mellan ossär det barabra między nami dobrze jest - Suecia Polonia

3 

N≗3(29) 2009 

årgång/rok VIII 

pris: 26,50 SEK 

Polonia 

för kultur och information | kwartalnik kulturalno-informacyjny 

Sueciatidskriften 

mellan oss är 

det bara bra 

między nami 

dobrze jest 

masłowska 

©joanna ocias

Dlaczego ciągle robi się dla teatru adaptacje dzieł niescenicznych 

skoro tyle jest sztuk teatralnych – nie rozumiem. Jest to 

plaga i w Polsce, i w Szwecji. Żeby jednak nie narzekać i nie 

siedzieć z założonymi rękami prezentujemy, we współpracy z 

Instytutem Polskim 

Chcemy przyczynić się do wydania w Szwecji antologii z komentarzami 

przedstawiającej w syntetycznym skrócie wyraźną 

linię awangardowego polskiego teatru XX i XXI wieku. 

Linię tę wyznacza troje autorów: Stanisław Ignacy Witkiewicz, 

Tadeusz Różewicz i Dorota Masłowska. 

Mamy więc klasyka awangardy międzywojennej, tj. 

Witkacego – apokaliptycznego wizjonerakatastrofisty, 

autora dramatów, powieści i malarza. W Szwecji był już 

przekładany i – raz – wydany, ale bez najważniejszej sztuki, 

czyli Szewców. Jest jednym z wielkiej trójki literatury polskiej 

przed wojną, która nadała kierunek polskiej kulturze na 

resztę XX w. i dalej. Pozostali z trójki to dobrze znany w Szwecji 

Gombrowicz i Bruno Schulz (Sklepy cynamonowe) też znany, 

choć mniej. 

Dramaty Różewicza, wciąż tworzącego klasyka awangardy 

powojennej, zwanego nieraz polskim Beckettem, zresztą 

niesłusznie w tym sensie, że nihilistyczny i absurdalny styl 

Różewicza jest jego własnym wynalazkiem, były już w Szwecji 

tłumaczone i wystawiane (np. Białe małżeństwo), ale nigdy 

nie zostały wydane. Nie zamierzamy oczywiście promować 

Różewicza jako polskiego Becketta, bo wywołuje to zaraz 

reakcję: czytajmy lepiej oryginał. Różewicz jest oryginałem. 

Tom zamykałaby sztuka Między nami dobrze jest Doroty 

Masłowskiej, najbardziej utalentowanej przedstawicielki najmłodszego 

pokolenia polskiej literatury. Patrzę na to ostatnie 

zdanie i dziwię się, jak ulegam językowym kalkom. Dorota 

Masłowska jest faktycznie młoda, debiutowała w wieku 19 

lat sześć lat temu, ale nie jest żadną najbardziej utalentowaną 

przedstawicielką czegoś, lecz, mówiąc normalnym językiem, 

jedną z najwybitniejszych polskich pisarek. 

Zanim wyjdzie książka, prezentujemy dramaturgów 

w Suecii Polonii. Zaczynamy od końca, czyli od Doroty 

Masłowskiej. W numerze czytelnicy znajdą obszerne 

fragmenty jej sztuki i parę tekstów towarzyszących. 

W ramach Roku Okrągłych Rocznic – 2009 – których, 

co już wcześniej opisywaliśmy, jest wyjątkowo dużo i 

wszystkie bardzo ważne (np.: 200 lat szwedzkiego pokoju, 

wybuch II wojny, obalenie pokojowe komuny w Polsce a 

potem i gdzie indziej, mur berliński, rozszerzenie NATO i 

UE) opisujemy w tym numerze, dzięki uprzejmości redakcji i 

autorów Tygodnika Powszechnego z Krakowa, 70tą rocznicę 

powstania fenomenu kompletnie w Szwecji nieznanego – 

Polskiego Państwa Podziemnego.❖ 

Jag förstår inte varför man ständigt håller på att dramatisera 

icke-sceniska verk medan det redan finns så många teaterpjäser. 

Detta är en plåga i Polen såväl som i Sverige. För att inte 

bara sitta med armarna i kors och beklaga oss presenterar vi 

i samarbete med Polska Institutet 

polską dramaturgię awangardową 

avantgardistisk dramatik från Polen 

Vi vill bidra till att i Sverige ge ut en kommenterad antologi 

som i ett syntetiskt sammandrag presenterar den tydliga 

linjen i utvecklingen av den polska avantgardeteatern under 

1900-talet och in i vårt sekel. Denna linje bestäms av tre författare: 

Stanisław Ignacy Witkiewicz, Tadeusz Różewicz och 

Dorota Masłowska. 

Här har vi alltså mellankrigstidens avantgardistiske klassiker 

Witkacy – en apokalyptisk visionär-katastrofist, drama- 

och romanförfattare och målare. I Sverige har han blivit översatt 

och – en gång – utgiven men den viktigaste pjäsen, Skomakarna, 

saknas. Han ingår i den polska förkrigslitteraturens 

stora trio som bestämde den polska kulturens riktning under 

hela återstoden av 1900-talet och framöver. De andra två var 

den i Sverige välkände Gombrowicz samt Bruno Schulz (Kanelbutikerna), 

inte lika känd. 

Efterkrigstidens avantgardistiske klassiker Różewicz, fortfarande 

verksam, har ibland kallats Polens Beckett – inte helt 

korrekt såtillvida att Różewiczs nihilistiska och absurda stil 

är hans egen uppfinning. Hans dramer har översatts och satts 

upp i Sverige (t.ex. Vitt äktenskap) men har aldrig blivit utgivna. 

Vi avser naturligtvis inte lansera Różewicz som en polsk 

Beckett, då det genast skulle framkalla reaktionen: bäst att 

läsa förlagan. Różewicz är förlagan. 

Bandet skulle avslutas med pjäsen Mellan oss är det bara 

bra av Dorota Masłowska, den mest begåvade representanten 

av den polska litteraturens yngsta generation. Jag läser om 

förra meningen och förundras över hur lätt jag har att låna 

språkliga schabloner. Dorota Masłowska är verkligen ung, 

hon debuterade för sex år sedan i en ålder av 19 år, men hon 

är ingen begåvad representant för någonting alls utan, enkelt 

uttryckt, en av Polens mest framstående författare. 

Innan boken kommer, presenterar vi dramatikerna i Suecia 

Polonia. Vi börjar från slutet, dvs. med Dorota Masłowska. 

I detta nummer kommer läsaren att finna generösa utdrag ur 

hennes pjäs och ett par medföljande texter. 

De jämna årsdagarna är under 2009 ovanligt talrika och 

viktiga (t.ex. 200 år av svensk fred, andra världskrigets utbrott, 

fredlig upplösning av kommuniststyret i Polen och sedan i andra 

länder, Berlinmuren, NATO- och EU-utvidgning). I detta 

nummer berättar vi, tack vare den tillmötesgående redaktionen 

och skribenterna vid Tygodnik Powszechny i Kraków, om det 

sjuttionde årsdagen av tillblivelsen av en i Sverige fullständigt 

okänd företeelse – den polska ”underjordiska staten”. ❖

Suecia Polonia 3/2009 

Innehåll / Spis treści 

4 Metallflickan gör intåg i Sverige | Alex Näslund 

Metalowa Dziewczynka wkracza do Szwecji | Alex Näslund 

6 

10 

19 

21 

23 

27 

32 

Foto: M. Kubik, Wikipedia 

Nihilism gör sig bra på teater | Zbigniew Bidakowski 

Nihilizm dobrze wychodzi w teatrze | Zbigniew Bidakowski 

Mellan oss är det bara bra (utdrag) | Dorota Masłowska övers. J Bielawski 

Między nami dobrze jest (fragmenty) | Dorota Masłowska 

Masłowska finns inte − notis om Dorota Masłowska 

Masłowska nie istnieje − nota o Dorocie Masłowskiej 

Underjordiska polska staten − inledning 

Polskie Państwo Podziemne − wstęp 

Vardag & kulturevenemang 

Życie codzienne i artystyczne 

Nanas krönika | Nana Håkansson 

Nanafelieton | Nana Håkansson 

Omslaget/Okładka: Joanna Ocias 

Det var bara en tidsfråga innan ett litterärt fenomen som Dorota Masłowska skulle upptäckas 

i Sverige. Nu händer det. I mitten av februari 2010 har hennes pjäs Metallflickan – Mellan oss är 

det bara bra (Między nami dobrze jest) premiär på Teater Galeasen. Läs sid. 6 

Fenomen Doroty Masłowskiej musiał prędzej czy później zostać dostrzeżony i w Szwecji. 

Klamka zapadła. W połowie lutego 2010 w Teater Galeasen odbędzie się premiera sztuki 

Między nami dobrze jest pod szwedzkim tytułem Metallflickan czyli Metalowa Dziewczynka. 

Zob. str. 6 

Medborgare i den underjordiska rörelsen | Anna Machcewicz 

Obywatele w konspiracji | Anna Machcewicz 

i samarbete med Polska Institutet 

we współpracy z Instytutem Polskim 

med stöd från 

Prenumeration / Prenumerata 

Vill du prenumerera på de följande 4 numren av Suecia Polonia så sätt in 100 SEK på plusgiro 194626-8. 

Glöm inte ange namn och adress på inbetalnigskortet. 

Jeśli chcesz zaprenumerować kolejne 4 numery Suecii Polonii wpłać 100 SEK na plusgiro 194626-8. 

Nie zapomnij podać imienia, nazwiska i adresu.

Fenomen Doroty Masłowskiej musiał prędzej czy później 

zostać dostrzeżony i w Szwecji. Klamka zapadła. W połowie 

lutego 2010 w Teater Galeasen odbędzie się premiera 

sztuki Między nami dobrze jest pod szwedzkim tytułem 

Metallflickan czyli Metalowa Dziewczynka. Galeasen działa 

od 1983 roku (czyli teatr z Masłowską są równolatkami) i jest 

legendarnym teatrem niezależnym uchodzącym w Szwecji za 

jeden z najciekawszych. Wśród wychowanków teatru znajdują 

się takie znakomitości jak Ingela Olsson, Leif Andrée, 

Mikael Persbrandt i Lena B Ericsson. Można więc pokusić 

się o stwierdzenie, że jest to idealna scena dla szwedzkiego 

debiutu Masłowskiej. Teatr wystawi również sztuki dwóch 

skandynawskich dramatopisarek, Astrid Saalbach i Christiny 

Ouzounidis, które wraz z literacką gwiazdą z Polski nadadzą 

nowemu sezonowi w Galeasem prawdziwie kobiecy ton. 

Spektakl wyreżyseruje Natalie Ringler, której polskie pochodzenie 

jest niewątpliwym atutem w pracy nad tekstem tak 

totalnie przesiąkniętym polskością. Przy wystawieniu sztuki 

pomaga partner i jeden z inicjatorów przedsięwzięcia, Instytut 

Polski w Sztokholmie, z którym współpraca zaczęła się dużo 

wcześniej. W 2007 Natalie Ringler pojechała do Polski wraz 

z innymi szwedzkimi osobistościami z teatralnej branży na 

zorganizowaną przez Instytut Polski wizytę studyjną. Wi - 

joanna ocias© 

©joanna ocias 

Illustration: Joanna Ocias 

Metallflickan 

gör intåg i Sverige 

Metalowa 

Dziewczynka 

wkracza do Szwecji 

4 

Det var bara en tidsfråga innan ett litterärt fenomen som 

Dorota Masłowska skulle upptäckas i Sverige. Nu händer det. 

I mitten av februari 2010 har hennes pjäs Metallflickan – 

Mellan oss är det bara bra (Między nami dobrze jest) premiär 

på Teater Galeasen. Lustigt nog startades den 1983, samma 

år som Dorota Masłowska föddes. Galeasen är en av Sveriges 

främsta och mest mytomspunna fria teatergrupper och har 

fostrat sådana skådespelarstorheter som Ingela Olsson, Leif 

Andrée, Mikael Persbrandt och Lena B Eriksson. Det är nog 

den perfekta platsen för att introducera denna pjäs för en 

svensk publik. Förutom det polska stjärnskottet satsar teatern 

på ytterligare två kvinnliga dramatiker nästa år – danskan 

Astrid Saalbach och svenskan Christina Ouzounidis. 

Natalie Ringler som regisserar föreställningen har genom 

sitt polska ursprung en speciell ingång till pjäsen och följaktligen 

en förståelse för det genuint polska som genomsyrar 

hela texten. Hon har länge haft kontakt med Polska 

institutet i Stockholm, som är samarbetspartner och en av 

initiativtagarna till uppsättningen av Metallflickan. 2007 

åkte hon med en grupp andra svenska teaterpersonligheter 

till Polen på en studieresa. Sådana studieresor är en viktig 

del av Polska institutets verksamhet och ett effektivt sätt att 

hjälpa svenska konstnärer att upptäcka eller fördjupa sig

i polsk kultur. Det är just då som många nya idéer, projekt 

och samarbeten brukar födas. 

Natalie Ringler beskriver Dorota Masłowskas stil som en 

korsning mellan Witold Gombrowicz, Lars Norén och Elfriede 

Jelinek. Om sanningen ska fram så hade Gombrowicz 

sitt ”fifinger” med i spelet när det gäller Metallflickan i Sverige. 

I början av 2009 anordnade Polska institutet i samarbete 

med Teaterinstitutet i Warszawa en serie ”readings” av polska 

nyskrivna pjäser som översattes till svenska speciellt till detta 

projekt. Det var en del av ett annat projekt som Polska institutet 

är mycket stolt över – Turteaterns Gombrowiczfestival 

som väckte så stor uppmärksamhet och kallades för en av årets 

intressantaste teaterhändelser i Sverige. Metallflickan skulle 

varit med i readingprojektet, men av juridiska skäl kunde pjäsen 

inte presenteras på Turteatern före urpremiären på Berlins 

Schaubühne och den polska premiären på TR i Warszawa. Det 

visade sig också att Jarema Bielawski redan hade påbörjat arbetet 

med översättningen av pjäsen och att Natalie Ringler 

(som var en av skådespelarna i readingprojektet) ville sätta 

upp den. När Teater Galeasen blev intresserad av idén föll 

alla pusselbitar på plats. Uppmärksamheten kring premiären 

blir ännu större i och med att teatern nu kommer tillbaka till 

Skeppsholmen efter sin tvååriga exil på grund av renoveringen 

av lokalen och inviger sin hemkomst med den polska pjäsen. 

Både DN och SvD har redan publicerat artiklar om detta. I 

samband med föreställningen finns två andra projekt inplanerade 

av Galeasen och Polska institutet: en fotoutställning 

med Cato Leins porträtt av polska kulturprofiler samt ett seminarium 

om kvinnliga teaterdramatiker i Europa. 

Dorota Masłowska är inbjuden till Stockholm och kommer 

förhoppningsvis att närvara på premiären. Tyvärr fick hon 

förhinder när Xawery Żuławskis Wojna polska-ruska / Snow 

White and Russian Red som bygger på hennes debutroman 

hade svensk premiär i år under Polska institutets filmfestival 

Kinoteka Stockholm. Filmen belönades bl a med Silverlejonen 

på Filmfestivalen i Gdynia och fick priset som Bästa 

polska film på ERA Nya Horisonter i Wroclaw. En intressant 

detalj är att Masłowska är med och spelar sig själv i filmen. 

Med tanke på det väldigt positiva gensvaret från biopubliken 

får man hoppas att filmvisningen var det första steget på Dorota 

Masłowskas triumftåg i Sverige. ❖ 

Alex Näslund 

zyty studyjne organizowane dla szwedzkich artystów 

zainteresowanych polską kulturą stanowią ważną część 

działalności Instytutu Polskiego i często odegrywają kluczową 

rolę w powstawaniu nowych projektów . 

Ringler opisuje styl Masłowskiej jako mieszankę Witolda 

Gombrowicza z Larsem Norénem i Elfriede Jelinek. 

Można również powiedzieć, że Gombrowicz przyczynił się 

pośrednio do sprowadzenia Metalowej Dziewczynki do 

Szwecji. Na początku 2009 roku Instytut Polski we współpracy 

z Instytutem Teatralnym im. Zbigniewa Raszewskiego w 

Warszawie zorganizował cykl czytań nowych polskich sztuk 

przetłumaczonych na szwedzki specjalnie na tę okazję. 

Czytania były częścią innego projektu, którym Instytut 

Polski może się pochwalić, Festiwalu Gombrowiczowskiego 

w Turteatern, który wzbudził sporo zainteresowania i został 

okrzyknięty przez recenzentów jednym z najciekawszych 

wydarzeń teatralnych sezonu. Sztuka Między nami dobrze jest 

czyli Metalowa Dziewczynka ze względu na prawa autorskie 

nie mogła być wtedy zaprezentowana w sztokholmskim 

Turteatern przed berlińską prapremierą w Schaubühne i 

warszawską premierą w TR. Okazało się również, że Jarema 

Bielawski już rozpoczął pracę nad tłumaczeniem sztuki, a 

Natalie Ringler (występująca jako aktorka w cyklu czytań) 

planuje jej wystawienie. Przyłączenie się Galeasen do projektu 

dopełniło całości. Sam powrót teatru do swojej siedziby na 

Skeppsholmen po dwuletnim remoncie budynku wzbudza 

emocje i sprawia, że zainteresowanie polską sztuką otwierającą 

nowy sezon tylko rośnie. Zarówno ”Dagens Nyheter” jak i 

„Svenska Dagbladet” już opublikowały artykuły na ten 

temat. W związku z przedstawieniem Teater Galeasen wraz z 

Instytutem Polskim zaplanował dwa dodatkowe wydarzenia; 

wystawę fotograficzną Cato Leina, który przygotował serię 

portretów Polaków ze świata kultury oraz seminarium o 

europejskich dramatopisarkach. 

Dorota Masłowska jest zaproszona do Sztokholmu, by 

uświetnić premierę spektaklu. Niestety w październiku tego 

roku nie udało się jej dotrzeć na szwedzką premierę filmu 

Xawerego Żuławskiego Wojna polska-ruska / Snow White 

and Russian Red na podstawie jej debiutanckiej powieści. 

Pokaz odbył się podczas festiwalu filmowego Kinoteka 

Stockholm organizowanego przez Instytut Polski. Film 

otrzymał m.in. Srebrne Lwy na Festiwalu Polskich Filmów 

Fabularnych w Gdyni oraz nagrodę dla Najlepszego Filmu 

na międzynarodowym festiwalu ERA Nowe Horyzonty we 

Wrocławiu. Ciekawostką jest udział Masłowskiej w filmie, 

w którym gra samą siebie. Ogromnie pozytywne reakcje 

sztokholmskiej publiczności dają nadzieję, że pokaz filmu był 

pierwszym krokiem przed triumfalnym wkroczeniem Doroty 

Masłowskiej do Szwecji.❖ 

Alex Näslund

Zbigniew Bidakowski 

Nihilizm dobrze wychodzi w teatrze 

Nihilism gör sig bra på teater 

To nie jest cynizm. Nihilizm jest postawą, która wynika 

z jakichś doświadczeń. W życiu może być postawą 

tragiczną, niszczącą, symptomem choroby społecznego 

środowiska albo zwątpienia człowieka. Ale w sztuce jest 

nośny i na swoim miejscu, jest reakcją na obserwowany świat 

i dobrym – często jesteśmy tego świadkami – kluczem dla tego 

świata artystycznej interpretacji i eksploracji. 

Nihilizm jest odpowiednikiem, albo raczej: dobrze się 

komponuje z minimalizmem w sztuce. Rzeczywiście, w 

dzisiejszych czasach, rzadko mamy do czynienia z wyrazem 

nihilizmu podanym w wyszukanej, barokowej formie. Chociaż 

wyobrazić to sobie oczywiście można. Na ogół jednak nihilizm 

czuje się najlepiej na gruzach świata, a gruzom odpowiada 

równie pogruchotana poetyka. 

Bardzo dobrym przykładem takiego nihilizmu – i wybitnym 

artystycznie – jest twórczość Tadeusza Różewicza. Nihilizm 

dotyczy nie tylko świata przedstawionego, ale również 

samej formy teatralnej, która jest pogruchotana, umowna, 

fragmentaryczna albo tylko opisana, nie zrealizowana. Na 

przykład sztuka Akt przerywany, w której obszerne wstępne 

didaskalia są w istocie refleksjami i wyznaniami autora na 

temat dzieła, jakie ma na warsztacie i w ogóle teatru. Można 

by to nazwać teatrem konceptualnym. Czyż jednak każda 

sztuka teatralna napisana na papierze, choćby klasyczna i konwencjonalna, 

nie jest w istocie dziełem konceptualnym, 

czyli przepisem na dzieło, które ewentualnie może dopiero 

zaistnieć na scenie. 

Didaskalia u Masłowskiej też nie są językowo neutralne, nie 

są tylko wskazówką techniczną, co się ma dziać albo, jak aktorzy 

mają się zachować lecz są językowo i stylistycznie zintegrowane 

z tekstem sztuki, tak jakby były napisane przez osoby dramatu. 

Myślałam, że to przyszła IIga wojna światowa 

Dzieło Różewicza powstało bezpośrednio po straszliwych 

doświadczeniach II wojny światowej. Twórczość Masłowskiej 

po innym przełomie – odzyskaniu przez Polskę niepodległości 

po okresie komunizmu, ale nie od razu, tylko dziesięć 

lat później. Dla bohaterów Masłowskiej druga wojna jest 

pozbawionym emocjonalnej treści pojęciemstraszakiem lub 

częścią hasła z Wikipedii. 

MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Leczo. Różne takie flupsy z 

papryką i spermą węgierskich kosmitów. Zobacz również: zupa tygodnia, 

zupa miesiąca, niemarnowanie, IIga wojna światowa, głód. 

6 

Det är inte en cynisk anmärkning. Nihilismen är en 

hållning som bottnar i erfarenhet. I livet kan den vara 

tragisk, destruktiv, ett symtom på ett sjukt samhälle 

eller ett uttryck för människans vantro. I en teaterpjäs är den 

emellertid bärande och på sin plats, en reaktion på världen 

sådan den visar sig och ofta en nyckel till konstnärlig tolkning 

och utforskande av världen. 

Nihilismen motsvarar, eller snarare – passar i konsten bra 

ihop med minimalismen. Det är sant att vi idag sällan stöter 

på nihilism serverad i sökt, barockt form. Visst kan man föreställa 

sig det. Men vanligtvis trivs den bäst på världens ruiner, 

vilket också har sin motsvarighet i rådbråkad poetik. 

Ett mycket bra och konstnärligt framstående exempel på 

sådan nihilism är Tadeusz Różewiczs författarskap. Här uppträder 

den inte bara i den värld som visas oss utan också i den 

rådbråkade, tillfälliga, fragmentariska eller endast skildrade 

men oförverkligade formen. Till exempel i pjäsen Avbrutet 

samlag där den långa inledningen innehållande scenanvisningar 

i själva verket består av författarens reflektioner och 

bekännelse om arbetet med pjäsen i synnerhet och teatern i 

allmänhet. Man skulle kunna kalla det för konceptuell teater. 

Men är inte varje pjäs nedtecknad på papper, må vara klassisk 

och konventionell, ett konceptuellt verk som börjar existera 

först på teaterscenen? 

Masłowskas scenanvisningar är inte heller de språkligt 

neutrala, de är inte bara tekniska anvisningar om vad som 

ska ske eller hur aktörerna ska uppträda, utan språkligt och 

stilistiskt integrerade med pjäsens text, som om vore de skrivna 

av personerna i dramat. 

Jag trodde att det var andra världskriget 

Różewiczs verk kom till direkt efter andra världskrigets fasansfulla 

erfarenheter. Masłowskas efter en annan vändpunkt, 

inte direkt men tio år efter Polens återvunna självständighet. 

För hennes huvudpersoner är andra världskriget ett begrepp 

berövat sitt emotionella innehåll, något att skrämmas med 

eller ett lösryckt uppslagsord från Wikipedia. 

DEN LILLA METALLFLICKAN: Lecsógryta. Sådan där slarvsylta på 

paprika och sperma från ungerska utomjordingar. Se även: veckans soppa, 

månadens soppa, den som spar han har, andra världskriget, svält. 

*HÅGLÖSA GUMMAN: Vem där? 

DEN LILLA METALLFLICKAN: Jag går och ser efter. Nej… Jag trodde att 

det var andra världskriget.

Różewiczs nihilism är utan adjektiv. 

Hos Masłowska är den munter, angelägen, full av den goda 

viljan. Hennes figurer godtar enigt sina roller och sin samhällsställning. 

Här finns det ingen som säger att ingenting 

finns och att inget har mening. Det är en positiv nihilism för 

rollfigurerna anstränger sig att vara positiva och finner glädje 

i allt som kommer i deras väg: gammal konservburk, ett fem 

år gammalt färgglatt magasin upphittat i soporna. De är berövade 

hopp, men vet själva inte om det. 

”glädjen över återerövrad soptipp” 

Är det samma muntra nihilism i ”glädjen över återerövrad 

soptipp” som efter Polens återvunna självständighet 1918? 

Den på 1920- och 30-talet verksamme kände politiske författeren 

Juliusz Kaden Bandrowski, författare till bl.a. General 

Barcz och Svarta vingar, har myntat uttrycket som vittnar 

om hans egen illusionslöshet. ”Glädjen över återerövrad 

soptipp” och besvikelsen över den nya situationen utgjorde 

debattplattformen för diskussionen om den polska staten. 

Hos Różewicz är det fråga om nihilism och ren förtvivlan. 

Efter det ohyggliga kriget kom kommunismen, det finns 

ingen glädje över att ha återvunnit något, möjligen över att 

ha räddat livhanken. Det är förresten inte glädje utan ett 

rättframt och osentimentalt konstaterande: ”jag överlevde 

på väg till slakt”, vilket är menat att förklara människans 

vantro. 

I dagens liknande situation, dvs. statens och samhällets 

konvalescensperiod efter återerövrad frihet från kommunismen, 

använder sig Dorota Masłowska försåtligt av soptippen i 

bokstavlig mening. Hennes rollfigurer lever av och på soptippen. 

I soptippen, som ibland används bokstavligen och ibland 

i överförd mening, och som symboliserar masskulturen, ingår 

också möbeltillverkaren IKEA. Också den tillhör nya tidens 

soptippar, konsumtionens, något som inte fanns under kommunismen, 

då det inte fanns masskonsumtion. Numera finns 

det mycket att konsumera, men inte alla har råd. 

Olika sorters nihilism 

Różewicz är som Beckett: ingenting finns, världen är en 

öken. Det är den minimalistiska, eleganta formen av nihilism. 

Från teoretisk synpunkt kan man kalla den för existentiell och 

etisk eftersom den talar om världens tomhet och meningslöshet 

(livet saknar mening) och negerar existensen av universella 

moraliska värden. 

I Masłowskas värld förhåller det sig annorlunda: det finns 

en massa onödigt skräp som på en soptipp. Det är en epistemologisk 

nihilism som hävdar att man inte kan få kunskap, 

att det finns ingen sanning. Hennes konstnärliga bedrift består 

i att hon inte utrycker detta rakt ut utan med hjälp av 

ett degenererat språk. Det är ett språk skapat av henne själv 

baserat på newspeak – en rotvälska bestående av en blandning 

av förorts- uppkomlings- och reklamspråk. Det är inte 

bara ett språk som saknar logik utan ett språk som motsäger 

sig självt (jag är inte bara för, jag är emot också). Med ett sådant 

språk kan man inte uttrycka något som är sant. Med ett 

sådant språk kan man inte göra sig förstådd ens på det mest 

basala planet. 

OSOWIAŁA STARUSZKA: Kto tam? 

MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Otworzę sprawdzę... A nie... 

Myślałam, że to przyszła IIga wojna światowa. 

U Różewicza nihilizm jest bezprzymiotnikowy. 

U Masłowskiej nihilizm jest radosny, starający się, pełen 

dobrej woli. Jej postaci zgodliwie uznają swoją rolę i pozycję 

w społeczeństwie. Nikt tam nie mówi, że nic nie ma i nic nie 

ma sensu. Jest to nihilizm pozytywny, bo postaci starają się 

być pozytywne, cieszą się byle czym: starą puszką, kolorowym 

magazynem sprzed pięciu lat znalezionym w śmietniku. Są 

pozbawione nadziei, ale same o tym nie wiedzą. 

„radość z odzyskanego śmietnika” 

Czy ten radosny nihilizm to „radość z odzyskanego śmietnika”, 

jak po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r.? 

Znany pisarz polityczny Juliusz Kaden Bandrowski, czynny 

w latach dwudziestych i trzydziestych ubiegłego wieku, autor 

m. in powieści Generał Barcz i Czarne skrzydła jest autorem 

i tego powiedzenia, które zaświadcza, że był człowiekiem 

pozbawionym złudzeń. „Radość z odzyskanego śmietnika” 

i rozczarowanie nową sytuacją stanowiły płaszczyznę dyskusji 

o państwie polskim. 

U Różewicza jest nihilizm i rozpacz czysta. Po straszliwej 

wojnie przyszedł komunizm, nie ma żadnej radości 

z odzyskania czegokolwiek, może najwyżej z ocalenia życia. 

To zresztą nie radość, tylko wyrażona językiem prostym i beznamiętnym 

konstatacja: „ocalałem prowadzony na rzeź”. 

Która ma tłumaczyć, dlaczego człowiek w nic nie wierzy. 

Dzisiaj w sytuacji podobnej, czyli okresie rekonwalescencji 

państwa i społeczeństwa po odzyskaniu wolności od komunizmu, 

Dorota Masłowska przewrotnie traktuje śmietnik dosłownie. 

Jej postaci żyją i żywią się na śmietniku. W skład śmietnika, 

który raz jest dosłowny, raz metaforyczny – symbolizujący 

kulturę masową wchodzi też obecna w Polsce produkcja IKEI. 

Bo też jest to śmietnik nowej epoki, konsumpcyjny, za komuny 

takiego nie było, bo nie było konsumpcji. Teraz jest dużo do 

konsumowania, ale nie każdego na to stać. 

Różne nihilizmy 

Różewicz jest jak Beckett: nic nie ma, świat jest pustynią. To 

jest nihilizm minimalistyczny, elegancki. Z punktu widzenia 

teoretycznego – można go nazwać egzystencjalnym oraz etycznym, 

bo mówi o pustce i bezsensowności świata (życie nie ma sensu) oraz 

zaprzecza istnieniu uniwersalnych wartości moralnych. 

W świecie Masłowskiej inaczej: jest bardzo dużo niepotrzebnych, 

tandetnych rzeczy, jak w śmietniku. Jest to nihilizm 

epistemologiczny, tj. twierdzący, że rzeczywiste poznanie 

jest niemożliwe oraz, że prawda nie istnieje. Jej dokonaniem 

artystycznym jest, że wyraża ten pogląd nie wprost, lecz 

przy pomocy zdegenerowanego języka. Język ten jest kreacją 

artystyczną, a u podstaw ma bełkotliwą nowomowę złożoną 

z języków: przedmieść, osób doznających awansu społecznego, 

reklamy. Jest nie tylko pozbawiony logiki, ale składający 

się wręcz z samych przeciwstawień (być za a nawet przeciw). 

Nie można takim językiem wyrażać prawdy. Nie można się 

nawet na podstawowym poziomie porozumieć.

Stylistycznie Masłowską łączy więcej z Różewiczem. Różewicz 

też wykręcał mowę, ale u niego podstawą nie był półinteligencki 

język przedmieść, lecz patriotyczne zadęcie, 

nibyromantyczne szlacheckie i mieszczańskie sklerotycz ne ględzenie. 

Parodiował mentalność warstw odchodzących w przeciwieństwie 

do Masłowskiej ukazującej ludzi nowych. 

W lokalnej dyskotece spotykasz szatana – co mówisz? 

Zareaguj spontanicznie na zadaną sytuację 

Ideowo Masłowską łączy więcej ze Stanisławem Ignacym 

Witkiewiczem (Witkacym) tworzącym w czterech pierw szych 

dekadach XX w. (a właściwie jako cudowne dziecko zaczął 

tworzyć już w XIX stuleciu). Zakończył życie samobójstwem 

w 1939 r. na wieść o wkraczaniu do Polski armii sowieckiej, 

utożsamianej przezeń z nadciągającą zagładą cywilizacji. Nowa 

miała wytworzyć nowego człowieka, o nowej świadomości 

osiąganej dzięki m. in. wschodnim narkotykom (z którymi 

Witkacy sam zresztą eksperymentował). To, co łączy autora 

Szewców i Masłowską to pojęcie „szczęśliwego bydlęcia” 

(określenie Witkacego, Masłowska go nie używała). 

W powieści Huxleya Nowy wspaniały świat, napisanej 

w tym samym czasie, co katastrofi czny i proroczy dramat 

Szewcy, państwo jest opiekuńczym totalitaryzmem, którego 

najważniejszym celem jest wyrugowanie z życia ludzkiego 

cierpienia w jego wszystkich przejawach i na wszystkich 

piętrach egzystencji – od zaspokojenia zwykłych potrzeb 

bytowych po eliminację lęku przed śmiercią. W tym celu 

trzeba utrzymać sferę psychiczną człowieka – przede wszyst 

8 

Det är mer stilen som förenar Masłowska med Różewicz. Också 

Różewicz använde sig av språkliga förvrängningar men han 

utgick inte ifrån förorternas halvbildade språkbruk utan från 

det patriotiskt uppblåsta, det skenbart romantiskt högtravande 

pratet i nattmössan. Han parodierade samhällsskikten som var 

på väg att lämna scenen till skillnad mot Masłowska som visar 

människor som äntrar den. 

Du träff ar satan på det lokala discot – vad säger du? Reagera 

spontant på den föregivna situationen 

Masłowska står idémässigt närmare Stanisław Ignacy Witkiewicz 

(Witkacy) som var verksam under 1900-talets första fyra 

årtionden (egentligen som underbarn redan i slutet av 1800-talet). 

När han nåddes av nyheten om de sovjetiska truppernas 

invasion av Polen, vilket han förknippade med civilisationens 

slut, tog han sitt liv 1939. Den nya civilisationen skulle skapa en 

ny människa med ett nytt medvetande bl.a. tack vare narkotika 

från öst (som Witkacy förresten själv experimenterade med). 

Vad som förenar Masłowska med författaren till Skomakarna är 

begreppet ”det lyckliga kreaturet” (ett begrepp som är Witkacys 

och som Masłowska inte använt). 

I Huxleys roman Du sköna nya värld skriven samtidigt som 

det profetiska katastrofdramat Skomakarna har vi att göra med 

en omhändertagande totalitär stat vars viktigaste uppgift är att 

ur människans liv utplåna lidandet på alla dess nivåer och i alla 

dess former – från att tillfredställa de basala livsbehoven till att 

eliminera rädslan för döden. För att uppnå målet måste människornas 

sinne, i synnerhet det emotionella

förbli på barnstadiet. ”Jag ser det lite som att vi är den första 

generationen för vilken man köpt kolonier i paradiset”, bloggar 

Masłowska. 

Livets enda mål skulle bli arbete och underhållning. Men 

genom den av ingen förutsedda explosionsartade teknologiska 

utvecklingen och ekonomiernas produktionspotential 

har det visat sig att arbete egentligen inte är så oumbärligt. 

Och att man inte behöver som i Huxleys roman manipulera 

med mänskliga embryon för att uppnå önskvärda egenskaper 

hos vuxna exemplar i form av ”det lyckliga kreaturet”. 

Målet uppnås enkelt med hjälp av suggestiv reklam. Det rör 

sig i en osannolikt låg grad om en fientlig sammansvärjning 

av övernationella korporationer – resten är sakernas naturliga 

utveckling. Det finns ingen som styr. ”Ingen fåraherde; 

bara en fårskock” som Nietzsche så profetiskt skriver i ett 

verk Sålunda talade Zarathustra som bär undertitel: En bok 

för alla och ingen. 

Dorota Masłowskas drama hämtar näring ur polska angelägenheter 

– krigsminnen, konvalescenstiden efter kommunismen, 

och det står stadigt i det polska språket vilket är vad 

som gör det allmängiltigt. 

Generationen INGENTING 

Den motsvarar i hög grad Huxley och Witkacys förutsägelser. 

Finns den på riktigt eller är den bara en propagandaprodukt, 

ännu ett vapen i generationernas eviga kamp. I vilket 

fall är det en generation som inte är värd någonting. Några 

axplock ur olika internetfora: ”Den yngsta generationen, naturligtvis 

helt förlorad, ända in i märgen fördärvad av teve, 

narkotika, Internet och den polska råkapitalismen”. ”Vi fick 

lära oss och vande oss vid att sträcka oss efter saker, att ta, 

att äta, att klappa oss på magen. Inga naturliga fiender, inget 

som gör motstånd. Kriget, Förintelsen och död är bara namn 

på olika dataspel”. 

Definitionerna ovan är naturligtvis formulerade av äldre 

generationer, dagens ungdomar har bara tagit upp dem och 

använder sig av dem på ett trotsigt överdrivet sätt. Representerar 

Den Lilla Metallflickan – huvudrollen i pjäsen Mellan 

oss är det bara bra Generationen INGENTING? Är det till 

och med författarens alter ego? Jag hade kunnat ta den här 

generationen i försvar men det skulle allt för mycket påminna 

om prof. Pimkas omsorger om ungdomen, så jag gör halt 

innan jag komprometterar mig. Den som läser ”Mellan oss 

är det bara bra” som ett generationsdrama gör sig skyldig till 

prof. Pimkas misstag. Det handlar inte om generationskonflikter, 

inte heller om de samhällsgrupper som inte har klarat 

att anpassa sig till det nya samhällsskicket. Det handlar om 

allvarligare saker än så. ❖ 


9 

kim emocje – na poziomie dziecka. „Tak to trochę widzę, że 

jesteśmy pierwszym pokoleniem, któremu wykupiono kolonie 

w raju” – pisze na jakimś blogu Masłowska. 

Jedynym celem w życiu ludzi miała się stać praca i rozrywka. 

Dzięki nieprzewidywanemu przez nikogo wybuchowemu 

rozwojowi technologii i potencjału wytwórczego gospodarki, 

okazuje się dzisiaj, że praca właściwie nie jest niezbędna. I 

że nie jest potrzebne, jak to było u Huxleya, laboratoryjne 

manipulowanie ludzkimi płodami, by osiągnąć pożądane 

właściwości dorosłych egzemplarzy – „szczęśliwych bydląt”. 

Osiąga się to całkiem prostym reklamowoperswazyjnym 

sposobem. Tylko w niewiarygodnie małym stopniu jest to 

złowrogi spisek ponadnarodowych korporacji – reszta to 

naturalny rozwój wydarzeń. Nikt nim nie kieruje. „Żadnego 

pasterza, sama trzoda” jak wieszczył Fryderyk Nietzsche 

w Tako rzecze Zaratustra, dziele o podtytule Książka dla 

wszystkich i dla nikogo. 

Dramat Doroty Masłowskiej wyrasta z polskich spraw 

– wspomnienia wojenne, rekonwalescencja po komunizmie 

– jest też mocno osadzony w polskim języku i właśnie dzięki 

temu jest uniwersalny. 

Generacja NIC 

Odpowiada w dużym stopniu proroctwom Huxleya i 

Witkacego. Czy jest tworem realnie istniejącym, czy raczej 

propagandowym produktem, kolejnym orężem w odwiecznej 

walce pokoleń. W każdym razie jest to generacja nic nie warta. 

Oto parę wyimków z debat, czyli forów internetowych: 

„Pokolenie najmłodsze, pokolenie oczywiście kompletnie 

stracone, bo do cna znieprawione przez telewizję, narkotyki, 

internet oraz wilczy polski kapitalizm“. „Szkolono nas i 

przystosowywano do sięgania, brania, jedzenia, klepania się 

po brzuchu. Żadnych naturalnych wrogów, żadnych dzikich 

zwierząt, nic, co stawiałoby nam opór. Wojna, Holocaust i 

śmierć to tytuły gier komputerowych.” 

Definicje powyżej są oczywiście stworzone przez generację 

poprzednią, albo jeszcze poprzednią i przez młodzież zostały 

tylko przekornie przyjęte i wyjaskrawione. Czy Mała Metalowa 

Dziewczynka – główna postać Między nami dobrze jest to 

przedstawicielka Generacji NIC? I czy to jest może nawet 

alter ego autorki? Już byłbym wziął w obronę tę generację, ale 

nazbyt przypominałoby to troskę o młodzież w wydaniu prof. 

Pimki, więc zawahałem się przed podobną kompromitacją. 

Kto by odczytywał Między nami dobrze jest jako dramat 

pokoleniowy popełniałby właśnie błąd Pimkowski. Sprawa 

nie jest pokoleniowa, ani nie jest występującym w Polsce 

problemem grup, które nie zdołały przystosować się do 

nowego ustroju. Jest znacznie poważniejsza. ❖ 

Zbigniew Bidakowski

Dorota Masłowska 

översättning: Jarema Bielawski 

Mellan oss är det bara bra 

Między nami dobrze jest 

OSOBY: 

MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA 

HALINA 

OSOWIAŁA STARUSZKA NA WÓZKU INWALIDZKIM 

MĘŻCZYZNA 

AKTOR 

PREZENTERKA 

EDYTA 

MONIKA 

AKT 1 

SCENA 1 

(Stary wielokondygnacyjny budynek ludzki w Warszawie. Mieszkanie 

jednopokojowe. Dwie pary drzwi- jedne wychodzą na podwórko 

z pojemnikami na odpady wtórne, zza drugich dochodzi cały 

czas toaletowy szum, wodne bełkoty, ciurkanie rur. Okno, za 

którym przetacza się cały czas w bezpośredniej bliskości dzika, 

wszystkożerna karuzela wielkiego miasta ze swoimi tramwajami, 

samochodami, klaksonamii przelatującymi po niskim niebie 

samolotami, od których drży w barku butelka ze zwietrzałym 

Ciociosanem, drżą misterne piramidy obitych i oblepionych resztkami 

żywności garnków i garnuszków na kuchence, trzęsie się 

obraz w wiecznie włączonym telewizorzei syczy i spina się żarówka 

w żyrandolu. Wnętrze sprawia cały czas wrażenie zbudowanego 

na pękającej ziemi albo spychanego spycharką. 

(...) 

OSOWIAŁA STARUSZKA NA WÓZKU INWALIDZKIM: 

Ech, pamiętam dzień, w którym wybuchła wojna. 

MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Co wybuchło? 

OSOWIAŁA STARUSZKA NA WÓZKU INWALIDZKIM: 

Wojna. Byłam wtedy młodą śliczną dziewczyną, a twarz 

miałam jak wiosna, serce tłukło się w młodej piersi jak słowiczek 

schwytany w... 

MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: W słoiczek. 

OSOWIAŁA STARUSZKA NA WÓZKU: Jeszcze wtedy 

chodziłam na nogach, Boże jak ja chodziłam. 

MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA : Eee, przesadza babcia 

z tym chodziłam i chodziłam. 

(...) 

10 

PERSONER: 

DEN LILLA METALLFLICKAN 

HALINA 

HÅGLÖSA GUMMAN I RULLSTOL 

EN MAN 

SKÅDESPELAREN 

PRESENTATRISEN 

EDYTA 

MONIKA 

AKT 1 

SCEN 1 

(Ett gammalt flervåningshus i Warszawa. Enrumslägenhet. Två 

dörrar – en vetter mot gården med soptunnor, bakom den andra 

hörs hela tiden brus från toaletten, kluckande ljud, bubblande 

avloppsrör. Utanför fönstret passerar hela tiden i omedelbar närhet 

storstadens allslukande virvel av spårvagnar, tutande bilar 

och lågflygande flygplan som får flaskan med avslagen bulgarisk 

vermouth att studsa i barskåpet, konstfulla pyramider av kantstötta 

och med matrester belagda grytor och kastruller att skaka, 

den aldrig avstängda tv-bilden att flimra och ljuskronans glödlampa 

att väsa och kortslutas om vartannat. Hela interiören ger 

intryck av att stå på krackelerad grund eller som om den höll på 

att schaktas bort av en bulldozer.) 

(...) 

HÅGLÖSA GUMMAN I RULLSTOL: Ack ja, jag minns 

när kriget bröt ut. 

DEN LILLA METALLFLICKAN: Vaddå bröt ut? 

HÅGLÖSA GUMMAN I RULLSTOL: Kriget. Jag var då en 

ung och grann jänta, mitt ansikte var som en vårdag, hjärtat 

bultade i mitt unga bröst som en undulat fången i… 

DEN LILLA METALLFLICKAN: En syltburk. 

HÅGLÖSA GUMMAN I RULLSTOL: På den tiden kunde 

jag gå. Gud vad jag gick. 

DEN LILLA METALLFLICKAN: Äh, mormor ska alltid 

överdriva med det där jag gick och gick. 

(...) 

HÅGLÖSA GUMMAN: Hit och dit, hit och dit. Före kriget 

då gick man minsann. Man gick på bio, för att köpa våfflor

eller beskvier eller till floden. Man gick i sanden, i jorden, till 

floden. Man gick i gräset, på fjuniga violer, till floden, under 

heta sommardagar när dess tjocka, rena, av solens strålar slipade 

vattenspegel som en karaff… 

DEN LILLA METALLFLICKAN: Vaddå för flod? 

HÅGLÖSA GUMMAN: Hurså? Wisla. 

DEN LILLA METALLFLICKAN: Jösses. Den flytande 

dyngan? 

HÅGLÖSA GUMMAN: Vilken flytande dynga? Här, till 

Wisla. På med träskorna, en brödbit i handen och marsch 

iväg. Simma, solbada, drömma ungdomens vackraste och heligaste 

dröm, ren som tårar som rinner nedför kinderna… 

DEN LILLA METALLFLICKAN: Vaddå ”brödbit”? Nää, 

jag bara skojar. Jag älskar också att bada i Wisla, det är ett 

tittlöst nöje. Varje gång jag kommer upp frustar jag glatt spottande 

bensin, har fått mässlingen, tyfus och kadmiumförgiftning, 

och är död, och då får jag sjukledigt och behöver inte 

längre gå i skolan. 

HÅGLÖSA GUMMAN: Vi fångade mört, som de sprattlade 

de små filurerna och broderade våra händer med oljiga 

silvriga fjäll. 

DEN LILLA METALLFLICKAN: Nämen, vad säger mormor, 

det händer att vi fiskar småyngel vi med i betydelsen 

ruttna komdoner. Vad de sprattlar och försöker komma undan! 

Killarna skrattar men jag får slag när jag tänker på hur 

många sluga opportunistiska potentiella små polacker som 

varje dag smiter från att existera. 

HÅGLÖSA GUMMAN: Alla sa att Hitler, far sa att den 

där Hitler… 

DEN LILLA METALLFLICKAN: Och vad de sprattlar! De 

tror väl att Wisla vänder mitt i Polen och fortsätter till Amerika 

och att de där kommer att födas med ett hundrafemtiodollarsmynt 

i ena och trehundrafemtondollarsmynt i andra 

handen, och här ska vi gå och gläfsa i det här potatislandet. 

Nog kommer de att födas, jodå, med sopkvast och skyffel och 

en halväten kalkonklubba från soptippen. Eller så kommer de 

inte att födas för vi bara dask med handen och… 

HÅGLÖSA GUMMAN: Vem trodde väl på någon Hitler, 

ung var man, hjärtat spritte i bröstet, spritte som en fången… 

DEN LILLA METALLFLICKAN: Komdon i en syltburk! 

(...) 

(In kommer Halina med en tömd sorgset pendlande sophink och 

torkar noggrant tofflorna.) 

(...) 

11 

OSOWIAŁA STARUSZKA: W te i we wte, w te i we wte. 

Przed wojną to się chodziło że aż hej. Do kina, na wafle, na 

ptifury, nad rzekę. Po piasku, po ziemi, nad rzekę. Po trawie, 

po fiołkach puszystych, nad rzekę, w upalne dni, gdy jej 

gruba, czysta, porżnięta promieniami słońca jak jaka karafka 

tafla... 

MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Jaką znowu rzekę? 

STARUSZKA: Jak to? Nad Wisłę. 

MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Nad tę gnojówę? 

O Jezu. 

STARUSZKA: Jaką gnojówę? Tu, nad Wisłę. Tylko saboty 

na nogi, kawałek chleba w rękę i dalejże. Kąpać się, opalać, 

marzyć, śnić sen najpiękniejszy, najświętszy sen młodości, 

czysty jak łzy, co po policzkach... 

MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: A co to jest „chleba”? 

Nie nie, żartowałam. Też przepadam kąpać się w Wiśle, to 

ponaczczasowa przyjemność. Zawsze jak wychodzę na brzeg, 

raźno parskając benzyną, to mam odrę, dur brzuszny i zatrucie 

kadmem, i nie żyję, więc dostaję zwolnienie rekalskie i nie 

muszę już chodzić do szkoły. 

STARUSZKA: Płotki łowiliśmy, drobne, dzikie, tak się targały 

raptusy, srebrną tłustą łuską brukając nam dłonie. 

MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Co babcia mówi, 

my też nieraz łowimy preski. W znaczeniu zgnite kondony. 

A jak uciekają, a jak się wyrywają ! Chłopaki się śmieją, a 

mnie to krew zalewa jak sobie uświadamiam ile szczwanych 

oportunistycznych potencjalnych Polaczków każdego dnia 

wywija się od istnienia. 

OSOWIAŁA STARUSZKA: Wszyscy mówili że Hitler, ojciec 

mówił że ten Hitler... 

MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: A jak się wyrywają! 

Myślą chyba że Wisła w połowie Polski skręca i płynie prosto 

do Ameryki i że tam się urodzą ze stupięćdziesięciudolarówką 

w jednej ręce i trzystapiętnastodolarówką w drugiej, a my tu 

będziemy sami się użerać na tym kartoflisku. Urodzą się, 

urodzą, z miotłą i szufelką, i ogryzioną pałką od świątecznego 

indyka, ze śmietnika! A raczej nie urodzą, bo my ich chlaps 

i ten... 

OSOWIAŁA STARUSZKA: A kto tam wierzył w jakiegoś 

Hitlera, młody był człowiek, serce szarpało się w piersi ... 

szarpało się jak złapany... 

MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: ... kondon w słoiczek! 

(...) 

(Do mieszkania, starannie wycierając pantofle, wchodzi 

Halina z bimbającym smętnie opróżnionymze śmieci 

wiaderkiem.

(...) 

MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Co tam mama ma? 

Nowa gazetka cenowa? 

HALINA: A to magazyn. „NIE DLA CIEBIE”. Był w kuble 

z makuraturą. Za darmo, więc mówię: a kupię, a co, a stać 

mnie. 

MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Nawet niezły. 

HALINA: Z kwietnia zeszłego roku. W sam raz nie dla 

mnie. 

MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Nawet krzyżówke 

ma mama od razu rozwiązaną. 

HALINA: Nie muszę rozwiązywać, tylko od razu mam hasło. 

Wiosenne tete a tete. 

MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Mama pokaże. 

Wiosenne tete a tete...Chwilka...Wiosenna macanka nad 

gnojówką? 

HALINA: Babcia już nie jadła obiadu? 

MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Babciu, nie jadłaś 

już obiadu 

OSOWIAŁA STARUSZKA: A co było? 

HALINA: Leczo. 

MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Leczo. Różne takie 

flupsy z papryką i spermą węgierskich kosmitów. Zobacz 

również: zupa tygodnia, zupa miesiąca, niemarnowanie, IIga 

wojna światowa, głód. 

OSOWIAŁA STARUSZKA: A nie nie nie, to nie jadłam. 

MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Babcia nie jadła. 

HALINA: Dlaczego to? 

MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: A ja wiem? 

Najpewniej się odchudza, ja też się odchudzam. 

HALINA: A czy babcia już dzisiaj nigdzie nie była? 

MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Ja, ja, ja! Ja nie 

zabrałam nigdzie babci. 

HALINA: No to dobrze, to ja już nie muszę jej nigdzie nie 

zabierać, czego i tak bym nie zrobiła, bo wrócę dziś z pracy 

po 23. 

MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: W końcu cały 

dzień siedzi babcia w domu bez windy, do nikogo ust otworzyć, 

więc jak wracam ze szkoły i aż do wieczora siedzę przed 

12 

DEN LILLA METALLFLICKAN: Vad är det mamma har 

fått tag i? En ny bilaga med rabattkuponger? 

HALINA: Det är ett magasin. ”INTE DIN STIL”. Den låg 

i pappersåtervinningen. Gratis, så jag tänkte vaddå, den kan 

jag väl köpa, den har jag råd med. 

DEN LILLA METALLFLICKAN: Inte så tokig, faktiskt. 

HALINA: Från april i fjol. Precis min i stil. 

DEN LILLA METALLFLICKAN: Och korsordet är redan 

löst till på köpet! 

HALINA: Visst, lösningen finns redan. Vårligt tetatete. 

DEN LILLA METALLFLICKAN: Får jag se. Vårligt tetatete. 

Vänta… Vårhångel vid dyngan? 

HALINA: Har mormor redan inte ätit middag? 

DEN LILLA METALLFLICKAN: Mormor, har mormor 

redan inte ätit middag? 

HÅGLÖSA GUMMAN: Vad var det till middag? 

HALINA: Lecsógryta. 

DEN LILLA METALLFLICKAN: Lecsógryta. Sådan där 

slarvsylta på paprika och sperma från ungerska utomjordingar. 

Se även: veckans soppa, månadens soppa, den som spar 

han har, andra världskriget, svält. 

HÅGLÖSA GUMMAN: Jaha, nej nej nej, då har jag inte 

ätit. 

DEN LILLA METALLFLICKAN: Mormor har inte ätit. 

HALINA: Varför inte? 

DEN LILLA METALLFLICKAN: Inte vet jag. Hon bantar 

visst. Jag bantar jag med. 

HALINA: Har mormor redan inte varit ute? 

DEN LILLA METALLFLICKAN: Jag, jag, jag! Jag tog ut 

mormor ingenstans! 

HALINA: Vad bra, då behöver inte jag heller längre ta ut 

henne ingenstans, det hinner jag ändå inte eftersom jag inte 

kommer hem från jobbet förrän efter 23. 

DEN LILLA METALLFLICKAN: Mormor sitter ändå hemma 

utan hiss hela dagarna och har ingen att prata med, så när 

jag kommer hem, tittar jag på teve hela dan och då har jag ju 

ingen tid över för att köra runt med den här gamla sopproten! 

Oh, vad mina flätor inte fladdrade friskt i vinden när vi inte 

gick genom den höstlika parken och hon berättade sina emi

nenta historier om när hon åkte på det där koncentrationslägret. 

Nog tycker jag att hon rippar en del från Anne Franks 

dagbok och Allå Allå emliga armén, men det köper jag. Det 

är ju trots allt postmodernism. 

HALINA: Vad babblar du om nu igen. Vad är det för ord? 

DEN LILLA METALLFLICKAN: Det vet inte jag heller. 

Har precis rippat det från Internet. Och medan vi som bäst 

inte promenerade fram och tillbaka genom höstförgyllda alléer, 

dök det från ingenstans upp ett riktigt påhäng. Han 

måste vara tysk, tänkte jag, för han var kurtiverad, bugade 

sig till och med, slog ihop klackarna och sa: God dag, mitt 

namn är Arzheimer, men jag har helt glömt bort hans namn… 

hur var det nu igen… kommer inte ihåg… tror bestämt att 

jag håller på att få Alzheimer. Ett så där vanligt namn som 

börjar på A… hur var det nu igen… Äsch, spelar roll. I alla 

fall, knappt jag hunnit glömma hans namn så dök nästa upp, 

han knackade, mycket kurtiverad, klädd i en sådan där peruk 

och så säger han: jag är den där kända holländska filosofen, 

vad hette han nu igen… han som satte sig emot Descartes 

dualism… juste SKLEROSA. Så hette han. 

(...) 

AKT III 

SCEN 1 

(...) 

((...) Gumman vrider på knappen på radion. Ur surrande och 

knastrande radiobrus hörs slutligen en speakerröst.) 

RADION: För länge sedan när världen ännu styrdes av gudomliga 

lagar var alla människor på jorden polacker. Var och 

en var polack, tysken var polack, svensken var polack, spanjoren 

var polack, var och en och en var helt enkelt polack. Polen 

var dåförtiden ett underskönt land: vi hade fantastiska hav, 

öar, oceaner, en flotta som seglade i dess vatten och oupphörligen 

upptäckte nya likaledes till Polen hörande kontinenter, 

bland annat den kände polske upptäcktsresanden Krzysztof 

Kolumb som naturligtvis sedan döptes om till Christopher 

eller Chris eller någon annan Isaak. Vi var en betydande stormakt, 

en oas av tolerans och multikulturalism, och alla som 

inte kom hit från andra länder, vilka som tidigare nämnts inte 

fanns, togs gästfritt emot med bröd… 

(In kommer Den lilla Metallflickan på sin cykel. Hon cirklar 

oroligt runt radion som om hon var svartsjuk på att ha blivit 

utknuffad ur fonosfären.) 

DEN LILLA METALLFLICKAN: Bröd, bröd, hörde att någon 

skärt bröd. 

DEN HÅGLÖSA GUMMAN: Skurit. 

DEN LILLA METALLFLICKAN: Skärt eller stjärt, inte vet 

jag, men om det är den där vita smuliga stenlimpan från Köp- 

Extra, då bör man tala om för dem att den går jättebra att 

13 

telewizorem to nie mam czasu tej starej brukwi jeszcze gdzieś 

wozić! Rączo furgotały na wietrze moje warkoczyki, gdy 

tak sobie nie szłyśmy jesiennym parkiem, ona opowiadała 

mi te swoje pyszne historie jak pojechała na ten obóz 

koncentracyjny. Moim zdaniem trochę zżyna z czterech 

pancernych i psa i Allo Allo, ale niech jej tam. W końcu jest 

postmodernizm. 

HALINA: Co ty znów wygadujesz? Co to za słowa? 

MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Też nie znam, 

dopiero ściągnęłam z internetu. No i tak nie spacerowałyśmy 

sobie w najlepsze w tę i we wtę po ozłoconych jesienią alejkach, 

gdy ni stąd ni zowąd przyczepił się do nas pewien natręt. Jak 

myślę, był Niemcem, bo był kurturalny i nawet ukłonił się, 

stuknął obcasami i mówi tak: Dzień dobry, moje nazwisko 

Arzheimer, ale to jego nazwisko to całkiem wyleciało mi 

z głowy...No jakże on to tam...no zapomniałam...czy ja 

jużzupełnie tracę głowę? Takie znane nazwisko na A... Jakże 

to...No nieważne.W każdym razie ledwie zapomniałam 

nazwisko tego, już pojawił się następny, też zapukał, bardzo 

kurturalny, ubrany w taką perukę i mówi: jestem tym 

znanym filozofem niderlandzkim, tym no jak mu tam, no, 

ten co przeciwstawił się dualizmowi kartezjańskiemu...No 

SKLEROZA. No właśnie. 

(...) 

AKT III 

SCENA 1 

(...) 

((...) Staruszka, kręci gałką radia. Spośród szumów i chrzęstów 

fal radiowych wreszcie wyłania się głos spikera) 

RADIO: W dawnych czasach, gdy świat rządził się jeszcze 

prawem boskim, wszyscy ludzie na świecie byli Polakami. 

Każdy był Polakiem, Niemiec był Polakiem, Szwed był 

Polakiem, Hiszpan był Polakiem, Polakiem był każdy po prostu 

każdy każdy każdy. Pięknym krajem była podówczas Polska; 

mieliśmy wspaniałe morza, wyspy, oceany, flotę która po 

nich pływała odkrywała wciąż nowe, również przynależące do 

Polski kontynenty, był między innymi znany polski odkrywca 

Krzysztof Kolumb, którego potem oczywiście przechrzono 

na Christophera czy innego Chrisa czy Isaaka. Byliśmy 

wielkim mocarstwem, oazą tolerancji i multikulturowości, 

a każdy nie przybywający tu z innego kraju, bo ówcześnie 

jak już wspominaliśmy ich nie było, był tu gościnnie witany 

chlebem... 

(Na rowerku przyjeżdża Mała Metalowa Dziewczynka. 

Nerwowo kręci się wokół radia, jakby była zazdrosna że coś 

wygryzło ją z fonosfery.) 

MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Chleba, chleba, 

coś słyszałam o jakimś chlebaku. 

OSOWIAŁA STARUSZKA: Chlebie.

MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Czy chlebie, czy 

chlebku, ja tam nie wiem co to jest, ale jeśli to te białe sypiące 

się kamory z Tesco, to trzeba im koniecznie było powiedzieć, 

że można nimi świetnie rysować po asfalcie. I się potem nie 

zmywa na kwaśnym deszczu. Ale są bardzo tuczące. 

RADIO: ...i solą...Ale skończyły się dobre czasy dla naszego 

państwa. Najpierw odebrano nam Amerykę, Afrykę, Azję i 

Australię. Niszczono polskie flagi i domalowywano na nich 

inne paski, gwiazdki i inne esyfloresy, język polski urzędowo 

pozmieniano na frymuśne obce języki, których nikt nie umie 

i nie zna, a jedynie ludzie którzy nimi mówią tylko po to, 

żebyśmy my Polacy go nie znali i nie rozumieli, i czuli się jak 

ostatnie szmaty... 

MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: No właśnie, no i 

dobrze, święta racja. Ja sobie ściągam z internetu subtitlesy i 

wszystko rozumiem. 

RADIO: Potem zabrano nam kolejno Egipt, Francję, Włochy, 

Brazylię , wreszcie odebrano nam Niemcy, 

MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: I dobrze nam tak, 

a co, gdziebyśmy znaleźli pracę? 

RADIO:...mieszkających tam Polaków natychmiastowo 

zniemczono i kazano im jodłować, ostatecznie odłączono 

Rosję gdzie polską ludność zapędzono do mówienia jakimś 

dziwnym narzeczem. Zostawiono nam piaszczysty 

spłachetek ziemi ukochanej, ojczystej. Wisła cięła łany 

krwistych malw srebrzystą nitką i złoty kłos dojrzewał, 

chleb nasz powszedni... 

MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: To powiedzcie im 

żeby kupili sobie w Tesco te białe kamory, świetnie się nimi 

pisze po asfalcie, tylko śmiertelnie tuczą, nigdy babcia nie 

będzie przezroczysta! 

RADIO: Aż do Warszawy wkroczyli Niemcy i powiedzieli, że 

Polska ani chwili dłużej nie jest już Polską, Warszawa nie jest 

jej stolicą tylko dziurą w ziemi pełną gruzu, 

MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Święta racja, dziura! 

Zabita dechami. Nienawidzę tego miasta! Metro wrrr, 

tramwaje bruuu, w autobusach smród, a do jakiegokolwiek 

celu nie jedziesz, to po trupach, po trupach po trupach!! 

RADIO: ...a my nie jesteśmy żadnymi Polakami... 

MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: I bardzo słusznie. 

I bardzo słusznie, ja też nie jestem żadną Polką, niby dlaczego? 

Takiej decyzji nie mogłam podjąć nawet podświadomie. Jestem 

Europejką. 

RADIO:...nie jesteśmy Polakami tylko Niemcami albo 

Rosjanami a właściwie to ich zwłokami, a ci co nawet nie są 

zwłokami, to zaraz nimi i tak będą... 

14 

använda som kritor att rita på asfalten med. Och inte sköljs 

den bort av surt regn heller. Men man blir tjock av den. 

RADION: … och salt… Men säg den lycka som varar. Först 

tog man ifrån oss Amerika, Afrika, Asien och Australien. 

Man förstörde polska flaggor och målade dit streck, stjärnor 

och andra krumelurer, det polska språket byttes officiellt ut 

mot andra knepiga och mycket främmande språk, som ingen 

kan eller förstår utom dem som använder dem och då endast 

för att vi polacker inte ska förstå dem och få känna oss som 

värsta kusiner från landet… 

DEN LILLA METALLFLICKAN: Juste. Mycket bra. Sant 

som det är sagt. Jag rippar subtitlar från Internet och förstår 

allting. 

RADION: Sedan tog man i tur och ordning ifrån oss Egypten, 

Frankrike, Italien, Brasilien, till slut tog man ifrån oss Tyskland. 

DEN LILLA METALLFLICKAN: Rätt åt oss, var skulle vi 

annars hitta arbete? 

RADION: … polackerna som bodde där blev omedelbart 

förtyskade och beordrades att joddla, slutligen styckade man 

av Ryssland där den polska befolkningen drevs till att tala 

något konstig idiom. Kvar blev en pytteliten sandig lott, så 

kär och så fosterländsk. Som en silvertråd ringlade Wisla igenom 

blodröda vallmofält och axen sköt upp ur marken för att 

mogna, vårt dagliga bröd… 

DEN LILLA METALLFLICKAN: Säg åt dem att köpa de 

där vita stenlimporna på KöpExtra, de är jättebra att skriva 

med på asfalten, men man blir dödstjock av dem, mormor 

kommer aldrig att bli genomskinlig! 

RADION: Ända in i Warszawa gick de, tyskarna, och sa att 

Polen inte längre är Polen, och att Warszawa inte är Polens 

huvudstad utan ett enda stort hål i marken fyllt med grus. 

DEN LILLA METALLFLICKAN: Sant som det är sagt! En 

igenspikad jordhåla. Jag hatar den här stan. Metron säger vrrr, 

spårvagnar säger brooo, det stinker i bussarna, och vart man 

än går går man över lik, över lik, över lik!! 

RADION: … och vi är inga polacker… 

DEN LILLA METALLFLICKAN: Mitt i prick. Mitt i prick, 

jag är inte hellre någon polska, varför skulle jag vara det? Inte 

ens omedvetet hade jag kunnat fatta ett sådant beslut. Jag är 

europé. 

RADION: … vi är inte polacker utan tyskar eller ryssar men 

egentligen är vi deras kvarlevor, och de som inte ens är kvarlevor 

kommer snart att bli det… 

DEN LILLA METALLFLICKAN: Precis. Jag håller helt med 

den här radion. Varför skulle man vara någon sorts polack?

GUMMAN: Oh Polen, du sköna, jag minns när din skönhet 

höll på att dö. 

DEN LILLA METALLFLICKAN: Dö och dö, den får väl 

ha tagit ett Alvedon! Alla vet att Polen är ett korkat, fattigt 

och fult land. Arkitekturen är ful, vädret är mörkt, temperaturen 

är kall, och till och med djuren har stuckit och gömt 

sig i skogen. På teve dåliga program, vitsarna är inte vitsiga, 

presidenten ser ut som en potatis och statsministern som en 

pumpa. Statsministern ser ut som en pumpa och presidenten 

ser ut som statsministern. I Frankrike är det Frankrike, i Amerika 

är det Amerika, i Tyskland är det Tyskland och till med i 

Tjeckien är det Tjeckien, men det är bara i Polen det är Polen. 

Frankrike har baguetter, England toast, Tyskland har sina 

frallor, men i Polen är det bara detta evinnerliga bröd, bröd, 

bröd. Frankrike har baguette, Italien makaroner, men i Polen 

äter man av okänd anledning fortfarande all denna potatis. 

I Frankrike talar alla franska, i England engelska, och det är 

bara i Polen alla ba’ första bokstaven kor andra bokstaven va, 

vem fattar det, va. Jag har för min del för länge sen bestämt 

mig för att jag inte är någon polska, utan europé, och polska 

lärde jag mig från skivor och kassetter som lämnats kvar av 

min polska städerska. 

Vi är inga polacker utan européer, vi är normala människor. 

Det här till exempel är inte min mamma utan vår privata 

säljare från Willys. Hon kommer hem till oss med Willys i 

kundvagnen, och vi pekar bara ut vad vi inte vill ha så tar hon 

tillbaka det, och jösses vad den sen slirar i kurvorna. Och det 

här är inte vår granne utan vår privata flygbladsutdelare, hon 

är så fet att vi håller henne inomhus, hon ska inte driva omkring 

i andra normala människors synfält. Hon tar hem den 

underjordiska passagen där hon delar ut flygbladen, men hon 

tar inte emot dem i vårt ställe utan slänger dem bakom närmaste 

husknut! Och det här är till exempel inte min mormor 

utan vår städerska. Hon är så gammal och genomskinlig för 

hon har precis kommit i sin rullstol från Ukraina. Och mellan 

oss är det bara bra. Och mellan oss är det bara bra! Vi är 

inga polacker utan helt normala människor. Vi har kommit 

hit till Polen från Europa efter bio-äkta goda potatisar i äkta 

jord och inte de där vattniga från KöpExtra, och polska lärde 

vi oss från skivor och band. 

(...) 

SCEN 2 

(Byte av belysning. Håglösa gumman – nu utan rullstol iklädd 

sin klänning med små rosor på, och Den Lilla Metallflickan 

vid sopsorteringskärlen i färd med att under stor ansträngning 

avlägsna skräpet som fastnat under Gummans mockasin.) 

DEN LILLA METALLFLICKAN: Att det var en gammal 

kartong efter take away-maten som det fastnat blöta reklamblad 

från KöpExtra på, en självförstörande kasse, tampongsnöre, 

en säck med någons kvarlevor och en påse från McDonalds 

med nästan orörda pommes frites, som trots att de i över 

ett kanske två år legat i blöt har behållit sin form och arom, så 

jag glufsade i mig en eller två, fast man blir väldigt tjock 

1 

Iscensättning i TR Warszawa teatern 

Inscenizacja w teatrze TR Warszawa 

Foto: Kuba Dabrowski 

MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: No właśnie, w pełni 

się zgadzam z tym radiem. Po co być jakimiś Polakami. 

STARUSZKA: Polsko kraino prześliczna, pamiętam jak 

umierało twe piękno. 

MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Umierało, umierało, 

to niech sobie wzięło apap! Każdy wie że Polska głupi 

kraj, biedny i brzydki. Architektura brzydka, pogoda ciemna, 

temperatura zimna, nawet zwierzęta uciekły i schowały się 

w lasach. W telewizji złe programy, dowcipy niedowcipne, 

prezydent wygląda jak kartofel a premier jak kabaczek. 

Premier wygląda jak kabaczek, a prezydent jak premier. We 

Francji jest Francja, w Ameryce Ameryka, w Niemczech są 

Niemcy i nawet w Czechach są Czechy, a tylko w Polsce jest 

Polska. W Francji są bagietki, Anglii grzanki, w Niemczech 

bułki a w Polsce ciągle tylko ten chleb chleb chleb. W Francji 

jest bagietka, we Włoszech makaron a w Polsce do dziś je się 

nie wiadomo czemu te kartofle. We Francji wszyscy mówią po 

francusku, w Anglii po angielsku i tylko w tej Polsce wszyscy 

pierwsza litera pier druga do po polsku czego nikt nie rozumie. 

Ja to już od dawna zdecydowałam, że nie jestem żadną Polką 

tylko Europejką, a polskiego nauczyłam się z płyt i kaset, 

które zostały mi po polskiej sprzątaczce. 

Nie jesteśmy żadnymi Polakami, tylko Europejczykami, 

normalnymi ludźmi! To właśnie nie jest moja mama, tylko 

nasza prywatna sprzedawczyni z Tesco. Przywozi nam na 

wózku widłowym Tesco do domu, a my tylko pokazujemy 

czego nie chcemy i ona odwozi to z powrotem, a jak się 

ślizga na zakrętach! To nie jest nasza sąsiadka, tylko nasza 

prywatna rozdawaczka ulotek, jest taka gruba, że trzymamy 

ją w domu, nie będzie się szwędać normalnym ludziom po ich 

polu widzenia. Przynosi nam do domu przejście podziemne 

i tu rozdaje ulotki, sama ich za nas nie bierze i wyrzuca za 

pierwszym rogiem! A to właśnie nie jest moja babcia, tylko nasza 

sprzątaczka. Jest taka stara i przezroczysta bo przyjechała dziś 

tym wózkiem prosto z Ukrainy.I między nami dobrze jest. 

I między nami dobrze jest! Nie jesteśmy żadnymi Polakami, 

tylko normalnymi ludźmi! Do Polski przyjechaliśmy tu z 

Europy po bioprawdziwe dobre ziemniaki z prawdziwej ziemi 

a nie te wodniste z Tesco, a polskiego nauczyliśmy się z płyt 

i kaset! 

(...)

SCENA 2 

(Zmiana światła. Osowiała Staruszka – już bez wózka i w 

swojej sukience w różyczki i Mała Metalowa Dziewczynka przy 

kubłach do segregacji śmieci próbują z mozołem odczepić śmieci 

przyczepione do pantofelka Staruszki) 

MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Że to stara wielka 

pucha po lunschmeacie, do której przyczepiło się kilka rozmokłych 

gazetek z Tesco, samodegradująca się siatka, aplikator 

od tamponu, worek ze zwłokami i torebka z macdonaldsa z 

prawie nieruszonymi frytkami, które mimo leżenia w wodzie 

od ponad roku lub i dwóch zachowały kształt i aromat, więc 

chapsnęłam jedną czy dwie, chociaż są bardzo tuczące i jak 

nie weznę się w garść to z przezroczystości nici... 

OSOWIAŁA STARUSZKA: Gdy aż tu nagle... 

(Wycie syren, warkot samolotów, bombardowanie) 

MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Aż tu nagle bum! 

Dość znajomy ten swąd. Uciekajmy, tu się pali jakiś rower. 

OSOWIALA STARUSZKA: Całe niebo, całe niebo 

ciemne... 

MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Od tych nadlatujących 

modeli samolotów. Niech babcia szybko spadnie ze 

schodów do piwnicy, złamie rękę i roztrzaska sobie głowę, bo 

tam leżały cegłówki! 

(Osowiała Staruszka i Mała Metalowa Dziewczynka spadają 

ze schodów) 

OSOWIAŁA STARUSZKA: Całe niebo, całe niebo... 

MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Całe niebo wynajęli 

na tę wystawę modeli samolotów. Ale się ktoś nakleił! 

(...) 

MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: O. A to ci 

niespodzianka. A dałabym głowę, że w miejscu gdzie stoją 

teraz w powietrzu kawałki gruzu i kamieni, szkła i walające się 

luzem piksele, stała jeszcze przed chwilą nasza kamienica! 

O, te lecące kawałki szuflad to doskonale poznaję, ale dałabym 

głowę, że były całymi szufladami, a wręcz komodą. Takie 

drzazgi, jak lecą, to mieliśmy takie same, tylko to były krzesła. 

Te zęby tu to do złudzenia podobne do tych, co były u nas w 

domu grzebieniami, te strzępy to całkiem jak strzępy naszych 

zdjęć, z tą różnicą że myśmy mieli całe. O, a ci Polacy, co lecą, 

to też tacy nieopodal mieszkali, ale ci nasi to byli żywi i 

byli całymi Polakami, a nie ich latającymi na prawo i lewo 

niezidentyfikowanymi szczątkami. Czyżbym była pijana tak, 

że nie dość że całkowicie nie pamiętam, bym kiedykolwiek 

cokolwiek piła to jeszcze nie mogła trafić do własnego domu? 

Ten który się właśnie przewraca, do złudzenia go przypominał, 

a wręcz nim był. Dziwne. 

16 

Iscensättning i TR Warszawa teatern 

Inscenizacja w teatrze TR Warszawa 

av dem så om jag inte tar mig i kragen kan jag säga tack och 

ajöss till att någonsin bli genomskinlig… 

HÅGLÖSA GUMMAN: Och plötsligt… 

(Flyglarm, muller från flygplansmotorer, bombanfall.) 

DEN LILLA METALLFLICKAN: Och plötsligt bom. Känner 

väl igen stanken. Vi sticker, det är en cykel som brinner 

här. 

HÅGLÖSA GUMMAN: Hela himlen, hela himlen mörk… 

DEN LILLA METALLFLICKAN: Av alla dessa modellflygplan 

som kommer flygande. Mormor ska nu snabbt ramla ner 

för källartrappan, bryta armen och krossa huvudet, för det 

låg tegelpannor där! 

(Håglösa gumman och Den lilla Metallflickan ramlar ner för 

källartrappan.) 

HÅGLÖSA GUMMAN: Hela himlen, hela himlen… 

DEN LILLA METALLFLICKAN: Hela himlen har någon 

abonnerat till den här modellflygplansutställningen. Vad någon 

måste ha limmat och klistrat! 

(...) 

Foto: Kuba Dabrowski 

DEN LILLA METALLFLICKAN: Oj, det var mig en överraskning! 

Jag hade kunnat svära på att där det nu bara finns 

grus och sten som spretar rakt upp i luften, glassplitter och löst 

kringdrivande pixlar, alldeles nyss stod vårt hus. Och de här 

flygande låddelarna känner jag mycket väl igen, men jag hade 

kunnat svära på att de tidigare varit hela lådor, för att inte 

säga en hel kommod. De här trästickorna som flyger omkring 

– vi hade precis likadana men då såg de ut som stolar. De där 

tänderna är i det närmaste identiska med dem som vi kammade 

håret med hemma, de där pappersbitarna påminner om 

våra bilder, med den skillnaden att våra var hela. Och de här 

polackerna som flyger omkring, precis likadana bodde här i 

närheten, men de var levande och hela polacker, inte deras än 

hit än dit flygande oidentifierade spillror. Är jag så full att inte 

nog med att jag inte kommer ihåg om jag någonsin druckit så 

kan jag dessutom inte hitta till mitt eget hus? Det

här huset som just håller på att rasa ser nästan identiskt ut 

som vårt hus, det rentav var vårt hus. Konstigt. 

HÅGLÖSA GUMMAN: Allt störtade och la sig lager på lager. 

Jag slöt ögonen ännu mera och när jag öppnade dem, låg 

allting redan där, grus-kroppar-krut-kroppar, aska-kroppar, 

grus-kroppar, som någon spöklik lasagne. 

(...) 

DEN LILLA METALLFLICKAN (som fortsätter att rota i 

gruset). Ojojoj, ett par helt ok händer, bara en är bruten. Den 

kanske bröts när mormor föll ner i källaren. Men jag måste 

få loss dem för att de håller krampaktigt fast i något! Aja, de 

håller verkligen fast sig! Och vad kan det här vara, så blodigt, 

så dammigt, så livlöst, måste ha krossats mot tegelpannorna! 

Till sådana här saker utrustas man i Amerika med gummihandskar. 

Oh, här är den. Är det inte händelsevis mormors 

ansikte? Och är inte allt det andra hela mormor i stort sett? 

Och vilka tilltufsade nerver sen, så tilltrasslade, om mormor 

hittar någon tand till kammen kan vi kamma igenom det, för 

mormor ser ut som en sönderriven fallskärm . 

(...) 

SCEN 3 

(...) 

MANNEN: Och just då anar publiken att mormodern omkom 

under det här flyganfallet. Men flickan fortsätter: 

DEN LILLA METALLFLICKAN: Mormor! Mormor! Stig 

upp, mormor! 

MANNEN: Och nu ser hon situationens allvar i hela sin vidd, 

för nu inser hon att inte nog med att hennes älskade mormor 

dog under flyganfallet, hennes mor hade därför förmodligen 

aldrig fötts, så förutom att hon nu är föräldralös, är hon dessutom 

inte ens född och har aldrig funnits, vilket är bäst för 

alla, i synnerhet alla de som är alla de andra, och framförallt 

för mig för nu har jag äntligen fått lugn och ro i eget bo. 

(...) 

DEN LILLA METALLFLICKAN (pratar med sig själv): Bröd! 

Och såg du cykeln som brann? 

(hon bankar med nävarna på Mannens dörr) 

Bröd! 

MANNEN: (tittar misstänksamt genom titthålet och öppnar). 

Ge dig iväg lortgris, jag har inget bröd. Bröd, bröd, får hon 

bröd går hon och köper sprit och knark. 

SLUT 

1 

OSOWIAŁA STARUSZKA: Wszystko to spadało, kładąc 

się warstwami. Zamknęłam oczy jeszcze mocniej, a gdy je 

otwarłam, już leżało, gruz ciała prochciała, miałciała, 

gruzciała, jak jaka upiorna lazania. 

(...) 

MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA (grzebiąc dalej 

w gruzie): O ho ho, a tu jakieś całkiem jeszcze dobre ręce, 

tylko jedna złamana. Chyba się złamała, jak babcia spadała 

do piwnicy. Tylko muszę je oderwać, bo strasznie się na 

czymś zacisnęły! Ekh! Ekh! Strasznie się zacisnęły! Co to 

może być, a zakrwawione, a zakurzone, a martwe, chyba 

się roztrzaskało o cegłówki! W Ameryce to do takich rzeczy 

załączają gumowe rękawiczki. O. To. A to nie przypadkiem 

jak gdyby babci twarz? A cała reszta to nie jest w ogóle cała 

babcia?A jakie nerwy potargane, a jakie splątane, jak babcia 

znajdzie jakiś ząb od grzebienia, to przeczeszemy, bo wygląda 

babcia jak podarty spadachron. 

(...) 

SCENA 3 

MĘŻCZYZNA: I wtedy już właśnie widz się domyśla, że 

babcia zginęła w tym bombardowaniu. Ta dziewuszka jeszcze 

do niej: 

MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Babciu! Babciu! 

Niechże babcia wstaje! 

MĘŻCZYZNA: I uderza w straszną rynnę, bo teraz rozumie, 

że nie dość, że jej ukochana babcia zmarła w bombardowaniu, 

to jeszcze jej matka z tego względu też prawdopodobnie się 

nigdy nie urodziła, więc nie dość że jest sierotą, to jeszcze 

sama nawet też nie istnieje ani nigdy nie istniała i tak jest 

lepiej dla nich wszystkich, a zwłaszcza dla wszystkich innych 

wszystkich, a przede wszystkim najlepiej jest dla mnie, bo 

mam tu święty spokój i dla siebie cały pokój. 

(...) 

MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA (do siebie): Chleba! 

A widziałaś jak się rower palił? 

(wali pięściami do drzwi Mężczyzny) 

Chleba! 

MĘŻCZYZNA (podejrzliwie patrzy przez wizjer, otwiera): A 

idźże brudasie,nie mam żadnego chleba. Chleba, chleba, a jak 

jej dam chleba, to kupi wódkę i narkotyki. 

KONIEC

©joanna ocias 

Illustration: Joanna Ocias

Masłowska finns inte 

Masłowska nie istnieje 

När den nittonåriga Dorota Masłowska efter sin debut 2002 tröttnade på 

all uppståndelse i medierna stängde hon av mobiltelefonen och spelade 

in ovanstående meddelande på sin telefonsvarare. (Källa: Internet) 

Dorota Masłowska växte upp i Wejherowo. Hon började 

studera psykologi på universitetet i Gdańsk och 

flyttade sedan till Warszawa för att studera kulturvetenskap. 

Hennes debut vid nitton års ålder var den mest enastående 

debuten på flera årtionden. Det är till och med svårt att jämföra 

den med andra debuter, för i Polen har det snarast varit poeter 

som stått för de mest enastående debuterna, vilka snabbt 

förvandlats till en legend. De fördömda poeterna: Andrzej 

Bursa och Rafał Wojaczek, eller den icke fördömda, men alltför 

anspråkslösa Anna Janko, som även hon debuterade i skolåldern 

och som av Artur Sandauer kallades Rimbaud i kjol. 

Dorota Masłowska skriver veterligen ingen poesi, åtminstone 

ingen som hon publicerar. Och inom prosan är det nog bara 

Marek Hłaskos debut 1956 som på det stora hela kan mäta sig 

med den urladdning som var Polskryskt krig under rödvit flagg, 

Dorota Masłowskas första roman som kom 2002. 

Debuten följdes av en med polska mått ovanlig reklamkampanj 

(t.ex. läste författaren varje dag olika fragment i ett populärt 

radioprogram) och av mycket positiva recensioner och 

andra uttalanden, till en början inte bara från kritikerhåll utan 

även från andra författare och poeter. Alltsammans ledde till 

att debutromanen såldes i en upplaga på otroliga 120 000 exemplar. 

Polskryskt krig har belönats med prestigefulla utmärkelser, 

tidningen ”Politykas” pris Paszport Polityki i kategorin 

litteratur, med motiveringen ”en originell blick på den polska 

verkligheten samt kreativt bruk av dagligt tal”. Och hon nominerades 

till litteraturpriset Nike (den polska motsvarigheten till 

Augustpriset), men fick det inte. Det fick hon först när hennes 

nästa roman, Drottningens påfågel, kom ut (2006). 

I en artikel i ”Die Tageszeitung” den 28 mars 2009 skriver 

Christiane Kuhl att Masłowska har sålt nästan lika många 

böcker i Polen som Johannes Paulus II. 

Själv har författaren märkt att förutom Polskryskt krig, som 

fick intensiv marknadsföring i medierna, vilket ledde till att 

läsarna köpte något de inte förstod, har ingen annan av hennes 

böcker sålt i lika imponerande upplagor. 

Polskryskt krig under rödvit flagg har blivit översatt till 

många europeiska språk. Intressant är att den i Frankrike 

getts ut under titeln Polococtail Party, i Italien – Ta allt, och 

i Tyskland och Tjeckien Röda och vita. Anser de europeiska 

förläggarna att originaltiteln inte är lockande nog? Eller kanske 

för lockande? 

19 

Gdy 19-letnia Dorota Masłowska, po debiucie w 2002 roku, burzą 

medialną wokół siebie poczuła się zmęczona, wyłączyła telefon 

komórkowy, nagrywając na poczcie głosowej powyższy komunikat. 

(Źródło: Internet). 

Dorota Masłowska dorastała w Wejherowie. Zaczęła 

studiować psychologię na Uniwersytecie Gdańskim, 

następnie przeniosła się do Warszawy, aby studiować 

kulturoznawstwo. 

Jej debiut, w wieku dziewiętnastu lat, był najbardziej 

błyskotliwym debiutem od wielu dziesięcioleci. Trudno go 

nawet porównać z innymi, bo w Polsce najbłyskotliwsze 

debiuty, przekształcane szybko w legendę, stawały się, dotąd, 

udziałem raczej poetów. Poetów przeklętych: Andrzeja Bursy 

czy Rafała Wojaczka, oraz nieprzeklętej, ale zbyt skromnej, 

Anny Janko, też debiutantki w wieku szkolnym, nazwanej przez 

Artura Sandauera Rimbaudem w spódnicy. Dorota Masłowska 

poezji, o ile wiadomo, nie pisze a w każdym razie nie wydaje. A 

w prozie to chyba tylko debiut Marka Hłaski, w 1956 roku, był 

z grubsza biorąc odpowiednikiem tego wybuchu, jakim była 

pierwsza powieść Doroty Masłowskiej Wojna polsko-ruska pod 

flagą biało-czerwoną wydana w 2002 r. 

Debiutowi towarzyszyła niezwykła w Polsce kampania reklamowa 

(np. codzienne czytanie przez autorkę, w popularnym 

radiu, fragmentów powieści) oraz bardzo pochlebne opinie 

w recenzjach i innych wypowiedziach, początkowo zresztą 

nie krytyków tylko innych pisarzy i poetów. To wszystko sprawiło, 

że debiutancka powieść rozeszła się w fantastycznym 

nakładzie 120 tys. egzemplarzy. Wojna przyniosła autorce 

cenione wyróżnienie, Paszport Polityki w kategorii literatura 

za „oryginalne spojrzenie na polską rzeczywistość oraz twórcze 

wykorzystanie języka pospolitego”. I została nominowana 

do literackiej nagrody Nike (odpowiednik szwedzkiej 

Augustpriset), ale jej nie dostała. Udało sie to dopiero jej 

następnej powieści Paw królowej (2006). 

Według Christiane Kuhl – artykuł w Die Tageszeitung z 

28 marca 2009 – Masłowska sprzedała w Polsce prawie tyle 

książek, co Karol Wojtyła. 

Sama pisarka zauważyła jednak, że oprócz Wojny, 

intensywnie reklamowanej przez media, co spowodowało, że 

czytelnicy kupowali coś, czego nie rozumieli, żadna inna jej 

książka nie osiągnęła spektakularnych nakładów. 

Wojna polsko-ruska pod flagą biało-czerwoną została przetłumaczona 

na wiele języków europejskich. Ciekawe jednak, 

że we Francji ukazała się pod tytułem Polococtail Party, we 

Włoszech – Bierz wszystko, a w Niemczech i Czechach – 

Czerwone i białe. Czyżby europejscy wydawcy uważali, że 

oryginalny tytuł jest za mało atrakcyjny? A może za bardzo?

W 2005 ukazała się druga książka 

Masłowskiej, Paw królowej, której koł tun 

polski nie zniósł już tak potulnie jak Wojny. 

Według tygodnika Wprost, powieść: kipi 

cynizmem, epatuje brzydotą i głupotą, zraża 

agresywnym językiem, brakiem spójnej 

fabuły. Tygodnik Powszechny stwierdził 

jednak, że jest równie desperacka i równie 

jadowita jak pop rzednia. Paw Królowej 

współczesny polski język analizuje, 

poddaje różnym próbom tak by ujawnił 

nędzną rzeczywistość hipermarketów, w 

której powstaje i roz kwita, dokonując na nim eksperymentów 

podobnych trochę do tych, jakim kiedyś oddawali się 

poeci tzw. „lingwiści”. Grafi cznie jest to proza, tzn. nie ma 

podziału na wersy, zwrotki, wszystko drukowane jest jednym 

ciągiem, ale – proza rymowana. Wielu krytyków odnajduje 

z tego powodu w Pawiu manierę hiphopową, ale literackim 

pierwowzorem rymowanej prozy jest cykl utworów Hanny 

Łochockiej o wróbelku Elemelku, oto cytat: „raz wróbelek 

Elemelek znalazł w polu kartofelek, nie za duży, nie za mały, 

do zjedzenia doskonały”. 

W 2006 ukazał się debiutancki dramat Masłowskiej Dwoje 

biednych Rumunów mówiących po polsku. Po raz pierwszy 

zaprezentowano go publicznie w teatrze TR Warszawa w formie 

próby czytanej. Opowiada o spontanicznej podróży po Polsce 

dwójki młodych ludzi,którzy z czasem zaczynają czuć się w tym 

kraju jak nie u siebie, chociaż Rumunów tylko udają. Sztuka 

jest bardzo śmieszna, ale wkrótce śmiech zamiera w gardle. 

31 października 2008 roku ukazał się jej najnowszy dramat 

Między nami dobrze jest . Piszemy o nim w innym miejscu i 

drukujemy obszerne fragmenty. 

W teatrze była Masłowska obecna już wcześniej. Obie jej 

powieści kilkakrotnie adaptowano na scenę. 

O Dorocie Masłowskiej w kinie piszemy w innym miejscu. 

Masłowska pisała felietony do „Przekroju”. W jednym 

z nich opowiedziała , jak poszła z mamą kupić babci 

różaniec, bo stary się popsuł i przestał działać. Publikowała 

też recenzje książek w „Wysokich Obcasach” (dodatek do 

„Gazety Wyborczej”). Od początków swojej twórczości 

współpracowała z literackim magazynem „Lampa”. 

W 2003 roku Dorota Masłowska nagrała z zespołem 

Cool Kids of Death dwie piosenki Słyszałeś i Świat wyszedł 

z foremki. 

Na początku 2009 wyjechała z córką do Berlina, na roczne 

stypendium DAAD (Deutscher Akademischer Austausch 

Dienst). ❖ 

20 

År 2005 kom Masłowskas andra bok, 

Drottningens påfågel, som den polska kritiken 

inte var lika nådig mot. Enligt veckotidningen 

”Wprost” sjuder den av cynism 

och väcker anstöt med sin anskrämlighet 

och enfald, den stöter bort läsaren med 

sitt aggressiva språk och sin brist på sammanhängande 

handling. En annan veckotidning, 

”Tygodnik Powszechny”, hävdade 

dock att den var lika desperat och 

sarkastisk som föregångaren. Drottningens 

påfågel analyserar det moderna polska 

språket, sätter det på prov för att avslöja stormarknadernas 

bedrövliga verklighet, där det uppstår och blomstrar, och experimenterar 

med språket lite på samma sätt som poeterna, 

de s.k. ”lingvisterna”. Grafi sk sett är det prosa, det fi nns med 

andra ord ingen uppdelning i verser eller strofer, allt är skrivet 

i ett svep, men på rimmad prosa. Många kritiker anser 

därför att Masłowska fl irtar med hiphopen, men förebild för 

hennes rimmade prosa är en serie böcker av Hanna Łochocka 

om den lilla sparven Elemelek. ”Lille sparven Elemelek fann 

potatis i Lycksele. En lagom stor potatisbit, bör ätas upp med 

god aptit”. 

År 2006 debuterade Masłowska som dramatiker med pjäsen 

Två st ackars rumäner som pratar polska. Den presenterades 

för första gången för publik i form av en läsrepetition på teater 

TR i Warszawa. Pjäsen handlar om två unga människor som 

reser runt i Polen och som med tiden börjar känna sig som 

främlingar i sitt eget land, fast de bara låtsas vara rumäner. 

Pjäsen är väldigt rolig men skrattet fastnar snart i halsen. 

Den 31 oktober 2008 kom hennes senaste pjäs, Mellan oss 

är det bara bra. Vi skriver om den på annan plats i tidningen 

och publicerar omfattande utdrag ur pjäsen. 

Masłowska har spelats på teatern tidigare. Båda hennes 

böcker har omarbetats för scenen. 

Nyligen gjorde hon även debut på bioduken. Vi skriver om 

det på annan plats i tidningen. 

Masłowska har skrivit krönikor för tidningen ”Przekrój”. 

I en av dem berättade hon om när hon gick med sin mamma 

för att köpa en rosenkrans åt mormor, för den gamla hade gått 

sönder och slutat fungera. Hon har också skrivit bokrecensioner 

i ”Wysokie Obcasy” (bilaga till ”Gazeta Wyborcza”). 

Sedan början av sin karriär har hon samarbetat med det litterära 

magasinet ”Lampa”. 

År 2003 spelade Dorota Masłowska in två låtar med gruppen 

Cool Kids of Death, Słyszałeś (Du hörde) och Świat 

wyszedł z foremki (Världen kom ut från en bakform). 

I början av 2009 åkte hon med sin dotter till Berlin på ett 

ettårsstipendium från DAAD (Deutscher Akademischer Austausch 

Dienst). ❖

Polskie Państwo Podziemne 

Underjordiska polska staten 

För 70 år sedan, natten mellan den 26 och 27 september 

1939, bildades den politiska och militära underjordiska organisationen 

Seger åt Polen i det belägrade Warszawa. Efter 

beslut från polska exilregeringen ombildades organisationen 

den 13 november till Unionen för väpnad kamp, och 1942 till 

Hemmaarmén. Parallellt skapades civila underjordiska institutioner, 

underställda Regeringens ombud i hemlandet som 

tillsattes i december 1940, och ställföreträdaren för parlamentet, 

Inhemska politiska representationen (senare omvandlat 

till Rådet för nationell enighet). Ett utbildningsväsen, en förvaltning, 

socialvård, polisväsen, domstolar och en scoutrörelse 

skapades. Det bedrevs studieverksamhet. Underjordiska 

vetenskapscentra förberedde sig för att områden i väster, bl.a. 

trakten runt Wrocław och Szczecin, som i det förflutna haft 

starka band till eller hört till Polen men före kriget legat inom 

Tysklands gränser, skulle införlivas med Polen efter kriget. 

Det utarbetades planer på hur dessa områden skulle nyttjas 

och integreras med Polen. Efter kriget tilldelades verkligen 

dessa områden Polen (samtidigt som Sovjetunionen berövade 

Polen områden i öst, inklusive Lwów och Wilno) och trots att 

upphovsmännen bakom planerna kom att betraktas som politiska 

fiender och förföljdes, drog sedan den kommunistiska 

regeringen nytta av deras arbeten. 

En annan viktig punkt på dagordningen för de underjordiska 

makthavarna var Rådet för hjälp åt judar (Żegota), som finansierades 

av exilregeringen i London och grundades 1942 

av katolska intellektuella och andra verksamma personer, inledningsvis 

som en privat organisation för att hjälpa judar i 

och utanför gettot. Till rådet anslöt sig Irena Sendler som såg 

efter de 2 500 judiska barn som hon och hennes medarbetare 

smugglat ut ur Warszawagettot och placerat i polska familjer. 

Att gömma judar medförde enligt de lagar som infördes under 

den tyska ockupationen dödsstraff. 

”Underjordiska polska statens existens bidrog till att 

legitimera de polska makthavarna i exil och var ett uttryck 

för att Republiken Polen fortsatte att existera som en stat och 

inte hade skrivit under kapitulationsakten efter det förlorade 

septemberfälttåget 1939”, skriver historikern Piotr Majewski. 

21 

70 lat temu, nocą z 26 na 27 września 1939 r. w oblężonej 

Warszawie powstała konspiracyjna organizacja politycznomilitarna 

Służba Zwycięstwu Polski. 13 listopada 1939 r. decyzją 

Rządu RP na Uchodźstwie została przekształcona 

w Związek Walki Zbrojnej, a w 1942 r. w Armię Krajową. 

Równolegle tworzono cywilne instytucje tajnego państwa, 

na czele z ustanowionym w grudniu 1940 r. Delegatem 

Rządu na Kraj, któremu podlegał pion cywilny, centralny 

i terytorialny, z namiastką parlamentu: Krajową 

Reprezentacją Polityczną (przemieniona potem w Radę Jedności 

Narodowej). W konspiracji tworzona była administracja, 

oświata, opieka społeczna, policja, sądy, harcerstwo (Szare 

Szeregi). Prowadzona była działalność studyjna. Podziemne 

ośrodki naukowe przewidywały przyłączenie do Polski, po 

wojnie, terenów będących przed wojną w granicach Niemiec, 

ale należących w przeszłości do Polski lub mających z nią silne 

związki, tzw. ziem zachodnich (z Wrocławiem i Szczecinem). 

Powstawały więc opracowania na temat zagospodarowania 

i integracji z Polską tych ziem. Po wojnie tereny te istotnie 

zostały przyznane Polsce (jednocześnie Związek Sowiecki 

odebrał Polsce tereny na wschodzie – z Lwowem i Wilnem) 

i chociaż autorzy opracowań, uznani przez komunistów za 

wrogów politycznych, byli prześladowani to rezultaty ich pracy 

zostały częściowo wykorzystane przez rząd komunistyczny. 

Ważną agendą władz podziemnych, finansowaną przez rząd 

emigracyjny w Londynie, była też Rada Pomocy Żydom 

(Żegota), założona przez działaczy i intelektualistów 

katolickichw 1942 r., początkowo jako organizacja prywatna, 

starająca się nieść pomoc Żydom w gettach i poza nimi. Rada 

włączyła do swoich struktur m. in. Irenę Sendlerową, która 

opiekowała się, umieszczonymi w polskich rodzinach, dwoma 

i pół tysiącami dzieci żydowskich przemyconych przez nią i 

jej współpracowników z getta warszawskiego. Okupacyjne 

prawo niemieckie w Polsce przewidywało karę śmierci dla osób 

ukrywających Żydów. 

„Istnienie Polskiego Państwa Podziemnego było jednym 

z decydujących czynników legitymizacji polskich władz 

uchodźczych i wyrazem ciągłości Rzeczypospolitej Polskiej

jako państwa, które nie podpisało aktu kapitulacji po 

przegranej kampanii wrześniowej” – pisze historyk Piotr 

Majewski. 

Struktury Polskiego Państwa Podziemnego rozwiązały się 

w 1945 r. lub zostały rozbite przez Sowietów, choć działalność 

podziemną kontynuowano na masową skalę jeszcze do 

1947 r. Ale idea nie zginęła: „Instytucje Polskiego Państwa 

Podziemnego oraz idea społeczeństwa alternatywnego stały 

się w okresie PRL źródłem odwołań antykomunistycznej 

opozycji” – pisze Majewski. W czasie stanu wojennego 

wprowadzonego przez komunistów 13 grudnia 1981 r. 

powstały w Polsce podziemne struktury, chociaż nazywano 

je nie państwem, ale społeczeństwem podziemnym. Nie 

organizowały one oczywiście sił zbrojnych ani sądów, bo nie 

było takiej potrzeby, ale m. in. wydawnictwa, prasę i koła 

samokształceniowe (tzw. „latający uniwersytet”). 

Także po 1989 r. tradycja Polskiego Państwa Podziemnego 

stała się „ważnym źródłem odwołania dla instytucji państwa 

polskiego”. ❖ 

22 

Underjordiska polska statens strukturer upplöstes 1945 eller 

slogs sönder av Sovjetunionen, även om den underjordiska 

verksamheten i stor utsträckning fortsatte ända fram till 1947. 

Själva idén levde vidare: ”Under den kommunistiska perioden 

i Polen återknöt oppositionen till den underjordiska polska 

statens institutioner och till idén om ett alternativt samhälle”, 

skriver Majewski. När de kommunistiska makthavarna införde 

krigstillstånd den 13 december 1981 uppstod underjordiska 

strukturer i Polen, även om de inte kallades för en underjordisk 

stat utan ett underjordiskt samhälle. De organiserade 

naturligtvis inga väpnade styrkor eller domstolar, det fanns 

inget sådant behov, men däremot bl.a. förlag, press och studiecirklar 

(s.k. flygande universitet). 

Även efter 1989 har Underjordiska polska statens tradition 

blivit en ”viktig källa att åberopa för den polska statens 

institutioner”. ❖

Obywatele w konspiracji 

Medborgare i den underjordiska rörelsen 

Anna Machcewicz 

Efter att Polen kapitulerat i slutet av september 1939 skapade 

ockupationsmakten sådana förhållanden att det 

inte återstod något annat för polacker än att göra motstånd. 

Redan 1939 började tusentals polacker under tysk och 

sovjetisk ockupation att agera spontant. Med tiden kom deras 

handlingskraft att organiseras inom ramen för en underjordisk 

stat. 

Den polska underjordiska staten var ett ovanligt fenomen 

i det ockuperade Europa. Inte bara skapades en underjordisk 

armé, utan även en civil statsapparat. När kriget tog slut 

skulle Polen ha färdiga strukturer för att kunna överta styret 

för landet. Trots att tusentals medborgare offrade sig blev 

det inte så. 

”Hur ska det tredje Polen se ut?” 

I Ossala, i familjen Bieńs hem utanför staden Sandomierz i 

sydöstra Polen, var den underjordiska rörelsen ett resultat av 

hunger efter information. ”Den underjordiska rörelsen uppstod 

här helt spontant, och utgångspunkten var det umgänge 

som brukade äga rum om söndagarna i mitt föräldrahem”, 

berättar Adam Bień, som före kriget var domare och politiskt 

aktiv inom Bondeförbundet. ”Dit kom ofta våra släktingar 

Józef Wiącek, Stanisław Wiącek, Marian Sabat i Marian 

Bień. Stach Wiącek tog med sig en radio [tyskarna hade infört 

dödstraff för radioinnehav – red.]. För att kamouflera att vi 

lyssnade på radio låtsades vi spela priffe. Eftersom våra sammankomster 

var svåra att dölja flyttade vi oss till ett ensligt 

fält som familjen Wiącek ägde i grannbyn Trzecianka.” 

Bień berättar: ”De påvra kommunikéerna från exilregeringen 

i London antecknades flitigt och kalkerades för hand 

i några exemplar, och delades sedan ut bland vännerna. Batteriet 

behövde laddas så det fraktades till Staszów och lämnades 

till Janina Nowakowski som bodde där […] och som 

ordnade allt som behövdes […]. Batteriet var tungt och kunde 

bara fraktas med häst. En gång tog Józef Bień och hans hustru 

Maryla batteriet i sin trilla. En gendarm stoppade dem på vägen 

och kroppsvisiterade dem och sökte igenom vagnen, men 

hittade inte batteriet som Maryla bokstavligen satt på!” 

Bara inte vara likgiltig 

Helena Płotnicka från Przecieszyn gick med i den underjordiska 

rörelsen av medlidande. I oktober 1939 utfärdade Hitler 

23 

Po kapitulacji Polski pod koniec września 1939 roku, 

okupanci stworzyli takie warunki, że Polakom nie 

pozostało nic innego jak opór. Już w 1939 r., pod okupacją 

Niemiec i ZSRR, konspirację zaczęły spontanicznie 

tysiące ludzi. Z czasem ich energia została ujęta w organizacyjne 

ramy tajnego państwa. 

Polskie Państwo Podziemne było zjawiskiem wyjątkowym 

w okupowanej Europie. W konspiracji powstało nie tylko 

wojsko, ale też organy władzy cywilnej. W chwili zakończenia 

wojny Polska miała mieć gotowe struktury, które przejmą 

kierowanie krajem. Mimo poświęcenia tysięcy obywateli, 

tak się nie stało. 

„Jaka ma być trzecia Polska” 

W Ossali, rodzinnym gnieździe Bieniów na Sandomierszczyźnie, 

konspiracja wzięła się z głodu informacji. 

„Konspiracja rozpoczęła się tu całkiem samorzutnie, a punktem 

wyjścia były niedzielne spotkania towarzyskie w gościnnym 

domu, moim domu rodzinnym Józefa i Marii Bieniów” 

– wspominał Adam Bień, przedwojenny sędzia i działacz 

ludowy. – „Przychodzili tam często krewniacy Józef Wiącek, 

Stanisław Wiącek, Marian Sabat i Marian Bień. Stach Wiącek 

przynosił radio [za posiadanie radia Niemcy grozili śmiercią 

– red.]. Sesję nasłuchu kamuflowała rzeczywista – częściej 

pozorowana gra w preferansa. Ponieważ sesje te były trudne 

do ukrycia, w styczniu 1940 roku cały nasłuch przeniesiono 

na ustronne pole Wiącków do sąsiedniej wsi Trzcianka”. 

Bień wspominał: „Ubogą wtedy treść londyńskich 

komunikatów notowano skrzętnie, ręcznie przepisywano 

przez kalkę w kilku egzemplarzach i rozdawano między 

przyjaciółmi. Akumulator wymagał ładowania, więc 

wożono go do Staszowa i oddawano zamieszkałej tam Janinie 

Nowakowskiej (...), która załatwiała wszystko, co trzeba 

(...). Akumulator był ciężki i wymagał transportu konnego. 

Pewnego razu Józef Bień z żoną Marylą wieźli go bryczką. 

Żandarm na drodze rewidował ich i bryczkę, ale akumulatora, 

na którym Maryla dosłownie siedziała, nie wykrył!”. 

Byle nie być obojętnym 

Helena Płotnicka z Przecieszyna zaczęła konspirować ze 

współczucia. W październiku 1939 r. Hitler wydał dekret 

o włączeniu do Rzeszy północnych i zachodnich ziem

Polski i utworzeniu Generalnego Gubernatorstwa z reszty 

okupowanych przez Niemcy terenów. Wioska Przecieszyn obok 

Oświęcimia znalazła się w granicach Rzeszy. W kwietniu 

1940 r. Niemcy zaczęli budowę KL Auschwitz. Mieszkańcy 

okolicznych wsi zostali w większości wysiedleni, a ich domy 

zajęli niemieccy osadnicy. 

Wśród nielicznych, którym pozwolono zostać, była rodzina 

Płotnickich. Kazimierz Płotnicki był górnikiem, jego żona 

dorabiała szyciem i wychowywała piątkę dzieci. Z obejścia 

widziała codziennie kolumny wynędzniałych więźniów, wychodzących 

z obozu do pracy. Początkowo na własną rękę 

próbowała podawać im żywność, zebraną ukradkiem wśród 

mieszkańców wsi. Wkrótce z pomocą przyszła sąsiadka 

Władysława Kożusznikowa. 

Tymczasem Zbigniew Klukowski zapisywał w dzienniku 

dzień po dniu: zarówno aresztowania wśród inteligencji i prześladowania 

Żydów, jak też ludzką małość, donosicielstwo 

i kolaborację. 

Z kronikarza stał się uczestnikiem. 17 lutego 1940 r. 

notował: „Przyszedł do mnie nauczyciel Bohun. Zajęty jest 

obecnie zakładaniem organizacji tajnej (...). Zaproponował 

mi przystąpienie. Oczywiście zgodziłem się bez namysłu”. 

Kilka miesięcy później pisał: „Mój udział sprowadza się 

na razie do składania od czasu do czasu ofiar pieniężnych, 

rozpowszechniania tajnej prasy i gromadzenia materiałów 

historycznych, dotyczących tych ciężkich lat wojny i niewoli”. 

Walka: strach i szczęście 

Sytuacja więźniów KL Auschwitz od początku, od dnia wysłania 

do niego pierwszego transportu 14 czerwca 1940 r., stała się 

przedmiotem zainteresowania Związku Walki Zbrojnej. 

Postanowiono utworzyć organizację do pomocy więźniom. 

Naturalnym sojusznikiem stali się mieszkańcy przyobozowych 

wiosek – szczególnie tacy jak Władysława i Helena. 

Obie kobiety wstąpiły do specjalnej grupy łączności 

przyobozowej. Złożyły przysięgę i zostały łączniczkami. Odtąd 

przekazywały więźniom nie tylko żywność. W jedną stronę 

wędrowały lekarstwa i tajna prasa, a z powrotem grypsy i plany 

24 

ett dekret om att de norra och västra delarna av Polen skulle 

anslutas till Tredje riket och de återstående delarna som tyskarna 

ockuperade skulle utgöra Generalguvernementet. Byn 

Przecieszyn i närheten av Oświęcim låg på gränsen till Tredje 

riket. I april 1940 påbörjade tyskarna uppförandet av koncentrationslägret 

Auschwitz. De flesta invånarna i de närbelägna 

byarna tvångsförflyttades och deras hem övertogs av tyskar. 

Bland det fåtal som tilläts bo kvar fanns familjen Płotnicki. 

Kazimierz Płotnicki var gruvarbetare, hans hustru tjänade extra 

på att sy och uppfostrade fem barn. Från sin gård kunde de 

varje dag se kolonner av utmärglade fångar från lägret på väg 

till arbetet. Till en början försökte de på egen hand ge dem 

livsmedel som de i smyg samlat in bland byinvånarna. Snart 

kom grannfrun Władysława Kożusznikowa till deras hjälp. 

Samtidigt skrev Zbigniew Klukowski dag för dag i sin dagbok: 

om såväl arresteringar bland intelligentian som judeförföljelserna 

och småsinthet, angiveri och kollaboration. 

Från att ha varit krönikör blev han deltagare. Den 17 februari 

1940 skrev han: ”Läraren Bohun kom till mig. Han 

håller på att sätta ihop en underjordisk organisation […]. Han 

föreslog att jag skulle ansluta mig. Naturligtvis samtyckte jag 

utan tvekan.” Några månader senare skrev han: ”Min insats 

består än så länge av enstaka penninggåvor, att sprida underjordiska 

tidningar och samla in historiskt material om dessa 

tunga år av krig och ofrihet.” 

Kampen: rädsla och lycka 

Situationen för fångarna i Auschwitz intresserade Unionen 

för väpnad kamp (ZWZ) från den dag den första transporten 

skickades dit 14 juni 1940. Man beslutades att bilda en organisation 

för att hjälpa fångarna. Invånarna i de närbelägna 

byarna, i synnerhet sådana som Władysława och Helena, var 

naturliga bundsförvanter. 

Båda kvinnorna anslöt sig till en speciell förbindelsegrupp i 

närheten av lägret. De avlade ed och blev sambandsofficerare. 

Hädanefter försåg de fångarna inte bara med livsmedel. Medicin 

och underjordiska tidningar smugglades i den ena riktningen 

och i den andra smugglades hemliga meddelanden och 

Foto: Wikipedia.com 

Kvinna med barn på tågrampen i Auschwitz 

Kobieta z dziećmi na rampie w Auschwitz

kartor över lägret som fångarna gjort. Władysława och Helena 

hittade alltsammans på överenskomna gömställen. Den ena 

höll vakt, den andra gick in på ett avträde, ett tomt hus eller 

en lada, de gömde sig i lerig sörja, i diken. De tog sig fram till 

lägret gömda i botten på godsvagnar som fraktade grus från 

en närbelägen flod till lägret. De återvände hem, smutsiga och 

mörbultade – och lyckliga. ”Fångarna blev en del av vårt liv”, 

skrev Władysława i sina memoarer. 

Under tiden arkiverade Klukowski omsorgsfullt en allt mer 

omfångsrik samling underjordiska tryck. Dessutom blev hans 

hem och arbetsrum på sjukhuset en fristad för Hemmaarmén 

i regionen. ”Vi för en lika erbarmlig tillvaro som hetsade, 

inringade djur som fienden kan fånga vilket ögonblick som 

helst. Jag vill inte höra talas om flykt eller om att gömma mig. 

Jag är beredd på det värsta”, skrev han när hans medarbetare 

arresterades. 

Känslan av utsatthet berodde inte bara på samröret med den 

underjordiska rörelsen. Man kunde dö eller hamna i läger för 

minsta överträdelser av de tyska förordningarna. Eller utan 

anledning. 

Ett underjordiskt samhälle 

Repressionen väckte allt större motstånd. I början av 1943 

skrev Klukowski: ”Den allmänna stämningen är god. Alla 

är förvissade om att det år då kriget äntligen ska ta slut har 

börjat. Som för att inleda den nya väpnade aktionen mot ockupationsmakten 

genomfördes igår vid midnatt ett överfall 

på järnvägsstationen i Szczebrzeszyn. Runt 60 väl beväpnade 

människor infann sig […] Hur kommer tyskarna reagera på 

sabotaget? Det måste de nog ta någon notis om. Men å andra 

sidan kommer deras hämnd säkerligen att medföra att ’folket 

från skogen’ blir ännu aktivare.” 

I maj 1943 kom Gestapo hem till Helena Płotnicka och arresterade 

henne och den äldsta dottern. Det var någon som 

angett dem. Trots tortyr yppade inte Helena namnen på sina 

medarbetare eller några detaljer rörande kontakten med fångarna. 

Hon hamnade där hennes skyddslingar fanns, i Auschwitz. 

Hon placerades i ”dödsbaracken”. 

I januari 1943 arresterade tyskarna den polska exilregeringens 

ombud i Polen, Jan Piekałkiewicz. Jan Stanisław Jankowski 

från Arbetarpartiet blev hans ersättare, och eftersom exilregeringens 

delegation representerade fyra partier utsågs ersättare 

från Bondeförbundet, Polska socialistpartiet och Nationalpartiet. 

Bień blev Folkpartiets kandidat. Han togs på sängen, eftersom 

han dittills befunnit sig långt från det politiska livet. 

Justitiedepartementet, kultur- och utbildningsdepartementet 

samt den s.k. Östkommissionen underställdes Bień. 

I december 1943 fick världen för första gången höra talas 

om den polska underjordiska staten i en artikel av sändebudet 

Jan Karski. Artikeln publicerades i London på polska och engelska. 

”Den underjordiska rörelsen i Polen har en annan karaktär 

än underjordiska rörelser i andra ockuperade länder”, 

förklarade Karski. ”Det beror på att livsvillkoren och den 

tyska terrorn ser annorlunda ut och på de särskilda principer 

polackerna har i detta krig. […] Inte på något område i det politiska 

livet har polackerna gett efter för ockupationsmakten 

[…]. Polackerna har ställts utanför lagen […], man har varit 

tvungen att skapa egna myndigheter och ämbeten för det 

2 

obozu opracowane przez więźniów. Władka i Hela znajdowały 

wszystko w umówionych skrytkach. Jedna pilnowała, druga 

wchodziła do ustępu, pustego domu czy stodoły, ukrywały się 

w błotnistej mazi, w rowie. Na tereny przyobozowe dostawały 

się ukryte na dnie wagoników kolejki, którymi przewożono 

do obozu żwir z pobliskiej rzeki. Wracały do domu brudne, 

pokaleczone – i szczęśliwe. „Więźniowie stawali się cząstką 

naszego życia” – napisała we wspomnieniach Władka. 

Tymczasem Klukowski pieczołowicie archiwizował coraz 

bogatszy zbiór podziemnych druków. Prócz tego jego dom 

i szpitalny gabinet stały się ostoją dla AK z Zamojszczyzny. 

„Prowadzimy nędzny żywot zaszczutych osaczonych zwierząt, 

które lada chwila może schwycić wróg. O uciekaniu i ukrywaniu 

się słyszeć nie chcę. Jestem przygotowany na najgorsze” – 

notował, gdy aresztowany został jego współpracownik. 

Poczucie zagrożenia wiązało się nie tylko z konspiracją. 

Można było zginąć lub trafić do obozu także za drobne 

przekroczenie niemieckich zarządzeń. Albo bez powodu. 

Państwo w podziemiu 

Represje budziły coraz większy opór. Na początku 1943 r. 

Klukowski pisał: „Ogólny nastrój dobry. Wszyscy są pewni, 

że zaczął się ten upragniony rok, w którym wojna nareszcie 

się skończy. Wczoraj o północy, jakby na zapoczątkowanie 

nowej zbrojnej akcji przeciw okupantowi, dokonano napadu 

na stację kolejowa w Szczebrzeszynie. Zjawiło się tu około 60 

dobrze uzbrojonych ludzi (...). Jak zareagują Niemcy na te akty 

sabotażu? Chyba nie przejdą nad nimi do porządku dziennego. 

Ale z drugiej strony ich odwet pociągnie z pewnością za sobą 

jeszcze większa aktywność »ludzi z lasu«”. 

W maju 1943 r. gestapo weszło do domu Heleny Płotnickiej 

i aresztowało ją wraz z najstarszą córką. Padły ofiarą donosu. 

Mimo tortur Helena zachowała w tajemnicy nazwiska 

współtowarzyszy i szczegóły dotyczące łączności z więźniami. 

Trafiła tam, gdzie jej podopieczni, do Auschwitz. Umieszczono 

ją w „bloku śmierci”. 

W styczniu 1943 r. Niemcy aresztowali Delegata Rządu 

na Kraj Jana Piekałkiewicza. Następcą został Jan Stanisław 

Jankowski ze Stronnictwa Pracy, a że Delegatura była polityczną 

reprezentacją czterech partii, zastępców delegowało Stronnictwo 

Ludowe, PPS i Stronnictwo Narodowe. Kandydatem ludowców 

został Bień. Dotąd odległy od centrum życia politycznego, był 

zaskoczony. Podlegały mu departamenty sprawiedliwości, 

kultury i oświaty oraz tzw. Komisji Wschodniej. 

O Polskim Państwie Podziemnym świat usłyszał po raz pierwszy 

w grudniu 1943 r. z artykułu emisariusza Jan Karskiego, który 

ukazał się w Londynie po polski i angielsku. „Ruch podziemny w 

Polsce ma odmienny charakter od ruchów podziemnych w innych 

krajach okupowanych” – wyjaśniał Karski. – „Spowodowały to 

odmienne warunki życia, odmienna forma terroru niemieckiego 

i szczególne zasady, jakimi Polacy kierują się w tej wojnie. (...) Na 

żadnym odcinku życia politycznego Polacy nie ulegli okupantowi 

(...). Polacy zostali postawieni jakby poza prawem (...), trzeba było 

stworzyć dla społeczeństwa polskiego jego własne władze i własne 

urzędy. Ponieważ czynniki polskie wyszły z założenia, że władze 

te, urzędy i instytucje nie mogą się wiązać z niemiecką maszyną 

administracyjną i prawną – zaszła potrzeba ich odtworzenia w 

podziemiu w drodze konspiracyjnej”.

1944: rok rozczarowań 

Rok 1944 nazywany bywa rokiem rozstrzygnięć. Dla Polaków 

był to rok rozczarowań: nie powstała taka Polska, o jaką 

walczyli i o jakiej marzyli. 

Tego roku w dzienniku Klukowskiego początkowo coraz 

więcej jest informacji o akcjach podziemia i radości z odwrotu 

Niemców. „Dzień niezwykłych wrażeń. Trzeci Maja, święto 

narodowe. Około godziny dziesiątej rano komendant obwodu 

[AK] »Wyrwa« (Stanisław Książek, z zawodu nauczyciel, 

mój były uczeń) przysłał mi przez jednego ze swych 

podkomendnych zaproszenie na obchody dzisiejszego święta 

do obozu strzeleckiego. (...) Gdyśmy wjechali do pierwszego 

parowu, nagle na jego wysokim brzegu sposób krzewów 

wyłoniła się postać żołnierza z karabinem gotowym do 

strzału. (...) To pierwsze zetknięcie z uzbrojonym żołnierzem 

Armii Krajowej zrobiło na mnie duże wrażenie”. 

Ale już w sierpniu 1944 r. dominuje niepewność. Z Lublina 

nadchodzą wieści o aresztowaniach, dokonywanych przez 

Sowietów i rodzimych komunistów. 

W Warszawie trwało powstanie. Zastępca Delegata Rządu 

Adam Bień zadbał, aby na skrawku wolnej Polski wydrukować 

opracowywane przez lata przepisy funkcjonowania państwa 

w postaci Dziennika Ustaw. Zdołano opublikować tylko 

dwa zeszyty, drobny fragment pracy polskich prawników. 

„Korektę oraz wszystko, co z mojej strony było potrzebne do 

wydania Dzienników, wykonałem osobiście i własnoręcznie” 

– wspominał. – „Biorę do ręki zeszyt. Obaj z drukarzem 

zdajemy sobie sprawę z doniosłości chwili, jesteśmy wzruszeni.” 

„Nie wiem, czy [potem] przepadły bez wieści – zapisał dalej. 

– Czy też trafiły do dobroczynnych jakowyś archiwów i stały 

się trwałym zapisem historii Polski. Polski takiej, jaka być 

chciała, jaka być miała”. 

*** 

28 marca 1945 r. Adam Bień został aresztowany przez NKWD 

wraz z innymi przywódcami Polskiego Państwa Podziemnego; 

po pokazowym procesie w Moskwie został skazany na 5 lat 

więzienia. Zygmunt Klukowski po wojnie był dwukrotnie 

aresztowany za kontakty z niepodległościowym podziemiem 

i spędził w PRLowskim więzieniu blisko 5 lat. Helena Płotnicka 

zapadła w obozie na tyfus; mimo opieki współwięźniów i 

Foto: Wikipedia.com 

Symbolen PW − Polska Walcząca (Kämpande Polen). 

Ankaren symboliserar hopp. Den målades ofta upp 

på murarna i de polska städerna. 

Symbol PW − Polska Walcząca. Kotwica symbolizuje 

nadzieję. Malowany na murach w polskich miastach. 

26 

polska samhället. Eftersom de polska förutsättningarna varit 

sådana att dessa myndigheter, ämbetsverk och institutioner 

inte kan liera sig med det tyska administrativa och rättsliga 

maskineriet har det uppstått ett behov av att återskapa dem 

underjordiskt.” 

1944: besvikelsernas år 

År 1944 brukar kallas avgörandenas år. För polackerna var det 

ett år av besvikelser: det Polen som de kämpat för och drömt 

om uppstod inte. 

Det året finns det dagbok allt mer information om underjordiska 

aktioner och om glädjen över tyskarnas reträtt i Klukowskis. 

”En dag av ovanliga intryck. Tredje maj, nationaldag. 

Runt klockan tio på förmiddagen skickade Hemmaarméns 

distriktskommendant ”Wyrwa” (Stanisław Książek, till 

yrket lärare, min före detta elev) via en av sina underordnade 

en inbjudan till ett skytteläger för att fira dagens högtid. […] 

När vi kom in i den första ravinen visade sig bland buskarna 

högst upp en soldat med geväret i högsta hugg. […] Det var 

första gången jag kom i kontakt med en beväpnad soldat ur 

Hemmaarmén och det gjorde stort intryck på mig.” 

Men redan i augusti 1944 råder osäkerhet. Från Lublin kommer 

underrättelser om arresteringar som genomförts av ryssar 

och inhemska kommunister. 

I Warszawa pågick upproret. Ersättaren för den polska exilregeringens 

ombud i Polen, Adam Bień, såg till att trycka 

de föreskrifter om hur staten skulle fungera och som arbetats 

fram genom åren i form av en författningssamling Han lyckades 

bara publicera två häften, ett litet fragment av de polska 

juristernas arbete. ”Korrektur och allt som var nödvändigt 

från min sida för att ge ut författningssamlingen har jag utfört 

personligen och egenhändigt”, berättade han. ”Jag tog 

upp häftet. Både tryckaren och jag var medvetna om stundens 

betydelse, vi var rörda.” ”Jag vet inte om den [sedan] försvann 

spårlöst”, skrev han vidare. ”Eller om den hamnade i något 

gottgörande arkiv och blev en bestående anteckning i Polens 

historia. Polen så som det var ämnat att bli.” 

*** 

Den 28 mars 1945 arresterades Adam Bień av NKvD, den sovjetiska 

säkerhetstjänsten, tillsammans med andra ledare för 

den polska underjordiska staten. Efter en 

leków, które dla niej przemycono, zmarła ☛ cd. str.34 

☛ fort. sid. 34

życie codzienne i artystyczne Y vardag & kulturevenemang 

Pani Anna i generałowie – reportaż z rewolucji 

Peter Kadhammar Fru Anna och generalen, 

Albert Bonniers Förlag, 2009 

W tym roku obchodzimy dwudziestą 

rocz nicę wielkiej rewolucji, która 

wyzwoliła połowę Europy trzymanej w 

zamknięciu za żelazną kurtyną. Kulminacja 

nastąpiła w Ber linie wraz z upadkiem 

muru berliń skiego w listopadzie 1989 r., 

ale rewolucja rozpo częła się w Polsce 

dziesięć lat wcześ niej. Peter Kadhammar, 

na codzień dziennikarz Afton bladet, w 

swojej najnowszej książce Pani Anna i 

generał zabiera nas właśnie tam. Należy 

on do tej grupy Szwedów, którzy bardzo 

wczesnie ulegli fascynacji Polską i pol skim 

antyreżimowym oporem. 

Narracja w książce przeskakuje w tę i 

z pow rotem między różnymi okresami. Jeden 

z nich to Warszawa w roku 19 9. Kadhammar spo tyka się na 

rozmowy z opozycjonistami z kręgu Komitetu Obrony 

Robotników. Rozmowy odbywają się często w ciasnych 

kuchniach domagających się natychmiastowego remontu. 

Zapiski z tych rozmów autor wyrywa ze swojego bloku i chowa, 

by później wywieźć je z kraju. Wtedy nie miał pojęcia – 

podobnie jak jego rozmówcy – że historia zaczęła przyspieszać. 

Dopiero wiele lat później dotarło do niego, że był świadkiem 

rozpoczynającej się rewolucji: „siedzieć tam z Henrykiem to 

było jakby siedzieć z rewolucjonistą w Paryżu przed 14 lipca 

1 89, z rewolucjonistą w Sankt Petersburgu przed upadkiem 

caratu.” 

Kadhammarowi udaje się dotrzeć do samego jądra oko lic 

z ności i wydarzeń, poprzedzających rewolucję, która miała 

później ogarnąć więcej niż pół kontynentu. Współpraca 

między wol nościowo nastawionymi intelek tualistami i robotnikami 

była tym sojuszem, który za jednym zamachem dał 

opo zycji siłę i pozbawił komunistów resztek legitymizacji. W 

książce robot ników reprezentuje Anna Walen tynowicz i jej 

typowe a jedno cześnie niezwykłe życie w długotrwałym upar 

2 

Fru Anna och generalerna – reportage från 

revolutionen 

Peter Kadhammar Fru Anna och generalen, 

Albert Bonniers Förlag, 2009 

I år fi rar vi 20-årsminnet av den stora 

revolutionen som befriade halva Europa som 

hålls instängd bakom järnridån. Revolutionen 

kulminerade i Berlin, med murens fall i 

november 1989 men började egentligen i 

Polen, tio år tidigare. Peter Kadhammar, till 

vardags journalist på Aftonbladet, tar oss i sin 

nya bok Fru Anna och generalen just dit. Han 

tillhör nämligen en liten skara svenskar som 

tidigt fascinerades av Polen och det polska 

motståndet mot regimen. 

Handlingen i boken hoppar fram och 

tillbaka mellan olika tidpunkter, en av de 

är just Warszawa anno 19 9. Kandhammar 

får följa med på möten och samtal med 

oppositionella ur KOR-kretsen (Komitté för arbetarnas 

försvar). Samtalen sker ofta i i trånga kök i akut behov av 

upprustning. Anteckningar från dessa samtal river han ur sitt 

kollegieblock och gömmer, för att senare smuggla de ut ur 

landet. Då anade han inte – lika lite som de inblandade själva 

– att historien just höll på att accelerera. Först fl era år senare 

stod det klart för honom att han bevittnade en begynnande 

revolution: ”Att sitta där med Henryk var som att få sitta med 

en revolutionär i Paris före den fj ortonde juli 1 89, med en 

revolutionär i Sankt Petersburg före tsardömets fall.” 

Kadhammar lyckas att fånga upp själva kärnan, 

förutsättningen för den kommande omvälvningen som 

kom att svepa över en halv kontinent. Samarbete mellan 

frihetssinnade intellektuella och arbetare var just denna 

förening som i ett slag gav oppositionen dess styrka och 

berövade kommunisterna resten av legitimitet. Arbetarna 

företräds i boken av titelns fru Anna Walentynowicz och 

hennes på en gång typiska och samtidigt så märkliga liv och 

långsamma envetna vandring En historia som berättas av 

henne själv i dag, i hennes enrummare med kokvrå i Gdansk.


Den andra delen av bokens titel, ”generalen”, syftar förstås 

på den andra sidans förgrundsfigur – Wojciech Jaruzelski, 

som författaren har intervjuat vid flera tillfällen. Även hans 

så typiskt polska och därför märkliga liv med uppväxt på en 

herrgård, förvisning och arbetsläger i Sibirien och slutligen 

tjänstgöring i den sovjetstyrda armén återges i detalj. 

Generalen kunde lika gärna stå i pluralis, för även 1980talets 

inrikesminister Czeslaw Kiszczak intervjuas ingående. 

Peter Kadhammar har nämligen lyckas med att vid flera 

tillfällen få de båda att ställa upp på långa intervjuer. Dessa 

utgör en stor del av boken och ger en mycket initierad bild 

av deras tankegångar och agerande under de ödesdigra åren 

1980-89. Intervjuerna påminner faktiskt väldigt mycket om 

Teresa Toranskas fascinerande De ansvariga och utgör ett 

viktig vittnesmål om en mörk period av landets historia. På sin 

reportageresa i revolutionens tid intervjuar Kadhammar andra 

prominenta figurer från Folkrepubliken Polen – Urban och 

Rakowski, men det är samtal med de båda generalerna som är 

det mest intressanta. 

Generalerna intervjuades i efterhand, efter 1990, och 

gav förstås sin egen bild av skeenden. Särskilt Jaruzelski är 

väldigt mån om att framstå som en plikttrogen militär, en 

patriot och hedersman som av historien tvingats axla det 

stora ansvaret och fatta svåra men ack så nödvändiga beslut. 

Kadhammar är väl förberedd och ryggar inte tillbaka för 

att ställa riktigt obekväma frågor. Vid ett tillfälle – när han 

drar en jämförelse med stalinismen – blir Jaruzelski ursinnig 

och avbryter intervjun. Boken ger oss en spännande, delvis 

ny bild av Jaruzelski som en hamletiserande asket med 

vacklande mod och själmordstanskar. 

Hans närmaste medarbetare – general Kiszczak verkar 

i mångt och mycket vara en annan personlighetstyp – en 

mustig, rättfram, handlingens man, som skrattar högt och 

slår sig för knät. Bakom den robusta fasaden döljer sig 

förstås en slug veteran från kontraspionaget, spionaget, 

säkerhetstjänsten och inrikesministeriet så här gäller det 

att lyssna noga framför allt på det han inte säger. Icke desto 

mindre avslöjar för Kadhammar den kommunistiska ancient 

régimens märkligt reaktionära världsbild. Ett skräckblandat 

förakt för den vanliga människan: 

28 

tym marszu. Jest to historia, którą opowiada sama w swoim 

jednopokojowym mieszkaniu z wnęką kuchenną w Gdańsku. 

Druga część tytułu książki, generał, dotyczy oczywiście 

bohatera drugiej strony – Wojciecha Jaruzelskiego, z którym 

autor rozmawiał wielokrotnie. Również jego tak typowo 

polskie i przez to niezwykłe życie z dorastaniem w majątku 

ziemiańskim, deportacją do obozu pracy na Syberii i w końcu 

służbą w kierowanej prze Sowietów armii przedstawione jest 

szczegółowo. 

Słowo generał można by napisać w liczbie mnogiej, 

ponieważ również minister spraw wewnętrznych z lat 80tych 

przepytywany jest dogłębnie. Peterowi Kadhammarowi 

udało sie kilkakrotnie nakłonić obu generałów do długich 

wywiadów. Stanowią one dużą część książki i dają bardzo 

pogłębiony obraz ich sposobu myślenia i działania w 

czasie owych brzemiennych w konsekwencje lat 1980-89. 

Wywiady przypominają bardzo te zawarte w fascynującej 

książce Teresy Torańskiej Odpowiedzialni i stanowią 

ważne świadectwo ciemnego okresu historii Polski. 

W czasie swojej reporterskiej podróży w czas rewolucji 

przepytuje Kadhammar również inne prominentne osoby 

z Polski Ludowej – Urbana i Rakowskiego, ale najbardziej 

interesujące są rozmowy z dwoma generałami. 

Generałowie byli odpytywani już po wszystkim, po 1990 

roku, i dali oczywiście swój własny obraz zajść. Szczególnie 

Jaruzelskiemu zależy na swoim obrazie wiernego żołnierza, 

patrioty, człowieka honoru, którego historia zmusiła do 

dźwigania wielkiejodpowiedzialności i podjęcia, ach, 

jakże potrzebnej decyzji. Kadhammar jest przygotowany i nie 

cofa się przed stawianiem niewygodnych pytań. Raz – kiedy 

Kadhammar sięga do porównanie ze stalinizmem – Jaruzelski 

złości się i przerywa wywiad. Książka daje nam sensacyjny, 

częściowo nowy, obraz Jaruzelskiego jako hamletyzującego 

ascety o zmiennych nastrojach i z myślami samobójczymi. 

Jego najbliższy współpracownik – generał Kiszczak – 

wygląda na zupełnie inną osobowość. Mocny, soczysty, 

prostolinijny, przyszłościowy człowiek czynu, który głośno 

się śmieje i bije po udach. Za tą solidną fasadą kryje się 

oczywiście chytry weteran kontrwywiadu, wywiadu, 

służby bezpieczeństwa


i ministerstwa spraw wewnętrznych, tak że należy wsłuchiwać 

się uważnie przede wszystkim w to, czego nie mówi. Odsłania 

przed Kadhammerem niesłychanie reakcyjny obraz świata 

komunistycznego reżimu. Pomieszana ze strachem pogarda 

dla zwykłego człowieka: 

Lud ... to jest masa. Ktoś staje na kombajnie i coś 

wykrzykuje i masa idzie za nim. Masa jest nieobliczalna. 

Większość to złodziej, przestępcy, wandale... tłukli szyby 

i bili. Tak było w rewolucji francuskiej i październikowej też. 

To powiedzial ostatni komunistyczny premier Polski 

Ludowej! Prawie słychać zadowolony chichot historii. 

Właśnie taki obraz reżimu, który postrzegał siebie 

jako ostatnią redutę porządku przed opozycyjnym 

zagrożeniem chaosem powraca stale w wywiadach. Władcy 

Rzeczpospolitej czuli się zagrożeni z wielu kierunków 

– zarówno swoich towarzyszy na miejscu i w Moskwie jak 

i ze strony ludu. Zachować porządek, uratować ojczyznę 

przed rozlewem krwi – oczywiście, ale między wierszami 

prześwieca również zwykły ludzki strach. Prawdopodobnie 

tu kryje się klucz do późniejszego porozumienia 

z opozycją. Konsekwentne wyrzeczenie się przez ruch 

Solidarnościowy wszelkich form przemocy sprawił, że generałowie 

wkrótce odważyli się usiąść przy jednym stole i 

rozmawiać. 

Pani Anna i generał jest wolna od nienawistnej debaty 

na temat przejścia od komunizmu do demokracji, 

która ciągnęła się w Polsce od wielu lat. Petrowi 

Kadhammarowi udaje się przypomnienie, że był czas, 

kiedy Anna Walentynowicz, Andrzej Gwiazda, Lech Wałęsa 

i Lech Kaczyński mogli współpracować ze sobą i z innymi 

ugrupowaniami wewnątrz opozycji. Czas, kiedy Kiszczak mógł 

być wściekły po przeczytaniu listu otwartego, który Adam 

Michnik napisał w więziennej celi. Czas, gdy opozycjoniści 

spotykali się z młodym Szwedem przy filiżance herbaty 

w ciasnej kuchni w Warszawie lub w Gdańsku. Czas, kiedy 

powietrze w polskich miastach pachniało węglowym dymem. 

Dopiero po wielu latach zrozumiał – i my wszyscy – że tak 

pachniała rewolucja. ❖ 

Artur Sehn 

29 

Folket … det är massa. Någon ställer sig på en 

jordbruksmaskin och skriker något och massan följer efter. 

Massan är oberäknelig. De flesta är tjuvar, brottslingar, 

vandaler… de slog sönder skyltfönster och misshandlade. 

Så var det i den franska revolutionen och den ryska 

oktoberrevolutionen också. 

Detta sagt av den siste kommunistiske premiärministern i 

Polen! Man hör nästan historiens förtjusta fniss. 

Just denna självbild av regimen som såg sig som 

ordningens sista bålverk mot oppositionens och pöbelns 

hotande kaos återkommer gång på i intervjuerna. 

Folkrepublikens makthavare kände sig tydligen trängda 

och hotade till livet från flera håll – både från sina kamrater 

hemma och i Moskva och från folkets sida. Bevara ordningen, 

rädda fosterlandet från blodsutgjutelse – javisst, men genom 

rader lyser också en vanlig, mänsklig rädsla. Förmodligen 

här döljer sig också nyckeln till senare uppgörelse 

med oppositionen. Solidaritetsrörelsens konsekventa 

avståndstagande från alla former av våld gjorde att 

generalerna så småningom vågade sätta sig vid samma bord 

och samtala. 

Fru Anna och generalen är på ett befriande sätt oberörd 

av den hätska debatt om övergången från kommunism till 

demokrati som pågått i Polen sedan flera år tillbaka. Peter 

Kadhammar lyckas faktiskt påminna oss om att det faktiskt 

fanns en tid då Anna Walentynowicz, Andrzej Gwiazda, Lech 

Walesa och Lech Kaczynski kunde samarbeta både med 

varandra och med andra grupperingar i oppositionen. En 

tid då Kiszczak kunde bli rasande efter att ha läst ett öppet 

brev som Adam Michnik skrev från sin fängelsecell. En tid då 

oppositionella träffade en ung svensk över teglas i ett trångt 

kök i Warszawa eller Gdansk. En tid då luften i polska städer 

luktade kolrök. Först efter flera år förstod han – och alla vi 

andra – att den luktade revolution. ❖ 

Artur Sehn


Powieść Ósma wyspa Richarda A. Antoniusa, czyli Ryszarda 

Antoniszczaka 

Pisarze polskiego pochodzenia, mieszkający w Szwecji, wydają 

swoje utwory w wydawnictwach szwedzkich, polonijnych i polskich. 

Wydanie w Polsce daje szansę dotarcia do szerszego 

kręgu czytelników. Staje się już chyba tradycją u zamieszkałych 

w Szwecji polskich pisarzy, że wydaje się książki w Videografi e II, 

w Katowicach. Ostatnio była to Inna jasność Zygmunta Barczyka: 

premiera miała miejsce w Instytucie Polskim w Sztokholmie 

jesienią ubiegłego roku. 

Tym razem to Richard A. Antonius, znany również jako plastyk 

i reżyser fi lmowy, zapraszał czytelników: 

Drogi czytelniku! Zapraszam na światową prapremierę, pachnącej 

jeszcze drukiem, niezwykłej książki i opowieści, którą ja 

nazywam – eurosagą. Zapraszam małych i dużych, a zwłaszcza 

tych, którym nie jest obce poczucie humoru – do zamieszkania 

w świecie QANARII. 

Promocji książki towarzyszyła wystawa prac artystycznych 

Antoniusa. A spotkanie z pisarzem prowadził inny pisarz, 

Zygmunt Barczyk, przyjaciel autora Ósmej wyspy. 

Podczas spotkania padło wiele pytań, dotyczących głównie 

genezy, przebiegu wydarzeń i kompozycji utworu. Bardzo 

ciekawa i wartka akcja, wielowątkowa, została uporządkowana 

w trzech częściach, zawierających łącznie 29 rozdziałów. Każdą 

30 

Den åttonde ön av Richard A. Antonius/Ryszard Antoniszczak 

Polskfödda författare bosatta i Sverige ger ut sina böcker på 

svenska och polska förlag, och på förlag för exilpolacker. En 

utgivning i Polen ger möjligheten att nå ut till en bredare 

läsekrets. För polska författare bosatta i Sverige har det vid det 

här laget blivit tradition att ge ut sina böcker på Videograf II i 

Katowice. Senast var det Inna Jasność [Ett annorlunda ljus] av 

Zygmunt Barczak; boken presenterades för första gången på 

Polska institutet i Stockholm förra hösten. 

Den här gången var det dags för Richard A. Antonius, även 

känd som konstnär och fi lmregissör, att bjuda in läsarna: 

Kära läsare! Jag inbjuder till världspremiären av en märklig 

bok, direkt från tryckeriet, som jag kalla en eurosaga. Jag hälsar 

stora och små, i synnerhet dem som inte är helt i avsaknad av 

humor, välkomna att bosätta sig i Qanarias värld. 

Presentationen av boken åtföljdes av en utställning med 

Antonius konstnärliga alster. Mötet med författaren leddes 

av en annan författare, tillika god vän till Antonius, Zygmunt 

Barczyk. 

Under mötet ställdes många frågor, särskilt om bokens 

uppkomst, händelseförlopp och komposition. Den mycket 

intressanta och livfulla handlingen, som innehåller många olika trå


dar, har delats in i tre delar om sammanlagt 29 kapitel. Varje 

del inleds med en illustration av Antonius. I början av denna 

omfångsrika, mer än sexhundrasidiga fantasyroman fi nns en 

karta över det fi ktiva Qanaria, och i slutet en Kort översikt över 

språket atlangos grammatik. Det speciella ordförrådet och 

de grammatiska reglerna är – som författaren säger – bara 

ämnade för de invigda, det vill säga dem som läser boken. 

Ryszard A. Antonius heter egentligen Ryszard Antoniszczak. 

Han föddes 194 i New York och har studerat på 

Konstakademien i Kraków. En av grundarna och textförfattarna 

bakom musikgruppen Zdrój Jana på samma högskola. 

Han har varit regissör på Studion för animerad fi lm i 

Kraków. Där gjorde han också egna fi lmer som spelats på fl era 

festivaler, liksom serien Sagor bakom fönstret och långfi lmen 

Miki Mol och Monsterrocken. Antoniszczak har skapat 

sagofi guren och bokmalen Miki Mol som är känd både från 

barnprogram på TV Polonia och från tre böcker som nyligen 

getts ut av förlaget Videograf II. 

Sagan Miki Mol och den förtrollade sagokoff erten fi nns också 

som teaterföreställning på CD. 

Ryszard Antoniszczak är bosatt i Sverige sedan 1982. Efter 

emigrationen har han bland annat spelat in en reklamfi lm för 

Ericsson och gjort bokomslag och illustrationer åt svenska 

bokförlag. Han har arbetat på reklambyråer och regisserat 

fi lmer med stöd från Svenska fi lminstitutet. Som konstnär 

ingår han i gruppen Lyktan från Skogås. På hans hemsida 

www.vido.net presenteras Atlango, ett neutralt, gemensamt 

språk för hela Europeiska unionen. ❖ 

Jolanta Szutkiewicz 

31 

część inicjuje ilustracja Antoniusa. Na samym początku tej 

obszernej, ponad sześciusetstronicowej powieści fantasy 

znajduje się mapa fikcyjnej QANARII, a na końcu Krótki zarys 

gramatyki języka atlango. Specjalne słownictwo i zasady 

gra matyczne są przeznaczone – jak mówi pisarz – tylko dla 

wtajemniczonych, czyli dla tych, którzy czytają książkę. 

Richard A. Antonius to właściwie Ryszard Antoniszczak. Urodził 

się w roku 194 w Nowym Sączu. Ukończył Akademię Sztuk 

Pięknych w Krakowie. Współzałożyciel i autor tekstów zespołu 

muzycznego Zdrój Jana na tejże uczelni. Był reżyserem 

w Krakowskim Studiu Filmów Animowanych. Tam też powstały 

jego fi lmy autorskie, nagradzane na wielu festiwalach, a także 

serial Bajki zza okna oraz fi lm pełnometrażowy Miki Mol i straszne 

Płaszczydło. Antoniszczak jest twórcą bajkowej postaci mola 

książkowego Miki Mola, którego przygody znane są zarówno z 

telewizyjnych dobranocek w TVP jak i z trzech powieści wydanych 

ostatnio przez wydawnictwo Videograf II. 

Bajka Miki Mol i zaczarowany kuferek czasu została też wydana 

w formie przedstawienia teatralnego nagranego na CD. 

Ryszard Antoniszczak od roku 1982 mieszka w Szwecji. W swo im 

do robku emigracyjnym ma fi lm reklamowy dla fi rmy LM Erics son, 

okładki do książek oraz ilustracje dla szwedzkich wydawnictw. 

Pracował w biurach reklamowych i tworzył autorskie fi lmy przy 

wsparciu Szwedzkiego Instytutu Filmowego. Jako malarz jest 

ostatnio związany z grupą artystów LYKTAN ze Skogås. No swojej 

stronie internetowej: www.vido.net prezentuje m. in. projekt 

wspólnego, neutralnego języka dla Unii Europejskiej – Atlango. ❖ 

Jolanta Szutkiewicz

Nanas krönika 

Nanafelieton 

Nobel dla ważnej twórczości 

En viktig röst fick Nobelpriset 

Po raz pierwszy jestem naprawdę zadowolona, kiedy 

ogłaszają nagrodę Nobla w literaturze. Jestem wręcz 

uszczęśliwona, jak dziecko w wigilię, co jest nietypowe 

ponieważ, na ogół, nie interesują mnie z zasady ani konkursy, 

ani nagrody i odznaczenia. W szczególności zazwyczaj 

nie interesuje mnie, kto dostał nagrodę Nobla w literaturze 

ponieważ przeważnie nie słyszałam o pisarzu/pisarce, o którego/którą 

chodzi, zanim otrzymał/a on/ona nagrodę Nobla, a 

tym samym nigdy nie czytałam jego/jej książek. W tym roku 

jest więc inaczej. Moją pierwszą reakcją, kiedy usłyszałam, 

że Herta Müller otrzymuje nagrodę Nobla, była prawdziwa 

radość. 

Przyznaję, powodem, dla którego w ogóle zaczęłam czytać tę 

Hertę Müller jest to, że lubię Rumunię. Pisarka jest rumuńską 

Niemką, urodzoną i dorosłą z niemieckim jako językiem 

ojczystym we wsi Nitchidorf pod Timisoarą we wschodniej 

Rumunii. Wszystkie jej powieści dzieją się w Rumunii. 

Tak czy inaczej, przeczytawszy powieść Sercątko zrozumiałam, 

że Herta Müller ma inne zalety niż tylko swoje pochodzenie. 

Rzecz rozgrywa się, podobnie jak inne powieści 

Herty Müller, w Rumunii za komunizmu i opowiada o czwórce 

przyjaciół, którzy razem usiłują przetrzymać totalitarny 

reżim, bezustannie śledzeni przez wszechobecną policję 

bezpieczeństwa zagrażającą im i ich rodzinom. Obok Reżimu 

Caeauşescu przyjaciele tworzą rzeczywistość równoległą, 

wolną przestrzeń, w której czytają w sekrecie zakazane książki 

i piszą, na oko niewinne, ale krytyczne wobec reżimu wiersze. 

Uwielbiam styl Herty Müller – powracający w jej wszystkich 

książkach prosty i piękny język, w którym przy każdym 

ponownym czytaniu odkrywam nowe znaczenia – i jej sposób 

opowiadania o swoim życiu zanim uciekła do Niemiec przed 

dyktaturą. Kiedy jest się, tak jak ja, wychowanym w demokracji, 

bardzo trudno uzmysłowić sobie, jak to jest żyć w dyktaturze, 

ale chcę wierzyć, że Herta Müller przynajmniej pomaga, mnie 

i innym, zrozumieć trochę więcej. Coś jest między wierszami 

jej książek, co sprawia, że czuję się śledzona, jak gdyby policji 

bezpieczeństwa chodziło również o mnie. Jak gdybym to ja 

wkładała włos do moich listów do najlepszych przyjaciół, by 

mogli sprawdzić, czy listy nie były otwierane zanim dotarły 

na miejsce. Jakbym to ja używała słów „cążki 

32 

För allra första gången blir jag riktigt glad när Nobelprisvinnaren 

i litteratur presenteras. Jag blir till och med löjligt 

glad, som ett barn på julafton, vilket är anmärkningsvärt 

eftersom jag vanligtvis är i princip ointresserad av 

såväl tävlingar som priser och utmärkelser. I synnerhet är jag 

vanligtvis inte intresserad av vem som får Nobelpriset i litteratur 

eftersom jag oftast inte har hört talas om författaren i fråga 

innan hon eller han fått priset, ännu mindre läst hans eller 

hennes böcker. Men i år är det alltså annorlunda. Min första 

reaktion när jag hör att Herta Müller är den som kommer att 

tilldelas Nobelpriset i litteratur är genuin glädje. 

Jag erkänner, anledningen till att jag överhuvudtaget började 

läsa den Herta Müller är för att jag gillar Rumänien. 

Författaren är tysk-rumänska, född och uppvuxen med tyska 

som modersmål i byn Nitchidorf utanför Timişoara i östra Rumänien. 

Alla hennes böcker utspelar sig i Rumänien. 

Hur som helst, efter att ha läst romanen Hjärtdjur insåg jag 

att Herta Müller hade andra kvaliteter än just sitt ursprung. 

Historien utspelar sig, liksom övriga Herta Müller-böcker, i 

Rumänien under kommunismen och handlar om fyra kompisar 

som tillsammans försöker uthärda den totalitära regimen, 

ständigt förföljda av den ständigt närvarande säkerhetspolisen 

som hotar både dem och deras familjer. Vid sidan om 

Ceauşescuregimens värld skapar vännerna en egen parallell 

verklighet, en frizon där de läser förbjudna böcker i smyg och 

skriver till synes oskyldiga men regimkritiska dikter. 

Jag älskar Herta Müllers sätt att skriva – återkommande i 

alla hennes böcker är ett till synes avskalat och vackert språk 

som jag för varje omläsning hittar nya sätt att tolka – och hennes 

sätt att berätta om sin eget liv innan hon flydde till Tyskland 

för att slippa diktaturen. Är man som jag, uppvuxen i en 

demokrati, är det mycket svårt att ens föreställa sig hur det 

skulle vara att leva under en diktatur, men jag inbillar mig att 

Herta Müller hjälper mig och andra att förstå i alla fall lite mer. 

Det finns något mellan raderna i hennes böcker som får mig att 

känna mig förföljd, som om säkerhetspolisen var ute efter mig 

också. Som om också jag var den som la hårstrån i mina brev till 

mina bästa vänner så att de skulle kunna kontrollera att breven 

inte hade blivit öppna när de väl kom fram. Som om också jag 

använde ord som ”nagelsax”, ”frisör” och ”knapp”

Nanas krönika 

Nanafelieton 

Nobel dla ważnej twórczości 

En viktig röst fick Nobelpriset 

för att låta mina vänner veta att jag hade blivit förföljd, utfrågad 

och hotad. 

Det läskiga med Herta Müllers författarskap är tanken på 

hur det hade sett ut om hon inte hade upplevt allt det hemska 

Ceauşescuregimen förde med sig. Jag kan inte låta bli 

att fundera över vad Herta Müller skulle ha skrivit om om 

hon inte hade växt upp i en diktatur. På något sätt är hon en 

skapelse av det hon kämpade emot och flydde ifrån, ett öde 

hon delar med många rumänska författare, konstnärer och 

filmskapare som under de senaste åren nått stor internationell 

framgång genom att omvandla Rumäniens mörka historia till 

kreativitet och konst. 

Herta Müller gick i exil till dåvarande Västtyskland 1987, 

två år efter det att hennes böcker hade förbjudits i Rumänien 

och två år innan kommunismens fall i landet. Regimen lyckades 

att genom förföljelser och förtryck tysta Herta Müllers 

röst i hemlandet. De lyckades så till den grad att det när jag 

senast var i Rumänien, månaderna innan det avslöjades att 

författaren skulle få Nobelpriset, inte gick att hitta hennes 

böcker i välsorterade bokaffärer. En bråkdel, fem, av hennes 

böcker hade kommit ut på rumänska, men utan någon större 

uppståndelse. Inte en enda av mina annars hyfsat belästa rumänska 

vänner hade ens hört talas om henne. 

Hur det kommer att se ut i boklådorna nästa gång jag åker 

till Rumänien återstår att se, men det går i alla fall att konstatera 

att även om kommunistregimen lyckades tysta Herta 

Müllers röst i Rumänien så lyckades de inte att tysta den helt. 

Hennes röst bärande viktiga historier om vår samtid sipprade 

ut högt och klart i övriga världen. Lyssna du också, det hon 

har att berätta är viktigt. _ 

Nana Håkansson 

33 

do paznokci”, „fryzjerka” czy „guzik”, by powiadomić moich 

przyjaciół, że byłam śledzona, przesłuchiwana i zastraszana. 

Makabryczną myślą w związku z pisarstwem Herty Müller 

jest, jakby ono wyglądało, gdyby autorka nie przeżyła 

okropności reżimu Ceauşescu. Nie mogę powstrzymać się 

od refleksji, co pisałaby Herta Müller gdyby nie wzrastała 

w dyktaturze. W pewien sposób jest ona tworem tego, przeciw 

czemu walczyła i od czego uciekła, który to los dzieli 

z wieloma rumuńskimi pisarzami, malarzami i filmowcami, 

którzy w ostatnich latach odnieśli wielki sukces przemieniając 

mroczną historię Rumunii w tworzywo sztuki. 

Herta Müller poszła na wygnanie do ówczesnych Niemiec 

zachodnich w 1987 roku, dwa lata po tym, jak jej książki zostały 

zakazane w Rumunii i dwa lata, nim upadł w kraju komunizm. 

Reżimowi udało sie przez prześladowania i terror uciszyć głos 

Herty Müller w ojczyźnie. Udało mu się to do tego stopnia, 

że kiedy ostatnio byłam w Rumunii, kilka miesięcy przed 

ogłoszeniem, że pisarka otrzymała nagrodę Nobla, nie można 

było, w dobrych księgarniach, znaleźć jej książek. Ułamek 

twórczości, pięć jej powieści, wyszło po rumuńsku, ale bez 

większego szumu. Żaden z moich skądinąd imponująco oczytanych 

rumuńskich przyjaciół o niej nie słyszał. 

Jak będzie to wyglądało na księgarskich półkach następnym 

razem, kiedy pojadę do Rumunii, to się zobaczy, 

ale, w każdym razie, można stwierdzić, że jeśli nawet 

komunistycznemu reżimowi udało się uciszyć Hertę Müller 

to nie udało mu się tego zrobić całkowicie. Jej głos, niosący 

doniosłe przesłanie, rozbrzmiewał głośno i czysto w reszcie 

świata. Posłuchaj i ty – to, co ona ma do opowiedzenia, jest 

ważne. _ 

Nana Håkansson


☛ fort. från sid. 26 ☛ cd. ze str.26 

skådeprocess i Moskva dömdes han till 

fem års fängelse. Zygmunt Klukowski 

arresterades två gånger för kontakt med 

den frihetssträvande underjordiska rörelsen 

efter kriget och tillbringade närmare 

fem år i fängelse i det kommunistiska 

Polen. Helena Płotnicka insjuknade 

i tyfus i lägret; trots medfångarnas 

omsorger och insmugglad medicin avled 

hon den 13 maj 1944. Hennes granne 

från byn, Władysława Kożusznikowa, 

var ända till krigsslutet verksam inom 

den underjordiska rörelsen, därefter 

skrev hon sina memoarer. ❖ 

Anna Machcewicz är historiker, reporter 

och manusförfattare till dokumentärfilmer. 

Hon har nyligen publicerat en 

biografi om Kazimierz Moczarski som 

var en chef för Information och Propaganda 

byrå inom Hemmaarmén. Efter 

kriget fick han dödsdom av kommunisterna 

(senare benådades han). Satt några 

år i dödscellen tillsammans med Jürgen 

Stroop, SS-officerare och krigsförbrytare. 

Stroop kommenderade över tyska truppers 

blodig och grym kamp med uppror i 

Warszawas getto (år 1943). Flera år senare 

publicerade Moczarski sina diskussioner 

med Stroop i en bok under titeln Samtal 

med bödeln. 

Suecia Polonia do słuchania 

Suecii Polonii można też słuchać. Z płyty CD 

Na jednej płycie znajdują się obie wersje językowe – polska i szwedzka. 

13 maja 1944 r. Jej sąsiadka ze wsi, Władysława 

Kożusznikowa, do końca wojny 

pracowała w konspiracji, a potem napisała 

o tym wspomnienia. ❖ 

Anna Machcewicz jest historykiem, reportażystką, 

scenarzystką filmów dokumentalnych. 

Ostatnio opublikowała 

biograficzną książkę o Kazimierzu Moczarskim. 

Był on szefem Biura Informacji 

i Propagandy ZWZ-AK. Po wojnie skazany 

przez komunistów na karę śmierci (później 

ułaskawiony). W celi śmierci siedział razem 

z Jürgenem Stroopem, oficerem SS, zbrodniarzem 

wojennym, dowódcą oddziałów 

niemieckich walczących z powstaniem 

w gettcie warszawskim (1943 r.). Wiele lat 

później opublikował prowadzone z nim 

rozmowy w książce pt. Rozmowy z katem. 

W języku polskim nie mamy na dźwiękowe czasopismo dobrego słowa. Książkę nagraną 

na kasetę czy płytę księgarnie internetowe nazywają audiobook. Niezupełnie po polsku. A 

czasopismo? Audioczasopismo? Słuchomagazyn? A może: czasopismo do słuchu? Chyba brzmi 

jednak zbyt dwuznacznie. 

Zostańmy więc na razie przy Suecia Polonia do słuchania. 

Suecię Polonię do słuchania można zamówić e-mailem: info@sueciapolonia.se 

albo pocztą: SUECIA POLONIA, Himlabacken 8, 179 78 Solna 

Płytę cd wysyłamy pocztą pod podanym adresem. 

Koszt wynosi 100 kr rocznie (4 numery). 

Suecia Polonia som taltidning 

Nu finns det Suecia Polonia i form av en inläst taltidning. 

En cd-skiva innehåller två språkversionerna: svenska och polska. 

Suecia Polonia taltidnig kan beställas via e-mail: info@sueciapolonia.se 

eller post: SUECIA POLONIA, Himlabacken 8, 179 78 Solna 

Taltidningen skickas hem till angiven adress. Kostnaden är 100 kr per år (dvs. för 4 nummer). 

34 

Suecia Polonia 

nr 3(29)/2009 

”Suecia Polonia” utges av Föreningen Forum 

Suecia-Polonia/„Suecia Polonia” jest pismem 

wydawanym przez Stowarzyszenie Forum 

Suecia-Polonia 

Ansvarig utgivare/ Wydawca odpowiedzialny: 


Redaktör/Redaktor: 


Översättningar/Tłumaczenia: Jarema 

Bielawski, Jurek Hirschberg, Lisa Mendoza 

Åsberg 

Grafisk form/Opracowanie graficzne: 

Anna Bidakowska. 

Foto: Kuba Dabrowski, Mariusz Kubik, 

Wikipedia.com 

Adress/Adres:”Suecia Polonia”, 

Himlabacken 8, 170 78 Solna 

Tel/fax:+46-(0)8-85 72 62, 

+46-(0)704 868 225 

e-mail: 

info@sueciapolonia.se 

Alla inbetalningar till Postgiro/ 

Wszystkie wpłaty na Postgiro: 

194 626-8 

Föreningen Forum Suecia-Polonia 

Redaktionen tar inget ansvar för innehåll 

i annonser, återsänder inte obeställd 

materiall och har inga möjligheter att svara 

på alla insända brev. Vi förbehåller oss 

rätter att förkorta och redigera texter samt 

ändra rubriker/ Redakcja nie odpowiada 

za treść ogłoszeń, nie zwraca materiałów 

nie zamówionych i nie ma możliwości 

odpowiadania na wszystkie nadsyłane listy. 

Zastrzegamy sobie prawo skracania i adiustacji 

tekstów oraz zmiany ich tytułów. 

ISSN 1651-0658 

◆ 

REDAKTIONSRÅDET/RADA REDAKcyjNA: 

ORDföRANDE/PRzEwODNIczący: 

LEO KANTOR, PUbLICIST, ORDFÖRANDE 

I INTERNATIONELLT KULTURFORUM I 

SvERIGE/ PUbLICYSTA, PRZEWODNICZąCY 

MIęDZYNARODOWEGO FORUM KULTURY W 

SZWECjI 

LEDAmöTER/człONKOwIE: 

KjELL ALbIN AbRAHAMSON, PUbLICIST OCH 

FÖRFATTARE, UTRIKESKORRESPONDENT 

FÖR SvERIGES RADIO I WARSZAWA, WIEN 

OCH MOSKvA/PUbLICYSTA I PISARZ, 

KORESPONDENT SZWEDZKIEGO RADIA 

W WARSZAWIE, WIEDNIU I MOSKWIE 

PIOTR CEGIELSKI, jOURNALIST OCH F.D 

DIREKTÖR FÖR POLSKA INSTITUTET I 

STOCKHOLM/DZIENNIKARZ, bYŁY DYREKTOR 

INSTYTUTU POLSKIEGO W SZTOKHOLMIE 

KATARZYNA jANOWSKA, jOURNALIST 

vID vECKOTIDNINGEN POLITYKA, 

PROGRAMLEDARE I POLSK Tv/DZIENNIKARKA 

TYGODNIKA „POLITYKA” I TvP 

ANNA M. PACKALéN, PROFESSOR I POLSKA vID 

UPPSALA UNIvERSITET/ PROFESOR FILOLOGII 

POLSKIEj UNIWERSYTETU W UPPSALI

mellan ossär det barabra między nami dobrze jest - Suecia Polonia

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?