väldigt många aktiva partier, vilka grupperade religiösa 

judar: sionister – högerorienterade och liberalt eller vänsterorienterade. 

Det fanns partier som representerade diasporanationalismen 

och även flera socialistiska partier. Kulturen utvecklades 

och det bildades avantgardistiska konstnärsgrupper som 

utformade en judisk stil inom bildkonsten. Många teatrar verkade 

och satte upp pjäser på jiddisch, judiska tidningar på tre 

språk gavs ut: jiddisch, polska och hebreiska. ☛ fort. sid. 22 

Bruno Schulz, Autoportret z psem/ 

Självporträtt med hunden 


Rosji Sowieckiej zjawisko pogromów ustało, to w Polsce stało 

się cyklicznym fenomenem, wybuchającym od czasu do czasu 

w różnych małych miejscowościach. Do dużej fali przemocy doszło 

podczas Wielkiego Kryzysu Ekonomicznego, w latach 1935-37. 

Antyżydowskie rozruchy wybuchły w 150 miejscowościach. 

Był to nie tylko skutek nędzy i bezrobocia, ale także napastliwej 

propagandy antysemickiej, wzorowanej na hitlerowskiej, głoszonej 

nie tylko przez endecję, ale i z ambon kościołów. Hierarchia 

polskiego Kościoła katolickiego była w większym stopniu, 

niż endecja, odpowiedzialna za propagowanie antysemityzmu 

wśród uboższych i niewykształconych warstw społeczeństwa. 

Mimo konstytucyjnego równouprawnienia Żydów, rząd polski 

dopuścił wprowadzenie pozaustawowych dyskryminacji, jak 

ograniczenie liczby studentów Żydów, wyznaczenie im osobnych 

miejsc w salach wykładowych, zakaz przyjmowania Żydów 

do licznych korporacji zawodowych, np. kupieckich, prawniczych, 

lekarskich, architektonicznych, a nawet klubów sportowych. 

Praktyki te ustały dopiero w 1939 r., w obliczu zagrożenia napaścią 

Niemiec hitlerowskich. 

☛ cd. str. 22 

21

Z drugiej strony, okres międzywojenny był dla Żydów polskich 

bardzo korzystny. Bujnie rozkwitło żydowskie życie polityczne, 

działały bardzo liczne partie, grupujące Żydów religijnych, 

syjonistów - prawicowych, religijnych, liberalnych 

lub lewicowych, partie nacjonalizmu diasporowego, a także 

kilka partii socjalistycznych. Rozwijała się kultura, powstawały 

awangardowe grupy artystyczne, które wypracowały żydowski 

styl w plastyce. Działały liczne teatry wystawiające sztuki w języku 

jidysz, wychodziła prasa żydowska w trzech językach: jidysz, polskim 

i hebrajskim. Powstawały kluby sportowe, np. syjonistyczny 

klub Makabi, bundowski Morgenstern. Żydowscy sportowcy 

zdobywali medale dla Polski podczas międzynarodowych 

imprez sportowych. Niemały był wkład twórców żydowskich 

w kulturę polską, można przywołać przykład Bruno Schulza, 

autora Sanatorium pod klepsydrą, lub pisarstwo Janusza Korczaka, 

pedagoga, który zrewolucjonizował metody wychowawcze. 

W Polsce niepodległej wszyscy żydowscy mieszkańcy 

kraju uzyskali bierne i czynne prawo wyborcze, w tym do lokalnych 

władz. Z reguły jednak stanowili w nich mniejszość, 

22 


Kafka ze swymi lodowatymi opowieściami wypełnionymi 

ogromnymi, dotąd nie w pełni odczytanymi znaczeniami. 

I Schulz ze swoimi fantastycznymi historiami, których podstawowym 

składnikiem jest materia w każdej chwili podlegająca 

niewidocznym i nieprzewidywalnym przemianom. Obaj pisarze 

opisują wnętrze Epoki, jej zakrytą stronę. Odczuwamy, jak byli 

wrażliwi w znaczeniu emocjonalnym i alegorycznym, na to, 

co znaczy stawać się i być człowiekiem. 

Myślę o Józefie w opowiadaniach Schulza. Jest on dzieckiem 

pilnie obserwującym magiczne przypadki życia. W tych 

opowiadaniach wszystko może się zdarzyć. Józef przenosi się 

bez trudu do krainy śmierci żeby odwiedzić zmarłego ojca, 

po czym pociągiem wraca do żyjących tak jakby to była normalna 

kolej rzeczy. 

Kiedy się zastanowić to widać, że również bohaterowie 

Kafki są na ogół dość młodzi. Również oni przechodzą 

różne charakterystyczne przemiany, jednak zupełnie inne od 

tych, które widzimy u Schulza. Kafka był bardzo nieodporny 

na przeciwności życiowe – tak jak może być tylko dziecko 


tiska historier vars grundstoff är materien som i varje ögonblick 

undergår osynliga och oförutsägbara förändringar. Båda 

författare skildrar Epokens interiör, dess insida. De låter oss 

erfara hur känsliga de var, i både emotionell och allegorisk 

mening, för vad det innebär att växa och bli människa. 

Jag tänker på pojken Józef i Schulzs berättelser. Han är ett 

barn med ögonen öppna för livets magiska händelser. I dessa 

berättelser kan vad som helst hända, jag menar vad som helst. 

Józef förflyttar sig utan någon ansträngning till Dödsriket för att 

besöka sin döde far och när han väl har gjort det, tar han tåget 

tillbaka till de levande som om det vore helt normalt att göra. 

När man tänker efter är även Kafkas hjältar för det mesta 

ganska unga. Även de går igenom märkliga förvandlingar som 

dock är ganska olika dem som vi får se hos Schulz. Kafka var 

känslig för motgångarna i livet på det sätt som ett barn eller 

en ung människa kan vara. Se till exempel på Gregor Samsas 

skam och förnedring när han en morgon vaknar bara för att 

upptäcka att han har förvandlats till en insekt, och när han 

dödas av ett äpple som hans far hade kastat på honom. 


Sportklubbar bildades, till exempel den sionistiska Makabi eller 

Bunds Morgonstern. Judiska idrottare vann medaljer för Polen 

under internationella idrottsarrangemang. De judiska skaparnas 

insats i den polska kulturen var ansenlig, som exempel kan 

Bruno Schulz nämnas, författare till Kanelbutikerna och Sanatoriet 

Timglaset eller pedagogen och författaren Janusz Korczak 

som revolutionerade uppfostringsmetoderna. 

I det självständiga Polen fick landets samtliga judiska invånare 

passiv och aktiv valrätt, inklusive till de lokala myndigheterna. 

I regel utgjorde judarna en minoritet som inte motsvarade 

antalet väljare och som inte heller hotade de traditionella lokala 

eliterna. Så skedde framförallt på grund av att rösterna splittrades: 

i valkampen ställde inte bara många judiska partier upp, 

utan ofta också lokala ej partibundna sammanslutningar som 

försvagade den största ortodoxa grupperingen Agudat Israels 

inflytande. Fördelningen av funktionerna i de lokala myndigheterna 

var typisk. Enbart ett fåtal judar var borgmästare, något 

oftare hände det att de tillträdde som vice borgmästare. Bland 

nämndens medlemmar och ledamöter utgjorde de en minori-

Förvandling – det är Schulzs och Kafkas gemensamma 

nämnare. De förvandlar världen för att vi skall kunna känna 

igen den. 

De var moderna men förstod båda två mycket om barndomen. 

Även om traditionen, deras judiska religiösa arv inbegripet. 

De talade inte mycket om detta eftersom de vände sig till 

en bredare publik. Men för dem som förundrar sig över hur 

de – och vi alla – utgörs av en blandning av sådant som vi har 

tillägnat oss i barndomen och i vårt vuxna möte med världen, 

finns i utställningen åtskilligt som manar till eftertanke. 

Själv har jag genom Schulz och Kafka reflekterat framför 

allt över hur livets fakta, historien och drömmarna omsätts 

till språk – dvs. ett konstspråk, må det vara i bildform eller 

som en litterär text. Bilden når alltid djupare än ordet. Deras 

historier, berättelser och romaner är bilder – synliga tavlor eller 

målningar. Särpräglade på varsitt sätt men lika häpnadsväckande. 

Att låta Kafka och Schulz hålla varandra sällskap 

är i mitt tycke en snilleblixt. Jag vill särskilt tacka Yvonne Jacobsson, 

chef för Judiska museet i Stockholm. Med osvikligt 

gott humör och stark vilja har Yvonne hållit oss samman, 

som har arbetat med denna utställning. Det har varit oavbrutet 

roligt att få vara med. Jag har fått lära mig massor och fått 

inspiration för lång tid framåt. Tack Yvonne, tack Polska insitutet, 

tack Tjeckiska centret i Stockholm, tack alla ni konstnärer, 

inklusive Staffan Scheja som framförde musik under öppnandet, 

som gjort det till en hjärtesak att få delta. ❖ 

Översatt från engelska av Jurek Hirschberg. 



tet, däremot tillsattes de gärna på positioner knutna till förvaltningen 

av småstadens finanser. En sådan uppdelning accepterades 

av båda sidor och formade en ny sedelag och de fåtaliga 

försök att förändra den stjälptes vanligtvis också av de judiska 

kommunfullmäktige själva, i huvudsak av de ortodoxa. 

Polackerna gick in i kriget med en intensiv judefientlig propaganda 

från kyrkans sida, en statlig antisemitism, en mäktig 

nationalhöger som med sitt inflytande omfattade åtminstone 

tvåhundra tusen personer, men också med andra höger- och 

centerpartier som i högre eller mindre grad accepterade antisemitismen. 

De antisemitiska verbala angreppen normaliserade 

tanken att våld mot judar inte är ”onormalt”, inte heller en 

”synd” utan något ”normalt”. Den tyska ockupationen blev ingen 

vändpunkt för polackernas tänkande. Det bör understrykas 

att alla grupperingar, till och med de antisemitiska fördömde 

Hitlers judeutrotningspolitik. Förlängningen av de judefientliga 

inställningarna märktes framför allt i de högerextrema partisanförbanden, 

vilka fram till 1944 inte hade underordnat sig den 

polska underjordiska staten. Dessa partisan- ☛ fort. sid. 24 

albo bardzo młody człowiek. Popatrzmy na przykład na wstyd 

i poniżenie Gregora Samsy, kiedy pewnego ranka budzi się, 

by stwierdzić, że zmienił się w insekta i kiedy zostaje zabity 

jabłkiem rzuconym w niego przez ojca. 

Przemiana – to wspólny mianownik Schulza i Kafki. Zmieniają 

oni świat, byśmy mogli ponownie go rozpoznać. 

Byli nowocześni ale rozumieli bardzo dobrze dzieciństwo. 

Również tradycję, w tym religijne dziedzictwo żydowskie. Nie mówili 

o tym zbyt wiele ponieważ zwracali się do szerszej publiczności. 

Ale dla tych, którzy zastanawiają się, jakim sposobem oni – i my 

wszyscy – jesteśmy mieszanką doświadczeń dzieciństwa i tego, co 

otrzymaliśmy w naszych dorosłych zderzeniach ze światem, na 

wystawie znajdą niejedno, co skłoni ich do namysłu. 

Ja sama, w związku z Schulzem i Kafką zastanawiałam się 

przede wszystkim, jak życie, historia i marzenia przekształcają 

się w język, tzn. język sztuki, wizualnej lub w literacki tekst. 

Obraz zawsze dociera głębiej niż słowo. Ich historie i opowieści 

są obrazami – jak widzialne malowidła. W różny sposób 

nacechowane stylistycznie lecz równie zaskakujące. Umieścić 

Kafkę i Schulza w jednym towarzystwie było, moim zdaniem, 

genialnym posunięciem. Pragnę za to szczególnie podziękować 

Yvonne Jacobsson, szefowej Muzeum Żydowskiego w Sztokholmie. 

Z niezawodnym humorem i żelazną wolą trzymała 

razem naszą grupę, która pracowała przy wystawie. Było 

fantastycznie uczestniczyć w tej grupie. Nauczyłam się wiele 

i dostałam inspirację na długo. Dziękuję Yvonne, Instytutowi 

Polskiemu, Czeskiemu Centrum oraz wszystkim artystom 

– włącznie ze Staffanem Szają, który grał dla nas na otwarcie 

wystawy – za sprawienie, że udział w tym projekcie był 

wyróżnieniem. ❖ 


nie odpowiadającą liczebności wyborców, ani nie zagrażającą 

tradycyjnym miejscowym elitom. Działo się tak przede 

wszystkim z powodu rozdrobnienia głosów: do wyborczej 

walki stawały nie tylko liczne żydowskie partie, ale często 

także lokalne niepartyjne sojusze, osłabiające wpływy największego 

ugrupowania ortodoksów, Agudat Israel. Charakterystyczny 

był podział funkcji w lokalnych władzach. Tylko 

nieliczni Żydzi pełnili funkcję burmistrzów, nieco częściej zdarzało 

się, że obejmowali stanowisko zastępcy burmistrza. Wśród 

członków komisji i ławników stanowili zawsze mniejszość, chętnie 

natomiast powoływano ich na stanowiska związane z zarządzaniem 

finansami miasteczka. Taki podział akceptowany 

był obustronnie, formując nowe prawo obyczajowe, a nieliczne 

próby jego zmiany zwykle były torpedowane także przez samych 

żydowskich radnych, głównie tych ortodoksyjnych. 

Polacy weszli w wojnę z rozbuchaną antyżydowską propagandą 

kościelną, antysemityzmem państwowym, potężną prawicą 

narodową, swoimi wpływami ogarniającą co najmniej 200 

tys. osób, a także innymi partiami prawicowymi ☛ cd. str. 24 

23

Mam nadzieję, że Bruno Schulz zaczaruje was 

Jag hoppas att ni blir förtrollade av Bruno Schulz 

Katarzyna Tubylewicz 

Bruno Schulz był drobnym mężczyzną z małego polskiego 

miasta Drohobycza. Wir historii i Zagłady wessał 

go i zmarł przedwcześnie. Był chorobliwie nieśmiały 

i nigdzie prawie nie podróżował, ale był prawdziwym Europejczykiem 

w nowoczesnym, tzn. multikulturalnym znaczeniu 

tego słowa. Drohobycz był miastem, w którym, przed 

wojną, Polacy, Żydzi i Ukraińcy żyli razem w pokoju. Schulz 

pisał po polsku lecz jego proza i rysunek czy malarstwo poddane 

były wpływom tradycji żydowskiej. 

Schulz był prawdziwym odnowicielem polskiej literatury 

i języka. W Polsce uważany jest za jednego z absolutnie najwybitniejszych 

pisarzy. Wiemy, że czytał dużo Schopenhauera, 

Nietzschego, Goethego i Rilkego. Dzięki prowadzeniu tego 

międzynarodowego duchowego dialogu mógł przekształcić 

codzienne życie w wielką sztukę. 

Bruno Schulz zdążył wydać tylko dwie książki, dwa zbiory 

opowiadań. Nie tak wiele, można by pomyśleć, lecz dzieło 

Schulza miało siłę zdolną przewracać świat do góry nogami. 

Jego nowele prowadzą do innej rzeczywistości. Pisarz Schulz był 

również bardzo interesującym rysownikiem i malarzem a pracował 

jako nauczyciel rysunku w drohobyckich szkołach. Jego 

życie było zbyt krótkie i zakończyło się w okrutny i tragiczny 

sposób, ale w jego dziele znajdziemy dużo światła i zachwyt 

światem i człowiekiem. 


i centrowymi, które w mniejszym lub większym stopniu 

zaakceptowały antysemityzm. Antysemicka agresja słowna 

przyzwyczajała do myśli, że przemoc wobec Żydów nie 

jest „niemoralna”, ani nie jest „grzechem” – że jest czymś 

„normalnym”. Okupacja niemiecka nie stanowiła przełomu 

w myśleniu Polaków. Podkreślić należy, że wszystkie 

ugrupowania, nawet te antysemickie, potępiły hitlerowską 

politykę eksterminacji Żydów. Kontynuację antyżydowskich 

postaw zauważyć można przede wszystkim 

w partyzanckich formacjach skrajnej prawicy, które do 

1944 r. nie podporządkowały się polskiemu państwu 

podziemnemu. Stawiały sobie one dwa równorzędne cele: 

walkę z hitlerowcami i sowietami, przy czym do tych drugich 

zaliczono nie tylko Armię Czerwoną, lecz także wszystkich 

Żydów oraz polską lewicę – i swoje przekonania wcielały w 

życie, mordując ukrywających się, a także oddziały lewicowej 

i żydowskiej partyzantki. Nie zaprzestały antysemickiej agitacji 

w prasie konspiracyjnej, co sprzyjało promowaniu społecznej 

bierności albo wspieraniu zagłady. 

24 

Bruno Schulz var en kortväxt man från den lilla polska 

staden Drohobycz. Han sögs ned i historiens och Förintelsens 

malström och dog en förtidig död. Han var 

sjukligt blyg och reste i princip ingenstans, men han var en 

sann europé i den moderna dvs. multikulturella meningen av 

ordet. Drohobycz under mellankrigstiden var en stad där polacker, 

judar och ukrainare levde i fredlig samexistens. Schulz 

skrev på polska men hans prosa och bildkonst är mycket influerade 

av den judiska traditionen. 

Samtidigt var Schulz en riktig förnyare av den polska litteraturen 

och det polska språket. Och han uppfattas i Polen som 

en av de absolut främsta och största författarna. Vi vet också att 

Schulz läste mycket av Schopenhauer, Nietzsche, Goethe och 

Rilke. Tack vare denna andliga och internationella dialog blev 

det möjligt för honom att omskapa vardagen till stor konst. 

Bruno Schulz hann bara ge ut två böcker, två novellsamlingar. 

Inte så mycket kan tyckas, men Bruno Schulzs verk har 

den litterära kraften att vända världen upp och ned. Hans noveller 

visar vägen till en annan verklighet. Författaren Bruno 

Schulz var också en mycket intressant bildkonstnär och han 

jobbade som lärare i teckning i skolorna i Drohobycz. Hans 

liv var för kort och avslutades på ett mycket grymt och tragiskt 

sätt men i hans litterära verk finner vi mycket ljus och 

en stor beundran för livet och människan. 

förband ställde upp två likvärdiga mål: kampen mot nazisterna 

och sovjeterna, varvid till de sist nämnda inte bara Röda armén 

räknades, utan också alla judar samt den polska vänstern – och 

de omsatte sina övertygelser i praktik genom att mörda de som 

gömde sig, men också judiska och vänsterorienterade partisanförband. 

De upphörde inte med den antisemitiska agitationen 

i den underjordiska pressen, vilket främjade den samhälleliga 

passiviteten eller stödet för Förintelsen. 

De tyska ockupanterna formade den samhälleliga inställningen 

gentemot judarna med hjälp av drakoniska lagar. Å ena sidan 

hotade de med döden för minsta lilla hjälp till de förföljda, å 

andra sidan skapade de möjligheter till ekonomisk vinst genom 

rekvisition och tvångsförflyttningar till gettona samt belöning 

av angivelser. De lokala antisemiterna och de som befann sig 

på samhällets absoluta botten utnyttjades till att sprida terrorn. 

Så skedde i början av ockupationen och det upprepades 1941 

på de av tyskarna ockuperade områdena. I Litauen och Ukraina 

genomförde nationalistiska styrkor tillsammans med frivilliga 

många ytterst blodiga och grymma pogromer. I Podlasien, tidi-


Samarbetet med Judiska museet kring utställningen Franz 

Kafka och Bruno Schulz – gränslandets mästare är ett av de 

viktigaste och finaste projekten under hela min chefstid på 

Polska institutet i Stockholm. 

Jag vill rikta ett mycket varmt tack till Marek Podstolski, 

det enda levande anhörige till Bruno Schulz för hans stöd till 

utställningen och till Adam Mickiewicz Litteratur Museets 

Łukasz Kossowski som är kuratör av Bruno Schulzs samling 

i museet för hjälp och samarbete. 

I dag då debatten om det mångkulturella samhället känns 

ännu mer aktuell och viktig än det var då vi påbörjade vårt 

arbete kring utställningen hoppas jag att denna utställning 

om sanna européer stärker ett internationellt samarbete för 

tolerans och öppenhet. 

Jag hoppas att ni kommer att bli förtrollade av Franz Kafka 

och Bruno Schulz.❖ 


Direktör, Polska Institutet 


gare ockuperat av SSSR och till största delen bebott av polacker 

skedde 67 blodiga pogromer i juni och juli 1941, vilka organiserades 

av ockupanterna och i vilka lokalbefolkningen deltog. Eller 

som pogromen i Jedwabne, då en del av lokalbefolkningen genomförde 

den med ockupanternas samtycke. Genom att rikta 

aggressionen mot judendomens anhängare kunde nazisterna 

snabbt kuva och undertrycka de områden som erövrats 1941. 

Detta garanterade dem ett relativt lugn på frontens baksida. 

Och underlättade oerhört för massutrotningen av judarna. 

Den underjordiska polska statens myndigheter var en bred 

koalition inom vilken höger- och centerströmningar utgjorde 

kärnan. Den socialistiska vänstern var ytterst marginell, däremot 

var nationaldemokratin ett av de starkare partierna. Den 

underjordiska staten såg sig som representant för endast polacker, 

om vilken bristen på företrädare för minoriteter i de underjordiska 

maktstrukturerna vittnade. Delvis var det en fortsättning 

på den politik som fördes före kriget, splittrad mellan 

separata grupperingar och nationella grupperingar i konflikt, 

delvis en följd av ockupationens verklighet – ☛ fort. sid. 26 

Współpraca z Muzeum Żydowskim przy organizacji wystawy 

Franz Kafka i Bruno Schulz – mistrzowie pogranicza 

było jednym z najważniejszych i najświetniejszych projektów 

podczas mojej pracy jako dyrektorki Polskiego Instytutu 

w Sztokholmie. 

Chciałabym bardzo serdecznie podziękować panu Markowi 

Podstolskiemu, jedynemu żyjącemu krewnemu Bruno Schulza, 

który wspierał prace nad wystawą od samego początku. Jestem 

wdzięczna Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza 

w Warszawie a szczególnie panu Łukaszowi Kossowskiemu, 

kuratorowi zbioru dotyczącego Bruno Schulza, za pomoc 

i współpracę. 

Dzisiaj, kiedy debata o wielokulturowym społeczeństwie 

wydaje się jeszcze bardziej aktualna i ważna niż kiedy zaczynaliśmy 

prace nad wystawą, mam nadzieję, że wystawa o prawdziwych 

Europejczykach wzmocni międzynarodową współpracę 

na rzecz tolerancji i otwartości. 

Mam nadzieję, że Franz Kafka i Bruno Schulz zaczarują 

was. ❖ 


dyrektorka Polskiego Instytutu w Sztokholmie 

Niemieccy okupanci kształtowali postawy społeczne wobec 

Żydów za pomocą drakońskich ustaw, z jednej strony grożąc 

śmiercią za najmniejszą pomoc udzielaną prześladowanym, 

a z drugiej stwarzając możliwość korzyści majątkowych 

osiąganych w wyniku rekwizycji i przesiedleń do gett oraz 

nagradzając denuncjacje. Wykorzystywali miejscowych antysemitów 

oraz szumowiny społeczne do szerzenia terroru. Tak 

się działo na początku okupacji, a powtórzyło się na terenach 

zajętych przez hitlerowców w 1941 r. Na Litwie i Ukrainie formacje 

nacjonalistów wraz z ochotnikami dokonały wielu niezwykle 

krwawych i okrutnych pogromów. Na terenie Podlasia, okupowanym 

przedtem przez ZSRR, a zamieszkanym przeważnie 

przez Polaków, doszło w czerwcu i lipcu 1941 r. do 67 krwawych 

pogromów z udziałem miejscowej ludności, organizowanych 

przez okupantów, albo jak w Jedwabnem, przez część lokalnej 

społeczności, z przyzwoleniem okupantów. Ukierunkowanie 

agresji przeciwko wyznawcom judaizmu przyczyniło się do 

szybkiej pacyfikacji zdobytych przez nazistów w 1941 r. terenów. 

☛ cd. str. 26 

25

Pięć lat temu odszedł Adam Heymowski 

För fem år sedan avgick Adam Heymowski 

Znać Adama to był przywilej 

Att ha känt Adam är ett privilegium 

Andrzej Nils Uggla 

1. Pierwsze dokonania Adama w Szwecji 

W środku szalejącej wojny, w roku 942, powstało w Sztokholmie 

Zrzeszenie Studentów Polskich w Szwecji. 

5 stycznia 946 odbywało się posiedzenie Zrzeszenia, w którym 

udział brali m. in. uczniowie Polskiego gimnazjum w Sztokholmie. 

Zebranie prowadził przewodniczący, Kazimierz 

OrlikRückeman, syn polskiego generała, który na początku 

wojny uciekł do Szwecji. 

Kiedy dyskutowano sprawy związane ze zbliżającym się 

zebraniem rocznym, nagle otworzyły się drzwi i wszystkim 

zebranym ukazał się, świeżo przybyły z Polski młodzieniec, 

który zamierzał studiować w Szwecji – Adam Heymowski. 

Nowym przybyszom z Polski nie zawsze było łatwo zyskać 

akceptację polskich środowisk, które przeżyły wojnę w Szwecji. 

Adamowi udało się zdobyć tak duże zaufanie u polskich studentów 

w Sztokholmie, że podczas rocznego zebrania, które 

odbyło się dziesięć dni później, jednogłośnie wybrany został 

na piszącego protokół sekretarza zebrania. 


Zapewniło im to względny spokój na zapleczu frontu. I bardzo ułatwiło 

masową eksterminację Żydów. 

Władze polskiego państwa podziemnego były szeroką koalicją, 

w której kierunki prawicowe i centrowe stanowiły trzon, 

socjalistyczna lewica była ledwie marginesem, zaś endecja 

było jedną z silniejszych partii. Państwo podziemne uważało 

się za reprezentanta wyłącznie Polaków, o czym świadczył 

brak przedstawicieli mniejszości w podziemnych strukturach 

władzy. Po części była to kontynuacja polityki przedwojennej, 

podzielonej na osobne i skonfliktowane narodowe segmenty, 

a po części skutek okupacyjnej rzeczywistości – konspiracja formowała 

się w czasie, gdy Polacy w Generalnej Guberni byli oddzieleni 

od innych narodowości (mniejszości słowiańskie do 1941 

r. były pod okupacją ZSRR). Żydowski ruch oporu powstawał w 

gettach, na bazie przedwojennych partii. Społeczne i zawodowe 

więzi między polską i żydowską inteligencją skurczyły się na 

skutek takich posunięć, jak „getto ławkowe”, czy „paragrafy 

aryjskie”. Trudno było je odbudować w warunkach okupacyjnych 

przesiedleń i wprowadzonej przez hitlerowców segregacji. Nie 

2 

1. Adams första insats i Sverige 

Mitt under brinnande krig, år 942 bildades i Stockholm Polska 

Studentföreningen (Zrzeszenie Studentów Polskich w Szwecji). 

Den 5 januari 946 höll föreningen ett sammanträde vid 

vilket bl.a. studenterna från det Polska gymnasiet i Stockholm 

deltog. Sammanträdet leddes av ordföranden, Kazimierz OrlikRückemann, 

son till en polsk general som i början av kriget 

flytt till Sverige. 

Just när man diskuterade det kommande årsmötet (som 

för övrigt var föreningens 26 möte), öppnades dörren plötsligt 

och för alla församlade uppenbarade sig, en från Polen 

nykommen ung man, som ämnade studera i Sverige – Adam 

Heymowski. För nykomlingar från Polen var det inte alltid 

lätt att bli accepterade i de polska kretsar som tillbringat kriget 

i Sverige. Adam lyckades däremot väcka ett så stort förtroende 

hos de studerande stockholmspolackerna, att han under 

årsmötet, som hölls tio dagar senare i samma lokal, enhälligt 

valdes till mötets protokollförande sekreterare. 

den underjordiska rörelsen tog form under en tid då polackerna 

i Generalguvernementet var isolerade från andra nationaliteter 

(de slaviska minoriteterna var under SSSR:s ockupation 

fram till 1941). Den judiska motståndsrörelsen som uppstod i 

gettona hade sin grund i förkrigspartierna. De samhälleliga 

och yrkesmässiga banden mellan den polska och judiska intelligentsian 

försvagades till följd av åtgärder som ”gettobänkar” 2 

eller ”arierparagraferna”. Och det var svårt att åter stärka dessa 

band i de villkor som rådde under ockupationens tvångsförflyttningar 

och den av nazisterna införda segregationen. Det 

är ingen tillfällighet att de flesta bevisen på empati, men också 

på verklig hjälp (proportionerligt till sitt antal) kom från vänstergrupper 

som före kriget hade bekämpat antisemitismen. 

Den organiserade hjälpen var försummande liten och kom för 

sent. Först mot slutet av 1942 anslöt sig den underjordiska staten 

En rassegregationsåtgärd som vidtogs på polska universitet under 1930-talet och 

innebar att föreläsningssalarna delades så att en av sidorna var avsedd endast för 

judiska studenter. De fick således inte välja sittplats. Ö. a

Sådan var Adam. Han hade gåvan att från första ögonblick 

väcka förtroende hos andra, ett förtroende som lade grunden 

till mången livslång vänskap. Denna gåva skulle senare föra 

honom in i de högsta akademiska sfärerna, de breda internationella 

kretsarna inom biblioteksväsendet och heraldiken 

och slutligen till kungliga hovet. 

2. Den ”irrationella” resan till Sverige 

Adam Heymowski, son till doktor Stanisław Heymowski och 

Anna född Chrzanowska, kom efter sin ankomst till Sverige 

några månader efter andra världskrigets slut, att bli en av de 

mest kända och högaktade personerna inom den svenskpolska 

miljön i landet. Till att börja med intog han en ledande 

ställning inom studentkretsarna, senare inom biblioteksvärlden, 

inom vetenskapen och inte minst bland den polska emigrationen 

i Sverige över huvud. 

Adams svenska och livslånga äventyr började alltså sommaren 

945. Hans resa till Sverige skiljer sig mycket från 

andra polackers som inte sällan under dramatiska förhållanden 

sökte sig hit efter kriget. Över hans öde bestämde det 

politiska läget i Polen. När västmakterna drog in sitt erkännande 

av den polska regeringen i London och landet skulle 

införlivas med den sovjetiska intressesfären, tydde ingenting 

på att den politiska situationen skulle förbättras inom en 

åskådlig framtid. I detta läge bestämde Adams far att sonen, 

åtminstone för en tid, skulle lämna landet. På grund 

av faderns tidigare vistelse i Sverige, och gamla kontakter, 

föll valet just på detta land. 

Resan till Sverige skulle dock ske helt legalt. Tack vare 

sina advokatkontakter och sin diplomatiska begåvning lyckades 

fadern från Utbildningsministeriet skaffa fram ett intyg 

att Adams resa till Sverige var av stor vikt för ett kommande 

ekonomiskt utbyte mellan de båda länderna. Enligt den officiella 

versionen skulle Adam studera vid Handelshögskolan 

i Stockholm och efter återkomsten arbeta i Polen inom 

handelsutbytet med Sverige. 


till den initierade räddningsaktionen för judarna genom att ge 

beskydd åt Rådet för hjälp till judar med täcknamnet Żegota. 

I rådet satt även företrädare för det judiska samfundet. Under 

beskydd av enstaka polska partier, vars företrädare var aktiva i 

Żegota befann sig något hundratal personer, medan den sionistiska 

Judiska nationella kommittén beskyddade 5 000 och Bund 

1 500 personer. Man uppskattar att samtliga enheter som samarbetade 

med Żegota i Warszawa räddade totalt 9 000 personer, 

vilket utgjorde hälften av de som gömde sig i huvudstaden 

1944. Żegotas hjälp upphörde i samband med Warszawaupprorets 

utbrott och de som gömde sig likt andra Warszawabor 

dog i bombanfall, av tyskarnas kulor samt avrättades. Det hände 

också att judar arkebuserades av upprorsmän. 

Nazismen komprometterade antisemitismen som politiskt 

koncept, men det betyder inte att fenomenet antisemitism 

försvann efter kriget. I mitten av 1940-talet noterades antisemitismens 

utbredning i Västeuropa och USA. Visserligen var 

inte Polen det enda land där pogromer utbröt strax efter andra 

världskriget, detta skedde också i Ungern, ☛ fort. sid. 28 

Taki był Adam. Miał dar wzbudzania zaufania od pierwszego 

wejrzenia, zaufania, które stawało się podstawą wielu 

trwających całe życie przyjaźni. Ten dar wprowadzi go 

później w najwyższe kręgi akademickie, w szerokie kręgi 

międzynarodowe w dziedzinie bibliotekoznawstwa i heraldyki 

i w końcu na królewski dwór. 

2. „Szalona” podróż do Szwecji 

Adam Heymowski, syn doktora praw Stanisława Heymowskiego 

i Anny z domu Chrzanowskiej, miał, po swoim przybyciu 

do Szwecji kilka miesięcy po zakończeniu II wojny światowej, 

zostać jedną z najbardziej znanych i szanowanych osób 

w szwedzkopolskim środowisku w kraju. Na początku zajął 

kierowniczą pozycję w organizacjach studenckich, następnie 

w bibliotekarstwie, w świecie nauki i w ogóle w polskiej 

emigracji w Szwecji. 

Szwedzka trwająca całe życie przygoda rozpoczęła się więc 

latem 945 roku. Jego podróż do Szwecji znacznie różni się od 

podróży innych Polaków, którzy nierzadko w dramatycznych 

okolicznościach usiłowali przedostać się tu po wojnie. O jego 

losie zadecydowała sytuacja polityczna w Polsce. Kiedy mocarstwa 

zachodnie cofnęły swoje uznanie dla polskiego rządu 

w Londynie i Polska miała zostać włączona do sowieckiej 

strefy wpływów, nic nie wskazywało, by polityczna systuacja 

mogła ulec poprawie w dającej się przewidzieć przyszłości. 

W takiej sytuacji ojciec Adama zdecydował, że syn, choćby na 

jakiś czas, wyjedzie z kraju. Dzięki wcześniejszemu pobytowi 

ojca w Szwecji i starym kontaktom, wybór padł właśnie na 

ten kraj. 

Podróż do Szwecji miała jednakże odbyć się całkowicie legalnie. 

Dzięki swoim kontaktom w środowisku adwokackim 

i talentom dyplomatycznym udało się ojcu załatwić w Ministerstwie 

Oświaty zaświadczenie, że podróż Adama do Szwecji 

będzie miała wielkie znaczenie dla przyszłych kontaktów ekonomicznych 

między oboma krajami. Według wersji oficjalnej 

Adam miał studiować w Szkole Handlowej w Sztokholmie 

jest przypadkiem, że najwięcej dowodów empatii, a i realnej 

pomocy dostarczały (stosunkowo do swojej liczebności) 

formacje lewicowe, zwalczające przed wojną antysemityzm. 

Zorganizowana pomoc była nikła i przyszła za późno. Dopiero 

pod koniec 1942 r., państwo podziemne włączyło się w inicjatywę 

zorganizowanej akcji ratowania Żydów, obejmując 

patronat nad Radą Pomocy Żydom kryptonim „Żegota”. W Radzie 

zasiadali także przedstawiciele społeczności żydowskiej. Pod 

opieką poszczególnych partii polskich, których przedstawiciele 

działali w Żegocie, znajdowało się po kilkaset osób, podczas 

gdy syjonistyczny Żydowski Komitet Narodowy opiekował się 

5000 osobami, a Bund – 1500. Szacuje się, że wszystkie komórki 

współpracujące z Żegotą w Warszawie ratowały w sumie ok. 

9 tys. osób, co stanowiło połowę ukrywających się w stolicy 

w 1944 r. Pomoc Żegoty ustała wraz z wybuchem powstania 

warszawskiego, a ukrywający się na równi z innymi Warszawiakami 

ginęli od bomb, kul niemieckich oraz w egzekucjach. 

Zdarzały się incydenty rozstrzeliwania Żydów przez powstańców. 

☛ cd. str. 28 

2

Foto: Woody Ochnio 


Hitleryzm skompromitował antysemityzm jako koncepcję 

polityczną, ale nie znaczy to, że po wojnie znikł fenomen 

antysemityzmu. W połowie lat czterdziestych wzrost antysemityzmu 

odnotowywano w Europie Zachodniej i USA. Wprawdzie 

Polska nie była jedynym krajem, gdzie tuż po II wojnie 

światowej wybuchały pogromy, miały one miejsce również 

na Węgrzech, Ukrainie, Słowacji i Rumunii, ale w Polsce nasilenie 

przemocy było nieporównywalnie wyższe - już w ciągu letnich 

miesięcy 1945 r. organizacje żydowskie odnotowały aż 100 incydentów 

we wschodnich i centralnych powiatach, a w ciągu całego 

roku zginęło 353 Żydów. W sumie, do 1947 r., w ich wyniku 

straciło życie, wedle różnych szacunków, ponad 600, ok. 1000 

lub 1500 osób pochodzenia żydowskiego. Sprawcami licznych 

morderstw było zbrojne podziemie antykomunistyczne. Oddziały 

„Ognia” dopuściły się zabójstw 25 Żydów na Podhalu. 

W Książce egzekucji Obwodu nr 5 Armii Krajowej zanotowano z 

obojętną rzeczowością: „24.III.1945: zlikwidowano w Czyżewie 

następujących szpicli: 1 Żyda i 8 Żydówek oraz lejtnanta 

sowieckiego, stającego w obronie szpicli. Bolszewik ten 

2 

Adam Heymowski 1926-1995 

Ukraina, Slovakien och Rumänien, men intensifieringen av våldet 

var ojämförbart högre i Polen – redan under sommarmånaderna 

1945 noterade judiska organisationer så många som 

100 incidenter i de östra och centrala distrikten och under hela 

året dödades 353 judar. Fram till 1947 resulterade pogromerna i 

att totalt, enligt olika uppskattningar, över 600, runt 1 000 eller 

1500 personer av judisk härkomst miste livet. Bakom många av 

morden låg den beväpnade antikommunistiska motståndsrörelsen. 

I Podhalaregionen mördades 25 judar av förband som 

lydde under pseudonymen ”Ogień” (”elden” Ö. a). I avrättningsloggen 

från hemmaarméns (AK) område nr 5 noterades det med 

likgiltig saklighet: ”24 mars 1945: i Czyżew likviderades följande 

angivare: En judisk man och åtta judiska kvinnor samt en sovjetisk 

löjtnant som ställde sig i försvar för angivarna. Genom att 

avfyra skott varnade denne bolsjevik judarna-angivarna, och 

en del av dem kom därför undan”. ”. I AK-kommendanturen för 

Bialystokdistriktets situationsrapport finns en redogörelse från 

Wysokie Mazowieckie-områdets befäl med följande formulering: 

”det sägs att judarna håller sig långt borta från allt, de är

Ytterligare ett intyg, om att han var för ung för att göra 

militärtjänst, erhöll han från militärmyndigheterna. Den 

svåra operationen att ordna ett utresetillstånd ordnades vid 

en lunch på hotell ”Polonia” med den förkrigsdiplomat, en 

herr Wyszyński, som under den aktuella tiden arbetade inom 

polska UD. Ett tremånadersvisum utfärdades utan några som 

helst svårigheter av den nyinstallerade svenska beskickningen 

på Bagatelagatan 3. 

Flygresan över Östersjön innehåller några irrationella inslag. 

Adam fick ingen biljett utan åkte, enligt egen utsago, 

som ”fripassagerare”. Det svenska flygplanet hade chartrats 

för polska kommunistiska diplomater, med minister Ostrowski 

i spetsen, som skulle installeras i Stockholm. Ombord 

fanns bl. a. militärattachén kommendör Małkowski, som 

några år senare kallades hem och arresterades. Det ovanliga 

med denna resa var att dåvarande flygplatschefen i Warszawa, 

en sovjetisk officer, inte tillät att planet försågs med tillräckligt 

mycket bränsle för att resa till Bromma, varför planet 

måste mellanlanda för tankning i Visby. 

Efter att ha landat i Stockholm den 8 september, gick Adam 

direkt till faderns goda vänner, herrskapet Pilch. Tadeusz Pilch, 

i vars våning Adam bodde under sin första tid, hade under kriget 

varit handelsråd på den polska beskickningen vid Karlavägen 

35, alltså på samma adress där den grupp diplomater, med 

vilka Adam haft ressällskap nu skulle installeras. 

3. En snabb acklimatisering och det svåra beslutet 

Då Adam ännu inte hade några medel för att kunna påbörja 

sina studier arbetade han i samråd med sin värd Tadeusz Pilch, 

under de första två månaderna som praktikant på det nya handelsrådets 

kontor vid beskickningen. Adams vistelse hos Tadeusz 

Pilch hade ett särskilt pikant inslag då denne, efter det 

att Sverige dragit tillbaka sitt erkännande av den polska regeringen 

i London, fortfatande samarbetade med den. På den nya 

beskickningen fick man snart reda på Adams nära kontakter 

med ”London” och som en följd därav blev han hemkallad för 


i själva verket spioner åt NKVD. De anger de som äger vilka föremål 

som helst som har tillhört judarna”. Detta exempel visar 

hur handlandet rättfärdigades genom antisemitiska schabloner 

om ”judekommunen” 3 och uppmuntran till plundring: lusten 

att nyttja de ägodelar och den egendom som tidigare ”lämnats 

kvar” av judarna. De antisemitiska motiven var en förlängning 

av nazismens status quo då judar inte ”dödades” utan ”likviderades”. 

Förutom attentat och lönnmord så förekom spontana judefientliga 

upplopp strax efter kriget. De första blossade upp 

14 och 15 juni 1945 i Rzeszów. Myndigheternas snabba reaktion 

och evakuering av samtliga judar från staden förhindrade 

blodutgjutelse. Oroligheterna i Kraków 11 september resulterade 

i två personers död. Några dagar senare, 14 september i 

Chełm plundrade och misshandlade en folkmassa judar i sex 

timmar. Kulmen var när en samlad folkmassa ☛ fort. sid. 30 

Ett begrepp som syftar på kommunister av judisk härkomst. På polska har ut- 

trycket en pejorativ betydelse. Ö. a 

i po powrocie do Polski zajmować się wymianą handlową ze 

Szwecją. 

Jeszcze jedno zaświadczenie, że jest za młody na odbycie 

służby wojskowej, otrzymał od władz wojskowych. Trudną 

operację załatwienia pozwolenia na wyjazd załatwiono w czasie 

lunchu w hotelu „Polonia” z przedwojennym dyplomatą, niejakim 

Wyszyńskim, który w tamtym czasie pracował w polskim 

Ministerstwie Spraw Zagranicznych. Trzymiesięczna 

wiza została wydana bez najmniejszych trudności przez nowozainstalowane 

szwedzkie poselstwo przy ul. Bagatela 3. 

Podróż samolotem nad Morzem Bałtyckim składała się z wielu 

obłędnych epizodów. Adam nie miał biletu tylko leciał, według 

własnych słów, jako pasażer na gapę. Szwedzki samolot 

został wyczarterowany dla polskich komunistycznych dyplomatów, 

na czele z ministrem Ostrowskim, którzy mieli 

zainstalować się w Sztokholmie. Na pokładzie był m. in. attaché 

wojskowy, komandor Małkowski, który kilka lat później 

został wezwany do kraju i aresztowany. Dość niezwykłe w tej 

podróży było, że ówczesny szef lotniska w Warszawie, radziecki 

oficer, nie zezwolił na pełne zatankowanie samolotu, aby 

paliwa wystarczyło do lotniska Bromma w Sztokholmie, w związku 

z czym samolot musiał międzylądować dla nabrania paliwa 

w Visby. 

Po wylądowaniu w Sztokholmie 8 wrześnie, Adam z miejsca 

udał się do dobrych przyjaciół ojca, państwa Pilchów. Tadeusz 

Pilch, w którego mieszkaniu Adam w początkowym okresie 

mieszkał, był w czasie wojny attaché handlowym w polskim 

poselstwie przy Karlavägen 35, t. j. pod tym samym adresem, 

gdzie grupa dyplomatów, towarzyszy podróży Adama, miała 

się obecnie zainstalować. 

3. Szybka aklimatyzacja i trudna decyzja 

Jako że Adam nie miał póki co żadnych środków pozwalających 

mu rozpocząć studia, za poradą swojego gospodarza Tadeusza 

Pilcha pracował, podczas pierwszych dwóch miesięcy, 

jako praktykant w nowym biurze radcy handlowego. Poby 

przez swe strzały zaalarmował Żydów szpicli i część z nich 

przez to uciekła”. W Raporcie sytuacyjnym Komendy Okręgu 

AK Białostocczyzny przeczytać można meldunek komendanta 

obwodu Wysokie Mazowieckie w następującym brzmieniu: 

„Żydzi rzekomo trzymają się od wszystkiego z daleka, 

faktycznie są konfidentami NKWD. Wydają tych, którzy mają 

jakiekolwiek rzeczy po Żydach”. Na tym przykładzie widać, 

jak w uzasadnieniach mieszały się antysemickie schematy 

„żydokomuny” z pobudkami rabunkowymi, chęcią korzystania 

z mienia „pożydowskiego”. Motywacje antysemickie stanowiły 

przedłużenie nazistowskiego status quo, gdy Żydów się nie 

„zabijało”, lecz „likwidowało”. 

Oprócz zamachów i skrytobójstw dochodziło tuż po wojnie do 

spontanicznych rozruchów antyżydowskich. Pierwsze wybuchły 

14 i 15 czerwca 1945 r. w Rzeszowie. Szybka reakcja władz, które 

ewakuowały wszystkich Żydów z miasta, zapobiegła rozlewowi 

krwi. W wyniku zamieszek 11 sierpnia w Krakowie życie straciły 2 

osoby. Kilka dni później, 14 sierpnia, w Chełmie tłum rabował i bił 

Żydów przez 6 godzin. Kulminacją był zbiorowy ☛ cd. str. 30 

2

towi Adama u Tadeusza Pilcha nie brakowało politycznej 

pikanterii, jako że ten, po tym jak Szwecja cofnęła uznanie 

polskiemu rządowi w Londynie, dalej z tym rządem współpracował. 

W nowym poselstwie szybko odkryto kontakty Adama 

z „Londynem”, skutkiem czego został wezwany do kraju 

na rozmowy. List był podpisany przez ministra informacji 

i propagandy, Stefana Jędrychowskiego. „Nielojalny praktykant” 

odpowiedział wymijająco lecz zdecydowanie, że nie 

ma zamiaru wracać. 

Zaczął się nowy okres w życiu Adama. Zakończył swoją 

praktykę i wyprowadził się od rodziny Pilchów. Niewielkie 

sumy – przesyłane różnych drogami przez ojca – starczały 

na wynajęcie pokoju w Djursholm. Pobyt w tej dystyngowanej 

podmiejskiej dzielnicy uformował jego pojęcie na temat 

Szwecji, pojęcie nietypowe u innych nowo przybyłych 

Polaków. Szwedzi, z którymi się zaznajamiał i z którymi 

przyjaźń trwać miała najczęściej do końca życia, mieszkali 

we własnych willach, polowali i czytali Svenska Dagbladet. 

4. Na własnych nogach 

Po spędzeniu świąt Bożego Narodzenia u państwa Pilchów w 

towarzystwie m. in. attaché prasowego poprzedniego poselstwa, 

Norberta Żaby, Adam pojechał do Uppsali i zapisał się 

na uniwersytet. Kierunkiem, który interesował go najbardziej 

była socjologia. 

5. Talenty organizatorskie i zjednoczenie polskich studentów 

Talenty organizatorskie Adama i zaufanie, jakie wzbudzał 

bardzo szybko ujawniły się w ruchu studenckim. Wymienione 

wcześniej Zrzeszenie Studentów Polskich w Szwecji, założone 

już w lutym 942 r., stało się, podobnie jak wiele innych polskich 

organizacji emigracyjnych po wojnie, areną personalnych 

zatargów, które szybko przeradzały się w rozłamy na wrogie 

sobie obozy. Adamowi udało się w 957 roku zjednoczyć zrzeszenie 

i pod jego kierownictwem powstała silna organizacja 

studencka. 


Foto: Anna Bidakowska 

30 

samtal. Brevet var undertecknat av chefen för informations 

och propagandaministeriet, Stefan Jędrychowski. Den ”illojale 

praktikanten” svarade undvikande men bestämt att han inte 

hade för avsikt att återvända. 

Ett nytt skede började nu i Adams liv. Han slutade sin praktik 

och flyttade från familjen Pilch. Blygsamma summor 

pengar – skickade på omvägar av fadern – räckte till hyran 

för ett eget rum i Djursholm. Vistelsen i denna fina förort 

formade hans första uppfattning om Sverige, en uppfattning 

som inte var typisk för många andra nykomna polacker. De 

svenskar med vilka han kom i kontakt, och med vilka vänskapsbanden 

oftast blev livslånga, bodde i egna villor, jagade 

och läste Svenska Dagbladet. 

4. På ”egna ben” 

Efter att ha firat julen 945 hos herrskapet Pilch i sällskap med 

bland andra pressattachén vid den förra polska beskickningen 

i Stockholm, Norbert Żaba, reste Adam till Uppsala och skrev 

in sig vid universitetet och påbörjade sina studier. Det ämne 

som intresserade honom mest var sociologi. 

5. Organisatorisk förmåga och enandet av de polska studenterna 

Adams organisatoriska förmåga och det förtroende han ingav 

kom mycket tydligt fram inom studentrörelsen. Den tidigare 

nämnda Polska studentföreningen i Sverige, som hade 

bildats redan i februari 942, kom i likhet med många andra 

polska föreningar i exil, efter kriget, att bli platsen för personliga 

tvister, och bröts så småningom upp i två fientliga läger. 

Adam lyckades år 957 förena dem och under hans ledning 

skapades en stark studentorganisation. 

Vid sidan av att odla polsk kultur i Sverige samarbetade 

studentföreningen, under Adam Heymowskis ledning, med 

studenter från andra länder, främst med estländare och ungrare. 

Den förenande länken var förstås avsaknaden av politisk 

oavhängighet i hemländerna. Men deras samarbete bestod 

löpte amok i Kielce (4 juli 1946) där dödsiffran översteg 42 personer 

utöver 40 svårt misshandlade. En väsentlig komponent 

i de fientliga attityderna mot judarna under åren 1945-46 var 

psykosen kring ”ritualmord”, den huvudsakliga impuls som utlöste 

samtliga judefientliga massupplopp. Visserligen var tron 

på denna vanföreställning väl grundad i folkkulturen före kriget, 

men den kom inte till synes, eller så gjorde den det sällan för 

att rättfärdiga pogromerna åren 1918-20, eller de 1935-37. Efter 

kriget var det sålunda ett nytt fenomen, säkerligen förstärkt av 

den nyligen skedda nazistiska agitationen, men den blev också 

en del i hanteringen av krigstraumat. Den första etappen för att 

övervinna de ockupationsrelaterade mardrömmarna handlade 

om behovet av att göra upp. Därav den samhälleliga acceptansen 

för rättegångar mot kollaboratörer och de så kallade folktyskarna 

samt fördömandet av en del av polackernas attityder, 

vilka kom fram i den journalistik och skönlitteratur som skrevs 

under den här perioden ( bland annat Zofia Nałkowskas Medaljonger, 

Tadeusz Brezas Jerikos murar, Jerzy Andrzejewskis Dödens 

Karusell – samtliga utgivna 1946). De mindre bildade kret-

inte enbart av politiska diskussioner utan även av ett intensivt 

sällskapsliv. Adam visade mig t.ex. ett fotografi på vilket han 

dansar ”rock and roll” med Apolonia Załuska, senare känd 

översättare av isländska sagor till polska och författare till en 

isländsk grammatik. 

Till lugnare studentarrangemang hörde bl.a långa cykelutflykter. 

I egenskap av föreningens preses ordnade Adam med 

en stipendiefond för sina medlemmar. Föreningen försökte 

även ge all möjlig praktisk hjälp till nyanlända polacker, som 

t. ex att översätta deras handlingar, få dem inskrivna vid universitetet 

samt hitta studentrum. 

6. Min första kontakt med Adam 

Jag lärde känna Adam hösten 966. Adam frågade mig om 

mina planer i Sverige och hans första råd var att jag skulle 

skaffa mig en frack, och iklädd den avlägga introduceringsbesök 

hos vissa inflytelserika personer. Detta var det råd han 

själv hade fått av sin far. Det andra rådet var att jag inte skulle 

påbörja mina doktorandstudier i Stockholm utan i Uppsala, 

som han själv gjort. Argumenten var Uppsalas intimare studentmiljö 

och de kortare avstånden. Några veckor senare, i 

samband med dottern Aleksandras födelse, gav han en stor 

mottagning, ett oförglömligt ”cigarrparty”. Även om jag ännu 

inte hade skaffat mig någon frack, lyckades jag ändå, tack vare 

Adam, knyta en hel del värdefulla kontakter. 

7. Rapperswil-engagemanget 

Att få arbeta tillsammans med Adam har varit ett nöje och ett 

stort privilegium. År 975 bildade Adam den svenska avdelningen 

av Föreningen Polen musei i Rapperswils Vänner, för 

vilken han, som bekant, ända tills sin bortgång var preses. 

8. Braniewokatalogen 

Under ett antal år arbetade jag även tillsammans med Adam 

inom Redaktionskommittén för katalogen över jesuitbiblioteket 

i Braniewo, bestående av böcker som i början av 


sarna levde ut detta behov genom att söka efter skyldiga bland 

”ersatta fiender”. Det gav lindring, särskilt för de som bar på 

ett dåligt samvete från ockupationstiden eller hade ett skuldkomplex. 

Avsaknaden av utbildning, känslan av osäkerhet samt 

frustrationen bidrog till sökandet efter ”skyldiga” i en värld av irrationella 

hjärnspöken eller bland inpräglade stereotyper, men 

det betyder inte att det var enbart människor utan utbildning 

eller från samhällets lägre skikt som ägnade sig åt detta. Sex års 

bevittnande och genomlevande av grymheter dittills utan motstycke 

gjorde tron på ”ritualmord” mindre osannolik. 

Efter 1947 blir symptomen på de judefientliga stämningarna 

svårare att upptäcka. Omsvängningen till den stalinistiska 

modellen av kommunismen omöjliggjorde massupplopp och 

demonstrationer. Det nästan fullständiga krossandet av den 

antikommunistiska partisanrörelsen samt begränsningen av 

våldsbrottsligheten gjorde slut på problemet med lönnmord. 

Censuren befästes och orsakade den tryckta antisemitiska propagandans 

bortfall men trängde ej undan den muntliga överföringen. 

Alltjämt gick rykten som ibland inne- ☛ fort. sid. 32 

Obok kultywowania polskiej kultury w Szwecji organizacja 

współpracowała ze studentami z innych krajów przede wszystkim 

z Estończykami i Węgrami. Czynnikiem łączącym było 

oczywiście brak niezawisłości ich ojczyzn. Współpraca nie 

składała się wyłącznie z politycznych dyskusji lecz również 

z intensywnego życia towarzyskiego. Adam pokazywał mi 

fotografię, na której tańczy rock and rolla z Apolonią Załuską, 

później znaną tłumaczką islandzkich sag na polski i autorkę 

islandzkiej gramatyki. Długie wycieczki rowerowe należały 

do spokojniejszych imprez. 

Jako prezes zrzeszenia zorganizował Adam fundusz stypendialny 

dla członków. Zrzeszenie starało się również udzielać wszelkiej 

możliwej pomocy nowoprzybyłym Polakom, np. w tłumaczeniu 

dokumentów, zapisaniu się na uczelnię i znalezieniu pokoju. 

6. Moje pierwsze spotkanie z Adamem 

Poznałęm Adama jesienią 966 r. Adam pytał mnie o moje 

plany w Szwecji i jego pierwszą radą było, bym sprawił sobie 

frak. Tak ubrany miałem złożyć kurtuazyjne wizyty niektórym 

wpływowym osobom. Była to rada, którą sam otrzymał od 

swojego ojca. Drugą radą było, żebym nie rozpoczynał studiów 

doktoranckich w Sztokholmie lecz w Uppsali, tak jak on 

sam zrobił. Argumentem było mniej anonimowe studenckie 

środowisko w Uppsali i mniejsze odległości. Kilka tygodni 

później, w związku z narodzinami córki Aleksandry, wydał 

duże przyjęcie, niezapomniane cygarowe party. Mimo że nie 

sprawiłem sobie jeszcze fraka, udało mi się nawiązać , dzięki 

Adamowi, wartościowe kontakty. 

7. Rapperswil 

Pracować z Adamem było przyjemnością i dużym przywilejem. 

W roku 975 Adam założył szwedzki oddział Stowarzyszenia 

Przyjaciół Muzeum Polskiego w Rapperswilu, w którym, jak 

wiadomo, był prezesem do końca życia. 

8. Katalog braniewski 

amok tłumu w Kielcach (4.07.1946), gdzie liczba śmiertelnych 

ofiar przekroczyła 42, obok 40 ciężko pobitych. Istotnym 

komponentem wrogich Żydom postaw w latach 1945-46, była 

psychoza „mordów rytualnych”, główny impuls wszystkich 

antyżydowskich wystąpień zbiorowych. Wprawdzie wiara w 

ten przesąd była przed wojną dobrze ugruntowana w kulturze 

ludowej, ale nie pojawiała się, lub pojawiała się rzadko jako 

usprawiedliwienie pogromów z lat 1918-20, czy tych z lat 1935-37. 

Po wojnie było to zatem nowe zjawisko, zapewne wzmocnione 

niedawną agitacją hitlerowską, ale też stało się częścią 

mechanizmu radzenia sobie z traumą wojenną. Na pierwszym 

etapie przezwyciężania okupacyjnych koszmarów pojawiła 

się potrzeba rozliczeń. Stąd brała się społeczna akceptacja 

dla procesów kolaborantów i folksdojczów oraz potępienie 

niektórych postaw Polaków, uwidocznione w publicystyce i 

beletrystyce tego okresu (m.in. Medaliony Z. Nałkowskiej, Mury 

Jerycha T. Brezy i Wielki Tydzień J. Andrzejewskiego – wszystkie 

wydane w 1946 r.) Mniej wykształcone kręgi społeczne tę samą 

potrzebę realizowały poprzez szukanie winnych ☛ cd. str. 32 

31

Przez wiele lat pracowałem razem z Adamem w komitecie 

redakcyjnym katalogu biblioteki jezuickiej w Braniewie. Na 

księgozbiór składały się książki, które na początku XVII w. 

stały się łupem wojennym Gustawa II Adolfa a następnie znalazły 

się w bibliotece „Carolina Rediviva” w Uppsali. 

Adam sam był duszą tego przedsięwzięcia i bardzo kompetentnym 

specjalistą w materii projektu. Umiał połączyć 

mozolną pracę z miłym życiem towarzyskim i humorem. 

Nasze podróże do Polski w ramach prac komitetu edytorskiego 

katalogu braniewskiego były mieszaniną intensywnej 

pracy i odprężenia. 

9. Optymizm i humor 

O poczuciu humoru Adama i jego braku respektu dla wysokich 

stanowisk zaświadcza żart, kiedy, po lunchu w Bibliotece 

Narodowej, mieliśmy zlożyć wizytę w Szwedzkiej Ambasadzie. 

Adam wziął czerwoną papierową serwetkę ze stołu i włożył 

ją do butonierki, aby, na „wszelki wypadek”, wyglądać na 

socjaldemokratę. 

Optymizm i humor Adama i jego niezwykła umiejętność 

oceniania we właściwy sposób różnych sytuacji, wiele razy pomogły 

mi przezwyciężyć trudności, na jakie natrafiałem w życiu 

akademickim. Uczynny, wzbudzający zaufanie i zawsze z serdecznym 

uśmiechem na twarzy – uśmiechem połączonym 

z uważnym spojrzeniem – taki Adam pozostanie w mojej 

pamięci. 

Dla mnie i wielu innych stał się on symbolem tego, co wielu 

bezskutecznie usiłuje urzeczywistnić – wtopić się w szwedzkie 

społeczeństwo pozostając jednocześnie Polakiem. ❖ 


pośród „zastępczych wrogów”. Przynosiło to ukojenie zwłaszcza 

tym, którzy wynieśli z czasów okupacji niepokój sumienia albo 

kompleks winy. Brak edukacji, poczucie niepewności oraz 

frustracje sprzyjały wyszukiwaniu „winnych” w świecie irracjonalnych 

fantazmatów lub utrwalonych stereotypów, ale 

nie znaczy to, że ten zabieg stosowali wyłącznie ludzie bez 

wykształcenia, czy z nizin społecznych. Sześć lat świadkowania 

i przeżywania okrucieństw dotąd niespotykanych czyniło wiarę 

w „mord rytualny” jakby mniej nieprawdopodobną. 

Począwszy od 1947 r. przejawy antyżydowskich nastrojów stały 

się trudniej zauważalne. Zwrot ku stalinowskiemu modelowi 

komunizmu uczynił rozruchy zbiorowe i demonstracje niemożliwymi. 

Niemal całkowite rozbicie antykomunistycznej partyzantki 

oraz ograniczenie zjawiska bandytyzmu zlikwidowało 

problem skrytobójstw. Umocnienie cenzury spowodowało zanik 

antysemickiej propagandy drukowanej, choć nie wyrugowało 

ustnych przekazów. Nadal krążyły pogłoski, w których zdarzały 

się motywy antyżydowskie, np. wyrażające sprzeciw wobec zasady 

równouprawnienia zapisanej w konstytucji uchwalonej 

32 

600talet ingick i Gustav II Adolfs krigsbyte och sedermera 

hamnade på ”Carolina Rediviva” i Uppsala. 

Adam var själva eldsjälen bakom företaget och en mycket 

kompetent specialist inom projektet. Han kunde förena ett 

mödosamt arbete med trevligt sällskapsliv med humoristiska 

inslag. Våra resor till Polen inom ramen för Utgivningskommittén 

av Braniewokatalogen var en blandning av intensivt 

arbete och avkoppling. 

9. Adams optimism och humor 

Om Adams humor och brist på en överdriven respekt för 

höga ämbeten vittnar ett skämt innan vi, efter lunch på Biblioteka 

Narodowa, skulle besöka den Svenska Ambassaden. 

Adam tog en röd pappersservett från bordet, stoppade den i 

bröstfickan, för att ”för säkerhet skull” se ut som en socialdemokrat. 

Adams optimism och humor och hans enorma förmåga 

att på rätt sätt bedöma olika situationer, har vid flera tillfällen 

hjälpt mig att övervinna svårigheter jag stött på inom det 

akademiska livet. Som hjälpsam, förtroendeingivande och 

med ett alltid lika hjärtligt leende på läpparna – ett leende 

som var förenat med en koncentrerad blick – kommer Adam 

att stanna i mitt minne. 

För mig och många med mig blev han en symbol för det 

som många förgäves önskar förverkliga – att kunna smälta in 

i det svenska samhället och samtidig förbli polack. ❖ 

höll antisemitiska motiv, till exempel uttryckte de motstånd 

mot jämställdhetsprincipen inskriven i grundlagen stiftad 1952. 

Stämningarna lugnades när den första etappen av att hantera 

krigstraumat avslutades. I stället för uppgörelse med verkliga 

och inbillade fiender framträdde nu ett behov av att odla den 

martyrologiska myten, vilket visade sig i årliga officiella högtidligheter, 

i legenden som började födas om den underjordiska 

staten och i visionen om den heroiska väpnade kampen samt 

det allmänna civila motståndet. Det fanns inte längre plats för 

att analysera patologiska beteenden i det polska samhället och 

minnet av judarnas öden hade trängs undan som ett sekundärt 

fragment vid sidan av det polska lidandet. Censuren och det 

polisiära systemet hjälpte inte de xenofobiska attityderna att 

komma i dagen, men de blockerade också försöken att motverka 

dem, således uppdagades de igen under ”tövädret” 1956. De 

hade dock avsevärt mindre räckvidd än under fyrtiotalet. 

De kommunistiska myndigheterna som plockade upp signalerna 

från samhället, befarade att anställning av judar på framstående 

positioner kunde minska acceptansen för systemet. Till

Monitor emigracji: zostajemy czy wracamy? 

Do Europy – tak, ale razem z naszymi szkołami 

Emigration: stannar vi eller åker vi tillbaka? 

Till Europa – ja, men tillsammans med våra skolor 

Emigracja interesuje kraj wyjściowy z oczywistych powodów. 

Ale interesuje też (lub powinna) kraj przyjmujący z powodów, 

w gruncie rzeczy, podobnych: chodzi o integrację i zatrzymanie 

ludzi przy sobie, w każdym razie tych najbardziej 

fachowych i najlepiej dających sobie radę w nowym kraju. 

Ale jeśli zdecydują się na powrót: niech będą ambasadorami 

Szwecji (lub innych krajów), jej rynku pracy, służby zdrowia, 

organizacji dobrobytu,jej rynku rozwiązań społecznych itd. 

Weźmy tych, którzy zostają: na pozór postulat zachowania 

przez nich języka ojczystego brzmi jako coś, co Szwedom 

jest obojętne, ale z drugiej strony, doświadczenia różnych 

krajów pokazują, że multikulturalizmjest czymś pozytywnym, 

nie tylko w kontekście kultury w klasycznym sensie, 

ale i stosunków społecznych, i gospodarki – coraz bardziej 

zglobalizowanej. 

Integracja, znajomość języka kraju pobytu w najmniejszym 

stopniu nie kłóci się z zachowaniem języka kraju pochodzenia. 

Ten kraj pochodzenia to kraj unijny (o takich krajach 

mówimy w tym miejscu). W unii mamy 27 języków (co najmniej, 

nie licząc mniejszości). Posiadanie u siebie obywateli (lub 

nawet mieszkańców nie będących obywatelami) mówiących 

följd av denna politiska räddhågsenhet krävde man av judar anställda 

i administrationen att de skulle förpolska sina efternamn, 

vid utrensningar avskedades de från sina arbeten inom partiapparaten 

och i armén (1951-52, 1954-55). Successivt absorberade 

regeringslägret antisemitismen. SSSR:s fluktuerande politik 

som 1948 ändrade sin dittills välvilliga inställning gentemot en 

judisk stat i Palestina, påverkade denna process. De sovjetiska 

judarna anklagades för ”illojalitet”, för att uppvisa pro-israeliska 

sympatier och ”nationalism”. Judiska konstnärer och socialt engagerade 

och politiskt aktiva greps. En läkarelit av judisk härkomst 

befann sig i ett Moskvafängelse 1953, anklagad av Stalin 

för att ha orsakat ett par medlemmars från de högsta ansvariga 

statsmyndigheternas död. 

Åren 1949-50 upplöstes samtliga judiska politiska partier i Polen 

och minoritetsinstitutionerna nationaliserades, men Moskvas 

signaler följdes inte av uppvisningsrättegångar, utan genom 

övervakning av de judiska kretsarna samt uppsägningar 

av judar anställda inom byråkratin. Efter Stalins död, under det 

stormiga 1956 började en del aktiva partimed- ☛ fort. sid. 34 

Emigration är av intresse för ursprungslandet av uppenbara skäl. 

Men den är även (eller borde vara) av intresse för mottagarlandet 

av skäl som i grund och botten är desamma: det handlar 

om att integrera och behålla folk, åtminstone dem som är 

välutbildade och klarar sig bra i det nya landet. Men om de 

beslutar sig för att återvända: låt dem då bli ambassadörer för 

Sverige (eller andra länder) och landets arbetsmarknad, hälsovård, 

välfärdssystem, sättet att lösa samhällsproblem osv. 

Om vi tar dem som stannar: deras krav att få behålla sitt 

modersmål framstår som något svenskarna skenbart förhåller 

sig likgiltiga till, men å andra sidan har erfarenheter från olika 

länder visat att det mångkulturella är något positivt, inte bara 

inom kultur i klassisk bemärkelse, utan även för samhället och 

för en alltmer globaliserad ekonomi. 

Integration och kunskaper i det nya språket står inte på 

något vis i konflikt med att modersmålet bevaras. Modersmålet 

talas i ett EUland (det är de länder det är tal om här). 

Inom EU talas 27 olika språk (minoritetsspråken oräknade). 

Att det bor medborgare (eller till och med invånare som inte 

är svenska medborgare) som talar ytterligare ett EUspråk är 

en fördel, inget bekymmer. 


w 1952 r. Uspokojeniu nastrojów sprzyjało zakończenie pierwszego 

etapu radzenia sobie z traumą wojenną. Zamiast rozliczeń 

z prawdziwymi i wyimaginowanymi wrogami, pojawiła się potrzeba 

kultywowania mitu martyrologicznego, przejawiająca 

się w oficjalnych celebrach rocznicowych, rodzącej się legendzie 

państwa podziemnego, wizji heroicznej walki zbrojnej 

oraz powszechnego oporu cywilnego. Nie było już miejsca na 

analizę patologicznych zachowań w polskim społeczeństwie, 

a pamięć o losie Żydów została zepchnięta na margines, jako 

uboczny odprysk cierpień polskich. Cenzura i system policyjny 

nie sprzyjały ujawnianiu ksenofobicznych nastawień, ale blokowały 

także próby przeciwdziałania im, toteż ujawniły się ponownie 

podczas „odwilży” w 1956 r. Miały jednak znacznie mniejszy 

zasięg, niż w latach czterdziestych. 

Władze komunistyczne, odbierając sygnały płynące od społeczeństwa, 

obawiały się, że zatrudnianie Żydów na eksponowanych 

stanowiskach umniejszać mogło akceptację ustroju. Na 

skutek owej lękliwości politycznej od Żydów zatrudnionych w administracji 

wymagano spolszczania nazwisk, przy ☛ cd. str. 34 

33

jeszcze jednym językiem unijnym to jest korzyść, interes a nie 

kłopot. 

A zatem przyszłość szkolnictwa polonijnego w Szwecji to 

nie jest problem dla Szwedów egzotyczny. Zresztą Szwecja 

jako jeden z nielicznych krajów unii, już od dawna oferuje 

dzieciom pochodzącym z rodzin imigranckich naukę języka 

ojczystego w ramach normalnych zajęć szkolnych. 

Szwecja i Polska to kraje emigranckie. 

Mimo to, ostatnia (tj. po 989 roku) fala emigracji, jej wielkość 

i żywiołowość, była dla Polski szokiem. Ostatnio obserwujemy, 

że szok ustępuje miejsca racjonalnemu namysłowi, 

jak można tę żywiołowość ograniczyć i zastąpić planowym 

działaniem. 

Monitor Emigracji Zarobkowej – tak nazywała się konferencja 

zorganizowana w październiku bieżącego roku w Malmo. 

Jej organizatorami były: Europejska Unia Wspólnot Polonijnych, 

Zrzeszenie organizacji polonijnych w Szwecji i Konsulat 

Generalny RP w Malmo. Stawili się przedstawiciele 43 organizacji 

z 32 krajów oraz zaproszeni z Polski politycy i wysocy 

urzędnicy zajmujący się Polonią. 

Pierwsza konferencja poświęcona tej problematyce odbyła 

się w ubiegłym roku w Londynie. Miejsce nie było dziełem 

przypadku. Właśnie do Wielkiej Brytanii (i sąsiedniej Irlandii) 

ruszyła największa fala emigrantów z Polski. Druga konferencja 

odbyła się w Szwecji, co zawdzięczamy nie tylko temu, 

że prezesem EUWP jest zamieszkały w Szwecji znany polityk 

polonijny Tadeusz Adam Pilat, ale i temu, że Szwecja na mapie 

polskich migracji ostatniego dwudziestolecia jest krajem bardzo 

ważnym. Jest leżącym najbliżej Polski krajem docelowym 

(niemiecki rynek pracy dopiero się dla Polaków otworzy); 

jest krajem, który udzielił Polsce ogromnej pomocy humanitarnej 

przed transformacją ustrojową i przyjął dużą liczbę 

uchodźców; jest krajem, w którym jeszcze przed ostatnią falą 

emigracyjną była spore wychodźstwo zachowujące silną więź 

z ojczyzną i wspomagające antykomunistyczną opozycję. 

okazji czystek zwalniano ich z pracy w aparacie partyjnym i w 

wojsku (1951-52, 1954-55). Stopniowo dochodziło do absorpcji 

antysemityzmu przez obóz rządzący. Wpływ na ten proces miała 

fluktuacja polityki ZSRR, który w 1948 r. zmienił swoje przychylne 

dotąd nastawienie wobec państwa żydowskiego w Palestynie. 

Radzieckich Żydów oskarżono o „nielojalność”, okazywanie 

pro-izraelskich sympatii i „nacjonalizm”. Aresztowano artystów 

i działaczy żydowskich. W 1953 r. w moskiewskim więzieniu znalazła 

się elita lekarzy pochodzenia żydowskiego, którym Stalin 

zarzucił doprowadzenie do śmierci kilku członków najwyższych 

władz państwa. 

W Polsce w ciągu 1949-50 r. rozwiązano wszystkie żydowskie 

partie polityczne i znacjonalizowano instytucje mniejszościowe, 

ale sygnały z Moskwy realizowano nie przez pokazowe procesy, 

lecz inwigilację środowiska żydowskiego oraz zwolnienia w biurokracji. 

Po śmierci Stalina, w burzliwym 1956 r. antysemickie 

poglądy głosić zaczęli niektórzy działacze komunistycznej 

partii, w dodatku zajmujący wysokie stanowiska w państwie. 

Szczególnie perwersyjne było aluzyjne posługiwanie się przez nich 

34 

Därför är framtiden för polsk undervisning i Sverige inget 

exotiskt problem för svenskarna. Förresten är Sverige ett av få 

länder inom EU som sedan länge erbjuder barn hemspråksundervisning 

inom ramen för skolundervisningen. 

Sverige och Polen är utvandringsländer. 

Trots det var den senaste emigrationsvågen (dvs. den efter 

989), med sin omfattning och intensitet, en chock för Polen. 

På senare tid har vi kunnat se chocken ge vika för en mer rationell 

reflektion kring hur man kan begränsa intensiteten och 

ersätta den med ett planmässigt agerande. 

”Arbetskraftsemigration” – så var namnet på en konferens 

som organiserades i Malmö i oktober förra året. Organisatörer 

var Förenade utlandspolackers europeiska union (EUWP), 

Föreningen för utlandspolackers organisationer i Sverige och 

Polens Generalkonsulat i Malmö. Företrädare för 43 organisationer 

från 32 länder deltog och från Polen hade man bjudit 

in politiker och högt uppsatta tjänstemän som ägnar sig åt 

frågor rörande utlandspolacker. 

Den första konferensen som behandlade detta ämne 

ägde rum förra året i London. Valet av plats var ingen tillfällighet. 

Det är just till Storbritannien (och grannlandet 

Irland) som den mest omfattande emigrationsvågen har 

gått. Den andra konferensen ägde rum i Sverige, vilket 

inte bara beror på att ordförande för EUWP, den för utlandspolacker 

politiskt verksamme Tadeusz Adam Pilat, 

är bosatt i Sverige, utan även för att Sverige de senaste två 

decennierna har varit ett viktigt land på kartan över polskt 

migration. Det är det mottagarland som ligger närmast 

Polen (den tyska arbetsmarknaden öppnar sig först nu för 

polacker), och Sverige gav Polen stort humanitärt stöd före 

den politiska transformationen och tog emot ett stort antal 

flyktingar. Sverige är också ett land där det innan den 

senaste emigrationsvågen fanns en stor grupp exilpolacker 

som bevarade de starka banden till hemlandet och stöttade 

den antikommunistiska oppositionen. 


lemmar, vilka dessutom innehade höga statliga tjänster, att proklamera 

antisemitiska åsikter. Särskilt perverst var det att de anspelade 

på den antisemitiska schablonen ”judekommunen” när 

de anklagade judar för att dominera Partiet. De gjorde så i syfte 

att skjuta över skulden för stalinismen på några ”tjänstgörande” 

efternamn. Detta visade sig vara en bärande åtgärd, eftersom 

det rotade sig i i ett sociotekniskt politiskt styrande. Antisemitismen 

började bli ett verktyg för politisk manipulation och de 

som använde sig av detta verktyg var inte nödvändigtvis djupt 

övertygade om denna ideologi. Detta skilde dem från förkrigsnationalisterna, 

vilka hade varit fullt och fast övertygade om 

sanningen i de judefientliga schabloner som de själva hade hittat 

på. 

År 1961 bildades en fraktion ledd av Mieczysław Moczar i enpartiets 

sköte. Fraktionen gjorde antisemitismen till ett verktyg 

för politisk dragkamp. Första försöket till en kraftdemonstration 

och debut av Moczars anhängare på den offentliga scenen 

var igångsättandet av en hetsjakt på Statens vetenskapsförlag 

(PWN), för vilket Adam Bromberg var chef. Fraktionen 1968 ut

För att utarbeta en realistisk praktisk plan måste utgångspunkten 

definieras. Under konferensen kunde man konstatera 

att: 

– emigration har blivit ett bestående fenomen med ett okänt 

antal återvändanden som resultat. Under de senaste två åren 

är det i synnerhet familjeemigrationen som vuxit, dvs. hela 

familjer som ger sig iväg. Vi ser även en ökning av antalet 

familjer som återförenas med anhöriga som arbetar utomlands. 

Familjer – i synnerhet de med barn i skolåldern – beslutar 

sig mer sällan för att återvända, 

– den nya gruppen utlandspolacker spelar en stor roll för bilden 

av Polen i utlandet, till vilken även ett ökat politiskt 

engagemang i det nya bosättningslandet bidrar, 

– kunskaper i det nya landets språk och kultur är förutsättningen 

för integration på arbetsmarknaden. 

nyttjade strejkerna och studentdemonstrationerna för att försöka 

nå makten. Detta ledde till ett utbrott av statlig antisemitism. 

Den koncentrerade antisemitiska agitationen i all press, 

radio och tv, avskedanden från jobb och alla möjliga sorters 

trakasserier tvingade omkring 13 000 polska intellektuella av 

judisk härkomst att lämna landet. En hel del av dem, däribland 

Adam Bromberg bosatte sig i Sverige. Bland dem fanns 1968studentupprorets 

trubadur Natan Tenenbaum, vars sånger 

sjungs i Polen än i dag. Det judiska livet i Polen dog ut ända 

till åttiotalet. Efterkrigshistorien slöt cirkeln. På fyrtiotalet var 

det den antikommunistiska oppositionen som gärna använde 

sig av en antisemitisk retorik i sin politiska kamp. Från slutet av 

sextiotalet till åttiotalet däremot, under mer än ett decennium, 

betraktades antisemitismen som statens vapen gentemot oppositionen. 

Efter kommunismens fall 1989 blev allt ”normalt” 

igen. Bland många av partierna som bildades då började de allra 

längst ut på högerskalan att begagna sig av antisemitismen. En 

överväldigande majoritet av dessa partier (dock inte alla) åberopade 

sig till den katolicism som gällde före an- ☛ fort. sid. 37 

Aby wypracować realistyczny plan działania należy zdefiniować 

punkt wyjścia. Konferencja skonstatowała więc, że: 

– zjawisko emigracji staje się zjawiskiem trwałym, czego 

wynikiem jest nieznaczna liczba powrotów. W ciągu ostatnich 

dwóch lat szczególnie wzrosła tzw. emigracja 

rodzinna, czyli wyjazdy całymi rodzinami. Nasiliło się 

też zjawisko wyjazdów pozostawionych w Polsce rodzin 

do przebywających już za granicą pracowników. Rodziny 

– zwłaszcza z dziećmi w wieku szkolnym – dużo rzadziej 

decydują się na powrót. 

− nowa Polonia odgrywa dużą rolę w kreowaniu wizerunku 

Polski za granicą czemu służy również jej zwiększająca się 

aktywność w życiu politycznym krajów zamieszkania, 

– znajomość języka i kultury kraju zamieszkania jest warunkiem 

integracji na rynku pracy. 


Foto: EUWP 

oskarżeniem o zdominowanie Partii przez Żydów, odwołujące 

się do antysemickiego schematu „żydokomuny”. Czynili 

tak w celu zrzucenia winy za stalinizm na kilka „dyżurnych” nazwisk. 

Okazało się to zabiegiem nośnym, toteż zakorzeniłosię 

w socjotechnice. Antysemityzm stawał się narzędziem politycznej 

manipulacji, a ci, którzy się nim posługiwali niekoniecznie 

byli głęboko przekonani do tej ideologii. Tym się różnili od 

przedwojennych narodowców, którzy święcie wierzyli w prawdziwość 

antyżydowskich schematów, które sami wymyślali. 

W 1961 r. w łonie monopartii powstała frakcja, której przewodził 

Mieczysław Moczar. Z antysemityzmu uczyniła ona narzędzie 

rozgrywek politycznych. Pierwszą próbą demonstracji 

siły i zaistnienia moczarowców na publicznej scenie, była 

rozpętana w 1965 r. nagonka na Państwowe Wydawnictwo 

Naukowe, którego dyrektorem był Adam Bromberg. W 1968 r. 

wykorzystała strajki i demonstracje studenckie, by spróbować 

sięgnąć po władzę. Doprowadziła do erupcji państwowego 

antysemityzmu. Zmasowana agitacja antysemicka w całej 

prasie, radiu i telewizji, zwolnienia z pracy i ☛ cd. str. 36 

35

Polityka państwa powinna więc polegać na stwarzaniu 

możliwości powrotu, ale bez żadnego nacisku na emigrantów, 

by traktowali powrót jako patriotyczny obowiązek. Po drugie, 

państwo powinno dbać o utrzymanie przez emigrantów 

kontaktu z krajem a temu celowi najlepiej służy zachowanie 

przez emigrantów i ich potomstwo języka polskiego, czyli, 

ogólnie, polonijna szkoła. 

W października 2009 roku odbyła się w Malmö międzynarodowa 

konferencja polonijna p.t. „Przyszłość Szkoły Polonijnej”, 

zorganizowana przez te same instytucje, które stały 

za Monitorem Emigracji Zarobkowej 20 0. W konferencji 

uczestniczyła pani minister edukacji Katarzyna Hall a organizacyjnie 

i finansowo wsparło ją Ministerstwo Spraw Zagranicznych. 

Dokument końcowy konferencji „Przyszłość Szkoły Polonijnej” 

stwierdza: 

Wielka fala nowej ekonomicznej emigracji polskiej przerosła 

oczekiwania i możliwości władz polskich, krajów zamieszkania 

oraz organizacji polonijnych i oświatowych. 

i przypomina, że: 

Odpowiedzialność za edukację dzieci polskich przebywających 

stale lub czasowo poza granicami kraju powinna przede wszystkim 

spoczywać na ich rodzicach. 

Ale jednocześnie 

Państwo polskie (...) powinno stwarzać warunki upowszechniania 

i równego dostępu do dóbr kultury, będącej źródłem 

tożsamości narodu polskiego, jego trwania i rozwoju oraz 

udzielać pomocy Polakom zamieszkałym za granicą w zachowaniu 

ich związków z narodowym dziedzictwem kulturalnym. 

Uczestnicy stwierdzili, że realizowanie opracowanego już 

przez Ministerstwo Oświaty programu reformy szkół polonijnych 

jest konieczne. Wszelkie zmiany powinny być jednak przeprowadzane 

w sposób ewolucyjny, aby nie zakłócać procesu 

edukacyjnego.Należy przy tym zachować pluralizm form oraz 

pełną niezależność lokalnych szkół i instytucji oświatowych 

prowadzących nauczanie w języku polskim. 

rozmaite szykany zmusiły około 13 tys. polskich inteligentów 

żydowskiego pochodzenia do opuszczenia kraju. Spora ich 

grupa, w tym Adam Bromberg, osiedliła się w Szwecji. Między 

innymi bard buntu studenckiego z 1968 r., Natan Tenenbaum, 

którego piosenki do dziś są śpiewane w Polsce. Życie żydowskie 

zamarło w Polsce aż do lat osiemdziesiątych. 

Powojenna historia zatoczyła koło. W latach czterdziestych to 

opozycja antykomunistyczna chętnie posługiwała się retoryką 

antysemicką w walce politycznej, natomiast od końca lat sześćdziesiątych 

do lat osiemdziesiątych, przez ponad dekadę, antysemityzm 

używany był jako broń państwa przeciwko opozycji. 

Po upadku komunizmu w 1989 r. wszystko wróciło do „normy”. 

Pośród licznych partii, które wówczas powstały antysemityzmem 

zaczęły posługiwać się te najbardziej prawicowe, z których 

przytłaczająca większość (choć nie wszystkie) odwoływały się 

do przedsoborowego katolicyzmu, ignorując nauczanie papieża 

Jana Pawła II, mimo że ci sami ludzie otaczali go głęboką 

czcią. Antysemickie wypowiedzi dało się słyszeć z trybuny sejmowej 

i ambon w niektórych kościołach. W 1991 r. powstało 

3 

Den statliga politiken bör alltså syfta till att möjliggöra 

ett återvändande, men utan press på emigranten att se återvändandet 

som en patriotisk plikt. För det andra bör staten 

värna om att emigranten behåller kontakten med sitt hemland, 

vilket bäst sker genom att polska språket bibehålls av 

emigranterna och deras barn, med andra ord genom polsk 

undervisning. 

I oktober 2009 ägde en internationell konferens med titeln 

”Framtiden för polsk undervisning” rum i Malmö. Konferensen 

organiserades av samma institutioner som stod bakom 

”Arbetskraftsemigration” 20 0. I konferensen deltog polska 

utbildningsministern Katarzyna Hall och utrikesministeriet 

gav organisatoriskt och ekonomiskt stöd. 

I konferensens slutdokument slår man fast: 

Den stora polska ekonomiska emigrationen har trotsat all 

förväntan och överstiger möjligheterna för polska myndigheter, 

de nya bosättningsländerna samt för organiseringen av polsk undervisning 

och utbildning. 

Och man påminner om att: 

Ansvaret för undervisning av polska barn som permanent 

eller tillfälligt vistas utomlands bör framför allt vila på deras 

föräldrar. 

Men samtidigt: 

Den polska staten (…) bör skapa förutsättningar för spridning 

av och lika tillgång till polsk kultur såsom en källa för nationell 

identitet, för dess bevarande och utveckling samt bistå 

polacker bosatta utomlands med att upprätthålla sina band till 

det nationella kulturarvet. 

Deltagarna slog fast att det är nödvändigt att förverkliga 

det program för reformering av den polska undervisningen 

som utbildningsministeriet arbetat fram. Alla förändringar 

bör dock genomföras gradvis för att inte störa utbildningsprocessen. 

Dessutom bör mångfalden av undervisningsformer 

bevaras liksom full självständighet för de lokala skolorna 

och utbildningsinstitutionerna som bedriver undervisning 

på polska språket. 

Polacy i Żydzi – losy osobne, los wspólny – ciąg dalszy ➔ ❘ Polacker och judar – ett separat och gemensamt öde– fortsättning ➔ 

Radio Maryja, założone przez zakon redemptorystów. Radio 

Maryja jest największym medium propagującym antysemityzm 

wśród Polaków w kraju i poza jego granicami. Skupione wokół 

radia środowisko stworzyło koncern medialny, dysponujący 

telewizją, gazetą codzienną, wydawnictwem i siecią księgarń, 

a także szkołą średnią i wyższą uczelnią, na której zatrudniani 

są działacze antysemiccy. Po wstąpieniu do Unii politycy powoli 

uczą się, że publiczne wygłaszanie antysemickich kwestii 

nie służy ich karierze. W polskim Kościele Katolickim nie ma 

mechanizmów zmuszających do poprawności politycznej, brak 

też jakichkolwiek nacisków ze strony Episkopatu, by ograniczyć 

antysemicką działalność redemptorystów. W ciągu lat od upadku 

komunizmu liczba antysemitów w polskim społeczeństwie wzrosła 

z 17% w 1990 r. do 41% w 2002 roku. Pociechą jest to, że rośnie 

także odsetek tych, którzy świadomie odrzucają antysemityzm. 

Mam nadzieję, że to oni przeważą. ❖

Enligt konferensdeltagarna bör reformationsprogrammet, 

som lades fram av utbildningsministeriet, kompletteras med 

bl.a: 

– speciella enhetliga utbildningsprogram, 

– speciella läroböcker för barn som är bosatta utomlands, 

– ett effektivt system med syfte att stödja polsk undervisning och 

utbildning utomlands, 

– bilaterala avtal som reglerar frågan om undervisning på polska 

i utlandet, 

– att det skapas förutsättningar att effektivt granska i vilken 

utsträckning bosättningsländernas åtagande att erbjuda den 

modersmålsundervisning som regleras av EU och Europarådet 

förverkligas, 

– att modern informationsteknologi används i undervisning i 

polska språket på distans. 

Underrubriken till denna text, som är en parafras på en 

känd bok av professor Maria Janion (originalet lyder som följer: 

Till Europa – ja, men tillsammans med våra döda), ska 

inte uppfattas bokstavligt, dvs. som en kategorisk programförklaring, 

men det är inte heller något abstrakt krav som är 

omöjligt att tillmötesgå. Det ligger i allas intressen att man 

tillmötesgår detta krav, om än ungefärligen. 

Att måna om banden mellan Polen och utlandspolacker är 

ingen polsk inrikesangelägenhet utan ingår i en större helhet, 

dvs. i integrationsprocessen – med respekt för olikheter och 

olika traditioner – i Europeiska unionen. ❖ 

Zbigniew Bidakowski 

dra Vatikankonciliet (1962-65) och ignorerade påven Johannes 

Paulus II budskap, trots att samma människor dyrkade honom 

djupt. År 1991 startades Radio Maria av Redemptoristorden. Radio 

Maria är det största mediet som propagerar antisemitism 

bland polacker inom landet och utanför dess gränser. Kretsen 

kring radiostationen har skapat en mediekoncern som disponerar 

över en tv-kanal, en dagstidning, ett förlag och en bokhandelskedja 

men också över en gymnasieskola och en högskola 

på vilken aktiva antisemiter anställs. Efter EU-inträdet har politikerna 

långsamt börjat lära sig att offentliga framföranden av 

antisemitiska frågeställningar inte gynnar deras karriär. I polska 

katolska kyrkan finns inga mekanismer som tvingar till politisk 

korrekthet och det saknas också några som helst påtryckningar 

från episkopatets sida för att begränsa redemptionisternas 

antisemitiska verksamhet. Sedan kommunismens fall har antalet 

antisemiter i det polska samhället ökat från 17 procent 1990 

till 41 procent 2002. Det är dock tröstande att också antalet de 

som medvetet förkastar antisemitismen ökar procentmässigt. 

Jag hoppas att det blir de som överväger.❖ 

Uzupełnieniem programu reformatorskiego zaproponowanego 

przez ministerstwo oświaty, zdaniem uczestników 

konferencji, powinno być m. in.: 

– stworzenie specjalnych jednolitych programów kształcenia, 

– opracowanie specjalnych podręczników dla polskich dzieci 

zamieszkałych za granicą, 

– utworzenie efektywnego systemu wspierania oświaty polonijnej 

i oświaty polskiej za granicą, 

– zawieranie dwustronnych umów międzynarodowych regulujących 

kwestię nauczania w języku polskim za granicą, 

– stworzenie skutecznego monitoringu stopnia realizacji przez 

kraje osiedlenia zobowiązań edukacyjnych dotyczących 

nauki języka ojczystego, a wynikających z regulacji Unii 

Europejskiej i Rady Europy, 

– wykorzystywanie nowoczesnych technologii informacyjnych 

w nauczaniu języka polskigo na odległość. 

Podtytułu tego tekstu będącego parafrazą tytułu znanej 

książki prof. Marii Janion (oryginał brzmi: Do Europy 

– tak, ale razem z naszymi umarłymi) nie należy traktować 

dosłownie, tzn. jako bezwzględnego programu, ale nie jest 

on też tylko abstrakcyjnym, niemożliwym do realizacji postulatem. 

Realizacja takiego postulatu, choćby tylko w przybliżonym 

stopniu, leży bowiem w interesie wszystkich. 

Dbałość o więzi łączące Polskę z Polonią nie jest wewnętrzną 

sprawą polską lecz elementem większej całości, czyli procesu 

integracji – z poszanowaniem różnic i odmiennych tradycji 

– Unii Europejskiej. ❖ 



Dr Alina Cała 

forskar sedan många år tillbaka om polskjudiska 

relationer i Polen under 1800- och 

1900-talen. Hon arbetar på Judiska historiska 

institutet i Warszawa. Hon har publicerat 

bl.a. Bilden av juden i polsk folkkultur, 

Assimilering av judar i Kongress-Polen 

och ett urval av unga judars levnadsminnen. 

Just nu förbereder hon en bok om 

antisemitismen i Polen och dess rötter. 

dr Alina Cała 

od wielu lat zajmuje się badaniem stosunków polsko-żydowskich 

w Polsce XIX i XX wieku. Pracuje w Żydowskim Instytucie 

Historycznym. Jest autorką m.in. prac: Wizerunek Żyda w polskiej 

kulturze ludowej, Asymilacja Żydów w Królestwie Polskim, wyboru 

autobiografii młodzieży żydowskiej. Obecnie przygotowuje 

książkę o antysemityzmie w Polsce i jego korzeniach. 

3

3 

życie codzienne i artystyczne Y vardag & kulturevenemang 

Guitar Unlimited. Muzyka z lochu 

Foto: Joanna Ocias 

Jeśli na jednym koncercie występują mistrzowie i uczniowie 

to na ogół jeden nauczyciel – mistrz prezentuje kilku uczniów. 

Titus Oxenstierna – utalentowany piętnastoletni gitarzysta – ma 

szczęście. Zagrał koncert w konstelacji: jeden uczeń – dwóch 

mistrzów. Dwaj najważniejsi jak dotąd w jego artystycznym 

życiu nauczyciele zgodzili się wystąpić z nim i to rozpoczynając 

koncert, który, pod tytułem Guitar Unlimited odbył się pod 

koniec listopada w Musikvalvet Brinken na sztokholmskim 

Starym Mieście. 

Najpierw zagrał Oskar Kozłowski z Krakowa występujący 

solo i w zespołach. Gra klasyczną muzykę gitarową, w jednym 

zespole wykonuje kompozycje inspirowane brazylijską sambą, 

w innym – jazzem i muzyką bałkańską. Na koncert w Musikvalvet 

przygotował wirtuozerski program, w którym uwagę zwracało 

brawurowe wykonanie utworu Fernando Sora. 

Następnie wystąpił – w duecie z Katariną Widell na różnych 

fletach prostych – Patrik Karlsson, który tym razem zagrał na lutni 

– instrumencie spotykanym na dzisiejszych estradach bardzo 

rzadko a już zwłaszcza w repertuarze współczesnym. Niejeden słuchacz 

widział może lutnię na własne oczy po raz pierwszy w życiu 

podejrzewając dotąd, że nie jest to instrument realny lecz występujący 

tylko w poezji i baśniach. Egzemplarz Patrika był imponujący: 

miał dwa gryfy i długość 180 cm. 

Duet, od ponad dwóch lat występuje pod nazwą EN.D.E. Patrik 

używa nie tylko lutni lecz i gitary, elektrycznej i klasycznej, 

oraz elektroniki. Grają muzykę klasyczną i współczesną, eksperymentalną, 

nierzadko napisaną specjalnie dla nich. Ich występy 

to nie tylko wirtuozerskie popisy ale i sceniczne show. 

Nie inaczej było w Musikvalvet Brinken. Słuchaczy zachwyciło 

zwłaszcza wykonanie dwóch utworów współczesnego kompozytora 

Martina Q Larssona Duello i Fragg. 

Już wreszcie koniec tych wszystkich zespołów wspomagających, 

teraz czas na gwiazdę wieczoru, powiedział z kamienną 

twarzą, kończąc swój występ, Patrik Karlsson. 


Jak się mierzy antysemityzm? 

W socjologii bada się dystans etniczny przedstawiając listę narodowości 

i prosząc respondentów o deklarację swojego nastawienia: 

sympatia, antypatia lub obojętnośc. Ten miernik jest 

najpowszechniej używany w badaniach porównawczych. Niestety, 

nie jest on wystarczający w badaniach rozpowszechnienia 

postaw i przekonań antysemickich. W tych badaniach stosuje 

się kilka (na ogół pięć) wyznaczników, tzn. pytań, które zawierają 

najpopularniejsze w ideologii antysemickiej uprzedzenia, 

np. „Czy zgadza się Pan/Pani z opinią, że Żydzi mają zbyt duży 

wpływ“ (w kraju, w świecie, w finansach, w mediach itp); „...że 

działają zawsze z ukrycia“; „...że Żydzi są sami odpowiedzialni 

za to, co ich w historii spotkało“ itp. Jeśli na 3 lub więcej takich 

pytań padnie odpowiedź „zgadzam się“, respondenta uznaje 

się za antysemitę. 

Tak wyliczony wskaźnik antysemityzmu rósł w Polsce od przełomu 

ustrojowego przez kilkanaście lat. Przyjmuje się, że sprzyjały 

temu m. in. następujące czynniki: 

• zniesienie cenzury w Polsce, które spowodowało ujawnienie 

się skrajnych poglądów dotychczas pozostających w ukryciu; 

• tolerowanie przez główne partie polityczne w swoich szeregach 

działaczy antysemickich a nawet tolerowanie akcentów 

antysemickich w kampaniach wyborczych prowadzonych lokalnie, 

chociaż żadna z głównych partii antysemityzmu nie 

głosiła w sposób otwarty; 

• antysemickie wypowiedzi oraz rozprowadzanie antysemickich 

druków przez niektórych duchownych katolickich. 

W roku 2008 po raz pierwszy odnotowano odwrócenie tej tendencji. 

Sympatię do Żydów zadeklarowało więcej osób niż antypatię. 

Badanie w 2010 roku dało podobne wyniki. Jest to jednak 

jeszcze zbyt krótki okres, by można było mówić o przełomie.


Titus Oxenstierna, bez śladu tremy, bezpretensjonalnie 

wykonał kilka utworów starszych i nowszych, dwudziestowiecznych 

(np. Everta Taube), wszystkie utrzymane w duchu klasycznym. 

Nie odbierając uroku i powagi Musikvalvet Brinken trzeba 

powiedzieć, że już niedługo Titus może z powodzeniem wystąpić 

i w większej sali zwłaszcza jeśli jego brat Alexander, też 

gitarzysta, będzie prowadził konferansjerkę. 

Ale to nie był jeszcze koniec koncertu. W nadprogramie trójka 

gitarzystów wykonała eksperymentalny utwór, zakończony, 

jak przystało na pastisz nowoczesnego performance´u, smarowaniem 

gitar pastą kawiorową. ❖ 

ZB. 

Guitar Unlimited. Musiken från källarvalvet 

Y 

När lärare och elever ger en konsert tillsammans, är det vanligtvis 

en lärare som presenterar flera av sina elever. Den begåvade 

femtonårige gitarristen Titus Oxenstierna är privilegierad. Han 

har spelat konsert tillsammans med sina båda mästare. De två 

lärare som har haft störst betydelse för hans konstnärliga utveckling 

hade gått med på att uppträda tillsammans med honom 

och inleda konserten Guitar Unlimited som på slutet av november 

gavs på Musikvalvet Brinken i Stockholms Gamla Stan. 

Först ut var Oskar Kozłowski från Kraków som är verksam 

både som solist och ensemblemusiker. Han spelar klassisk gitarrepertoar, 

i den ena ensemblen ägnar han sig åt verk som 

inspirerats av brasiliansk samba, i den andra åt jazz och musik 

från Balkan. Till konserten på Musikvalvet hade han förberett 

ett virtuost program med ett bravurstycke av Fernando Sor som 

ett glansnummer. 

Polacy i Żydzi –losy osobne, los wspólny ❘ Polacker och judar – ett separat och gemensamt öde 

Hur mäter man antisemitism? 

I sociologin undersöker man upplevd etnisk distans genom att 

lägga fram en förteckning över nationaliteter och be den svarande 

att ange sin inställning som antingen gillande, ogillande 

eller likgiltighet. Detta är det vanligaste förfarandet i jämförande 

studier. Tyvärr räcker det inte till när man undersöker 

spridningen av antisemitiska attityder och övertygelser. I sådana 

sammanhang ställer man ett antal (oftast fem) frågor som 

innehåller de mest spridda antisemitiska fördomarna, t.ex. ”Delar 

du uppfattningen att judarna har för stort inflytande i ditt 

hemland?” (i världen, i finansvärlden, inom medierna m.m.), ” 

… att de alltid verkar i det fördolda?”, ”... att judarna själva bär 

skuld till sådant som de har utsatts för i det förgångna?” etc. Om 

minst tre frågor besvaras med ”jag håller med”, klassificeras den 

svarande som antisemit. 

I Polen har ett jämförelsetal enligt denna metod varit på uppgående 

under ett tiotal år sedan demokratins genombrott. Antagligen 

har bl.a. följande faktorer spelat in: 

Han följdes av Patrik Karlson som i duett med Katarina Widell 

på blockflöjt spelade ärkeluta – ett instrument som numera 

hörs mycket sällan, allra minst i den samtida repertoaren. För 

åtskilliga konsertbesökare var detta nog den första kontakten 

med ett instrument som de tidigare kanske hade förknippat 

med poesins och sagans värld. Patriks exemplar var imponerande: 

det var dubbelhalsat och 180 cm långt. 

Duetten uppträder sedan drygt två år tillbaka under namnet 

EN.D.E. Vid sidan av lutan hanterar Patrik även elektrisk och klassisk 

gitarr samt elektroniska instrument. De spelar klassiskt och 

även samtida experimentell musik som ofta är skriven direkt 

för dem. Deras konsert är inte bara en virtuos uppvisning utan 

även en stor show. Så blev det även på Musikvalvet Brinken. 

Lyssnarna blev särskilt förtjusta i Duello och Fragg – två verk av 

den samtida tonsättaren Martin Q Larsson. 

– Nu är vi äntligen klara med alla dessa förband, det är dags 

för kvällens stora stjärna, sade Patrik Karlsson gravallvarligt när 

han hade spelat färdigt. 

På ett opretentiöst sätt och utan ett spår av rampfeber framförde 

Titus Oxenstierna några äldre och nyare verk i klassisk stil, 

bl.a. av Evert Taube. 

Musikvalvet Brinken saknar verkligen inte charm och tyngd 

men man måste konstatera att Titus snart är redo att uppträda 

i en större sal, inte minst ifall hans bror Alexander, gitarrspelare 

även han, åtar sig att vara presentatör. 

Men kvällen var inte slut än. I ett extranummer bjöd de tre 

gitarristerna på ett experimentellt verk som de avslutade, som 

sig bör i en pastisch på en modern performance, med att gnida 

in gitarrerna med Kalles kaviar. ❖ 

ZB. 

• Censuren har avvecklats, vilket har fått extrema åsikter att komma 

upp i dagen. 

• De ledande politiska partierna har tolererat antisemitiska aktivister 

i sina led och till och med sett mellan fingrarna på antisemitiska 

inslag i lokala valkampanjer, detta trots att inget 

av de ledande partierna hade öppet propagerat för antisemitism. 

• En del katolska präster har kommit med antisemitiska uttalanden 

och spridit antisemitiska skrifter. 

Under 2008 kunde man för första gången notera att trenden 

hade vänt. De tillfrågade som hade uppvisat vänlig inställning 

till judar var fler än de med ovänlig inställning. Undersökningen 

2010 gav ett liknande resultat. Detta tidsintervall är dock fortfarande 

för kort för att kunna prata om ett varaktigt trendbrott. 

3

40 

Nanas krönika 

Nanafelieton 

Na internetowej witrynie szwedzkiego MSZ stoi jasno 

i wyraźnie: „W związku ze stanem bezpieczeństwa 

Ministerstwo nie rekomenduje niekoniecznych podróży 

do Kirgistanu do odwołania.” Mimo to jadę do Kirgistanu. 

Jest początek lipca. Zaledwie kilka tygodni po tym jak 

setki ludzi zostało zabitych w gwałtownych zamieszkach w 

mieście Osh w południowym Kirgistanie. Tylko trzy miesiące 

po demonstracjach przeciwko prezydentowi Kurmanbekowi 

Bakijewowi i jego rządowi, w wyniku których zostało zabitych 

około pięćdziesięciu demonstrantów a prezydent został 

obalony i uciekł na Białoruś. 

Ale to nie ewentualne niebezpieczeństwa przyciągają w Kirgistanie, 

lecz góry. Kirgistan jest jednym z najbardziej górzystych 

krajów świata. Góry pokrywają ponad 90 % kraju a średnia 

wysokość nad poziomem morza wynosi 2750 m. Trzy z siedmiu 

najwyższych na świecie szczytów leżą w Kirgistanie. 

W północnowschodnim narożniku kraju leży Tien Szań 

(po chińsku „niebiańskie góry”). 

Oczywiście można zorganizować sobie trekking samemu, ale 

my poprosiliśmy o pomoc lokalne biuro podróży. Siergiej, jeden 

ze współwłaścicieli i przewodniczka Olga witają nas szerokimi 

uśmiechami wczesnym rankiem w Międzynarodowym Porcie 

Lotniczym Manas. Siergiej upiekł tradycyjny kirgiski chleb, który, 

jemy z wiśniowym sokiem na lotniskowym parkingu. Słońce 

właśnie wzeszło ponad góry, kiedy wsiadamy do oczekującego 

mikrobusu, by jechać zdaje się nieskończoną prostą drogą, która 

po pół godzinie doprowadza nas stolicy Biszkeku. 

To niezwykłe uczucie odwiedzać miejsce, o którym się wiele 

czytało lub słyszało. Nie wiem właściwie, czego spodziewałam 

się po Biszkeku, ale demonstracje, śmiertelne strzały i cały ten 

chaos zdają się, w każdym razie, bardzo odległe, gdy nasza 

oczytana i ambitna przewodniczka oprowadza nas po mieście. 

Biszkek wygląda jak typowe sowieckie miasto. Smutnoszare 

i podniszczone domy przetykane szerokimi ulicami i wielkimi 

placami z komunistycznymi pomnikami. Barwne plamy 

tworzą pelargonie, róże i bratki. Zapewne dużo somów 

(waluta kirgiska) poszło na założenie tych rabatek i kwietników. 

Mamy poczucie absurdu i czegoś odpychającego, kiedy 

opowiadają nam, że „mieszka tu razem w pokoju osiemdziesiąt 

narodowości”, ale pomijając spaloną komendę policji przy 

głównym placu Alatoo, trudno byłoby domyślić się, że w tym 

właśnie miejscu ludzie zostali zastrzeleni zaledwie kilka miesięcy 

wcześniej. 

Dwa dni później znajdujemy się jeszcze dalej od zamachu 

stanu i leżąc z nudnościami i bliska zemdlenia w namiocie na 

Szwajcaria Azji Centralnej 

På svenska Utrikesdepartementets hemsida står det klart 

och tydligt: ”Med anledning av säkerhetsläget avråder 

Utrikesdepartementet tillsvidare från icke nödvändiga 

resor till Kirgizistan.” Trots det åker jag till Kirgizistan. 

Det är i början av juli. Bara några veckor efter att hundratals 

människor dödats i våldsamheter i staden Osj i södra 

Kirgizistan. Bara tre månader efter demonstrationerna mot 

presidenten Kurmanbek Bakijev och hans regering som ledde 

till att ett femtiotal demonstranter dödades och att presidenten 

avsattes och flydde till Vitryssland. 

Men det är inte eventuella farligheter i Kirgizistan som 

lockar, utan bergen. Kirgizistan är ett av världens bergigaste 

länder. Över nittio procent av landet yta är täckt av berg och 

den genomsnittliga höjden över havsnivån är 2750 meter. Av 

världens sju högsta toppar ligger tre i Kirgizistan. I landets 

nordöstra hörn ligger målet för vår resa, bergsområdet Tien 

Shan (kinesiska för ”de himmelska bergen”). 

Det går naturligtvis att organisera sin vandring själv, men 

vi har tagit hjälp av en lokal resebyrå. Sergey, en av resebyråns 

ägare, och guiden Olga möter oss med stora leenden en tidig 

morgon på Manas International Airport. Sergey har bakat traditionella 

kirgiziska bröd som vi äter tillsammans med körsbärssaft 

på flygplatsens parkering. Solen har precis gått upp 

över bergen när vi sedan sätter oss i den väntande minibussen 

för att färdas längs en till synes oändlig raksträcka som efter 

en halvtimme leder fram till huvudstaden Bishkek. 

Det är alltid en speciell känsla när man besöker en plats som 

man läst eller hört mycket om. Jag vet inte riktigt vad jag 

hade förväntat mig av Bishkek – men demonstrationsscener, 

dödsskjutningar och kalabalik känns i alla fall väldigt avlägset 

när vår pålästa och ambitiösa guide visar oss genom staden. 

Bishkek ser ut som en typisk Sovjetstad. Sorgligt grå och slitna 

byggnader varvas med breda gator och stora torg med kommunistmonument. 

Färgklickarna består av pelargonier, rosor 

och tagetes. Gissningsvis har många som (den kirgiziska valutan) 

lagts på att anlägga rabatter och planteringar. Det känns 

absurt och lite olustigt när vi får berättat för oss att ”här lever 

åttio nationaliteter tillsammans i fred”, men bortsett från det 

nerbrända polishuset vid huvudtorget Alatoo Square är det 

svårt att gissa sig till att människor skjutits till döds på samma 

plats bara några månader tidigare. 

Två dagar senare befinner vi oss ännu längre bort från 

statskuppen och liggandes illamående och svimfärdig i ett tält 

på 3800 meters höjd förbannar jag dem som varnat mig för 

krypskyttar och våldsamma demonstranter, men som glömt

Centralasiens Schweiz 

bort att berätta om höjdsjuka. Och det är kanske lika bra det. 

Det känns som en evighet, men efter två timmar är den borta 

och efter ytterligare några dagar har också den ständiga känslan 

av att vara andfådd försvunnit. 

Från Bishkek har vi åkt österut till bergen via Burana Tower 

(ett 00 år gammalt torn som ligger längs Sidenvägen och är 

det enda som finns kvar av den gamla handelstaden Belasagun) 

och Chon Kemin valley (en vacker dal halvvägs mellan 

staden och bergen och även hem till Kirgizistans förrförra president 

Askar Akajev som avgick efter demonstrationer 2005). Vi 

har åkt längs Issikkulsjön, världens näst djupaste sjö och landets 

största turistattraktion tillika en före detta hemlig provsprängningsplats 

för Sovjetunionens atomvapen, och stannat 

till hos vägförsäljarna som skrattat åt oss när vi för första gånget 

prövat den lokala drycken kumis – det vill säga fermenterad 

stomjölk. Vi har lämnat vår stadsguide Olga och i stället 

fått sällskap av två vandringsguider, en lägeransvarig, två så 

kallade hästmän, en hjälppojke och inte mindre än sex hästar 

som bär vår packning. Det känns obekvämt med så mycket 

personal, en per varje deltagare, men vi får förklarat för oss 

att det handlar om den oväntade lågsäsongen. Eftersom flera 

turistgrupper ställt in sina resor efter det som refereras till som 

”händelsen i april” är resebyrån överbemannad. 

Vandringen inleds på den kirgiziska motsvarigheten till 

kalfjället. Inte ett träd i sikte, bara platt tundra omringad 

av höga berg. Vår guide Valeri pekar med vandringsstaven 

på marken för att uppmärksamma oss på en bit frostskadad 

mark där ingenting växer, i sin tur omringad av blommande 

edelweiss. Det blir lite ironisk, för efter det att Kirgizistan 

blev självständigt 99 var det framför allt ett annat land där 

edelweissen växer, Schweiz, som gav den nyfödda staten bistånd 

i form av pengar och projekt. Det var alltså inte för intet 

som Kirgizistan började marknadsföras som ”Centralasiens 

Schweiz” för att locka utländska turister. 

Landskapet är vackert, men ännu vackrare blir det följande 

dag när vi vandrar bland stenblock i Zaukapasset med en storslagen 

vy av smaragdblå bergsjöar framför oss. Några hundra 

höjdmeter ner i den nu gröna dalen möter vi en stor hästflock, 

ytterligare en bit bort hästarnas ägare utanför en jurta. 

Kirgizerna är ursprungligen ett normadfolk och en stor del 

av befolkningen levde en kringresande tillvaro i jurtor – det 

vill säga tält gjorda av filtat ull – fram tills det att Sovjetregimen 

krävde att folket skulle vara bofast för att kunna arbeta. 

☛ fort. sid. 42 

wysokości 3800 m. przeklinam tych, co ostrzegali mnie przed 

strzelcami wyborowymi i gwałtownymi demonstracjami , ale 

zapomnieli opowiedzieć o chorobie wysokościowej. A zresztą 

wszystko jedno. Ma się poczucie, że choroba trwa wieczność, 

ale po dwóch godzinach znika a po kilku dniach znika również 

poczucie ciągłej zadyszki. 

Z Biszkeku pojechaliśmy w góry na wschód mijając wieżę 

Burana (licząca sobie 00 lat budowla leżąca przy jedwabnym 

szlaku, która jest jedyną pozostałością dawnego handlowego 

miasta Bielasagun) i dolinę Czon Kemin (piękna dolina leżąca 

w połowie drogi między stolicą a górami a również miejsce 

pochodzenia byłego przeydenta Askara Akajewa, który ustąpił 

po demonstracjach w 2005 r.). Jechaliśmy nad jeziorem Issykkul, 

będące drugim najgłębszym jeziorem na świecie i dawnym, 

z sowieckich czasów, poligonem atomowym, przystawaliśmy 

obok przydrożnych sprzedawców, którzy zaśmiewali się z nas, 

gdy po raz pierwszy próbowaliśmy miejscowy napój kumys, 

tzn. sfermentowane kobyle mleko. Rozstaliśmy się z naszą 

miejską przewodniczką Olgą i w zamian otrzymaliśmy towarzystwo 

dwóch przewodników górskich, jednego szefa obozu, 

dwóch tzw. koniarzy, jednego chłopaka do wszystkiego i nie 

mniej niż sześć koni niosących nasze bagaże. Czuliśmy się 

trochę nieswojo przy tak wielkim personelu, jeden na każdego 

uczestnika, ale wytłumaczyliśmy sobie, że powodem jest nieoczekiwany 

martwy sezon. Ponieważ wiele grup odwołało 

swoje przyjazdy w związku z tym, co nazywa się „wydarzeniami 

kwietniowymi” biura podróży odczuwają nadmiar personelu. 

Wędrówkę rozpoczynamy na kirgiskim odpowiedniku gołoborza. 

Żadnego drzewa w polu widzenia, tylko płaska tundra 

otoczona wysokimi górami. Nasz przewodnik Walery pokazuje 

nam kosturem kawałek przemrożonej ziemi, na którym 

nic nie rośnie otoczony, z kolei, kwitnącymi szarotkami. Jest 

w tym trochę ironii, bo kiedy Kirgistan stał się niezależny, 

w 99 r., przede wszystkim inny kraj, gdzie rosną szarotki, 

Szwajcaria, dał nowonarodzonemu państwu pomoc w formie 

gotówki i inwestycji. Nie bez przyczyny więc rozpoczęto 

lansować Kirgistan jako „środkowoazjatycką Szwjcarię” – dla 

przyciągnięcia zagranicznych turystów. 

Krajobraz jest piękny, ale jeszcze piękniej jest następnego dnia, 

kiedy wędrujemy między kamiennymi blokami na przełęczy 

Zauka ze wspaniałym widokiem na szmaragdowobłękitne 

górskie jeziora. Kilkaset metrów poniżej, w zielonej dolinie, 

natykamy się na duże stado koni, a jesz 

I dag bor i princip alla kirgizer i hus eller lä ☛ cd. str. 42 

41


☛ cd. ze str.41 

cze kawałek dalej na właścicieli tych koni 

przed jurtą. Kirgizi byli kiedyś nomadami 

i większość z nich prowadziła wędrowne 

życie w jurtach – tzn. namiotach zrobionych 

z wełnianego filcu – aż sowiecki 

reżim zadecydował, że trzeba prowadzić 

osiadły tryb życia, by móc pracować. 

Dzisiaj wszyscy Kirgizi mieszkają w domach 

albo mieszkaniach, lecz latem, gdy 

konie, bydło i owce wychodzą na pastwiska, 

kilka osób z każdej wsi powraca 

do wędrownego życia i przenosi się ze 

zwierzętami w góry. 

Ministerstwo Spraw Zagranicznych 

nie odradza już „niekoniecznych podróży 

do Kirgistanu” a tylko do prowincji 

Osh i JalalAbad na południu kraju. 

Gdy to piszę MSZ nie uaktualniał swojej 

informacji o Kirgistanie od dwóch i pół 

miesiąca. Wygląda na to, że Szwecji Kirgistan 

nie obchodzi, ale kiedy zrobi się 

tam znowu niespokojnie będziemy w 

każdym razie wiedzieli, gdzie kraj leży 

i jak się pisze. Zawsze coś. A Ty, drogi 

czytelniku, spróbuj chociaż zapamiętać, 

co opowiadałam o pięknych górach! ❖ 

42 

Nana Håkansson 

☛ fort.från sid. 41 

genheter, men på sommaren då hästar, 

kor och får ska ut på bete är det några 

i varje by som återgår till jurtlivet och 

flyttar med djuren upp i bergen. 

Utrikesdepartementet avråder inte 

längre från ”icke nödvändiga resor till 

landet” utan bara till från resor till provinserna 

Osj och JalalAbad i södra 

delen av Kirgizistan. Men i skrivande 

stund har Utrikesdepartementets information 

om landet inte uppdaterats 

på två och en halv månader. Det verkar 

som Sverige skiter i Kirgizistan, men om 

det blir oroligt i landet igen vet vi i alla 

fall kanske var det ligger och hur vi stavar 

till Kirgizistan. Det är alltid 

något. Och du som läser den här texten, 

försök att åtminstone lägga på minnet 

vad jag har berättat om de vackra bergen! 

❖ 

Nana Håkansson 

Suecia Polonia do słuchania 

Suecii Polonii można też słuchać. Z płyty CD 

Na jednej płycie znajdują się obie wersje językowe – polska i szwedzka. 

W języku polskim nie mamy na dźwiękowe czasopismo dobrego słowa. Książkę nagraną 

na kasetę czy płytę księgarnie internetowe nazywają audiobook. Niezupełnie po polsku. A 

czasopismo? Audioczasopismo? Słuchomagazyn? A może: czasopismo do słuchu? Chyba 

brzmi jednak zbyt dwuznacznie. 

Zostańmy więc na razie przy Suecia Polonia do słuchania. 

Suecię Polonię do słuchania można zamówić e-mailem: info@sueciapolonia.se 

albo pocztą: SUECIA POLONIA, Himlabacken 8, 170 78 Solna 

Płytę cd wysyłamy pocztą pod podanym adresem. 

Koszt wynosi 100 kr rocznie (4 numery). 

Suecia Polonia som taltidning 

Nu finns det Suecia Polonia i form av en inläst taltidning. 

En cd-skiva innehåller två språkversionerna: svenska och polska. 

Suecia Polonia taltidnig kan beställas via e-mail: info@sueciapolonia.se 

eller post: SUECIA POLONIA, Himlabacken 8, 170 78 Solna 

Taltidningen skickas hem till angiven adress. Kostnaden är 100 kr per år (dvs. för 4 nummer). 

Suecia Polonia 

nr 4(34)/2010 

”Suecia Polonia” utges av Föreningen Forum 

SueciaPolonia/„Suecia Polonia” jest pismem 

wydawanym przez Stowarzyszenie Forum 

SueciaPolonia 

Ansvarig utgivare/ Wydawca odpowiedzialny: 


Redaktör/Redaktor: 


Översättningar/Tłumaczenia: Agnes Franzén, 

Jurek Hirschberg, Lisa Mendoza Åsberg 

Grafisk form/Opracowanie graficzne: 

Anna Bidakowska 

Foto: Anna Bidakowska, Muzeum Literatury 

w Warszawie, Marek W Podstolski, Woody 

Ochnio, Joanna Ocias, Maciej Szczepańczyk, 

wikipedia.com, 

Adress/Adres:”Suecia Polonia”, 

Himlabacken 8, 170 78 Solna 

Tel/fax:+46(0)885 72 62, 

+46(0)704 868 225 

email: 

info@sueciapolonia.se 

Alla inbetalningar till Postgiro/ 

Wszystkie wpłaty na Postgiro: 

194 626-8 

Föreningen Forum Suecia-Polonia 

Redaktionen tar inget ansvar för innehåll 

i annonser, återsänder inte obeställd 

materiall och har inga möjligheter att svara 

på alla insända brev. Vi förbehåller oss 

rätter att förkorta och redigera texter samt 

ändra rubriker/ Redakcja nie odpowiada 

za treść ogłoszeń, nie zwraca materiałów 

nie zamówionych i nie ma możliwości 

odpowiadania na wszystkie nadsyłane listy. 

Zastrzegamy sobie prawo skracania i adiustacji 

tekstów oraz zmiany ich tytułów. 

ISSN 16510658 

◆ 

REDAKTIONSRÅDET/RADA REDAKcyjNA: 

ORDföRANDE/PRZEWODNIcZący: 

LEO KANTOR, PUbLIcIST, ORDföRANDE 

I INTERNATIONELLT KULTURfORUM I 

SVERIgE/ PUbLIcySTA, PRZEWODNIcZący 

MIęDZyNARODOWEgO fORUM KULTURy W 

SZWEcjI 

LEDAMöTER/cZłONKOWIE: 

KjELL ALbIN AbRAhAMSON, PUbLIcIST Och 

föRfATTARE, UTRIKESKORRESPONDENT 

föR SVERIgES RADIO I WARSZAWA, WIEN 

Och MOSKVA/PUbLIcySTA I PISARZ, 

KORESPONDENT SZWEDZKIEgO RADIA 

W WARSZAWIE, WIEDNIU I MOSKWIE 

PIOTR cEgIELSKI, jOURNALIST Och f.D 

DIREKTöR föR POLSKA INSTITUTET I 

STOcKhOLM/DZIENNIKARZ, były DyREKTOR 

INSTyTUTU POLSKIEgO W SZTOKhOLMIE 

KATARZyNA jANOWSKA, chEfREDAKTöR VID 

VEcKOTIDNINgEN PRZEKROj/RED. NAcZ. 

TygODNIKA „PRZEKRój” 

ANNA M. PAcKALéN, PROfESSOR I POLSKA VID 

UPPSALA UNIVERSITET/ PROfESOR fILOLOgII 

POLSKIEj UNIWERSyTETU W UPPSALI

Andrzej i Kajetan D∏u˝niewscy ...chess..., 2009 

2009-2010 ARTISTS: 

STANIS¸AW ANDRZEJEWSKI 

MARCIN BERDYSZAK 

DOROTA CHILI¡SKA 

ANNA CISZEK 

MARK CLARE 

ANDRZEJ I KAJETAN D¸U˚NIEWSCY 

JACEK DYRZY¡SKI 

ARKADIUSZ KARAPUDA 

MIECZYS¸AW KNUT 

RYSZARD ¸UGOWSKI 

JOANNA MILEWICZ 

JULIA MOSTOWSKA 

ELIZA NADULSKA 

JAROS¸AW PERSZKO 

JAN PIENIÑ˚EK 

DOROTA PIETRASZKIEWICZ 

JÓZEF ˚UK PIWKOWSKI 

JAN VAN DER POL 

ELIZA PROSZCZUK 

IGOR PRZYBYLSKI 

GRZEGORZ ROGALA 

¸UKASZ RUDNICKI 

PIOTR SAKOWSKI 

DARIUSZ SKWARCAN 

ANDRZEJ SYSKA 

WOJCIECH WIERZBICKI 

TOMASZ WILMA¡SKI 

EDYTA WOLSKA 

ERNEST ZAWADA 

AGATA ZBYLUT 

TOMASZ ZYGMONT 

XX1Gallery, 36 Jana Paw∏a II Av., 00-141 Warsaw, Poland, +48 22 620 78 72, www.galeriaxx1.pl, xx1@mckis.waw.pl 

Patron medialny

Posttidning B 

Avsändare: Suecia Polonia 

Himlabacken 8, 170 78 Solna 

5660 56 5 66 60 

Hanoi 

från frå fr n SEK EK E ** 

Hanoi 

RES ES E S FRÅN F FFR 

FRRÅ RÅN 13 NOVEMBER 

NOVE OVE OVEM EMBER ER E 

* * T/R resa från Stockholm-Arlanda inkl. skatter och serviceavgift. 

Gäller vid köp på www.lot.com. Begränsat antal platser, speciella 

regler gäller. Priser kan komma att ändras vid kursförändringar. 

Flyg Fly F medd LOT 

Till Vietnam

Franz Kafka i Bruno Schulz – m - Suecia Polonia

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?