Katyń – historien om en lögn Katyń – historia ... - Suecia Polonia

1 

N≗1(31) 2010 

årgång/rok IX 

pris: 26,50 SEK 

Polonia 

för kultur och information kwartalnik kulturalno-informacyjny 

Sueciatidskriften 

| 

Katyń – historien om en lögn 

Katyń – historia kłamstwa 

Jerzy Grotowski i Teatr Filozofii Człowieka 

Jerzy Grotowski och människofilosofins teater

Fly with LOT 

from Göteborg 

from 999 SEK 

T/R resa från Landvetter inkl. skatter och serviceavgifter. 

Gäller vid köp på www.lot.com. Begränsat antal platser. 

Speciella regler gäller. Boka på internet eller kontakta oss 

på 08-587 704 47 elle din resebyrå.

Gesty i interesy 

Sprawa katyńska składa się z samej zbrodni wojennej i fatalnie 

na ogół kończących się prób docierania do prawdy o niej. 

Omawia to szczegółowo Ludomir Garczyński-Gąssowski. Tu 

chciałbym tylko podsumować podstawowe fakty. Decyzją 

Stalina dwadzieścia tysięcy polskich oficerów wziętych do 

niewoli we wrześniu 1939 r. zostało zamordowani przez NKWD. 

Zginęli nie tylko w Katyniu, ale w co najmniej trzech różnych 

miejscach. Zbrodnia dokonała się w wielkiej tajemnicy, gdy 

ZSRR był jeszcze najlepszym sojusznikiem Hitlera. Po ataku 

Niemiec na ZSRR w czerwcu 1941 Katyń znalazł się pod okupacją 

i w 1943 Niemcy odkryli tam masowe groby. Zidentyfikowanie 

ofiar było łatwe, bo Rosjanie w przekonaniu, że nikt nigdy 

nie będzie w tej ziemi grzebał nie zadbali w najmniejszym 

stopniu o zatarcie śladów: zwłoki były w polskich mundurach, 

w kieszeniach znajdowały się dokumenty tożsamości, fotografie, 

listy, notatniki itp. Niemcy poinformowały świat o zbrodni. 

Rosja zaprzeczyła, by miała cokolwiek z mordem wspólnego 

i obwiniła oczywiście Niemców. Polski rząd emigracyjny w Londynie 

będący, jako członek koalicji antyhitlerowskiej, sojusznikiem 

ZSRR, zwrócił się do Międzynarodowego Czerwonego 

Krzyża z wnioskiem o wyjaśnienie sprawy. ZSRR „obraził 

się” na swojego sojusznika, tj. rząd polski, i zerwał z nim stosunki 

dyplomatyczne. 

ZSRR powołał marionetkowy rząd, który stał się zaczątkiem 

komunistycznej władzy w Polsce. Katyń można więc uznać za 

zbrodnię założycielską komunizmu w Polsce. 

Wszystkie rządy na świecie zerwały stosunki z emigracyjnym 

rządem londyńskim, który, jako symbol ciągłości państwa polskiego, 

przetrwał jednak aż do 1990 roku. Ostatni przezydent 

emigracyjny, Ryszard Kaczorowski, przyjechał do wolnej już 

Polski jako osoba ogólnie szanowana, wręczył Lechowi Wałęsie 

insygnia przezydenckie sprzed wojny, otrzymał prezydencką 

emeryturę, ordery. Z prezydentem Lechem Kaczyńskim 

poleciał do Katynia na obchody siedemdziesięciolecia tragedii 

i zginął razem ze wszystkimi pasażerami prezydenckiego samolotu 

w katastrofie pod Smoleńskiem 10 kwietnia 2010 r. 

W tej sprawie, jak w żadnej innej, historia zadbała o symboliczne 

sploty akcji, jakimi żywią się wyznawcy spiskowych 

teorii wszystkiego, co się dzieje. Zaczęli swą pracę już w dniu 

katastrofy i do dzisiaj wyprodukowali pewnie kilkadziesiąt 

wariantów spisków. Rosyjski zamach na życie polskiego prezydenta 

dokonany w porozumieniu z polskim rządem należy 

do najbardziej odrażających. 

W rzeczywistości bezprzykładna tragedia – paradoksalnie 

– stała się początkiem wyraźnego ocieplenia stosunków 

Gester och intressen 

Katyńaffären består dels av själva krigsförbrytelsen, dels om 

de ofta ödesdigra försöken att få fram sanningen. Ludomir 

Garczyński-Gąssowski går in på det mer utförligt i sin text. 

Här skulle jag bara vilja summera grundläggande fakta. På order 

av Stalin mördades de 20 000 polska officerare som tagits 

till fånga i september 1939 av NKVD (sovjetiska säkerhetstjänsten). 

De dog inte bara i Katyń, utan på minst tre olika platser. 

Brottet utfördes i största hemlighet, medan Sovjet fortfarande 

var nummer ett bland Hitlers allierade. Efter Tysklands anfall 

på Sovjet i juni 1941 hamnade Katyń under ockupation och 

1943 upptäckte tyskarna massgraven. Det var lätt att identifiera 

offren, för ryssarna var så säkra på att ingen skulle 

komma att gräva i jorden och hade inte brytt sig det minsta 

om att sopa igen spåren efter sig: liken bar polska uniformer, 

i fickorna fanns identititetshandlingar, fotografier, brev, 

anteckningar etc. Tyskarna informerade världen om brottet. 

Ryssland förnekade att man hade något med massmordet att 

göra och beskyllde naturligtvis tyskarna. Som medlem i den 

antinazistiska koalitionen och Sovjets allierade vände sig den 

polska exilregeringen i London till Internationella Röda korset 

med en framställan om att saken skulle utredas. Sovjetunionen 

”blev förolämpad” av sin allierade, det vill säga den 

polska regeringen, och bröt de diplomatiska förbindelserna. 

Sovjetunionen tillsatte en marionettregering som blev föregångaren 

till den kommunistiska maktapparaten i Polen. 

Katyń kan alltså betraktas som kommunismens konstituerande 

brott i Polen. 

Världens alla regeringar bröt förbindelserna med Londonregeringen 

som bestod ända till 1990, som en symbol för den 

polska statens kontinuitet. Den sista exilpresidenten, Ryszard 

Kaczorowski, kom till det då fria Polen som en särskilt aktad 

person och överlämnade presidentinsignierna från tiden före 

kriget, och fick presidentpension och medaljer. Han åkte med 

president Lech Kaczyński till Katyń för att högtidlighålla den 

sjuttionde årsdagen av massakern och omkom i katastrofen 

utanför Smolensk i april 2010 tillsammans med alla andra 

passagerare i presidentplanet. 

Som aldrig annars har historien månat om symboliska inslag 

i Katyńaffären. Anhängare av konspirationsteorier inledde 

sitt arbete redan på katastrofdagen och fram till idag har de 

producerat säkert ett tiotal varianter på olika komplotter. Till 

de mer motbjudande hör ett ryskt attentat på den polske presidenten 

utfört i samförstånd med den polska regeringen. 

I verkligheten har den exempellösa tragedin paradoxalt 

nog blivit inledningen till en påtaglig upptining av de frostiga

polsko-rosyjskich. Jest to dużo bardziej złożone niż sentymentalna 

wersja o współczuciu premiera Putina, które stopiło 

lody między dwoma bratnimi słowiańskimi narodami. Zwykłe 

ludzkie, szczere współczucie z pewnością było, ale takie emocje 

rzadko bywają motorem działań politycznych. 

Rosja zamierzała ocieplić stosunki z Polską już wcześniej, 

co miało być elementem większej całości, czyli zracjonalizowania 

stosunków z Unią Europejską w ogóle. Polski film 

Andrzeja Wajdy Katyń mówiący o zbrodni i pokazujący bez 

ogródek, kto jest jej sprawcą został pokazany w rosyjskiej 

telewizji przed katastrofą, co było gestem wobec Polaków 

planujących uroczyste obchody siedemdziesiątej rocznicy masakry. 

Film wyświetlono jednak tylko w tematycznym kanale 

o bardzo małym zasięgu. 

Tragedia polskiego prezydenckiego samolotu wywołała 

autentycznie poruszenie Rosjan, którzy spontanicznie przyjeżdżali 

na miejsce katastrofy, by złożyć kwiaty i zapalić 

znicze, pisali listy kondolencyjne do polskich instytucji i w 

każdy możliwy sposób wyrażali Polakom swoje współczucie. 

Wzrosło przy tym zainteresowanie Polską, jej historią, w tym 

polsko-rosyjskich stosunków. W tej atmosferze rosyjskie kierownictwo 

uznało za psychologicznie możliwe pokazanie 

Katynia w głównym kanale państwowej telewizji. Tym razem 

film obejrzały miliony rosyjskich widzów. Wielu z nich po 

raz pierwszy usłyszało o zbrodni. Inni dowiedzieli się, że, 

wbrew dotychczasowej wersji, była to zbrodnia Stalina. 

I o to chodziło. Podniosły nastrój po tragedii samolotu 

potraktowano jaką dobrą okazję do uczynienia kolejnego 

kroku w kierunku rozliczenia ze stalinizmem, co leży rzecz 

jasna i w polskim, i europejskim interesie, ale dla Putina 

było przede wszystkim wewnętrzną rozgrywką z odłamami 

rosyjskiego establishmentu politycznego i opinii publicznej, 

które są przeciwne „oczernianiu” Stalina. Rosyjskie władze 

przyznały już dawno, że za zbrodnię ponosi odpowiedzialność 

stalinowski aparat bezpieczeństwa, ale uczyniły to w zasadzie 

tylko dla Polaków, a nie przed własnymi obywatelami. Teraz 

film Wajdy został pokazany masowej publiczności w Rosji 

i to się już nie odstanie. Staliniści wewnątrz politycznego 

establishmentu Rosji to określenie umowne, oznaczające 

kompleks energetyczno-gazowy zapatrzony w autorytarny 

model chiński a nie dążący do zbliżenia z Europą. Trzymają 

się bardzo mocno, ale trochę zostali osłabieni. ❖ 

Zbigniew Bidakowski 

polsk-ryska relationerna. Det är något mycket mer komplext 

än den sentimentala versionen om premiärminister Putins 

medkänsla som tinat isen mellan de två slaviska brödrafolken. 

Vanlig mänsklig, uppriktig medkänsla har säkert funnits, 

men sådana känslor ligger sällan bakom politiskt agerande. 

Ryssland har velat tina upp relationerna med Polen redan 

tidigare, vilket skulle bli ett beståndsdel i en större helhet, 

det vill säga rationaliseringen av förhållandet till Europeiska 

unionen överhuvud taget. Andrzej Wajdas polska film Katyń 

som handlar om brottet och utan omsvep visar vilka som låg 

bakom visades i rysk television före katastrofen, vilket var ett 

gest till polackerna som planerade den högtidliga ceremonin 

i samband med den sjuttionde årsdagen av massakern. Filmen 

visades dock bara i en temakanal med väldigt begränsad 

räckvidd. 

Tragedin med det polska presidentplanet orsakade äkta sinnesrörelse 

hos ryssarna som spontant for till katastrofplatsen 

för att lägga ner blommor och tända ljus, de skrev kondoleansbrev 

till polska institutioner och visade polackerna sin medkänsla 

på alla möjliga sätt och vis. Samtidigt växte intresset 

för Polen och landets historia, däribland de polsk-ryska förhållandena. 

I en sådan atmosfär ansåg den ryska ledningen 

att det var psykologiskt möjligt att visa Katyń i den statliga 

televisionens huvudkanal. Den här gången sågs filmen av miljoner 

tittare. För många var det första gången de hörde talas 

om massakern. Andra fick veta att det var ett brott begånget 

av Stalin, trots den hittills rådande versionen. Det var vad det 

handlade om. Den högtidliga stämningen efter flygplansolyckan 

betraktades som ett bra tillfälle att företa ett nytt steg 

mot en uppgörelse med stalinismen, vilket naturligtvis ligger 

i både Polens och Europas intresse, men för Putin var det 

framför allt en intern kamp med grupper av det ryska politiska 

etablissemanget och den allmänna opinionen som är emot 

”smutskastning” av Stalin. Ryska makthavare har för länge 

sedan medgivit att det är Stalins säkerhetstjänst som bär ansvar 

för brottet, men de gjorde det i princip inför polacker och 

inte inför de egna medborgarna. Nu visades Wajdas film för 

en masspublik i Ryssland och det kan inte göras ogjort. Stalinister 

inom det ryska politiska etablissemanget är ett uttryck 

som betecknar dem som handlar med energi och gas och som 

snarare sneglar mot den auktoritära kinesiska modellen istället 

för att sträva efter ett närmande till Europa. De håller ihop 

väldigt starkt, men har ändå blivit lite svagare. ❖ 

Zbigniew Bidakowski

Suecia Polonia 1/2010 

Innehåll / Spis treści 

6 Katyń – historia kłamstwa | Ludomir Garczyński-Gąssowski 

13 

18 

24 

30 

32 

36 

Katyń – historien om en lögn | Ludomir Garczyński-Gąssowski 

Den svenska diplomatin inför Katyń (1943–1975) | Paweł Jaworski 

Szwedzka dyplomacja wobec sprawy katyńskiej (1943 – 1975) | Paweł Jaworski 

Jerzy Grotowski och människofilosofins teater | Andrzej Ekwiński 

Jerzy Grotowski i Teatr Filozofii Człowieka | Andrzej Ekwiński 

Michal Paryżskis kod | Piotr Cegielski 

Kod Michała Paryżskiego | Piotr Cegielski 

Vardag & kulturevenemang bl a om Professor Ewa Teodorowicz-Hellman 

Życie codzienne i artystyczne m. in o Profesor Ewie Teodorowicz-Hellman 

Omslagsfoto/Okładka: Stefan Markiewicz 

Paryżski har fotograferat helgedomarnas golv. De delar som kan tyckas mest profana. Genom århundraden har 

dessa ytor bevittnat kavalkader av dop, bröllop och begravningar, hela livets skådeplats koncentrerat i en stark 

kameralins. Bevittnat upphöjda, glada och tragiska ögonblick, stora och gemena handlingars bikt. Läs sid. 24 

Paryżski fotografuje podłogi świątyń. Tę najbardziej wydawałoby się profańską ich część. Ale przecież przez 

stulecia były one świadkami kawalkady chrztów, ślubów i pogrzebów, całego teatrum naszego życia skupionego 

w silnej soczewce. Chwil wzniosłych, radosnych i tragicznych. Spowiedzi z czynów wielkich i nikczemnych. 

Zob.str. 24 

Brev från Katyńskogen | Paweł M. Nawrocki 

List z lasu katyńskiego | Paweł M. Nawrocki 

Nanas krönika | Nana Håkansson 

Nanafelieton | Nana Håkansson 

med stöd från 

Prenumeration / Prenumerata 

Vill du prenumerera på de följande 4 numren av Suecia Polonia så sätt in 100 SEK på plusgiro 194626-8. 

Glöm inte ange namn och adress på inbetalnigskortet. 

Jeśli chcesz zaprenumerować kolejne 4 numery Suecii Polonii wpłać 100 SEK na plusgiro 194626-8. 

Nie zapomnij podać imienia, nazwiska i adresu.

Katyń – historia kłamstwa 

Katyń – historien om en lögn 

Ludomir Garczyński-Gąssowski 

Neutralni Szwedzi mogli odegrać w sprawie katyńskiej 

bardzo ważną i pozytywną rolę. Nie zrobili tego i trudno 

im się dziwić. Gdyby zbrodnię katyńską Niemcy 

odkryli w porę tzn. przed Stalingradem to może Szwedzi zachowaliby 

się inaczej. Choć nie jest to pewne. Szwedzi od 

czasu Piotra Wielkiego, konkretnie od klęski pod Połtawą, 

mają zakodowane w podświadomości swoje miejsce w szeregu. 

Czując respekt przed Rosją Szwedzi pozwolili jej odebrać 

sobie w 1809 Finlandię. A w 1812 nie poszli z Napoleonem 

na Rosję. Gdyby przeważyli szalę i Napoleon nie przegrał 

w Rosji to świat wyglądałby dzisiej zupełnie inaczej. Gdyby, 

gdyby... 

Gdyby Stanisław Leszczyński – sojusznik i przyjaciel Karola 

XII – przyprowadził swoje wojska pod Połtawę, tak jak 

to zrobił hetman Mazepa z wojskami ukraińskimi, to sławna 

bitwa, degradująca Szwecję z pozycji mocarstwa, skończyłaby 

się może inaczej. Król Stanisław Leszczyński nie mógł jednak 

bez zgody sejmu użyć wojsk polskich. Niektórzy historycy 

Foto: wikimedia.org 

Słowo Katyń symbolizuje zarówno zbrodnię jak i kłamstwo. Zbrodnia, jeśli nawet przyjąć górną liczbę dwudziestu paru 

tysięcy ofiar mordu, to w XX wieku nic nadzwyczajnego. Kłamstwo, które głosili nasi wrogowie i nasi sojusznicy oraz 

neutralni przyjaciele to było coś, co lord Louis FitzGibbon uznał za zbrodnię bez precedensu. 

Ordet Katyń symboliserar både ett brott och en lögn. Brottet är inte särskilt anmärkningsvärt för 1900-talet, även om 

man utgår från den högsta siffran på över tjugo tusen offer. Men lögnen som våra fiender, våra allierade samt våra 

neutrala vänner förkunnade var något som Lord Fitzgibbon ansåg vara ett brott utan motstycke. 

Det neutrala Sverige hade kunnat spela en mycket viktig 

och positiv roll i Katyńaffären. Men det gjorde man 

inte och det är svårt att bli förvånad. Om tyskarna 

hade upptäckt massgravarna i Katyń i tid, dvs. före Stalingrad, 

hade kanske svenskarna agerat annorlunda. Men det är 

inte säkert. Sedan tsar Peter I:s tid, rent konkret sedan slaget 

vid Poltava, är svenskarna plats i ledet kodat i deras undermedvetna. 

Av respekt lät svenskarna Ryssland lägga beslag på 

Finland 1809. Och 1812 följde de inte Napoleon till Ryssland. 

Om de hade fått vågskålen att väga över och Napoleon inte 

förlorat i Ryssland skulle världen ha sett helt annorlunda ut 

idag. Om, om inte … 

Om Stanisław Leszczyński – Karl XII:s vän och allierade – 

hade kommit till Poltava med sin armé, som hetmanen Mazepa 

gjorde med sina ukrainska trupper, skulle det berömda slaget, 

som degraderade Sverige från sin position som stormakt, 

kanske ha slutat annorlunda. Kung Stanisław Leszczyński 

kunde dock inte sätta in de polska trupperna utan sejmens

medgivande. En del svenska historiker klandrar polackerna 

för det. Polacker och fransmän klandrar svenskarna för Napoleonkriget. 

Och världen ser ut som den gör. 

Den 13 april 1943 anses vara början på Katyńaffären. Den 

dagen informerade tyskarna världen om upptäckten av massgravar 

i skogsområdet Katyń. Sextio år senare ansåg engelsmän 

och amerikaner att de äntligen kunde avslöja sitt arkivmaterial 

beträffande Katyńmassakern. Amerikanerna överlämnade till 

Polen flera tusen sidor av dokument från utredningen som 

USA:s kongress gjorde på femtiotalet om Katyńmassakern. 

Som vi vet var detta under kalla krigets höjdpunkt. Efter 

Koreakompromissen framfördes inte resultaten till FN som 

man först planerat, och dokumenten hamnade i ett arkiv. De 

brittiska dokumenten British reactions to the Katyn Massacre 

1943–2003 som överlämnades till Polen är betydligt intressantare. 

Brittiska Foreign Office medgav att de av politiska 

skäl undvek att anklaga ryssarna för massavrättningarna i 

Katyń, trots att de mycket väl visste att det var NKVD som utfört 

dådet. Den officiella versionen, att det inte fanns tillräckliga 

bevis för att anklaga Moskva, vidmakthöll engelsmännen 

långt efter Sovjetunionens sönderfall. 

År 2003 förklarade Polska kongressen i Sverige att svenskarna 

också borde öppna sina arkiv rörande Katyń. Dåvarande statsminister 

Göran Persson instämde och beordrade före detta 

ambassadören Harald Hamrin att överlämna dokumenten 

till polackerna. Det fanns inte mycket. Troligen har inte allt 

bevarats. Det intressantaste var ett några sidor långt omnämnande 

av ”Katyńaffären” såsom svenskarna såg och ser på 

den. Svenskarna tror fortfarande på siffran 10 000 mördade 

i Katyńskogen under perioden april–juni 1940. Egentligen var 

det runt 4 500 polska officerare som mördades. Eftersom tyskarna 

visste att general Sikorski – premiärminister för polska 

exilregeringen i London – letade efter 12–14 000 försvunna 

officerare, så uppgav de 10 000, eftersom de förväntade sig 

att finna åtminstone så många kroppar. Dr. Burdenko, ledare 

för den s.k. Burdenko-kommissionen, föredrog tillsammans 

med författaren Aleksej Tolstoj, att acceptera den högre siffran 

för att lösa affären med de försvunna polska officerarna 

i dess helhet. 

Enligt sovjetiska dokument som president Boris Jeltsin överlämnade 

till Lech Wałęsa ska Lavrentij Berija – chef för NKVD 

– ha föreslagit Stalin massavrättning av drygt 20 000 polska 

officerare, gränsmilitärer och poliser. Hur många mördades 

egentligen? Det vet man inte. Familjerna sökte efter ca 

15 000 anhöriga. Lika många kroppar har man hittills funnit. 

I sin redogörelse understryker ambassadör Hamrin att i 

Katyńaffären var ”Sverige ingen aktiv aktör”. 

Det är sant, men Sverige, som neutralt land, hade en stor 

roll att spela i internationella Röda korset. I krigstid har företrädare 

för stridande länder endast passivt medlemskap i 

Röda korset. Det är de neutrala länderna som styr internationella 

Röda korsets beslut. Under andra världskriget var det 

Sverige och Schweiz som fattade beslut i internationella Röda 

korset. De övriga neutrala länderna, Spanien, Portugal och 

Irland, avstod från samarbete, och Turkiet, som ickekristet 

land, hörde över huvud taget inte till Röda korset och behövde 

inte ta ställning. Neutrala länder i Latinamerika lade sig inte 

szwedzcy mają o to do Polaków pretensje. Polacy i Francuzi 

do Szwedów o wojny napoleońskie. A świat wygląda jak 

wygląda. 

13 kwietnia 1943 roku uważa się za początek sprawy katyńskiej. 

Tego dnia Niemcy poinformowały świat o odkryciu grobów 

w katyńskim lasku. 60 lat później Anglicy i Amerykanie 

uznali, że mogą wreszcie ujawnić swoje zasoby archiwalne 

odnośnie zbrodni katyńskiej. Amerykanie przekazali Polsce 

kilka tysięcy stron dokumentów ze śledztwa, jakie w latach 

pięćdziesiątych ubiegłego wieku prowadził w sprawie zbrodni 

katyńskiej Kongres USA. Jak wiemy, było to w szczytowym 

okresie ”zimnej wojny”. Po kompromisie koreańskim wyników 

nie przekazano jednak do ONZ, jak to wpierw planowano, 

i dokumenty poszły do archiwum. Przekazane Polsce dokumenty 

brytyjskie z British reactions to the Katyn Massacre 

1943-2003 są znacznie ciekawsze. Brytyjski Foreign Office 

przyznał, że ze względów politycznych unikał oskarżenia 

Rosjan o zbrodnię w Katyniu, mimo iż dobrze wiedział, że 

zbrodnię tę popełniło NKWD. Oficjalną wersję, że nie ma 

wystarczających dowodów, by oskarżyć Moskwę, utrzymywali 

Anglicy jeszcze długo po rozpadzie ZSRR. 

W 2003 roku Kongres Polaków w Szwecji uznał, że Szwedzi też 

powinni otworzyć swoje archiwa odnośnie Katynia. Ówczesny 

premier Szwecji Göran Persson zgodził się z tym poglądem 

i polecił b. ambasadorowi Heraldowi Hamrinowi przekazanie 

Polakom posiadanych dokumentów. Nie było tego dużo. 

Prawdopodobnie nie wszystko się zachowało. Najciekawsze 

było parostronicowe omówienie „sprawy katyńskiej”, tak jak ją 

widzieli i widzą Szwedzi. Szwedzi nadal wierzą w liczbę 10000 

zabitych w lesie katyńskim w okresie kwiecień – czerwiec 1940. 

Tak naprawdę w Katyniu zamordowano ok. 4500 polskich oficerów. 

Ponieważ Niemcy wiedzieli, że generał Sikorski – 

premier polskiego rządu na uchodźstwie – poszukuje w Rosji 

12 do 14 tysięcy zaginionych oficerów, więc podali 10000, 

bo spodziewali się przynajmniej tyle ciał odnaleźć. Rosyjska 

Nadzwyczajna Komisja GPU (NKWD) pod przewodem dr. Burdeńki 

i Aleksego hr. Tołstoja też wolała przyjąć tę większą 

liczbę, żeby sprawę zaginionych polskich oficerów załatwić 

całościowo. 

Według dokumentów sowieckich, które prezydent Borys 

Jelcyn przekazał Lechowi Wałęsie, Ławrientyj Beria – szef 

NKWD – proponował Stalinowi zgładzenie ponad 20 tysięcy 

polskich oficerów, pograniczników i policjantów. Ilu naprawdę 

zamordowano ? Nie wiadomo. Rodziny poszukiwały ok. 15 

tysięcy. I tyle, jak dotychczas, odnaleziono ciał. W swoim 

sprawozdaniu ambasador Hamrin podkreśla, że w sprawie 

katyńskiej „Szwecja nie odegrała aktywnej roli” („Sverige 

ingen aktiv aktor”). 

Jest to prawda, chociaż Szwecja, jako kraj neutralny, miała 

do odegrania wielką rolę w Międzynarodowym Czerwonym 

Krzyżu. W czasie działań wojennych przedstawiciele krajów 

wojujących mają w MCK członkostwo bierne. Decyzjami MCK 

rządzą kraje neutralne. W drugiej wojnie światowej w MCK 

decydowały Szwajcaria i Szwecja. Pozostałe kraje neutralne: 

Hiszpania, Portugalia i Irlandia uchylały się od współpracy 

a Turcja, jako kraj niechrześciański, w ogóle do MCK nie 

należała i nie musiała zająć stanowiska. Neutralne kraje

Ameryki Łacińskiej do spraw europejskich też, jeśli mogły, to 

się nie wtrącały. O tym, że MCK sprawą katyńską się nie zajął 

– w praktyce zadecydowali Szwedzi. 

Rzecz w tym, że w czasie wojny MCK może podjąć się arbitrażu, 

gdy zwrócą się do niego dwie zainteresowane strony. 

We wspomnianym wypadku tak było. Do MCK zwrócili się 

Polacy (rząd emigracyjny w Londynie) i Niemcy. Nic nie stało 

arbitrażowi na przeszkodzie. Posiedzenie w sprawie zbrodni 

katyńskiej zaplanowano na 20 kwietnia 1943 roku. Data posiedzenia, 

jak i w ogóle zamiar rozpatrywania sprawy nie były 

podane do wiadomości publicznej. Jednak Rosjanie dowiedzieli 

się o tym w porę. Jest domniemanie, że przeciek nastąpił 

ze strony szwedzkiej. W każdym razie ZSRR zdążył w porę 

wystąpić ze swoim démarche. Jako trzecia strona zainteresowana 

nie godził się na arbitraż. 

Delegacja szwedzka zaproponowała wstrzymanie obrad do 

wyjaśnienia. W międzyczasie Churchill zmusił Sikorskiego 

do wycofania skargi polskiej z MCK i sprawa pozostała w zawieszeniu 

na 50 lat. 

Władze sowieckie triumfowały. I poza totalnym zaprzeczeniem 

swojego udziału w zbrodni katyńskiej stosowały też 

dezinformacje. Między innymi produkowały różne fałszywki, 

rzekome dokumenty katyńskie, które to dokumenty później 

łatwo dementowały rzucając tym samym cień na dokumenty 

prawdziwe. Majstersztykiem było podrzucenie Amerykanom 

(w czasie prowadzonego przez nich katyńskiego śledztwa) 

fałszywego świadka, który zamaskowany (w kapturze a’la Ku 

Klux Klan) występował w Kongresie USA. Miał to być naoczny 

świadek, który siedząc na drzewie w lasku katyńskim oglądał 

egzekucję. Jego zeznania nadawane były w tłumaczeniu polskim 

przez Głos Ameryki. W swoją opowieść wplótł on 

łatwe do zdemaskowania kłamstwa i naturalnie zaszkodził 

prowadzonemu śledztwu. 

Nota-bene w tym czasie odnalazł się prawdziwy świadek 

w Londynie i zaraz po ujawnieniu go został porwany i zaginął. 

Nie odnaleziono nawet jego ciała. 

Szwecja ma jeszcze inny udział w sprawie katyńskiej. Zbiegiem 

okoliczności to w Szwecji udało się zdemaskować tzw. 

Chatyń. Biuro Radia Wolna Europa w Sztokholmie otrzymało 

od pani Elizabeth Klockare (z domu Elżunia Seko) wydany 

po angielsku album o Chatyniu. Album ten został przekazany 

dyrektorowi RWE Janowi Nowakowi, który sprawę wyjaśniał. 

Chatyń w transkrypcji angielskiej pisze się Khatyn. A Chatyń 

to położona niedaleko Katynia wioska, gdzie Niemcy wymordowali 

współpracującą z partyzantami rodzinę Kamińskich. 

Tym Kamińskim wybudowano mauzoleum z odpowiedniemi 

tablicami informacyjnymi. Gdy jakiś cudzoziemiec pytał się 

o Katyń to przywożono go do Khatynia (Chatynia). Dał się 

na to nabrać nawet prezydent Nixon. Gdy Nixon jechał 

z oficjalną wizytą do ZSRR to Kongres Polonii Amerykańskiej 

(największa organizacja Polaków w USA) prosił go, by złożył 

kwiaty na grobach w Katyniu i Nixon złożył je w Chatyniu 

i wpisał się tam do księgi pamiątkowej. 

Ze Szwecją wiąże się także tzw. „Raport Martiniego”. Sprawę 

tę opisał w 1975 w londyńskich Wiadomościach Józef 

Mackiewicz przy okazji analizowania innego falsyfikatu: 

heller, om de slapp, i europeiska angelägenheter. I praktiken 

var det Sverige som beslutade att internationella Röda korset 

inte skulle ta sig an Katyńaffären. 

Saken är den att i krigstid kan Röda korset åta sig skiljedomar 

om två berörda parter vänder sig dit. Så var det i nämnda 

fall. Polacker (exilregeringen i London) och tyskar vände sig 

till Röda korset. Ingenting stod i vägen för en skiljedom. Ett 

sammanträde om Katyńmassakern var planerat till den 20 

april 1943. Varken datum för sammanträdet eller avsikten att 

överhuvud taget granska saken offentliggjordes. Men ryssarna 

fick ändå reda på det i tid. En gissning är att läckan kom från 

den svenska sidan. I alla fall hann Sovjetunionen komma med 

sin démarche i tid. Som tredje berörda part gick man inte med 

på en skiljedom. 

Den svenska delegationen föreslog att överläggningarna 

skulle stoppas för en förklaring. Under tiden tvingade Churchill 

Sikorski att dra tillbaka det polska klagomålet från Röda 

korset och saken blev hängande i luften i femtio år. 

De sovjetiska makthavarna triumferade. Och förutom att 

totalt förneka sitt deltagande i Katyńmassakern tog de även 

till desinformation. Bland annat producerade de olika falsarier, 

påstådda Katyńdokument som de senare lätt dementerade 

och därmed kastade en skugga även över de riktiga dokumenten. 

Deras mästerstycke var att lämna ett falskt vittne till amerikanerna 

(när de höll på att utreda Katyńaffären), som framträdde 

maskerad (i en Ku Klux Klanliknande kåpa) i USA:s 

kongress. Ögonvittnet skulle ha suttit i ett träd i Katyńskogen 

och sett avrättningarna. Hans vittnesbörd sändes i polsk översättning 

av Voice of America. I sin berättelse hade han flätat 

in lögner som var lätta att avslöja och naturligtvis var hans 

vittnesmål till stort förfång för utredningen. 

Nota bene återfanns ett riktigt vittne i London och strax 

efter att han gett sig till känna rövades han bort och försvann. 

Man har inte ens återfunnit hans kropp. 

Sverige har också en annan medverkan i Katyńaffären. Av 

en tillfällighet var det i Sverige som det så kallade Chatyń 

avslöjades. Radio Free Europe i Stockholm fick ett album på 

engelska om Chatyń av Elisabeth Klockare. Albumet överlämnades 

till chefen för Radio Free Europe, Jan Nowak, som 

förklarade saken. Chatyń skrivs Khatyn med engelsk transkription. 

Och Chatyń är en liten by som ligger i närheten 

av Katyń och där tyskarna mördade familjen Kamiński för 

att de samarbetat med partisanerna. Till familjens minne lät 

man bygga ett mausoleum med passande informationsskyltar. 

När någon utlänning frågade efter Katyń fördes han eller hon 

till Khatyn (Chatyń). Till och med president Nixon fördes 

bakom ljuset. När Nixon åkte på officiellt besök till Sovjet 

ombads han av Polska kongressen i USA (den största polska organisationen 

i landet) att lägga blommor på gravarna i Katyń 

och Nixon lade dem i Chatyń och skrev i minnesboken. 

Även den s.k. Martinirapporten har ett samband med Sverige. 

Józef Mackiewicz skrev om fallet 1975 i Londonbaserade 

tidningen ”Wiadomości“ när han analyserade en annan förfalskning: 

ett förment dokument från NKVD i Minsk som just 

”återfunnits”. Mackiewicz skrev: ”En av de mest effektiva förfalskningarna 

av den här typen fabricerades av en landsman i

Sverige. Han reste därefter till Argentina. 1948 offentliggjorde 

han i den svenska dagstidningen Dagens nyheter ett osannolikt 

kompilat om en viss Martini. Denne Martini, advokat 

från Kraków och sedermera mördad, påstås på Bierutregeringens 

(Bierut var kommunistledare i Polen på 40- och 50talet) 

order ha inlett en ”polsk” förundersökning om Katyń. 

Han reste till mordplatsen, grävde med egna händer upp gravar, 

granskade dokument från NKVD i Minsk och – istället för 

att fastställa att det var tyskarna som låg bakom, vilket Bierut 

ville – namngav han till och med de autentiska förövarna. 

Här följer en uppräkning: Lew Rybak, Abraham Bomsowicz 

… osv. Om man förbiser höjden av naivitet, att de sovjetiska 

makthavarna skulle tillåta en advokat från Kraków att gräva i 

Katyńgravarna eller i NKVD:s arkiv (!), är det lätt att fastställa 

att upphovsmannen bakom ”sensationen” inte har fått namnen 

från den påstådda Martini utan helt enkelt skrivit av från 

dem, till och med i samma ordning, från fem år gamla tyska 

propagandaflygblad från 1943. Den amerikanske journalisten 

och grundaren av Katyńkommittén, Julius Epstein, lät sig luras 

av artikeln i DN och i sina artiklar som översatts till flera 

språk har han nämnt historien och spridit den vitt och brett. 

Efter förklaringar erkände Epstein sitt fatala misstag i ett brev 

till mig, men ändå spökade Martiniaffären länge i världspressen” 

– så långt Józef Mackiewicz som också tillade att det inte 

saknas äkta dokument och redogörelser om Katyń, det enda 

som saknas är en oberoende kommission eller domstol som 

vill ta sig an affären. 

Artikeln i Dagens Nyheter var undertecknad med en pseudonym 

och det har inte gått att fastställa vem som skrev den. 

Men dr Roman Martini har verkligen existerat – han var inte 

advokat utan åklagare. Som en av få jurister från tiden före 

kriget accepterade han ett ämbete hos kommunisterna. Han 

blev skjuten, förmodligen av motståndsrörelsen, för kollaboration 

med Polska arbetarpartiet (kommunistpartiet). 

I det skvalleraktiga Kraków uppstod en legend eftersom 

familjen Martini var en förtjänstfull och högaktad familj i sta- 


Ekshumacja w lesie katyńskim, 1943 

Utgrävningar i Katyńskogen, 1943 

„odnalezionego” właśnie wtedy rzekomego dokumentu 

z mińskiego NKWD. Mackiewicz pisał: „Jeden z najskuteczniejszych 

falsyfikatów tego typu był spreparowany 

przez pewnego rodaka w Szwecji. Rodak ów wywędrował 

następnie do Argentyny. Ogłosił on w r. 1948 w szwedzkim 

pismie Dagens Nyheter niesamowitą kompilację o niejakim 

Martinim. Ten to Martini, adwokat z Krakowa, później 

zamordowany, miał rzekomo na polecenie rządu Bieruta 

(komunistyczny przywódca Polski w latach 40-tych i 50tych 

XX w.) wszcząć „polskie” śledztwo w sprawie Katynia. 

Pojechał na miejsce mordu, na własną rękę rozkopywał groby, 

przeglądał dokumenty w mińskim NKWD i – zamiast ustalić, 

że to zrobili Niemcy, jak chciał Bierut – ustalił nawet nazwiska 

autentycznych oprawców. Tu następuje ich wyliczenie: 

Lew Rybak, Chaim Finberg, Abraham Bomsowicz… itd. 

Pomijając już szczyt naiwności, aby władze sowieckie mogły 

zezwolić adwokatowi z Krakowa ryć się na własną rękę w grobach 

katyńskich, lub archiwach NKWD(!) – na podstawie 

konfrontacji z niemiecką ulotką propagandową z roku 1943, 

łatwo dało się ustalić, że nazwiska te, bo nawet w identycznej 

kolejności, autor „rewelacji” zaczerpnął nie od rzekomego 

Martiniego, a po prostu przepisał z ulotki sprzed pięciu lat. 

Na artykuł DN dał się nabrać amerykański dziennikarz 

i twórca pierwszego Komitetu Katyńskiego, Juliusz Epsztejn, 

i w swoich w wielu językach publikowanych artykułach, 

przytoczył tę fantastyczną historię rozgłaszając ją szeroko. Po 

wyjaśnieniach, w liście do mnie pan Epsztejn przyznał się 

do fatalnego błędu, niemniej „afera Martini” pokutowała 

długo w prasie światowej” – tyle Józef Mackiewicz, który 

dodał jeszcze, że w sprawie Katynia nie brakuje prawdziwych 

dokumentów i relacji, brakuje tylko niezależnej komsji lub 

sądu, które by chciały sprawą się zająć. 

Artykuł w Dagens Nyheter podpisany był pseudonimem, 

kto był autorem nie udało się ustalić. Ale dr Roman Martini 

istniał naprawdę – nie był adwokatem tylko prokuratorem. 

Jako jeden z niewielu przedwojennych prawników przyjął 

funkcję od komunistów. Został zastrzelony, prawdopodobnie

przez podziemie, za kolaborację z komunistyczną Polską Partią 

Robotniczą. 

W plotkarskim Krakowie powstała legenda dlatego, że 

rodzina Martinich była dla miasta zasłużoną i poważaną. Po 

1989 r., w wolnej Polsce, powstało dużo nowych legend. Każdy 

może pisać i mówić, co chce. A sprawą katyńską ze względów 

emocjonalnych zajmują się często nieprofesjonaliści. Swego 

czasu gościliśmy w Szwecji profesora Stanisława Swianiewicza, 

jednego z tych oficerów, których w ostatniej chwili odłączono 

od transportu wjeżdzającego w las katyński. Profesor Swianiewicz 

jest autorem doskonałej książki W cieniu Katynia. 

Wbrew tytułowi nie jest to opis zbrodni, a tylko rozważania 

politologiczne. Profesor uważał, że nie należy stawiać pytania 

KTO?, bo to wszyscy wiedzą (chyba że nie chcą wiedzieć), lecz 

pytanie DLACZEGO? Nie musieli mordować, mogli zesłać 

do łagrów, na przykład. Profesor Swianiewicz był zdania, że 

o wymordowaniu polskich oficerów zadecydowało podstępne, 

nieformalne śledztwo, z którego NKWD wyciągnęło wnioski 

ostateczne. Zesłanie polskich oficerów do łagrów nie miało 

sensu. Ludzi do wyrębu lasów Rosjanie mieli dość natomiast 

w pełni sił witalnych polscy oficerowie, jako element buntowniczy 

mogli być niebezpieczni – szczególnie w czasie źle 

idącej Stalinowi wojny fińskiej. W tym czasie odnotowano 

w łagrach bunty. Zwrócili na to obecnie uwagę historycy 

polscy m. in Andrzej Gass. 

Ale wciąż pokutują różne teorie, na przykład, że Stalin chciał się 

zemścić na oficerach za klęskę w wojnie polsko-bolszewickiej w 

1920 r. Tyle tylko, że większość zamordowanych z wojną polskobolszewicką 

nie miała nic wspólnego, w odróżnieniu od generała 

Władysława Andersa i innych wyższych oficerów, których Stalin 

oszczędził, a którzy wyróżnili się w tamtej wojnie. 

Kolejna teoria – że Niemcy z Sowietami uzgodnili wymordowanie 

polskiej inteligencji – pochodzi z PRL, z „przerobionej” 

mowy Hitlera do generałów z dnia 22 sierpnia 1939. 

10 

den. Efter 1989 uppstod i det fria Polen många nya legender. 

Alla kunde skriva och säga vad de ville. Och av emotionella 

skäl är det ofta lekmän som ägnar sig åt Katyń. I sinom tid 

gästades Sverige av professor Stanisław Swianiewicz, en av de 

officerer som i sista stund avskiljdes från transporten som var 

på väg till Katyńskogen. Professor Swianiewicz har skrivit 

en utmärkt bok, I skuggan av Katyń. Trots titeln är det ingen 

beskrivning av brottet utan en statsvetenskaplig betraktelse. 

Professorn ansåg att man inte bör fråga sig VEM?, för det vet 

alla (fast de kanske inte vill veta), utan fråga VARFÖR? De 

hade inte behövt mörda dem, de hade kunnat skicka dem 

till läger, till exempel. Professor Swianiewicz var av den uppfattningen 

att NKVD drog extrema slutsatser av en försåtlig, 

inofficiell utredning vilket avgjorde mordet på de polska officerarna. 

Att skicka de polska officerarna till läger var meningslöst. 

Till att hugga skog hade ryssarna tillräckligt med 

folk. Polska officerare, fulla av vitala krafter, kunde däremot 

vara farliga som upprorselement – i synnerhet under finska 

vinterkriget som gick dåligt för Stalin. Vid samma tid förekom 

uppror i lägren. Detta har uppmärksammats på sistone 

av polska historiker, bl a. Andrzej Gass. 

Men fortfarande florerar olika teorier, t ex att Stalin ville 

hämnas på officerarna för nederlaget i det polsk-ryska kriget 

1920. Det är bara det att de flesta mördade inte hade någonting 

med det polsk-ryska kriget att göra, till skillnad från general 

Władysław Anders och andra höga officerare som Stalin 

skonade, och som hade utmärkt sig i det kriget. 

Nästa teori – att tyskarna samordnade mördandet av den 

polska intelligentian med ryssarna – uppstod i Folkrepubliken 

Polen, från ett ”omarbetat” tal som Hitler höll till sina 

generaler den 22 augusti 1939. Talet, i egenskap av ett Nürnbergdokument, 

är offentligt och gavs till och med ut i trogen 

översättning i Polen 1947, vilket är förbluffande eftersom 

Hitler bl.a. sade: ”Det finns bara tre stora statsmän i Europa, 


Ekshumacja w lesie katyńskim, 

1943 

Utgrävningar i Katyńskogen, 

1943

Mussolini, Stalin och jag. […] Därför har jag beslutat att följa 

Stalin och med stor förnöjelse får jag om bara några dagar 

trycka hans hand vid den gemensamma tysk-ryska gränsen.” 

Den meningen trycktes naturligtvis aldrig mer i Folkrepubliken 

Polen. Däremot åberopade man ofta själva talet på olika 

propagandaförlag, efter att man ändrat Hitlers ord. Hitler 

sade att målet med kampanjen var att förstöra motståndarens 

levande styrkor (dvs. armé), och inte bara nå fram till en 

viss linje. I de följande ”förbättringarna” byttes armé ut mot 

kvinnor och barn, och man lade till dödskallar (symbol för 

3:e SS-divisionen under andra världskriget) som skulle mörda 

dessa kvinnor och barn. Med tanke på att Hitler höll sitt 

tal till Wehrmachts generaler måste man vara mycket naiv 

för att tro på denna ”förbättrade” version av talet. Oavsett 

vad Hitler ville och tänkte visste han vad han skulle säga till 

vem. Här måste tilläggas att en officersuniform skyddade till 

och med polska judiska officerare i tysk fångenskap (man 

bör minnas att före kriget skrevs trosbekännelse in i mönstringsböckerna). 

Så är vi framme vid de så kallade avtalen. Här har vi att göra 

med så kallade moderna falsifikat. Det är svårt att säga varför 

folk producerar sådant. I slutet av 1939 ägde ett möte mellan 

representanter för NKVD och Gestapo rum i Zakopane. Historikern 

Paweł Zaremba fick på sextiotalet tillgång till dokument 

från mötet. I dessa dokument fanns inget märkvärdigt. 

Representanter på mellannivå diskuterade befolkningsutväxling 

och tyskarna förband sig att inte tolerera polsk verksamhet 

som var riktad mot Sovjet och ryssarna att inte tolerera 

verksamhet riktad mot Tredje riket. Och det var allt. Efter 

fyrtio år publicerades rena rama påhitten om mötet på två 

hela sidor i dagstidningen ”Nasz Dziennik”. Artikeln var illustrerad 

med bilder som visade villan där mötet ägt rum och 

det fanns en påhittad lista över deltagarna på konferensen som 

sträckte sig över flera dagar. Man uppgav till och med vem 

som hade suttit bredvid vem. På hedersplats satt: den kände 

judehataren Adolf Eichmann och judinnan Eichmann från 

NKVD. Vi behöver väl inte tillägga att Eichmann inte var i 

Zakopane vid det tillfället och att ”judinnan Eichmann från 

sovjetisk NKVD” överhuvud taget inte existerade? På konferensen 

skulle man ha samordnat den totala utplåningen av 

polacker. Riktiga historiker bryr sig inte om att polemisera 

med ”Nasz Dziennik” och dumheterna sprids av radiostationen 

Radio Maryja. 

Ständigt upprepas också historien om hur Göring log ironisk 

i Nürnberg när ryssarna anklagade tyskarna för massmorden 

i Katyń och hur en rysk åklagare då sköt mot honom 

och skadade Rudolf Hess i armen. Och så vidare, och så vidare. 

Dessa historier som är lätta av kontrollera främjar inte 

Katyńaffären. Den store Polenvänner lord Louis FitzGibbon 

ägnade en rad artiklar och två böcker åt massmorden i Katyń 

i ledande anglosaxiska tidskrifter. 

En av dem heter Katyń, ett brott utan motstycke. För honom 

handlade det inte om att man mördade krigsfångar, eller om 

offrens antal, för vi känner till betydligt större massakrer. 

Katyń var enligt honom ett brott utan motstycke därför att 

alla opartiska observatörer i god, men oftast ond tro höll med 

Mowa ta, jako dokument norymberski jest ogólnie dostępna 

i nawet w 1947 była drukowana w wiernym przekładzie 

w Polsce, co było zdumiewające ponieważ Hitler mówił 

tam m.in.: ”Jest tylko trzech wielkich mężów stanu w Europie, 

Mussolini, Stalin i ja. (…) Dlatego postanowiłem iść ze 

Stalinem i z wielką satysfakcją już za parę dni uścisnę dłoń 

Stalina na wspólnej niemiecko-rosyjskiej granicy”. To zdanie 

naturalnie nigdy więc w PRL nie było już drukowane. Natomiast 

na samą mowę powoływano się często w różnych propagandowych 

wydawnictwach zmieniając słowa Hitlera. 

Hitler mówił, że celem kampanii jest zniszczenia żywych sił 

(wojska) przeciwnika, a nie tylko dojście do określonej linii. 

W kolejnych „ulepszeniach” wojsko zamieniona na kobiety i 

dzieci i dodano oddziały trupich główek (symbol trzeciej dywizji 

SS w czasie II wojny światowej), które mają te kobiety 

i te dzieci wymordować. Zważywszy, że mowę swoją Hitler 

wygłaszał do generałów Wehrmachtu to trzeba być bardzo 

naiwnym, by uwierzyć w tą „ulepszoną” wersję tej mowy. Bez 

względu na to, co chciał i co myślał Hitler wiedział on, co i do 

kogo powiedzieć. Tu warto dodać, mundur oficerski obronił 

w niewoli niemieckiej nawet polskich oficerów Żydów (a trzeba 

pamiętać, że przed wojną w książeczkach wojskowych wpisywano 

wyznanie). 

No i doszliśmy do tzw. umowy. Tu już mamy do czynienia 

z fałszywką współczesną. Po co ludzie takie rzeczy produkują 

– trudno powiedzieć. Pod koniec roku 1939 odbyło 

się w Zakopanem spotkanie przedstawicieli NKWD i Gestapo. 

Do dokumentów z tego spotkania dotarł w latach 

sześćdziesiątych ubiegłego wieku historyk Paweł Zaremba. 

W dokumentach tych nie było nic nadzwyczajnego. Spotkali 

się przedstawiciele średniego szczebla i omówili zasady 

wymiany ludności oraz Niemcy zobowiązali się nie tolerować 

działalności Polaków skierowanej przeciwko ZSRR 

a Rosjanie przeciw III Rzeszy. I to wszystko. Po czterdziestu 

latach ukazała się na dwóch bitych stronach Naszego 

Dziennika konfabulacja na temat tego spotkania. Artykuł 

zaopatrzono zdjęciami willi, w której odbyło się spotkanie 

i podano zmyśloną listę uczestników konferencji, którą rozciągnięto 

do paru dni. Podano nawet, kto obok kogo siedział. 

Na honorowym miejscu zasiedli: znany żydożerca 

Adolf Eichmann i Żydówka Eichmann z NKWD. Nie trzeba 

dodawać że Adolfa Eichmanna nie było wtedy w Zakopanym 

a „Żydówka Eichmann z NKWD” w ogóle nie istniała. Na tej to 

konferencji miano uzgodnić totalną eksterminację Polaków. 

Historycy z prawdziwego zdarzenia nie polemizują z artykułami 

z Naszego Dziennika i bzdura idzie w świat nagłaśniana przez 

Radio Maryja. 

Ciągle powtarza się też historyjkę, jak to Göring w Norymberdze 

uśmiechnął się ironicznie na sowieckie oskarżenia 

Niemców o mord katyński i jak to wtedy sowiecki prokurator 

strzelił w jego kierunku i zranił Rudolfa Hessa w rękę. I tak 

dalej, i tak dalej. Te wszystkie łatwe do sprawdzenia historyjki 

nie służą dobrze „sprawie katyńskiej”. Wielki 

przyjaciel Polaków lord Louis FitzGibbon poświęcił nagłośnieniu 

zbrodni katyńskiej szereg artykułów w czołowych 

periodykach anglosaskich oraz dwie książki. 

11

Foto: wikimedia.org Ekshumowane zwłoki w lesie katyńskim, 1943. 

En utgrävd lik i Katyńskogen, 1943 

Jedną z nich zatytułował: Katyń zbrodnia bez precedensu. Nie 

chodziło mu o wymordowanie jenców, bo to się już nie raz 

zdarzało, ani o liczbę ofiar, bo znamy znacznie większe masakry. 

Katyń według niego był zbrodnią bez precendensu dlatego, 

że wszyscy „bezstronni” obserwatorzy w dobrej i, częściej, 

w złej wierze przytakiwali mordercy. Zacytujmy Louisa Fitz- 

Gibbona: ”Sprawa mordu katyńskiego jest od kwietnia 1943 

roku przedmiotem stałego sztucznie wywoływanego zamieszania 

i tuszowania przedsięwziętego przez jej sprawców, a wspomaganego 

przez innych, dla których prawda była niewygodna 

i niezgodna z tym, co się nazywa 

”. 

Wszyscy mamy możliwość skonfrontowania wszelkich 

„rewelacji” z rzetelnym filmem dokumentalnym produkcji 

niemiecko-polskiej Geheimsache Katyn. Der Massenmord 

und die Propagandalüge (Tajemnica Katynia. Mord masowy 

i kłamstwa propagandy). W filmie tym pokazano, w jaki 

sposób Roosevelt i Churchill wspierali Stalina, jak od razu 

przyjęli jego wersję. Duże wrażenie robi informacja o zniszczeniu 

przez administrację amerykańską dokumentów katyńskich 

dostarczonych przez naocznego świadka pierwszej 

ekshumacji. Film nakręcono z udziałem telewizji polskiej 

i francuskiej w roku 1993 i był on emitowany przez szereg 

telewizji. Telewizja Polska nadała go parokrotnie, a mimo to 

różne fałszywki straszą nas nadal. 

Tragiczna katastrofa pod Smoleńskiem nagłośniła sprawę 

Katynia w sposób taki, jak nigdy. Wstrząśnięte tą katastrofą 

(a może życzliwe nam?) władze rosyjskie obiecały odtajnienie 

wszystkich dokumentów katyńskich. Jeśli tak się stanie 

– kłamstwo katyńskie przejdzie do lamusa. ❖ 

12 

Ludomir Garczyński-Gąssowski 


Beria proponuje Stalinowi wymordowanie polskich oficerów 

Berijas förslag till Stalin beträffande avrättning av polska officerare 

mördarna. Vi citerar Louis Fitzgibbon: ”Katyńmassakern är 

sedan april 1943 föremål för en konstgjord kalabalik och en 

mörkläggning genomförd av förövarna och med gott bistånd 

av andra, för vilka sanningen var obekväm och oförenlig med 

det som kallas ’politisk realism’.” 

Alla har vi möjlighet att konfrontera allehanda ”sensationer” 

med den gedigna tysk-polska dokumentärfilmen Geheimsache 

Katyn. Der Massenmord und die Propagandalüge (Katyns hemlighet. 

Massmordet och propagandalögnen). I filmen visas på vilket 

sätt Roosevelt och Churchill stödde Stalin, hur de genast 

accepterade hans version. Stort intryck gör informationen om 

hur den amerikanska administrationen förstörde dokument 

från Katyń som överlämnades av ett ögonvittne till den första 

uppgrävningen av massgravarna. Filmen är inspelad 1993 med 

deltagande av polsk och fransk television och har visat på teve 

i en rad olika länder. Polsk television har visat den flera gånger, 

men trots det spökar fortfarande olika falsifikationer. 

Den tragiska katastrofen utanför Smolensk har gett 

Katyńaffären mer uppmärksamhet än någonsin. De ryska makthavarna, 

skakade av katastrofen (och kanske välvilligt inställda?), 

har lovat att släppa alla Katyńdokument. Om det blir så 

hamnar Katyńlögnen på sophögen. ❖ 

Ludomir Garczyński-Gąssowski

Szwedzka dyplomacja 

wobec sprawy katyńskiej (1943 – 1975) 

Den svenska diplomatin 

inför Katyń (1943–1975) 

Paweł Jaworski 

Szwecja bezpośrednio w sprawę katyńską nie była zamieszana. 

Dyplomacja zachowała daleko posuniętą powściągliwość. 

Kiedy Niemcy zaczęli kompletować międzynarodową 

komisję ekspertów do zbadania grobów katyńskich, 

m.in. zaproponowali uczestnictwo w niej szwedzkiemu lekarzowi 

Erikowi Karlmarkowi. Jednak po konsultacji u premiera 

Pera Albina Hanssona, Karlmark wyjaśnił Niemcom, że nie 

sądzi, aby mógł przyjąć taką misję bez oficjalnego upoważnienia 

ze strony szwedzkiej. Szef Wydziału Politycznego UD 

Söderblom wyjaśnił 27 kwietnia 1943 r. przedstawicielowi poselstwa 

niemieckiego, że Szwecja nie ma najmniejszej ochoty 

być wciągniętą w tę kwestię poza Międzynarodowym Czerwonym 

Krzyżem. Tym samym uznał sprawę za zamkniętą. 

Dzień później poseł szwedzki w Londynie Björn Prytz 

wysłał do UD wiadomość, że z pewnego źródła wie, iż Brytyjczycy 

i Amerykanie, którzy pośredniczą w załagodzeniu 

sporu polsko-sowieckiego, próbują nakłonić Stalina, aby 

zadowolił się wycofaniem przez rząd polski wniosku o zbadanie 

sprawy Katynia przez Międzynarodowy Czerwony Krzyż. 

Przekonywali, żeby Moskwa wycofała się z żądania rekonstrukcji 

polskiego gabinetu, ponieważ to może zaszokować 

innych sąsiadów Związku Sowieckiego i wspomóc niemiecką 

propagandę wojenną, nawołującą do walki z Armią Czerwoną 

do ostatniego żołnierza. 

Dopiero na początku maja poseł w Moskwie Vilhelm 

Assarsson wysłał do centrali raport, w którym omawiał okoliczności 

zerwania stosunków polsko-sowieckich. Według 

Assarssona rozwój tych stosunków musiał budzić zainteresowanie 

z dwóch powodów: pierwszy wiązał się ze stosunkiem 

władz sowieckich do rządu polskiego i do Polaków na obszarze 

ZSRR; po drugie, powstało pytanie, czy zerwanie to 

może być uważane za symptomatyczne dla władz sowieckich 

i ich dążeń wobec sąsiednich mniejszych krajów w okresie 

powojennym. Szwed przewidywał, że Stalin „dąży do tego, 

aby otoczyć się państwami formalnie niepodległymi, które 

będą współpracować ze Związkiem Sowieckim i w żadnym 

wypadku nie wystąpią przeciwko takiej polityce”. 

Sverige har inte varit direkt inblandat i Katyńfrågan. Diplomatin 

hölls på mycket återhållsam nivå. När tyskarna 

började sätta ihop en internationell expertkommission 

för att undersöka Katyńgravarna, bjöd de in bl.a. den svenske 

läkaren Erik Karlmark. Efter samråd med statsministern 

Per Albin Hansson förklarade Karlmark för tyskarna att han 

kände sig förhindrad att acceptera inbjudan utan ett officiellt 

uppdrag från den svenska sidan. Staffan Söderblom, chef för 

UD:s politiska avdelning, förklarade den 27 april 1943 för den 

tyska legationens företrädare att Sverige inte hade en minsta 

lust att bli involverat i detta sammanhang på annat sätt än 

genom Internationella Röda Korset. Därmed ansåg han frågan 

vara färdigbehandlad. 

Björn Prytz, Sveriges sändebud i London, underrättade 

dagen därpå UD om att britterna och amerikanerna enligt 

pålitlig källa hade engagerat sig i medlingen i den polsksovjetiska 

konflikten och försökte förmå Stalin att nöja sig 

med att den polska regeringen drar tillbaka sin begäran om 

Katyńundersökning i Internationella Röda Korsets regi. Man 

uppmanade Moskva att låta bli att kräva polsk regeringsombildning 

då sådan utveckling skulle kunna skrämma Sovjetunionens 

andra grannar och gynna den tyska krigspropagandan 

vars budskap var att strida mot Röda Armén till sista 

man. 

Först i början av maj skickade sändebudet i Moskva Vilhelm 

Assarsson en rapport till Stockholm där han behandlade 

omständigheterna kring de avbrutna polsk-sovjetiska relationerna. 

Enligt Assarsson var denna utveckling intressant av 

två skäl. Dels var den belysande för den sovjetiska regimens 

inställning till den polska regeringen och till polacker som 

uppehöll sig i Sovjetunionen, dels väckte den frågan om avbrottet 

i relationerna kunde betraktas som symtomatiskt för 

de sovjetiska avsikterna gentemot de mindre grannländerna 

när väl kriget skulle vara över. Assarsson menade att Stalins 

avsikt var att omge sig med formellt suveräna stater som skulle 

samarbeta med Sovjetunionen och under inga omständigheter 

gå emot dess politik. 

1

Widać, że dyplomacja szwedzka przyjmowała i rozpatrywała 

kwestię katyńską i jej dyplomatyczne konsekwencje w sze rokim 

kontekście europejskim. Komentarz Assarssona na pewno 

był odczytywany w Sztokholmie nie tylko jako wróżba dla 

Polski, krajów bałtyckich i Bałkanów, ale i dla Finlandii, w 

1943 r. wciąż zaangażowanej w wojnie po stronie Niemiec. Z 

korespondencji Assarssona wynika też, że Szwedzi podzielali 

opinię aliantów na temat polityki rządu polskiego, która w 

ich oczach była „nierozsądna i nierealistyczna zarówno w kwestii 

granicznej, jak i w kwestii masowego mordu [w Katyniu]”, 

bowiem jest „wodą na młyn” propagandy Goebbelsa. Assarsson 

powtarzał za kręgami dyplomatycznymi w Moskwie, 

że nikt nie wierzy w utworzenie przez Stalina polskiego 

rządu marionetkowego, ale równocześnie nikt nie wyobrażał 

sobie, aby sowiecki dyktator pozwolił na powrót do Warszawy 

gen. Władysławowi Sikorskiemu jako szefowi rządu. 

W każdym razie zawirowania wokół Katynia były w Sztokholmie 

dokładnie analizowane, co widać też na łamach prasy 

z tego okresu. 

Chyba wszystkie dzienniki podały informację o jednoczesnym 

wpłynięciu do Genewy próśb niemieckiej i polskiej 

o zbadanie sprawy masowych grobów w Katyniu, 

ale tylko komentatorzy prohitlerowscy i komunistyczni uznali 

tę wiadomość za propagandowy szlagier. Christer Jäderlund 

na łamach „Stockholms-Tidningen” ironizował, że „Berlin 

wita z zadowoleniem polski apel do Międzynarodowego 

Czerwonego Krzyża” (Berlin välkommnar Polens appel till 

Int. Röda Korset). Jeszcze dosadniejszy był komunistyczny 

„Ny Dag”, w którym ukazał się artykuł pt. Zorganizowana 

współpraca między Sikorskim i Hitlerem zdemaskowana (Organiserat 

samarbete mellan Sikorski och Hitler avslöjas). 

Postawę antyniemiecką przybrał tygodnik „Nu”, na którego 

łamach Gunnar Westin Silverstolpe opublikował cykl 

artykułów o Katyniu, począwszy od numeru 26 z 30 kwietnia. 

Dowodził, że wątpliwości budzi zarówno liczba 10 tys. ofiar 

(podczas gdy rząd polski ogłosił, że poszukuje ok. 8300 oficerów) 

oraz dobry stan zachowania mundurów. W następnym 

artykule Silverstolpe deprecjonował osoby, które wzięły udział 

w badaniu ciał zamordowanych, podważając ich kwalifikacje i 

zarazem metody badania daty zbrodni. Zasugerował nawet, że 

Niemcy zaczynają się wycofywać ze swoich oskarżeń, bo nie 

są w stanie udowodnić, że to nie ich zbrodnia. Kilka tygodni 

później ukazał się kolejny artykuł, w odpowiedzi na protest 

historyka fińskiego Erika Hornborga przeciwko dwóm poprzednim 

tekstom popierającym stanowisko sowieckie. Silverstolpe 

konsekwentnie bronił swych opinii. Podał przykłady 

innych fałszerstw propagandy niemieckiej i stosowanych przez 

hitlerowców scenariuszy manipulacji. 

Inny ton przybrał nazistowski „Dagsposten”, przywołując 

świadectwo Finów, którzy byli w Katyniu. Przeprowadzono 

wywiad z prof. Hermanem Gummerusem, który wypowiadając 

się jako reprezentant fińskiej opinii publicznej, głęboko poruszonej 

wiadomościami z Katynia, podkreślił, że nie może 

zrozumieć szwedzkiej mentalności, która nakazuje ukrywać 

informacje o tym, co się naprawdę stało i pokazywać bolszewików 

w nowej, czystej postaci. Tymczasem według Gummerusa 

pogląd, że bolszewizm przeszedł jakąś ewolucję, był 

1 

Det är uppenbart att den svenska diplomatin betraktade 

Katyńfrågan och dess politiska konsekvenser i ett bredare 

europeiskt sammanhang. Assarssons kommentar tolkades i 

Stockholm med säkerhet som en profetia inte bara för Polen, 

Baltikum och Balkan utan även för Finland som 1943 fortfarande 

stod vid Tysklands sida. Av Assarssons rapportering 

framgår även att svenskarna delade de allierades åsikt om den 

polska regeringens politik som i deras tycke var oförståndig 

och orealistisk i gränsfrågan såväl som i frågan om massmordet 

i Katyń, då den var “vatten på Goebbelspropagandans 

kvarn“. I likhet med Assarsson trodde ingen i de diplomatiska 

kretsarna i Moskva på att Stalin verkligen skulle bilda 

en polsk marionettregering, men samtidigt gjorde ingen sig 

illusioner om att Sovjetdiktatorn någonsin skulle låta general 

Władysław Sikorski återvända till Warszawa som regeringschef. 

Turerna kring Katyń var under alla omständigheter föremål 

för noggrann analys i Stockholm, vilket även avspeglades 

i pressbevakningen. 

Så gott som alla tidningar rapporterade om att en tysk 

och en polsk begäran om undersökning av massgravarna 

i Katyń hade inkommit till Genève, men endast nazivänliga 

och kommunistiska kommentatorer behandlade nyheten 

som ett propagandistiskt fynd. Christer Jäderlund ironiserade 

i Stockholms-Tidningen om att “Berlin välkomnar 

Polens appell till Int. Röda Korset“. Kommunistiska Ny Dag 

tog till kraftfulla formuleringar i en artikel med rubriken Organiserat 

samarbete mellan Sikorski och Hitler avslöjas. 

Veckotidningen Nu publicerade med början i nummer 

26 från den 30 april en serie tyskkritiska artiklar om Katyń 

skrivna av Gunnar Westin Silverstolpe. Denne menade att 

både dödssiffran 10 000 (medan den polska regeringen hade 

meddelat att man saknade 8 300 officerare) och uniformernas 

goda skick väckte tvivel. I nästa artikel nedvärderade Silverstolpe 

de personer som hade deltagit i undersökningen av de 

mördades kroppar, han ifrågasatte deras kvalifikationer och 

sättet att bestämma dateringen av massakern. Han antydde 

till och med att tyskarna hade börjat backa ifrån sina anklagelser 

då de inte var i stånd att motbevisa sin egen inblandning. 

Några veckor senare kom nästa artikel som svar på den 

finske historikern Erik Hornborgs kritik av de förra texternas 

prosovjetiska hållning. Silverstolpe försvarade ivrigt sina åsikter. 

Han exemplifierade med andra tyska propagandafalsarier 

och manipuleringar av fakta. 

Nazistiska Dagsposten anslog en annan ton när den åberopade 

de finska vittnesmålen från besöket i Katyń. Professor 

Herman Gummerus underströk i en intervju att han som 

representant för den djupt skakade finska publikopinionen 

inte kunde förstå det svenska tänkesätt som enligt honom gick 

ut på att förtränga de faktiska förhållandena och framställa 

bolsjevikerna i ny och ren skepnad. Föreställningen om att 

bolsjevismen skulle ha genomgått något slags förvandling var 

i Gummerus tycke önsketänkande som stred mot all europeisk 

erfarenhet. Gummerus förklarade i dramatiska ordalag att 

massmordet i Smolensk inte var någon propaganda – det var 

oförfalskad, tragisk verklighet. 

Antinazistiska Göteborgs Handels- och Sjöfartstidning 

krävde med viss försiktighet den 19 april att Ryssland förklarar

vart de polska krigsfångarna hade tagit vägen. Redan dagen 

därpå angrep ledarsidan dock utan några omsvep den polska 

regeringen som beskylldes för dumdristighet och otacksamhet 

gentemot Sovjetunionen som ju kämpade för inte bara 

Polens utan även andra av Hitler ockuperade staters suveränitet. 

Välvilliga artiklar publicerades i den antinazistiska såväl 

som antikommunistiska tidningen Arbetet. Den 24 och 27 

april beskylldes Stalin för imperialistisk politik, terror och deporteringar. 

Den kände publicisten Otto Järte anklagade den 

1 maj i Svenska Dagbladet Stalin för att sträva efter Polens underkastelse. 

Han var föga förvånad över sammanbrottet av de 

polsk-sovjetiska relationerna, vilket han såg som konsekvens 

av händelseutvecklingen i de mellanstatliga förehavandena sedan 

september 1939 och kulminering av en djupgående konflikt. 

Torgny Segerstedt, en annan portalfigur i krigsperiodens 

svenska journalistik, angrep den sovjetiska diplomatin 

och jämförde Molotovs uttalanden med Ribbentrops taktik 

som gick ut på att bemöta anklagelser med motanklagelser. 

Segerstedt menade att Stalin hade sökt efter en förevändning 

att bryta relationerna med den polska regeringen för att få 

fria händer i de områden som hade tillhört Polen vid krigsutbrottet. 

Man måste dock konstatera att detta omdöme var 

ett undantag bland de övervägande prosovjetiska kommentarerna 

i Göteborgs Handels- och Sjöfarts-Tidning, i vars kretsar 

Sovjetunionen sågs som försvarare av liberaldemokratiska 

ideal. Optimistiskt såg man fram emot att den sovjetiska 

kommunismen tack vare samarbetet med de engelskspråkiga 

demokratierna själv kommer att utvecklas i riktningen mot 

demokrati. Dagens Nyheters Johannes Wickmann vädjade 

i sin tur den 3 maj om fokusering på ansträngningarna att 

besegra Tyskland och vikten av att undvika konflikter mellan 

de allierade. 

Hur skall man sammanfatta den genklang som Katyń gav 

i Sverige? Sydafrikanska unionens sändebud i Stockholm 

Stephanus F. N. Gie, historiker och den förste 

sydafrikanske diplomaten, gjorde troligen rätt bedömning i 

sin rapport to Foreign Office. Enligt hans uppfattning var de 

svenska kommentarerna till den polsk-sovjetiska konflikten 

överlag negativt inställda till Polen. Den tyska broschyren 

Nackskottet. Dödskogen vid Katyń, baserad på vittnesmål av 

personer som hade blivit inbjudna att besöka avrättningsplatsen, 

gav ingen effekt. Svenskar som Gie hade pratat med ansåg 

att britterna borde ge den polska regeringen mindre fria tyglar 

när det gäller officiella uttalanden. Polackerna borde inte 

väcka frågor som kunde skada den antifascistiska koalitionen 

och som ändå var ohanterliga för tillfället. Intressant nog tvekade 

ingen om att NKWD hade legat bakom massakern, men 

samtidigt påminde alla om de uppoffringar som Sovjetunionen 

gjorde i kampen mot Tyskland. Den förhärskande åsikten 

var att polackerna borde reda ut sina relationer med Sovjetunionen, 

om de så behövde tvingas till detta. Fallet Katyń utgjorde 

i den svenska opinionens ögon en obehaglig dissonans 

i relationerna mellan de allierade. Faran låg inte så mycket i 

en potentiell sprickbildning i den gemensamma fronten mot 

Tyskland som i det hotfulla förebudet om en försämring av 

relationerna mellan segermakterna efter krigsslutet. 

przykładem myślenia życzeniowego, sprzecznego ze wszystkimi 

doświadczeniami, jakie przeżyła Europa. Gummerus 

w dramatycznym tonie tłumaczył, że „Masowy mord 

w Smoleńsku nie jest żadną propagandą – kończył – to jest 

czysta, tragiczna rzeczywistość”. 

Proaliancki dziennik „Göteborgs Handels- och Sjöfartstidningen” 

najpierw 19 kwietnia ostrożnie postulował 

w tytule artykułu, że „Rosja musi wyjaśnić, gdzie się 

podziali jeńcy wojenni”. Jednak już dzień później w artykule 

wstępnym bez ogródek zaatakowano rząd polski, zarzucając 

mu głupotę i niewdzięczność wobec Związku Sowieckiego, 

walczącego o suwerenność nie tylko Polski, ale i innych 

państw podbitych przez Hitlera. 

Przychylne artykuły ukazały się na łamach równie antynazistowskiego, 

co antykomunistycznego dziennika „Arbetaren”. 

24 i 27 kwietnia oskarżono Stalina o politykę imperialistyczną, 

terror i deportację ludności. Znany publicysta Otto Järte 

zamieścił 1 maja w swym dzienniku „Svenska Dagbladet” 

artykuł, który też był oskarżeniem polityki Stalina, dążącego 

do podporządkowania Polski. Nie był zaskoczony zerwaniem 

stosunków polsko-sowieckich, uważając, że jest to konsekwencja 

rozwoju wydarzeń w relacjach między obu krajami od 

września 1939 r. oraz rezultat rozległego konfliktu, który wraz 

ze sprawą katyńską osiągnął punkt szczytowy. Inna znana 

postać szwedzkiego dziennikarstwa czasów wojny Torgny 

Segerstedt zaatakował dyplomację sowiecką, porównując 

wypowiedzi Mołotowa do taktyki stosowanej przez Ribbentropa, 

który na oskarżenie nie odpowiada, a tylko wysuwa 

kontroskarżenie. Sądził, że Stalin pod byle pretekstem zerwał 

stosunki z rządem polskim, aby mieć wolną rękę na obszarach 

należących do Rzeczypospolitej w momencie wybuchu 

wojny. Trzeba wszakże zaznaczyć, że przy dominacji prosowieckich 

komentarzy na łamach tego dziennika wypowiedź 

ta była wyjątkiem. Ogólnie rzecz biorąc środowisko „Göteborgs 

Handels- och Sjöfarts-Tidning” widziało w Związku 

Sowieckim obrońcę ideałów liberalno-demokratycznych. 

Z optymizmem przewidywano, że sowiecki komunizm, 

dzięki współpracy z państwami anglosaskimi, zacznie ewoluować 

w kierunku demokracji. Z kolei Johannes Wickmann 

z „Dagens Nyheter” 3 maja apelował o skoncentrowanie się na 

wysiłku pokonania Niemiec i nie wywoływania konfliktów 

wśród aliantów. 

Jak można ogólnie ocenić szwedzkie echa sprawy katyńskiej? 

Chyba blisko prawdy był przedstawiciel Związku Południowej 

Afryki w Sztokholmie Stephanus F. N. Gie (pierwszy 

dyplomata południowoafrykański, z wykształcenia historyk), 

który przesłał swą opinię do Foreign Office. Zdaniem Gie, 

szwedzkie komentarze na temat konfliktu polsko-sowieckiego 

ogólnie były Polsce nieprzychylne. Nie przyniosła skutku oparta 

na relacjach osób zaproszonych na miejsce kaźni niemiecka 

broszura pt. Nackskottet. Dödskogen vid Katyn. Szwedzcy 

rozmówcy Gie uważali, że rząd polski powinien być poddany 

ściślejszej kontroli przez Brytyjczyków, jeśli chodzi o oficjalne 

wypowiedzi. Polacy nie powinni bowiem podnosić kwestii, 

które mogą zaszkodzić koalicji antyfaszystowskiej, a których, 

jak uważali, obecnie i tak nie można wyjaśnić. Co ciekawe, 

nikt z nich nie miał wątpliwości, że to NKWD dokonało 

15

zbrodni, ale jednocześnie wszyscy byli świadomi ofiary, jaką 

Związek Sowiecki ponosił w walce z Niemcami. Generalnie 

przeważał pogląd, że Polacy powinni ułożyć swe stosunki ze 

Związkiem Sowieckim nawet pod przymusem. Sprawa katyńska 

była dla opinii szwedzkiej niemiłym zgrzytem w stosunkach 

między sojusznikami, co uważano za niebezpieczne nie tyle 

ze względu na rozłam we wspólnym froncie przeciw Niemcom, 

co groźną zapowiedź pogorszenia stosunków między 

zwycięskimi mocarstwami po zakończeniu wojny. 

Z pewnością reprezentatywna dla stanowiska Szwecji wobec 

konfliktu polsko-sowieckiego była opinia Svena Grafströma, 

który w rozmowie z polskim attaché prasowym w Sztokholmie 

Norbertem Żabą życzliwie tłumaczył, że „W sytuacji geograficznej 

i politycznej Polski nie można prowadzić jednocześnie 

polityki antysowieckiej i antyniemieckiej, wobec czego rozsądniej 

byłoby nie poruszać na razie problemu granicznego 

i nie reagować na akcję sowiecką”. Według Żaby pogląd taki 

był dość rozpowszechniony w szerokich szwedzkich kołach 

politycznych, sprzyjających aliantom. Jedyne wyjście dla Polski 

widzieli oni w wyborze mniejszego zła, tzn. we współpracy 

ze Związkiem Sowieckim przeciw Niemcom. 

Wypowiedź Grafströma trzeba traktować jako wyjątkową, 

bo dyplomaci szwedzcy raczej nie ujawniali 

wprost swego stanowiska Polakom. Czasem sprawy 

polskie omawiali otwarcie na spotkaniach z reprezentantami 

innych państw. W rozmowie z posłem brytyjskim w Szwecji 

Victorem Malletem w maju 1943 r. wiceminister spraw zagranicznych 

Erik Boheman stwierdził, że w jego opinii Polacy są 

„wyjątkowo nierozsądni”. Boheman podkreślił, że większość 

Szwedów myśli tak jak on, za wyjątkiem „zwykłych maniaków 

antyrosyjskich”. Szwedzi „żałowali biednych głupich (foolish) 

Polaków”, ale nawet jeśli byli przekonani, że zbrodni na oficerach 

polskich dokonali Sowieci, to uważali, że nie było usprawiedliwienia 

dla postępowania Niemców, którzy posłużyli się 

Katyniem, jakby sami nie dokonywali podobnych czynów w 

Polsce. Dlatego zerwanie stosunków z Polakami przez stronę 

sowiecką przyjęto w Sztokholmie ze spokojem. Zdaniem Bohemana 

szwedzka prasa i opinia publiczna śledziła cały spór 

polsko-sowiecki ze spokojem i obiektywizmem. Na pewno 

sprawa katyńska była przełomem przy rozpatrywaniu przez 

Szwedów scenariuszy rozwoju sytuacji politycznej w Europie 

Środkowej. Wyraźną wskazówką dla prac analitycznych 

w tym zakresie było stwierdzenie sowieckiego publicysty 

Aleksandra Korniejczuka, który przekonywał posła Assarssona 

w Moskwie, że Sikorski nigdy nie wróci do Warszawy, 

chociaż „pewien liberalny element w rządzie polskim w Londynie” 

ma na to szansę. 

*** 

Sprawą katyńską dyplomacja szwedzka ponownie zajęła 

się w 1975 r. Wtedy Stowarzyszenie Polskich Kombatantów 

w Szwecji z inicjatywy prezesa Tadeusza Głowackiego postanowiło 

wystawić pamiątkowy postument poświęcony ofiarom 

zbrodni Stalina z 1940 r. Władze PRL próbowały do 

tego nie dopuścić. Na początku listopada 1975 r. ambasador 

Stefan Staniszewski spotkał się z wiceministrem spraw zagranicznych 

Sverkerem Åströmem, aby przedstawić stanowi- 

1 

Sven Grafström företrädde säkert typiska svenska ståndpunkter 

inför den polsk-sovjetiska konflikten när han i ett samtal 

med Norbert Żaba, den polske pressattachén i Stockholm, 

vänligt förklarade att det i Polens geopolitiska läge inte var 

möjligt att samtidigt föra sovjetfientlig och tyskfientlig politik. 

Därför skulle det vara klokare att tills vidare låta gränsfrågan 

vila och inte reagera på de sovjetiska utspelen. Denna 

uppfattning var enligt Żaba tämligen utbredd bland de svenska 

politiker som hade sina sympatier på de allierades sida. I 

deras tycke borde Polen välja det minst onda, dvs. samarbetet 

med Sovjetunionen mot Tyskland. 

Grafströms uttalande framstår som unikt då svenska 

diplomater inte hade för vana att redogöra för sin inställning 

inför polacker. När de diskuterade den polska 

problematiken med representanter för andra stater, kunde de 

ibland vara mera uppriktiga. I ett samtal med det brittiska 

sändebudet i Sverige Victor Mallet i maj 1943 konstaterade kabinettssekreteraren 

Eric Boheman att polackerna i hans tycke 

var utomordentligt oförståndiga. Boheman underströk att de 

flesta svenskar skulle hålla med honom. Svenskarna “tyckte 

synd om de stackars löjliga polackerna“ men trots övertygelsen 

om det sovjetiska ansvaret för massakern på de polska officerarna 

ansåg de att det inte fanns någon ursäkt för tyskarnas 

agerande – de hade utnyttjat Katyń som om de inte hade 

begått liknande illdåd i Polen. Därför tog man i Stockholm de 

avbrutna diplomatiska relationerna med ro. Enligt Boheman 

följde den svenska pressen och publikopinionen den polsksovjetiska 

trätan med bibehållet lugn och objektivism. Katyń 

utgjorde utan tvekan en vändpunkt i svenskarnas sätt att betrakta 

de politiska utvecklingsscenarierna för Mellaneuropa. 

Den sovjetiske publicisten Aleksandr Kornejtjuk levererade 

en fingervisning när han i Moskva försökte övertyga Assarsson 

om att Sikorski aldrig skulle återkomma till Warszawa 

även om ”vissa liberala inslag“ från den polska Londonregeringen 

kunde komma i fråga. 

*** 

De svenska diplomaterna fick återkomma till Katyńfrågan 

1975. Polska Kombattanters Förening i Sverige beslutade då 

på initiativ av dess ordförande Tadeusz Głowacki att resa en 

minnessten över 1940 års offer för Stalins brott. Den polska 

regimen gjorde sitt bästa för att förhindra det. Ambassadör 

Stefan Staniszewski träffade i början av november 1975 kabinettssekreteraren 

Sverker Åström för att förklara den officiella 

polska och sovjetiska inställningen och varna för konsekvenserna 

av sådan „antisovjetisk demonstration“. Samtidigt 

informerade han den sovjetiske ambassadören om sitt ingripande. 

Äström återkom till Staniszewski nio dagar senare 

och upplyste att minnesmärket skulle resas på privat mark 

vilket gjorde det omöjligt att hindra initiativet. Myndigheterna 

kunde ingripa endast ifall initiativtagarna skulle bryta 

mot lagen. Statsminister Olof Palme intog samma inställning 

i sitt samtal med den sovjetiske ambassadören. Juristerna konstaterade 

att det planerade monumentet inte var en byggnad 

och därför inte krävde bygglov. Även om det skulle bli aktuellt 

att betrakta det som olovligt bygge, kunde man endast 

ingripa i efterhand, när lagbrottet väl var begånget. I sådant

Pomnik katyński w Sztokholmie/Katyńmonument i Stockholm 

fall skulle man kunna vidta steg för att avveckla “svartbygget“, 

men detta var inte aktuellt. Efter noga övervägande kom 

svenskarna fram till att den av en mur omgärdade innegården 

inte var en offentlig plats, medan själva monumentet bara var 

en anspråkslös minnessten prydd med en avgjutning av den 

krönta örnen. Man såg ingen anledning att kritiskt granska 

de polska frihetsorganisationernas center OPON, utanför vars 

högkvarter minnesmärket skulle resas. Fastighetsförvaltaren 

övertygade UD:s företrädare om att ”det var helt klart fråga 

om en ganska obetydlig och stillsam rörelse“, vilket man tydligen 

nöjde sig med. UD ansåg helt riktigt att ett ingripande 

mot det planerade monumentet skulle uppfattas som politiskt 

motiverat och därför föranleda en mediestorm mot regeringen. 

Det återstod för den polska ambassaden endast att 

uttrycka missnöje med den svenska sidans agerande som, uttryckt 

på diplomatspråk, utgjorde en ”onödig störning” i de 

för övrigt så goda relationerna. Den besvikne Staniszewski 

kunde ändå lugna Warszawa med att några officiella svenska 

företrädare inte hade deltagit i förberedelserna, inte heller vid 

avtäckningsceremonin. Svenskarnas låga profil gjorde dels att 

den polska ambassaden inte kunde resa invändningar, dels 

att Katyńmonumentet i Stockholm kunde avtäckas den 16 

november 1975. ❖ 


sko Warszawy oraz władz sowieckich i ostrzec przed konsekwencjami 

„demonstracji antysowieckiej”. Jednocześnie 

poinformował o swej interwencji ambasadora sowieckiego 

w Sztokholmie. Po dziewięciu dniach Åström poprosił Staniszewskiego 

na rozmowę i oświadczył, że posesja, gdzie ma 

stanąć pomnik jest prywatna i w związku z tym akcji tej administracyjnie 

zablokować nie można. Tylko w razie złamania 

prawa przez inicjatorów odsłonięcia pomnika władze mogły 

by interweniować. Takie też było stanowisko premiera Olofa 

Palmego w rozmowie z ambasadorem sowieckim. A prawnicy 

orzekli, że planowany pomnik to nie budowla, więc nie 

wymaga specjalnego zezwolenia. Zresztą nawet gdyby go 

uznać ze samowolę budowlaną, to interweniować w takim 

przypadku można dopiero post factum, gdy złamanie prawa 

już nastąpi. Wtedy można by podjąć kroki prowadzące do 

usunięcia „samowoli budowlanej”. Ale tutaj nie można było 

zastosować tego rozwiązania. Szwedzi po wnikliwym rozpoznaniu 

sprawy zlekceważyli i miejsce (jako niepubliczne 

(inte offentlig), bo otoczone murem podwórko), i sam pomnik, 

który stanowił w istocie skromny postument z orłem w 

koronie odlanym na kształt orła z drzewca ze sztandaru SPK. 

Nie potraktowano też poważnie środowiska Ośrodka Polskich 

Organizacji Niepodległościowych, przy którego siedzibie miał 

stanąć pomnik. Najwyraźniej zaakceptowano interpretację 

działalności OPON-u przekazaną przez administratora budynku, 

który przekonywał przedstawiciela UD, że to „raczej 

nieznaczący i spokojny ruch” (Det var helt klart fråga om 

en ganska obetydlig och stillsam rörelse). W UD słusznie 

uznano, że interwencja miała by charakter wyłącznie polityczny, 

nie prawny i w związku z tym z pewnością wywołałaby 

antyrządową burzę w prasie. Ambasadzie PRL pozostało 

jedynie wyrazić niezadowolenie i niezrozumienie dla 

postępowania strony szwedzkiej, co stanowiło, jak stwierdzano 

w dyplomatycznej konwencji, „niepotrzebny zgrzyt 

w układających się dotychczas dobrze” stosunkach dwustronnych. 

Co prawda, rozczarowany ambasador Staniszewski 

uspokajał Warszawę, że „żaden z przedstawicieli tutejszych 

władz nie brał udziału ani w pracach przygotowawczych, ani 

w uroczystości odsłonięcia”. Ta bierność władz szwedzkich 

spowodowała, że z jednej strony Ambasada PRL nie mogła im 

nic zarzucić, z drugiej strony – tzw. pomnik katyński w Sztokholmie 

został 16 listopada 1975 r. odsłonięty. ❖ 


1

Jerzy Grotowski i Teatr Filozofii Człowieka 

Jerzy Grotowski och människofilosofins teater 

Andrzej Ekwiński 

Z wielu ćwiczeń, które robił z nami Jurek Grotowski, przypomnę 

jedno: zabrał nas do lasu, a gdy weszliśmy w głąb, 

oświadczył, że zabłądziliśmy. Czułam, że jest to gra i że chce 

obserwować nasze reakcje, więc mamy się zachowywać, jak 

ludzie, którzy zabłądzili. Ale granica między tym co miałam 

do zagrania, a tym, co czułam, zaczęła się zacierać. 

Wydawało mi się, że rzeczywiście zabłądziłam a Grotowski 

starał się dosyć kategorycznymi środkami stworzyć sytuację, 

w której poczulibyśmy się zagrożeni. Chodziło mu o pobudzenie 

naszej wyobraźni, naszej aktywności. Dziś nie potrafię 

powiedzieć, jakie były nasze reakcje, ale pamiętam 

jakieś cudowne uczucie, że to też jest teatr, w którym chodzi 

o coś innego niż nauczanie na pamięć i granie wyuczonej 

roli. W tym teatrze mam znaleźć w sobie coś tajemniczego. 

i to właśnie staje się ważne. – wspomina Irena Jun, 

aktorka, która studiowała w Państwowej Wyższej Szkole 

Teatralnej, gdy Grotowski pracował tam jako asystent. 

Chronologia 

• Jerzy Grotowski urodził się 11 sierpnia 1933 roku w Rzeszowie 

w Polsce. Studiował w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej 

w latach 1951-1955. Dyplom otrzymał w 1955 roku na Wydziale 

Aktorskim a w 1960 na Wydziale Reżyserskim. 

• W 1955 roku, przebywa w Moskwie, gdzie studiuje teatr Konstantego 

Stanisławskiego oraz Wsiewołoda Meyerholda. Od września 1959 

roku mieszka w Opolu, a w 1960 roku, razem z Ludwikiem Flaszenem, 

zakłada „Teatr 13 Rzędów”. W roku 1962 „Teatr 13 Rzędów” 

przemianowany został na „Teatr Laboratorium 13 Rzędów”. W 

1965 roku „Teatr Laboratorium” przenosi się do Wrocławia. 

• W 1965 roku powstaje spektakl: Książę niezłomny według Calderona-Słowackiego, 

z rolą – która przeszła do legendy – wybitnego 

aktora Ryszarda Cieślaka (1937-1990). Na zaproszenie Petera 

Brooka, Grotowski współpracuje w Anglii z „Royal Shakespeare 

Company”. 

• W 1968 roku ma miejsce premiera Apocalypsis cum Figuris. 

• W tym samym roku ukazuje się publikacja pod redakcją Eugenio 

Barby Towards a Poor Theatre (W stronę teatru ubogiego) a „Teatr 

Laboratorium” wyjeżdża do USA z przedstawieniami Akropolis, 

Książę Niezłomny i Apocalypsis cum Figuris. 

• Dwa lata później teatr jedzie do Indii, Meksyku, Haiti. 

• Od 1975 roku, Jerzy Grotowski realizuje we Wrocławiu projekt 

Uniwersytet Poszukiwań Teatru Narodów, w którym brał udział 

Jerzy Staniewski, późniejszy twórca „Gardzienic”. 

• W 1982 roku, po ogłoszeniu stanu wojennego w Polsce wyjeżdża 

do USA, gdzie otrzymuje azyl polityczny. Wykłada na uniwersytecie 

Columbia (1982-1983); współpracuje też z innym ośrodkami 

akademickimi w Los Angeles i w Chicago. 

1 

Detta var ett bland Jerzy Grotowskis många experiment: 

han tog oss ut i skogen och när vi hade kommit djupt in, 

förklarade han att vi hade gått vilse. Jag kände på mig att 

det var ett spel där han ville iaktta våra reaktioner, därför 

borde vi bete oss som människor som har gått vilse. Men 

gränsen mellan mitt spel och mina känslor började suddas 

ut. Det kändes som att jag verkligen hade gått vilse, medan 

Grotowski målmedvetet försökte framkalla en hotfull situation. 

Det handlade om att stimulera vår fantasi, vår aktiva 

medverkan. Idag kan jag inte redogöra för våra reaktioner 

men jag minns ett slags underbar förnimmelse av att detta 

också var teater som handlade om något annat än att spela 

en roll som man hade memorerat. I denna teater var min 

uppgift att upptäcka något hemlighetsfullt inom mig själv 

och det var just detta som var det centrala. – minns skådespelerskan 

Irena Jun, som studerade vid Statens teaterhögskola 

när Grotowski jobbade där som assistent. 

Ett liv med teatern 

• Jerzy Grotowski föddes den 11 augusti 1933 i den polska staden 

Rzeszów. Efter studier vid Statens teaterhögskola under åren 1951- 

1955 blev han utexaminerad vid skådespelarlinjen 1955 och vid 

regilinjen 1960. 

• 1955 vistades han i Moskva där han studerade Konstantin Stanislavskijs 

och Vsevolod Meyerholds teaterkonst. 1959 flyttade han 

till Opole där han 1960 tillsammans med Ludwik Flaszen grundade 

”Teatr 13 Rzędów” (13 rader) som 1962 döptes om till ”Teatr 

Laboratorium 13 Rzędów”. ”Teatr Laboratorium” flyttade till 

Wrocław 1965. 

• 1965 skapas föreställningen Den ståndaktige prinsen efter Calderón- 

Słowacki med den framstående skådespelaren Ryszard Cieślak (1937- 

1990) i en numera legendarisk roll. På inbjudan av Peter Brook samarbetar 

Grotowski i England med ”The Royal Shakespeare Company”. 

• Apocalypsis cum figuris har premiär 1968. 

• Samma år kommer boken Towards a Poor Theatre (Mot en fattig 

teater) under redaktion av Eugenio Barba. ”Teatr Laboratorium” 

turnerar i USA med Akropolis, Den ståndaktige prinsen 

och Apocalypsis cum figuris. Två år senare besöker teatern Indien, 

Mexiko och Haiti. 

• 1975 börjar Grotowski arbeta i Wrocław med projektet Universitetet 

för undersökningar vid Nationernas Teater med medverkan av 

Jerzy Staniewski, sedermera grundare av teatercentret ”Gardzienice”. 

(”Teater Gardzienice” besökte Sverige några gånger). 

• Krigstillståndet proklameras 1981; Grotowski lämnar Polen 1982 

för USA där han får politisk asyl. Han föreläser vid Columbiauniversitetet 

(1982-1983) och samarbetar med akademiska centra i Los 

Angeles och Chicago.

• Från och med 1986 vistas han i Pontedera i Italien, inbjuden av 

Centro per la Sperimentazione e la Ricerca Teatrale (numera Fondazione 

Pontedera Teatro). The Workcenter of Jerzy Grotowski 

grundas på initiativ av Centros ledare Roberto Bacci och Carla 

Pollastrelli. 

• Under åren 1987-1992 föreläser han vid University of California 

i Irvine. 

• I Teatr Laboratoriums ställe grundas i Wrocław 1990 Ośrodek Badań 

Twórczości Jerzego Grotowskiego i Poszukiwań Teatralno-Kulturowych 

(numera Grotowskiinstitutet). 

• 1991 blir Jerzy Grotowski hedersdoktor vid Wrocławuniversitetet. 

• 1992 vistas han i Jerusalem, i Israel. 

• 1994 blir han hedersdoktor vid New School for Social Research i 

New York och deltar i firandet av trettioårsjubileet av det danska 

Odin Teatret. 

• Han blir medlem av College de France 1997. Året därpå tar han 

emot det toskanska Golden Pegasus Award och Beato Angelicopriset 

och blir hedersmedborgare i staden Wrocław. 

• Han dör i Pontedera den 14 januari 1999. 

Politik och kultur 

Efter andra världskriget hamnade de polska konstnärskretsarna 

av politiska skäl i en fälla. Landets gränser blev nästan 

hermetiskt stängda. Censur och ideologiska påtryckningar 

gynnade konstnärer som lydde den nya regimen och stödde 

dess program. Den framstående författaren och poeten, Nobelpristagaren 

Czesław Miłosz har skrivit att Polen var det 

enda ställe där den stora majoriteten, som inte kunde emigrera, 

hade möjlighet att leva och verka. Bara där kunde de 

arbeta, göra karriär och skapa. 

En del av efterkrigsgenerationen var direkt eller indirekt 

engagerad i motståndsrörelsen eller i regelrätt väpnad kamp 

om oavhängighet och fortlevnad av den polska republiken av 


• Od 1986 roku przebywa w Pontedera we Włoszech, na zaproszenie 

Centro per la Sperimentazione e la Ricerca Teatrale (obecnie 

Fondazione Pontedera Teatro). Z inicjatywy dyrektora Centro 

Roberto Bacci i Carli Pollastrelli powstaje tam The Workcenter 

of Jerzy Grotowski. 

• W latach 1987-1992 prowadzi wykłady i ćwiczenia w University of 

California w Irvine. 

• We Wrocławiu, w 1990 roku, w miejscu Teatru Laboratorim, powstaje 

Ośrodek Badań Twórczości Jerzego Grotowskiego i Poszukiwań 

Teatralno-Kulturowych (obecnie Instytut im. Jerzego Grotowskiego). 

• W 1991 roku Jerzy Grotowski otrzymuje tytuł doctora honoris 

causa Uniwersytetu Wrocławskiego. 

• W 1992 przebywa w Jerozolimie, w Izraelu. 

• W 1994 otrzymał doktorat honorowy w New School for Social 

Research w Nowym Jorku i brał udział w uroczystościach 30-lecia 

Odin Teatret w Danii. 

• Od 1997 roku jest członkiem College de France a w 1998 

roku otrzymal The Golden Pegasus Award of Toscany oraz 

the Beato Angelico Award i został honorowym obywatelem 

Wrocławia. 

• Umiera 14 stycznia 1999 roku w Pontedera. 

Polityka i kultura 

Po drugiej wojnie światowej , środowiska twórcze w Polsce 

znalazły się – z powodów politycznych – w pułapce. Granice 

kraju zostały prawie szczelnie zamknięte. Istniała cenzura i 

ideologiczna presja promująca twórców posłusznych nowej 

władzy i propagujących jej program. Czesław Miłosz, wybitny 

pisarz, poeta, laureat Nagrody Nobla, pisał, że dla tej 

przygniatającej większości, co nie mogła wybrać emigracji, 

Polska była jedyną przestrzenią życia i działania. Tylko tam 

możliwa była praca, robienie kariery i tworzenie kultury. 

1

Cieslak jako Książe Niezłomny/Cieslak som den ståndaktige prinsen, Grotowski Institute 

Część generacji powojennej była związana bezpośrednio 

lub pośrednio z ruchem oporu lub regularną walką zbrojną 

o niepodległość i zachowanie ciągłości Polski od 1918 roku, 

która to ciągłość została niemal przerwana 1 września 1939 r. 

wybuchem wojny wywołanej przez hitlerowskie Niemcy i 17 

września wkroczeniem armii radzieckiej, co było rezultatem 

paktu Ribbentrop-Mołotow. 

W Polsce istniała silna tradycja socjalistyczna. Ale pod tradycyjnym 

terminem socjalizm, którym nowa władza chętnie 

szermowała, kryły się teraz inne, zgoła nieprzystające doń 

treści,które decydowały o warunkach życia dnia powszedniego. 

Tradycje historyczne sprzyjały powstawaniu postaw pozytywistycznych, 

w których mieściła się wiara, że można narzucony 

system przekształcić nie uciekając się do siły. Dla wielu 

środowisk twórczych praca w Polsce komunistycznej była 

w istocie szukaniemj wyjścia z narodowego i kulturalnego 

zniewolenia. To poszukiwanie wolnej przetrzeni dla osobistego 

działania nie było łatwe ani bezpieczne. Istniała cenzura, 

władza działała nierzadko brutalnie łamiąc elementarne 

prawa człowieka. Zło współżyło z nadzieją i upartą pracą 

dla przyszłości. 

Jerzy Grotowski, Tadeusz Kantor i Józef Szajna – trzech najbardziej 

znanych awangardowych twórców teatralnych w drugiej 

połowie XX wieku w Polsce – i wielu innych artystów, intelektualistów, 

pisarzy, naukowców tworzyło i działało w kraju, 

który aż do roku 1989 należał do tzw. krajów demokracji 

ludowej i Paktu Warszawskiego, z Rosją, czyli ówczesnym 

20 

Foto: informaworld.com 

år 1918. Denna kontinuitet blev nästan avbruten i och med 

krigsutbrottet den 1 september 1939 då Hitlertyskland angrep 

Polen samt den 17 september då den sovjetiska armén tågade 

in som resultat av Molotov-Ribbentroppakten. 

Polen hade en stark socialistisk tradition. Bakom det traditionella 

begreppet ”socialism”, som den nya regimen så gärna 

slängde sig med, dolde sig nu en helt annan och direkt oförenlig 

innebörd som styrde över vardagslivets villkor. 

Den historiska traditionen främjade positivistiska attityder 

som även rymde tron på att det går att omforma ett påtvingat 

system utan att tillgripa våld. Arbetet var i många skapande 

kretsar i det kommunistiska Polen i själva verket ett sökande 

efter utväg ur den nationella och kulturella fångenskapen. 

Detta sökande efter personligt spelrum var varken lätt eller 

ofarligt. Det fanns censur; regimen kunde ingripa med ett 

brutalt förakt för de grundläggande mänskliga rättigheterna. 

Ondskan samexisterade med hoppet och med ett idogt arbete 

för bättre framtid. 

Jerzy Grotowski, Tadeusz Kantor och Józef Szajna – de 

tre mest namnkunniga företrädarna för det polska teateravantgardet 

under 1900-talets andra hälft – och flera andra 

konstnärer, intellektuella, författare, vetenskapsmän verkade 

och skapade i ett land som ända fram till 1989 tillhörde de 

s.k. folkdemokratierna och den Sovjetledda Warszawapakten. 

Estland, Lettland och Litauen, idag EU-medlemmar, existerade 

under den tiden över huvud taget inte på kartan som 

stater utan var inlemmade i Sovjetunionen. Medlemskap i 

kommunistpartiet (några andra partier fanns i princip inte

i folkdemokratierna) var inte alltid liktydigt med acceptansen 

av systemet och den härskande regimen. 

Medlemskap i partiet kunde vara ett uttryck för diverse 

naiva socialistiskt-humanistiska attityder hos dem som försökte 

övervinna krigets trauma och överbrygga den materiella 

och andliga förödelsen genom en strävan efter att trots allt 

skapa något positivt. En partilegitimation utgjorde inte sällan 

visst skydd för den skapande verksamheten. 

Jerzy Grotowski var medlem i kommunistpartiet. Detta 

gynnade utan tvekan regimens tolerans gentemot konstnären 

och hans skapelse Teatr Laboratorium. Medlemskap i partiet 

utgjorde en form av försvar för den skapande verksamheten 

och tryggade utrymmet för det konstnärliga sökandet. Det är 

lätt att idag fälla omdömen över dessa tiders ställningstaganden. 

Jag anser att det är mera ändamålsenligt att studera Jerzy 

Grotowskis verk för att förstå Teatr Laboratoriums betydelse, 

en stor konstnärs intellektuella bidrag, hans etiska principer, 

de (aldrig konstnärliga) eftergifter som han valde att göra på 

den tid och plats där han fick leva och arbeta. 

Grotowski, Kantor och Szajna 

Jerzy Grotowskis Teatr Laboratorium, Tadeusz Kantors Cricot 

2 och Józef Szajnas Teatr Studio var de viktigaste avantgardteatrar 

som förkroppsligade de nya idéerna. 

Deras intellektuella och andliga landvinningar har förmågan 

att inspirera oss idag och utvidgar vår kunskap om oss 

själva: vilka vi är, varifrån vi har kommit, vart vi är på väg. 

Deras konst har berikat vår fantasi med nya koder; våra försök 

att avläsa dem förflyttar oss till en verklighet som vägrar att 

underkasta sig enkla rationaliseringar, som existerar bortom 

tid och rymd, där vårt medvetande måste stegras till en annan 

nivå där dessa koder blir begripliga. 

Vissa övertygelser och forskningsfält är gemensamma för 

dessa konstnärer, andra skiljer dem åt. Alla tre intresserar sig 

t.ex. för metafysiska existensproblem; det moraliska ansvaret 

inför sig själv och sin nästa; materialitet som den andliga 

personlighetens fängelse; formen och ordet som förmedlingsverktyg 

för idéer; gnosis och den bibliska kulturen; universalismen 

som springer från enskilda händelser och fakta. 

Skillnaderna kan komma till uttryck inte bara i de formella 

strukturerna, i sätten att skapa tilltro till ett skeende, en performance 

eller en föreställning, men även i de frammanade 

bildernas betydelse, i typer av frågor, i utgångspunkterna för 

granskning av människan och verkligheten. Mycket förenklat 

kan man exempelvis hävda att Tadeusz Kantor var en visuell 

konstnär. Han förverkligade sina idéer genom konstnärlig 

teater eller också gick han bortom teaterformen och lät bilden 

och ordet gemensamt bestämma föreställningens visuella 

valör. 

Jerzy Grotowski var en konstnär med tydligt intresse för 

filosofi och antropologi, en analytiker och ontolog, en med intellektuell 

gestaltningsförmåga utrustad teatermänniska som 

hade upptäckt ett dittills föga känt teatraliskt språk. 

Józef Szajna förkroppsligade fantasins energi. Hans Teatr 

Studio, och särskilt föreställningarna av hans Replika, byggdes 

upp av former som hade en scenografisk uppgift, använde 

sig av performancekonstens dramaturgi, dramatiserade för- 

Związkiem Radzieckim na czele. Przypomnijmy tutaj, że dzisiejsze 

kraje członkowskie Unii Europejskiej: Litwa, Łotwa, 

Estonia – nie istniały wówczas w ogóle na mapie, jako europejskie 

państwa, lecz były wcielone do Związku Radzieckiego. 

W owym czasie przynależność do partii komunistycznych 

(innych w krajach demokracji ludowej nie było) nie w każdym 

wypadku było jednoznacznym świadectwem akceptacji systemu 

i reżimu panującego w Polsce i w innych krajach. 

Przynależność do partii mogła, z jednej strony, być wyrazem 

rozmaitych naiwnych socjalistyczno-humanistycznych 

postaw części generacji, która próbując przezwyciężyć 

wojenną traumę i dążąc do usunięcia zniszczeń – materialnych 

i duchowych – kierowała się wolą budowania, mimo wszystko, 

czegoś pozytywnego. Z drugiej strony przynależność do 

partii komunistycznej dawała nierzadko względną ochronę 

twórczej działalności. 

Jerzy Grotowski był członkiem partii komunistycznej. 

Fakt ten sprzyjał z pewnością większej tolerancji władzy 

wobec artysty i stworzonego przezeń Teatru Laboratorium. 

Przynależność do partii była pewną formą obrony własnej 

twórczości i terenu własnych poszukiwań artystycznych. 

Dzisiaj łatwo wypowiada się sądy wartościujące na temat 

postaw przyjmowanych przez artystów w tamtych czasach. 

Uważam, że lepiej studiować twórczość Jerzego Grotowskiego, 

by zobaczyć wartość samego Teatru Laboratorium, 

intelektualną twórczość wielkiego artysty, zasady etyczne, 

jakimi się kierował, kompromisy (nie artystyczne) zawierane 

w czasie i miejscu, w jakich przyszło mu żyć i pracować. 

Grotowski, Kantor i Szajna 

Do najważniejszych teatrów awangardowych, ucieleśniających 

nowe koncepcje należą Teatr Laboratorium Jerzego Grotowskiego, 

Cricot 2 Tadeusza Kantora i Teatr Studio Józefa 

Szajny. 

Ich intelektualne i duchowe dokonania są aktualne bo 

inspirują i rozszerzają wiedzę o nas samych: kim jesteśmy, skąd 

przychodzimy, dokąd zmierzamy. Ich twórczość rozszerzyła 

naszą wyobraźnię o takie kody, których próba odczytania 

przenosi nas w rzeczywistość niepoddającą się prostej racjonalizacji, 

istniejącą poza czasem i przestrzenią,w której nasza 

świadomość musi wznieść się na inny poziom, by owe kody 

zrozumieć. 

Niektóre przeświadczenia i obszary poszukiwań są wspólne 

dla trójki twórców, inne ich różnią. Bliskie wszystkim są np. metafizyczne 

problemy egzystencji; poszukiwanie identyczności 

czlowieka i prawdy; odpowiedzialność etyczna wobec siebie i 

innych; materialność, jako „więzienie osobowości duchowej 

człowieka”; forma i słowo jako język komunikacji idei; gnoza, 

kultura biblijna; uniwersalizm, wychodzący od pojedynczych 

wydarzeń i faktów. 

Różnice mogą się przejawiać nie tylko w strukturach formalnych, 

sposobie urzeczywistniania wydarzenia, performansu, 

spektaklu, ale również w znaczeniu powstających 

obrazów, rodzaju pytań, różnych punktów obserwacji człowieka 

i rzeczywistości. W ogromnym uproszczeniu, dla przykładu, 

można ogólnie powiedzieć, że Tadeusz Kantor był 

artystą sztuk wizualnych. Twórcą urzeczywistniającym swoje 

koncepcje w formie teatru sztuki lub też w formach paratea- 

21

Foto: informaworld.com 

Ćwiczenie „Loty”/skådespelarnas träning „Flyg” Mieczyslaw Janowski, Stanislaw Scierski, 1964, Opole, Grotowski Institute 

tralnych, w których obraz i słowo stanowiły jednocześnie o wizualnej 

wartości spektaklu. 

Jerzy Grotowski był artystą o wyraźnych inklinacjach filozoficznych 

i antropologicznych. Analitykiem i ontologiem. 

Człowiekiem teatru o intelektualnej wyobraźni, który odkrył 

język teatralny dotąd znany mało lub wcale. 

Józef Szajna był wcieleniem energii wyobraźni. Jego Teatr 

Studio, szczególnie przedstawienia Repliki, budowane były 

z form, które miały scenograficzne znaczenie,posługiwały się 

dramaturgią performansu, dramatyzowały przekaz myśli i emocji 

z tymi myślami korespondującymi. Formy – „scenograficznie 

podobne” – stawały się swojego rodzaju alfabetem idei 

i tragedii ludzkiej. Szajna był mędrcem i nauczycielem, który 

posługując się środkami wizualnymi ,mówił o doświadczeniu 

bezsensu ludzkiego życia. Jego twórczość buduje na tragicznej 

pamięci cierpienia i okrucieństwa, jakie stały się udziałem 

człowieka. Józef Szajna był więźniem hitlerowskiego obozu 

koncentracyjnego w Oświęcimiu. 

Jerzy Grotowski, filozof teatru 

Trudno powiedzieć, czy Jerzy Grotowski ze swoim Teatrem 

Laboratorium, jest, we współczesnej myśli teatralnej i antropologii 

sztuki, tym, kim w filozofii jest Martin Heidegger 

(1889-1976). Taka hipoteza wymagałaby daleko idących 

badań analitycznych, studiów porównawczych, nie tylko 

dotyczących znaczenia i podstaw intelektualno-duchowych 

samej twórczosci teatralnej, ale gnozy i metafizyki artysty, 

tej formułowanej w języku dyskursywnym oraz tej, którą 

można odczytać ze struktury przedstawień w Teatrze Laboratorium: 

z relacji, jakie powstają miedzy świadomością 

widza, a tą drugą osobą – aktorem oraz znaczeniem samej 

22 

medlingen av tankar och relaterade känslor. De ”scenografiskt 

liknande” formerna förvandlade sig till ett slags alfabet av 

människans idé och tragedi. Szajna var en vis man och lärare 

som med visuella medel uttryckte erfarenheten av människolivets 

meningslöshet. Hans konst byggde på det tragiska minnet 

av människans lidande och grymhet. Józef Szajna hade 

varit fånge i det nazistiska koncentrationslägret i Auschwitz. 

Jerzy Grotowski, teaterns filosof 

Är Jerzy Grotowski med sitt Teatr Laboratorium, inom teaterns 

nutida idévärld och konstens antropologi, en motsvarighet 

till Martin Heidegger (1889-1976) inom filosofin? En 

sådan hypotes skulle kräva långtgående analyser och jämförande 

studier av såväl teaterskapandets intellektuella och spirituella 

grunder som konstnärens gnosis och metafysik. Den 

sistnämnda kommer till uttryck i det resonerande språket och 

kan även avläsas ur föreställningarnas struktur, ur de relationer 

som uppstår mellan åskådarens och skådespelarens individuella 

medvetanden samt i förhållande till föreställningens 

innebörd som en beståndsdel i det universella medvetandet. 

Den gestalt som Ryszard Cieślak har skapat i föreställningen 

Den ståndaktige prinsen kan tolkas i sådana filosofiska 

och psykologiska kategorier som lidande och hopp, vara och 

icke-vara, tänkande och icke-tänkande, fjärmande och återkomst, 

själslig styrka och materiens fåfänglighet, utplåning 

och födelse. 

Konstnären-filosofen Grotowski sökte efter essensen av 

vara-teatern, vara-människan, vara-sanningen, efter en metafysik 

som kunde inge hopp. Han sökte efter sådan tid och 

rymd som formar en verklighet, och även efter sådan som 

tränger igenom vår fantasi och vårt intellekt, som bildar fö

eställningens struktur, som kan begrundas metafysiskt och 

uppfattas som evighet eller tomhet. Ett släktskap med Heideggers 

tankevärld uppenbarar sig när konstnären analyserar 

teaterns självaste konstitution, dess ontologiska konstruktion, 

den existentiella ensamheten, vår mänskliga tillvaros gränser, 

som enhet mellan materien och anden, kroppen och tanken, 

rationaliteten och den förnuftsmässigt ogripbara verkligheten. 

Paul Evdokimovs och Mäster Eckharts teologiska och 

antropologiska tankevärld samt den gnostiska traditionen 

har enorm betydelse i Grotowskis konst. Där finns spår av 

Søren Kierkegaard och Carl Gustav Jung. Framför allt var 

konstnären dock en analytiker vars kognitiva hållning liknar 

Heideggers. 

Rysk teater, polsk romantik och svensk mystik 

Jerzy Grotowskis skapande konst växer ur de kulturlager som 

utgörs av Stanislavskis och Meyerholds ryska teater samt Juliusz 

Słowackis, Adam Mickiewiczs och Stanisław Wyspiańskis 

dramatik – således den polska romantiska traditionen. 

Emanuel Swedenborg, Ingmar Bergman och Gunnar Ekelöf 

måste nämnas bland de svenska kulturella influenserna. 

Deras tankar om människan, hennes andlighet och existentiella 

mening rör sig i intellektuella domäner som är gemensamma 

med Grotowskis. 

Idag, i en tid av medvetenhet i förvandling, då den gemensamma 

europeiska kulturen utkristalliseras samtidigt som de 

enskilda nationernas kulturella värden förtydligas, fortsätter 

konstnärens plats i detta skiftande kulturlandskap att ha 

grundläggande betydelse. 

Denna grund har byggts upp av Grotowski, Kantor och 

Szajna när de medverkade till att skapa Polens och Europas 

kännemärken. ❖ 

Andrzej Ekwiński 

Litteratur i urval: 

Shomit Mitter: Systems of Rehearsal: Stanislavsky, Brecht, Grotowski, and 

Brook, Routledge, London and New York 1992 

Jerzy Grotowski: Towards a Poor Theatre, Editor: Eugenio Barba, Odin 

Teatrets Forlag, Holstebro 1968 

Zbigniew Osiński: Jerzy Grotowski. Źródła, inspiracje, konteksty, Wyd. Słowo/ 

obraz terytoria, Gdańsk 1998 

treści przedstawienia, które jest elementem świadomości uniwersalnej. 

Postać, jaką stworzył Ryszard Cieślak w spektaklu Książę 

Niezłomny może być interpretowana w kategoriach filozoficznych 

i psychologicznych: cierpienia i nadziei, bytu i niebytu, 

myślenia i niemyślenia, oddalenia i powrotu, siły duchowej 

i marności materii, unicestwienia i narodzin. 

Artysta-filozof Grotowski poszukiwał samej istoty bytu-teatru, 

bytu-człowieka, bytu-prawdy. Metafizyki, która byłaby 

nadzieją. Czasu i przestrzeni, która są rzeczywistością oraz 

czasu i przestrzeni jako przenikających się bytów w naszej 

wyobraźni i intelekcie, czyli czasu i przestrzeni jako struktury 

danego spektaklu oraz czasu i przestrzeni rozważanych 

metafizycznie, pojmowanych jako wieczność, jako pustka. 

Pokrewieństwo z myślą Heideggera odkrywamy w w tych 

obszarach twórczości artysty, w których dokonuje on analizy 

samej budowy, konstrukcji ontologicznej teatru, samotności 

egzystencji, granic naszego ludzkiego bytu, jako jedności materialnej 

i duchowej, ciała i myśli, racjonalności i rzeczywistości 

niemożliwej do ogarnięcia rozumem. W sztuce Grotowskiego 

ogromne znaczenie ma myśl teologiczna i antropologiczna 

Paula Evdokimowa, Mistrza Eckharta, tradycje gnostyczne. 

Są w niej ślady Sorena Kierkegaarda i Carla Gustava Junga. 

Przede wszystkim jednak artysta był analitykiem o postawie 

poznawczej wobec świata zbliżonej do Heideggera. 

Rosyjski teatr, polski romantyzm i szwedzki mistycyzm 

Pokładami kultury, z których wyrasta twórczość Jerzego Grotowskiego 

są rosyjski teatr Stanisławskiego i Meyerholda oraz 

twórczość dramatyczna Juliusza Slowackiego, Adama Mickiewicza 

i Stanisława Wyspiańskiego a więc tradycja polskiego 

romantyzmu. 

Z dorobku kultury szwedzkiej wymienić należy Emanuela 

Swedenborga, Ingmara Bergmana, Gunnara Ekelöfa. Ich myślenie 

o człowieku, jego duchowości i sensie istnienia znajdują 

się na terytorium intelektualnym wspólnym z Grotowskim. 

Dzisiaj, w okresie transformacji świadomości, czyli identyfikacji 

europejskiej kultury i jednoczesnego określania się 

wartości kultur indywidualnych narodów, miejsce artysty 

w tym zmieniającym się krajobrazie rzeczywistości kultury 

ma nadal fundamentalne znaczenie. 

Fundament zbudowali Grotowski, Kantor i Szajna, kiedy 

współtworzyli identyfikacje Polski i Europy. ❖ 

Andrzej Ekwinski 

Wybór bibliografii: 

Shomit Mitter: Systems of Rehearsal: Stanislawski, Brecht, Grotowski and 

Brook, Routledge, London and New York 1992 

Jerzy Grotowski Towards a Poor Theatre, Editor: Eugenio Barba, Odin Teatrets 

Forlag, Holstebro 1968 

Zbigniew Osiński Jerzy Grotowski,źródła,inspiracje,konteksty, Wyd. Słowo/ 

obraz terytoria, Gdańsk,1998. 

2

Kod Michała Paryżskiego 

Kreacje płaszczyzny – kreacje (nie)przypadkowej wyobraźni 

Piotr Cegielski 

W 

pierwszych tygodniach 2010 r. jedna z najbardziej 

prestiżowych warszawskich (i w ogóle polskich) galerii 

sztuki „Fabryka Trzciny” zaprezentowała najnowszą 

autorską wystawę Michała Paryżskiego zatytułowaną 

Kreacje płaszczyzny − obszary. 

Jest ona jeszcze jednym dowodem na to, że Michałowi 

udaje się trudna sztuka. 

To nie tylko gra słów. Po pierwsze, jego sztuka nie jest szczególnie 

łatwa w odbiorze. Na pozór prosta w formie, często 

stawia przed widzem spore wyzwania. Ale o tym za chwilę. 

Paryżskiemu udaje się też inna sztuka − funkcjonowania 

na dwóch artystycznych rynkach. Mieszkając od 34 lat 

w Sztokholmie, jest jednym z najbardziej wziętych twórców 

wystawiających w Polsce. To naprawdę niełatwe, przyzna 

każdy z branży. Tym bardziej, że powrót, czy raczej właściwe 

swoje wejście na polską scenę, zaczął Michał będąc sporo po 

50-tce. 

2 

Ytskapelser – den (icke)slumpartade fantasins skapelser 

Michal Paryżskis kod 

Michał Paryżski Instalacja/Installation 

Michal Paryżskis senaste utställning Ytskapelser – rum 

visades under 2010 års första veckor på ett av Polens 

mest prestigefyllda konstgallerier Fabryka Trzciny 

i Warszawa. 

Utställningen är ytterligare ett bevis på att Michał lyckas 

med konsten att göra svår konst. 

Detta är inte bara en ordlek. Först och främst är hans 

konst inte särskilt lätt att ta till sig. Till synes enkel i sin 

form, utmanar den ofta åskådaren rejält. Men mer om 

det om en stund. Paryżski lyckas också med bedriften 

att verka på två konstnärliga marknader. Bosatt i Stockholm 

sedan 34 år tillbaka är han en av de mest eftersökta 

konstnärerna som ställer ut i Polen. Vem som helst 

i konstbranschen skulle tillstå att det är svårt. Särskilt 

som att Michałs återkomst, eller snarare hans egentliga 

entré på den polska scenen började en bra bit efter att 

han fyllt 50 år.

Paryżski är en konceptualistisk konstnär. Men, som jag redan 

skrev en gång i tiden: ”Till synes är det en kall, geometrisk 

kalkyl. Vid en närmare kontakt visar sig dock hans 

verk ge en ovanligt fräsch näring för ens fantasi. Dessutom 

tvingar de till omedelbar intensiv och intellektuell reflektion. 

Inte nog med det, Paryżskis geometri leder oss fort åt 

filosofin och metafysiken till”. 

Michał söker alltjämt och finner ständigt nya rum i den 

konstnärliga kreativiteten. I början av karriären finner han 

figurmåleriet, men från första stund är denna figurativitet 

väldigt egen och igenkännbar i en handvändning. Själv kallar 

han dessa varelser för ”små vidunder”. Dessa vidunder stannar 

lätt kvar i minnet och sätter lätt fantasin i rörelse. Kanske 

rent av för lätt. På 1980-talet riktar han sig mot det abstrakta. 

”Normal abstraktion” som han själv säger. En väldigt disciplinerad 

abstrakt konst som verkar på en allt smalare färgskala 

dämpad mot det svarta och vita. I sina abstrakta målningar 

samt teckningar, betonar konstnären upprepandet, hur tecken 

kan återanvändas flera gånger. 

Det abstrakta leder honom – men detta sker då 2000-talet 

redan har börjat – till konceptualismen. Till tillfällighetens 

kreativa roll. Och till en inre känsla av nödvändighet att registrera 

den. 

Så föddes de storslagna Ytskapelserna, som blev genombrottet 

för mottagandet av Paryżskis konst i Polen. För tre år 

sedan, i samma Fabryka Trzciny ställde han ut Ytskapelser 2, 

en ny version av den utställning som hade presenterats ett par 

månader tidigare i konstgalleriet Infras imponerande salar i 

Upplands Väsby. 

Konstnärsnyckeln, eller det i dag så moderna ordet ”koden” 

till Ytskapelser lyder: ”Ett allt större antal räta linjer som 

korsar varandra skapar ytan. Om vi definierar en rät linje 

som en samling av ett oändligt antal punkter, så kommer 

denna yta bestå av ett oändligt antal av dessa linjer och för 

dem kommer den bli den definitiva syntesen”. Vad innebär 

detta i praktiken? 

Konstnärens spel börjar redan på en av ytorna – en genomskinlig 

plexiglasruta, ledigt upphängd framför betraktaren 

och genomskuren av tre svarta linjer. Eller så står den lutad 

mot väggen. Eller så är den hopknuten med andra rutor och 

antar då formen av en ansenlig skulptur. 

Den kvadratformade ytan är delad i 64 delar, som ett 

schackbräde. Detta skapar 81 skärningspunkter som delar 

fältet. Kompositionen som täcker den här ytan består av tre 

räta linjer. Dessa utgörs av sex par skärningspunkter. Linjernas 

placering och längd på ytan definierar således kompositionen. 

Linjernas uppställning däremot är resultatet av 

ett dataprograms – som finner dessa nämnda sex punkter 

– slumpmässiga urval. 

På det här sätter bygger Michał den första plexiglasrutan. 

Men det är bara början. Konstnären låter datorns lyckohjul 

snurra än fler gånger. Och han bjuder in till att vi ska bekanta 

oss med vinnarna. Slumpmässiga? Bara till synes. 

Här börjar spelets andra etapp. Såväl visuellt, som intellektuellt. 

De som är mer mottagliga kommer inte att nöja sig 

med – som jag redan nämnt – att stanna på den här perceptionsnivån. 

Paryżskis verk skapar oändligt många varianter, 

såväl successiv bebyggelse av ytan, som punkter eller vinklar 

Paryżski jest artystą konceptualistą. Ale, jak już kiedyś 

napisałem: „Na pozór jest to zimna, geometryczna kalkulacja. 

Przy bliższym kontakcie jego prace okazują się jednak 

niezwykle świeżą pożywką dla wyobraźni, co więcej, zmuszają 

natychmiast do intensywnej intelektualnej refleksji. Nie dość 

tego, geometria Paryżskiego szybko prowadzi nas w stronę 

filozofii i metafizyki”. 

Michał nadal poszukuje i – ciągle – znajduje nowe obszary 

plastycznej kreatywności. Najpierw, na początku kariery, 

będzie to malarstwo figuratywne, ale ta figuratywność 

jest już od razu bardzo własna, rozpoznawalna w mgnieniu 

oka. Sam nazywa te postacie „potworkami”. Potwory łatwo 

pozostają w pamięci, łatwo poruszają wyobraźnię. Może 

nawet zbyt łatwo. W latach osiemdziesiątych zwraca się ku 

abstrakcji. „Normalnej abstrakcji” – jak sam mówi. Bardzo 

zdyscplinowanej, operującej coraz węższą, wyciszaną do czerni 

i bieli gamą barwną. W swych abstrakcyjnych obrazach oraz 

rysunkach autor podkreśla rolę powtarzalności gestu, wielokrotnego 

używania tych samych znaków. 

Abstrakcja zaprowadzi go, ale to będzie już na początku 

nowego wieku, do konceptualizmu. Do kreacyjnej roli przypadku. 

I do wewnętrznie odczuwanej konieczności jego rejestrowania. 

Tak narodziły się wspaniałe Kreacje płaszczyzny, które stały 

się przełomem w recepcji sztuki Paryżskiego w Polsce. Trzy 

lata temu, w tej samej „Fabryce Trzciny”, pokazał Kreacje 

płaszczyzny 2, nowy wariant ekspozycji prezentowanej kilka 

miesięcy wcześniej w imponujących salach galerii „Infra” w 

Upplands Väsby. 

Autorski klucz, czy – to tak modne dziś słowo – kod do 

Kreacje płaszczyzny, brzmi tak: „Coraz większa ilość przecinających 

się linii prostych tworzy płaszczynę. Jeśli zdefiniujemy 

linię prostą jako zbiór nieskończonej ilości punktów, to 

ta płaszczyzna składać się będzie z nieskończonej ilości tych 

linii i stanie się dla nich definitywną syntezą”. Co to oznacza 

w praktyce? 

Autorska gra zaczyna się już na poziomie jednej płaszczyzny 

– przezroczystej płyty pleksi, przeciętej trzema czarnymi liniami 

i zawieszonej swobodnie przed widzem. Albo opartej 

o ścianę. Lub związanej z innymi i przybierającej wtedy formę 

pokaźnej rzeźby. 

Płaszczyzna w formie kwadratu jest podzielona na 64 

części, jak szachownica, co powoduje powstanie 81 punktów 

przecięcia linii dzielących pole. Nałożona na tę płaszczyznę 

kompozycja składa się z trzech linii prostych. Tworzy je sześć 

punktów przecięć, parami. Kompozycję definiuje zatem określenie 

długości i położenia tych linii na płaszczyźnie. Ich układ 

wynika zaś z losowego wyboru przez program komputerowy, 

który znajduje wspomnianych 6 punktów. 

W ten sposób Michał buduje pierwszą płytę. Ale to dopiero 

początek. Artysta kręci komputerowym kołem fortuny jeszcze 

wiele razy. I zaprasza nas do zapoznania się z wygranymi. 

Przypadkowymi? Tylko na pozór. 

Tu zaczyna się drugi etap gry. Tak wzrokowej, jak i intelektualnej. 

Bardziej wrażliwi nie poprzestaną zresztą, jak 

już wspomniałem, tylko na tych poziomach percepcji. Dzieło 

Paryżskiego tworzy nieskończenie wiele wariantów, zarówno 

stopniowej zabudowy płaszczyzny jak i punktów oraz kątów 

25

jej obserwacji z dystansu. Ilość tych kombinacji pomnażana 

jest jeszcze przez możliwe zróżnicowanie siły i kąta padania 

światła. 

Lecz tym, co przemawia do widza najsilniej, jest możliwość 

zanurzenia się – i to zupełnie dosłownego, fizycznego – we 

wnętrzu dzieła. Jego odczytywania, rozszyfrowywania, albo 

odwrotnie – ponownego szyfrowania, od środka. 

We wnętrzu, pomiędzy płytami, na dobre zaczyna się domena 

optyki, fizyki, metafizyki wreszcie. Podobne doznania 

jak podczas wchodzenia w dzieło Michała miałem tylko w 

Muzeum Guggenheima w Bilbao, we wnętrzu stalowych gigantów, 

labiryntów-ślimaków wykreowanych przez tytana 

współczesnej rzeźby Richarda Serrę. 

System Paryżskiego pozwala również na budowanie innych 

kompozycji. Ptaki, czy też czarne „kompozycje z dziurą”, które 

widzimy na lewo od instalacji-matki, to kolejny wariant 

geometryczny „gry w sześć punktów”. Ich elegancka uroda 

połączona ze świadomością możliwości ich nieskończonego 

wariantowania zapiera dech. 

Tu muszę sobie pozwolić na refleksję bardzo osobistą, 

choć w przypadku Michała i jego twórczości absolutnie fundamentalną. 

Komplementowanie kogoś poprzez przeciwstawianie 

go innym artystom, to zabieg być może niezbyt elegancki. 

Lecz mnie takie porównanie narzuca się samo przez 

się. Jako krytyk i menedżer od lat działający w sferze kultury 

poznałem setki twórców. Wielkie światowe gwiazdy i modne 

wschodzące gwiazdki. Ludzi spełnionych, frustratów, bezczelnych 

hucpiarzy oraz skromnych wyrobników sztuki. Mistrzów 

i debiutantów. Ale na palcach jednej ręki mogę policzyć takich 

jak Michał, którzy osiągnąwszy mistrzostwo warsztatowe i dojrzałość 

artystyczną, ciągle gnani są niepokojem twórczym, 

ciągle szukają. Michał, choć nadal wzbudzający westchnienia 

niejednej pani, nie jest już młodzieńcem. A ileż to tu- 

2 

synliga vid en observation på avstånd. De här kombinationernas 

antal mångfaldigas också tack vare skiftningarna i ljusets 

styrka och dess infallsvinkel. 

Men det som talar starkast till betraktaren är möjligheten 

att försjunka – och det fullständigt bokstavligt, fysiskt 

– i verkets inre. Att avläsa det, dechiffrera, eller tvärtom – 

chiffrera om det, inifrån. 

Mellan glasen i verkets inre börjar optikens, fysikens och 

metafysikens domäner äntligen att gälla. Min upplevelse av 

att träda in i Michałs verk kan jag bara jämföra med den jag 

hade i Guggenheimmuseet i Bilbao. Inne i stålgiganterna, 

labyrintsniglarna skapade av den nutida skulpturens gigant, 

Richard Serra. 

Paryżskis system gör det även möjligt att bygga andra kompositioner. 

Fåglarna eller de svarta ”kompositionerna med ett 

hål” som betraktaren ser till vänster om huvudinstallationen 

är nästa geometriska variant av ”spelet med sex punkter”. Deras 

stiliga utseende kombinerat med vetskapen om att de kan 

göras i oändliga varianter tar andan ur en. 

Här måste jag tillåta mig en mycket personlig reflektion, 

fast när det gäller Michał och hans konstnärskap är den fullständigt 

grundläggande. Att komplimentera någon genom att 

ställa honom emot andra konstnärer, är kanske inte ett alltför 

elegant grepp. Men för mig tvingar sig en sådan jämförelse 

på automatiskt. Som kritiker och manager, verksam i kultursfären 

sedan åratal tillbaka, har jag lärt känna hundratals 

konstnärer. Stora världsstjärnor och unga blivande stjärnor på 

modet. Människor tillfredsställda i att ha uppfyllt sina ambitioner 

och sådana som är ständigt frustrerade, oförskämda 

och framfusiga typer samt blygsamma kulturutövare. Mästare 

och debutanter. Men på ena handens fingrar kan jag räkna 

sådana som Michał. De som har uppnått en mästerlig teknik 

och konstnärlig mognad, men som ändå är ständigt sökande, 

Michał Paryżski – Kompozycja/Komposition Michał Paryżski – Kompozycja/Komposition

drivna av en ständig kreativ oro. Michał, fast han ännu får 

mången dam att sucka, är inte längre någon yngling. Och 

hur många dussin och tjog unga artister har inte jag träffat, 

i Polen, i Sverige, i hela Europa, vars visions- och skaparlåga 

redan är fullständigt utbrunnen jämfört med honom. 

För Paryżski handlar konceptualismen inte om att slänga 

ur sig en idé, även om det så vore den bäste idén. Den handlar 

om plikten av ständigt och kreativt tänkande, förbättring, 

finputsning och mångfaldigande. En plikt av slavarbete som 

också är fysiskt utmattande. Ingen utställning är den andra 

lik, nya verk görs till varje. För Michał är detta en självklarhet, 

trots att hans jämnåriga ofta nöjer sig med bara monografiska 

jubileumsutställningar. 

Under arbetet med Ytskapelser tog sig Michał sig an – som 

en avkoppling kan tyckas – ett tema och ett medium till synes 

avlägset från hans tidigare prestationer. I projektet I en annan 

Michał Paryżski – Posadzka/Stengolv 

zinów i kop artystycznej młodzieży spotkałem, i w Polsce, i 

w Szwecji, i w całej Europie, która w porównaniu z nim jest 

już doszczętnie wypalona życiowo i twórczo. 

Konceptualizm to dla Paryżskiego nie jest rzucanie jednego, 

choćby najlepszego pomysłu. To obowiązek ciągłego kreatywnego 

myślenia, doskonalenia, cyzelowania, pomnażania. 

Obowiązek katorżniczej pracy, wyczerpującej także fizycznie. 

Każda wystawa jest inna, przynosi nowe prace. Dla Michała 

to oczywiste, mimo że jego rówieśnicy poprzestają już często 

tylko na jubileuszowych ekspozycjach monograficznych. 

W trakcie prac nad Kreacjami płaszczyny Michał zajął się 

– jakby dla relaksu – tematem i medium na pozór odległym 

od wcześniejszych dokonań. W ramach projektu W innym 

wymiarze poświęconego przestrzeni duchowej świątyń oraz 

ich otoczenia, przestrzeni powstającej wokół świętego wizerunku 

oraz przedmiotów kultu, zrealizowanego wraz z żoną 

2

Zofią Paryżską oraz szwedzką artystką Anną-Karin Bylund 

Fürst, Paryżski fotografuje podłogi świątyń. Tę najbardziej 

wydawałoby się profańską ich część. Ale przecież posadzka 

kościoła skrywa pod sobą często groby wybitnych osób, fundatorów 

świątyń, biskupów, księży, zakonników i zakonnic, 

wielmoży. Michał zapisuje w swym aparacie wtopione w posadzki 

pyszne marmurowe płyty nagrobne, ozdobne mozaiki, 

ale i zwykłe kamienne powierzchnie wyślizgane przez setki 

tysięcy stóp i kolan, anonimowe mimo swej różnorodności. 

Przez stulecia były one świadkami kawalkady chrztów, ślubów 

i pogrzebów, całego teatrum naszego życia skupionego w silnej 

soczewce. Chwil wzniosłych, radosnych i tragicznych. 

Spowiedzi z czynów wielkich i nikczemnych. 

Ukryte sensy i treści zagubione w pozorach przypadkowości, 

wartości estetyczne w zwykłych funkcjonalnych obiektach. 

To są te wielkie, znane nam już z Kreacji płaszczyzny, pasje 

Michała, ciągle popychające go do nowych poszukiwań. 

Ekspozycja W innym wymiarze miała swoją premierę w innej 

prestiżowej polskiej galerii – „Wozownia” w Toruniu, w Szwecji 

zadebiutowała w idealnie pasującej scenerii podziemi Katedry 

w Lund, w skromniejszej wersji mogliśmy ją zobaczyć jesienią 

2009 r. w lokalu byłego Instytutu Polskiego przy Villagatan 2 

w Sztokholmie. Ale tak naprawdę wystawa ta na sztokholmski 

pokaz – w skali na jaką naprawdę zasługuje – dopiero czeka. 

A Michał już myśli o czymś nowym – o monumentalnych 

wersjach swoich rzeźb i instalacji, które zaistniałyby w przestrzeni 

publicznej. Na początek w Szwecji. ❖ 

2 


Michał Paryżski 

Urodzony w 1946 w Polsce. Od 1977 mieszka w Szwecji. 

Uprawia malarstwo, grafikę, rysunek, instalacje. 


dziennikarz, eseista, krytyk sztuki, kolekcjoner i marszand. 

Były dyrektor Instytutu Polskiego w Sztokholmie. 

Michał Paryżski – Kompozycja/Komposition 

dimension – tillägnat den andliga rymd som finns i helgedomar 

och i deras omgivningar, den rymd som uppstår kring 

en helig bild eller kultföremål – genomfört tillsammans med 

hustrun Zofia Paryżska och den svenska konstnären Anna- 

Karin Bylund Fürst, har Paryżski fotograferat helgedomarnas 

golv. De delar som kan tyckas mest profana. Men under en 

kyrkas stengolv gömmer sig ofta framstående personers gravar: 

kyrkogrundares, biskopars, prästers, munkars och nunnors 

samt stora jordägares. Med sin kamera registrerar Michał 

ypperliga gravhällar inbäddade i stengolvet, den dekorativa 

mosaiken, men också enkla stenytor blanknötta av hundratusentals 

fötter och knän, anonyma trots sin mångfald. Genom 

århundraden har dessa ytor bevittnat kavalkader av dop, 

bröllop och begravningar, hela livets skådeplats koncentrerat 

i en stark kameralins. Bevittnat upphöjda, glada och tragiska 

ögonblick, stora och gemena handlingars bikt. 

Dolda undermeningar och vilsna innebörder i sken av tillfälligheten, 

estetiska värden i enkla funktionella objekt. Det 

är Michałs stora passioner – för oss redan kända från Ytskapelser 

– de som ständigt föser honom mot nya eftersökningar. 

Utställningen I en annan dimension hade premiär i ett annat 

prestigefyllt polskt galleri Wozownia i Toruń. I Sverige 

visades utställningen för första gången i en idealiskt passande 

miljö, kryptan i Lunds domkyrka. I en blygsammare version 

kunde den ses hösten 2009 i Polska Institutets forna lokaler 

på Villagatan 2 i Stockholm. Men på en stockholmsvisning, 

i den omfattning som den förtjänar, kan utställningen egentligen 

sägas vänta. 

Och Michał tänker redan på något nytt – på monumentala 

versioner av sina skulpturer och installationer i det allmänna 

rummet. Med början i Sverige. ❖ 


Michał Paryżski 

Född 1946 i Polen. Bor i Sverige sedan 1977. Ägnar sig åt 

måleri, grafik, teckning och installationer. 


Journalist, essäist, konstkritiker, samlare och konsthandlare. 

Före detta direktör för Polska Institutet i Stockholm.

Pociągiem specjalnym do Smoleńska przyjechali przedstawiciele 

„Rodzin Katyńskich”, kompania honorowa Wojska Polskiego, 

dziennikarze, część polityków (pozostali, wraz z Prezydentem RP, 

mieli przylecieć później). Po długim oczekiwaniu, z dworca 

w Smoleńsku, autokarami, pod eskortą milicji i innych służb, 

pasażerów pociągu przewieziono do Lasu Katyńskiego. 

Przejmujący leśny wiatr wzmagał poczucie chłodu. Przed 

wejściem na cmentarz szczegółowa kontrola, wszak w uroczystościach 

miał uczestniczyć Prezydent Rzeczypospolitej i wielu 

znamienitych gości. Medialne i wojskowe zaplecze na terenie 

„memoriału”, harcerze, służby medyczne i porządkowe były 

w pełnej gotowości. 

W oczekiwaniu na rozpoczęcie oficjalnych uroczystości, 

spokojnie spacerowaliśmy alejkami wzdłuż „podziemnej” ściany 

z imiennymi tabliczkami, składając kwiaty, zapalając znicze, 

modląc się, trwając w zadumie przy symbolicznych grobach 

najbliższych: ojców, dziadków, krewnych... 

Wraz ze zbliżaniem się godziny przybycia pary prezydenckiej 

i pozostałych gości, zajmowaliśmy miejsca, ale uroczystość 

nie rozpoczynała się. Oczekiwanie stawało się coraz bardziej 

niepokojące. 

Dźwięk SMS-ów i dzwoniące telefony komórkowe wywołały 

poruszenie zwłaszcza wśród, przybyłych pociągiem, polityków. 

Pojawiały się niespójne informacje z kraju: najpierw o awarii 

samolotu, który nie może wylądować, potem o niegroźnym, 

gaszonym pożarze, o wypadku, w którym są ofiary, w końcu 

o katastrofie, z której prawdopodobnie nikt nie ocalał. Zaskoczenie, 

oniemienie, łzy, niekiedy szloch. 

Jeden z księży zainicjował odmówienie Różańca za tych, 

którzy zginęli w katastrofie prezydenckiego samolotu. Opodal 

ołtarza, pośród żołnierzy kompanii honorowej Wojska Polskiego 

pojawił się sztandar udekorowany kirem. 

Ojciec Ptolomeusz – proboszcz smoleńskiej parafii rzymskokatolickiej 

– wezwał, wręcz wykrzyczał apel o pojednanie, 

wyciszenie wewnętrznych sporów w obliczu tragedii. 

Zapowiadany wcześniej komunikat ambasadora Polski 

w Rosji – Jerzego Bahra – zamiast po mszy wygłoszony 

został przed jej rozpoczęciem. W sposób bardzo oględny 

informował o katastrofie i o dwóch spośród ofiar: prezydentach 

Lechu Kaczyńskim i Ryszardzie Kaczorowskim, ostatnim 

prezydencie na uchodźstwie. Podkreślał powagę i delikatność 

sytuacji. 

Bicie dzwonu katyńskiego i odśpiewanie Hymnu rozpoczęło 

Mszę żałobną. Wiele osób płakało, żołnierze mieli 

łzy w oczach. Odprawiana przede wszystkim w intencji 

ofiar katastrofy, dopiero w drugiej kolejności za oficerów 

spoczywających wśród katyńskich drzew, miała skromny 

i pośpieszny charakter. Przez zachmurzone niebo dwukrotnie 

0 

List z lasu katyńskiego 

Brev från Katyńskogen 

Ett specialtåg anlände till Katyń med representanter för 

”Katyńfamiljerna”, polska Arméns hederskompani, journalister 

samt en del av politikerna (de resterande jämte den polske 

presidenten skulle anlända senare med flyg) ombord. Efter en 

lång väntan transporterades tågpassagerarna i rundtursbussar 

under eskort av milis och andra säkerhetsstyrkor från stationen 

i Katyń till Katyńskogen. 

Den bitande blåsten i skogen förstärkte känslan av kyla. 

Innan vi gick in på kyrkogården blev vi föremål för en utförlig 

kontroll, detta p g a att Polska republikens president och 

åtskilliga eminenta gäster skulle delta i ceremonin. På det 

minnesmärkta området befann sig journalister och militärer 

med full utrustning; scouter, medicinsk personal samt ordningsstyrkor 

var i full beredskap. 

I väntan på att den officiella ceremonin skulle börja promenerade 

vi lugnt på de smala alléerna längs den “underjordiska“ 

väggen med de små namnminnestavlorna. Vi lade ner 

blommor, tände gravljus och bad, försjunkna i tankar vid våra 

närmastes symboliska gravar: fädernas, mor- och farfädernas, 

släktingarnas... 

Då tiden nalkades för presidentparets och de återstående 

gästernas ankomst, intog vi våra platser, men ceremonin började 

inte. Väntandet började bli alltmer oroväckande. 

Ljudet från sms-signaler och ringande mobiltelefoner utlöste 

uppståndelse, i synnerhet bland politiker som anlänt med 

tåget. Från Polen kom motsägelsefulla uppgifter: först om något 

fel på flygplanet som omöjliggör landning, sedan om en 

ofarlig brand som håller på att släckas, därefter om en olycka 

och offer. Slutligen om katastrofen, ur vilken sannolikt ingen 

har överlevt. Vi blev överrumplade, mållösa och tårar rann, 

då och då kom snyftningar. 

En av prästerna började läsa böner på radband för dem som 

omkommit i katastrofen med presidentplanet. I närheten av 

altaret, mitt ibland soldaterna från Polska arméns hederskompani 

placerades en fana dekorerad med sorgband. 

Fader Ptolomeus – kyrkoherde i romersk-katolska församlingen 

i Smolensk – uppmanade till, rent av ropade ut en vädjan 

om försoning, en nedtoning av inre dispyter i tragedins 

stund. 

Den kommuniké som Jerzy Bahr, Polens ambassadör i Ryssland, 

planerat att framföra efter mässan fick framföras innan i 

stället. På ett mycket takftull sätt informerade han oss om katastrofen 

och om två av offren: presidenterna Lech Kaczyński 

och Ryszard Kaczorowski, den siste presidenten i exil. Ambassadören 

betonade situationens allvar och känslighet. 

Katyńkyrkklockans slag1 och sjungandet av nationalsången 

inledde själamässan. Många grät, soldaterna hade tårar i 

ögonen. Den enkla och hastade mässan hölls först och främst 

1. Ö.a. På kyrkogården i Katyń har en stor klocka byggts in vid markytan.

för katastrofens offer, därefter ägnades den de officerare som 

vilar bland träden i Katyń. Solens strålar lyckades tvåfaldigt 

bryta sig igenom den molniga himlen. 

För att vi så fort som möjligt skulle kunna lämna kyrkogården 

fick begravningskransar och blomsterbuketter läggas 

ner i tystnad och i all hast, utan den ceremoniel som hör till 

sådana här sorgehögtider. Efter några minuter hördes dock 

en blyg och försiktig ton från en mindre trumma. En liten 

trumslagare, en tolv kanske tretton år gammal scout började 

spontant trumma en rytm där han stod vid altaret. 

Efternamnen på de tragiskt omkomna lästes upp av högtidens 

deltagare och bland offren fanns det två som var mig 

särskilt nära: Republiken Polens president – en patriotismens 

förebild och ministern Władysław Stasiak, en storartad människa, 

tillmötesgående och spontan i sina möten med människor. 

Tre veckor tidigare hade de aktiva i Oberoende studenters förening 

tilldelats utmärkelser: då överlämnade minister Stasiak 

i Belvederepalatset2 Förtjänstkorsen i guld till bland andra 

undertecknad. I presidentpalatset däremot, i närvaro av dem 

som en gång fått utmärkelsen, dekorerade Lech Kaczyński de 

återstående med olika kors av orden Polonia Restituta. 

Det framkom senare att brådskan under ceremonin i Katyń 

berodde på politikernas önskan att snarast möjligt återvända 

till Polen, vilket utlöste irritation. I synnerhet hos familjerna 

till de i Katyń stupade officerarna. Skyndandet skar sig med 

behovet av en längre stunds begrundan och bön i den avlägsna 

skogskyrkogårdens tystnad. Att ta sig dit krävde mycket möda 

och besvär, i synnerhet av de åldersstigna personerna. 

Brottstycken av katastrofinformationen nådde oss när vi 

satt på tåget. Våra diskussioner blandades med nedstämdhet, 

tankfullhet, sjungande av patriotiska sånger och av Kaczmarskis, 

Gintrowskys och Okudzjawas trubaduvisor. 

Först när vi kom till Polen och den fulla listan över passagerarna 

ombord på det sönderslagna specialpanet TU-154 lästes 

upp började sanningen om tragedins omfattning uppdagas 

successivt. De som omkom var människor med en patriotisk 

och frihetssträvande uppfattning varmt liggande om hjärtat. 

Den enda tröst som skulle kunna ge katastrofen en mening 

är att världens ögon skulle vändes mot platsen där de polska 

officerarna avrättades och ett medvetandegörande – särskilt 

hos den ryska nationen i en anda av försoning och förlåtelse – 

av den förtigna och förljugna sanningen om Katyńmassakern. 

❖ 

2. Ö.a. Belvederepalatset i Warszawa är det före detta presidentresidenset. 

Paweł M. Nawrocki 


przebiły się promienie słońca. Na zakończenie odmówiono 

Litanię za Zmarłych. 

Wieńce i wiązanki kwiatów miały być składane bez przynależnego 

tego rodzaju uroczystościom ceremoniału, w ciszy 

i pośpiechu, by jak najszybciej opuścić cmentarz. Jednak po 

kilku minutach rozległ się nieśmiały, delikatny dźwięk werbla. 

Mały dobosz, dwunasto może trzynastoletni harcerz, stojąc 

przy ołtarzu spontanicznie rozpoczął wygrywanie rytmu. 

Spośród nazwisk tragicznie zmarłych wymienianych przez 

uczestników uroczystości, dwa były mi szczególne bliskie: 

Prezydenta Rzeczypospolitej – wzoru patriotyzmu i ministra 

Władysława Stasiaka – człowieka wielkiej kultury osobistej, 

życzliwego i bezpośredniego w kontakcie z ludźmi. 

Trzy tygodnie wcześniej przyznano odznaczenia działaczom 

Niezależnego Zrzeszenia Studentów: minister Stasiak wręczał 

wówczas w Belwederze – m. in. niżej podpisanemu – Złote 

Krzyże Zasługi, natomiast w Pałacu Prezydenckim Lech 

Kaczyński, w obecności wcześniej odznaczonych, dekorował 

pozostałych Krzyżami Orderu Odrodzenia Polski. 

Pośpiech – jak się potem okazało spowodowany chęcią 

polityków by jak najszybciej powrócić do kraju wywoływał 

– zwłaszcza wśród rodzin poległych w Katyniu oficerów – 

poirytowanie. Kłócił się z potrzebą dłuższej chwili zadumy, 

modlitwy w ciszy odległego leśnego cmentarza. Dotarcie do 

niego – zwłaszcza osoby w podeszłym wieku – okupiły wielkim 

trudem. 

W pociągu docierały do nas strzępy kolejnych tragicznych 

informacji. Dyskusje mieszały się z przygnębieniem, zadumą, 

śpiewaniem pieśni patriotycznych i ballad bardów: Kaczmarskiego, 

Gintrowskiego, Okudżawy. 

Prawda o rozmiarze tragedii docierała stopniowo, już w kraju, 

podczas czytania pełnej listy pasażerów rozbitego samolotu 

specjalnego TU-154. Zginęli ludzie, którym patriotyczny 

i niepodległościowy etos szczególnie leżał na sercu. 

Jedyną pociechą nadającą sens tej katastrofie mogłoby 

być zwrócenie oczu świata na miejsce kaźni polskich oficerów 

i uświadomienie – szczególnie narodowi rosyjskiemu, 

w duchu pojednania oraz przebaczenia – przemilczanej 

i zakłamywanej prawdy o zbrodni katyńskiej. ❖ 


1

2 

życie codzienne i artystyczne Y vardag & kulturevenemang 

Profesor Ewa Teodorowicz-Hellman 

udekorowana 

Profesor Uniwersytetu Sztokholmskiego 

Ewa Teodorowicz-Hellman otrzymała 

Krzyż Komandorski Orderu Zasługi. Odznaczenie 

przyznał prezydent RP. 

Profesor Teodorowicz-Hellman jest autorką 

niemal 150 publikacji ogłoszonych 

w Szwecji i w Polsce, poświęconych naszej 

literaturze i kulturze. Jej pasją naukowa 

są poszukiwania i badania polskich 

rękopisów oraz starodruków, które jako 

zdobycz wojenna trafiły do Szwecji, w XVI 

i XVII w., i dzięki temu przetrwały. 

Ogromną jej zasługą jest doprowadzenie 

do podjęcia przez naukowców polskich i 

szwedzkich kompleksowych badań zbiorów 

dokumentów i druków przechowywanych 

w zamku Skokloster. W jednym 

z takich zapomnianych księgozbiorów 

znaleziono ponad 30 nieznanych dotąd 

druków polskich. 

W Szwecji i w Polsce wydano staraniem 

profesor Ewy Teodorowicz-Hellman współ- 

Prof. Ewa Teodorowicz-Hellman 

pracującej z profesor Aliną Nowicką-Jeżową 

z Uniwersytetu Warszawskiego, katalogi 

tych pamiątek polskiej kultury. Najciekawsze 

odnalezione rękopisy, publikowane są 

w Polsce w specjalnej serii wydawniczej. 

Dekoracji profesor Teodorowicz-Hellman 

dokonał ambasador Michał Czyż w polskiej 

ambasadzie w Sztokholmie. ❖ 

Y 

Professor Ewa Teodorowicz-Hellman 

har tilldelats Kommendörskorset 

Ewa Teodorowicz-Hellman, professor vid 

Stockolms universitet, har erhållit Kommendörskorset 

av Republiken Polens Förtjänstorden. 

Utmärkelsen har tilldelats henne 

av Republiken Polens president. 

Professor Teodorowicz-Hellman har författat 

så gott som 150 publikationer om 

polsk litteratur och kultur, utgivna i Sve- 

rige och i Polen. Hennes forskarpassion 

är att leta fram och undersöka polska 

handskrifter och gamla tryck, vilka hamnat 

i Sverige som krigsbyten under sexton- 

och sjuttonhundratalet och tack vare 

det klarat sig. 

Hennes oerhörda förtjänst är att hon fått 

svenska och polska forskare att ta sig an 

komplexa och omfattande undersökningar 

av de dokument- och trycksamlingar 

som förvarats på Skokloster slott. 

I en av dessa bortglömda boksamlingar 

har mer än 30 hittills okända polska tryck 

hittats. 

I Sverige och i Polen har kataloger över 

dessa polska kulturminnen givits ut tack 

vare professor Teodorowicz-Hellmans ansträngningar 

och samarbete tillsammans 

med professor Alina Nowicka-Jeżowa från 

Warszawas universitet. De intressantaste 

handskrifterna som hittats publiceras i en 

särskild bokserie i Polen. 

Dekorationsceremonin ägde rum på polska 

ambassaden i Stockholm där Polens 

ambassadör Michał Czyż överlämnade utmärkelsen 

till Ewa Teodorowicz-Hellman. 

❖ 

Y 

Odznaczenia dla Niezależnego 

Zrzeszenia Studentów 

Prezydent RP Lech Kaczyński 19 marca b. 

r. uhonorował odznaczeniami 178 działaczy 

Niezależnego Zrzeszenia Studentów. 

Tych, którzy tworzyli NZS w roku 1980 na 

fali przemian „solidarnościowych” i strajkując 

żądali m. in. jego rejestracji w 1981, 

poprzez walkę o jego przetrwanie w miesiącach 

stanu wojennego po oficjalnej 

delegalizacji Zrzeszenia i serii aresztowań 

najaktywniejszych działaczy, okres późniejszej 

apatii społecznej, aż po strajki


studenckie w przededniu wyborów parlamentarnych 

1989 roku wobec odmowy 

zarejestrowania NZS, co było konsekwencją 

złamania postanowień „okrągłego 

stołu”. Nie licząc chlubnych wyjątków, to 

pierwsze tego rodzaju wyróżnienie niezależnego 

środowiska studenckiego. 

W Belwederze szef prezydenckiej Kancelarii 

Władysław Stasiak wręczył Złote Krzyże 

Zasługi, natomiast podczas drugiej części 

uroczystości, która miała miejsce w Pałacu 

Prezydenckim, Prezydent Rzeczypospolitej 

udekorował szczególnie zasłużonych 

działaczy Krzyżami Komandorskimi, Oficerskimi 

i Kawalerskimi Orderu Odrodzenia 

Polski. Niektórzy, niestety, uhonorowani 

zostali już pośmiertnie. Odznaczenia 

przyznane zostały za „wybitne zasługi 

w działalności na rzecz przemian demokratycznych 

w Polsce, za osiągnięcia w podejmowanej 

z pożytkiem dla kraju pracy 

zawodowej i społecznej”. 

Zwracając się do wszystkich odznaczonych 

Prezydent przypomniał historię NZSu 

i podkreślał rolę, jaką Zrzeszenie odegrało 

w walce o wolną Polskę. „Młodość ma 

swoje prawa, więc NZS był oczywiście radykalny 

i budził wielki opór władz. Trzeba 

było wielkich nacisków i strajków na uczelniach, 

by został zalegalizowany. Potem, 

kiedy przyszedł stan wojenny, w obozie 

internowania spotkałem wielu kolegów z 

NZS. W największych ośrodkach NZS przetrwał 

i odrodził się w połowie lat 80-tych. 

W tamtych czasach też był radykalny i odgrywał 

dużą rolę na zapleczu powoli odradzającej 

się Solidarności (...) wspierając 

ją, zwłaszcza jeżeli chodziło o opozycyjnych 

drukarzy i łączników. NZS prowadził 

również działalność autonomiczną i w coraz 

większym stopniu wchodził w świat 

samorządów uczelnianych, potem strajków 

roku 1988, a później w świat polityki” 

– mówił Prezydent. Wspominał rok 1989, 

kiedy to nowo powoływaną Komisję Krajową 

Solidarności tworzyli ludzie Niezależnego 

Zrzeszenia Studentów. „Teraz po 

latach osoby (z NZS-u) są związane zarów- 

no z polityką, jak i przedsiębiorczością czy 

dziennikarstwem. Za tamte czasy należy 

się wszystkim Wam serdeczne podziękowanie 

od całej Polski (...)” – zakończył Lech 

Kaczyński. ❖ 


Y 

Utmärkelser för Oberoende studenters 

förening 

Den 19 mars i år hedrade Polska republikens 

president Lech Kaczyński 178 

frihetskämpar från Oberoende studenters 

förening (OSF). De som hedrades utgjorde 

OSF under Solidaritetstidens förvandlingsvågor 

och som strejkande 1981 

bland annat krävde att föreningen skulle 

registreras; som efter att föreningen officiellt 

förbjöds och en rad gripanden av 

de allra mest aktiva följde, kämpade för 

föreningens överlevnad under de år som 

krigstillståndet varade; som varit med om 

den period av samhällsapati som följde 

ända till att studenterna dagen innan 

parlamentsvalet 1989 strejkat mot myndigheternas 

vägran att registrera OSF, vilket 

var ett brott mot de beslut som fattats 

vid Runda bordetsamtalet. Frånsett 

ett par ärorika undantag är den här utmärkelsen 

av en oberoende studentkrets 

den första i sitt slag. 

Chefen för presidentkansliet, Władysław 

Stasiak, överlämnade Förtjänstkorsen i 

guld i Belvederepalatset. Ceremonins 

andra del ägde däremot rum i presidentpalatset 

och där dekorerade den polske 

presidenten särskilt välförtjänta frihetskämpar 

med Kommendörs-, Officers- och 

Riddarkorsen av orden Polonia Restituta. 

Vissa av frihetskämparna hedrades tyvärr 

först postumt. Utmärkelserna tilldelades 

för ”enastående förtjänster i kampen för 

de demokratiska omvandlingarna i Polen; 

för de resultat åstadkomna i yrkesverksamt 

och ideellt arbete som varit till 

fördel för landet”. 

Presidenten vände sig till alla mottagare 

av utmärkelserna när han påminde om 

OSF:s historia och framhöll den roll som 

föreningen spelat i kampen om ett fritt 

Polen. 

”Ungdomen har sina rättigheter, således 

var OSF naturligtvis radikalt och väckte 

stort motstånd hos makten. Det krävdes 

stora påtryckningar och strejker på högskolorna 

för att föreningen skulle legaliseras. 

Sedan, när krigstillståndet kom 

träffade jag många kamrater från OSF 

i interneringslägret. På de allra största 

orterna överlevde OSF och pånyttföddes 

i mitten på 80-talet. Då var föreningen 

också radikal och den spelade en 

viktig roll i bakgrunden under Solidaritets 

långsamma återfödelse (…) genom 

sitt stöd till Solidaritet, i synnerhet genom 

att trycka oppositionella skrifter 

och agera förbindelselänk. OSF bedrev 

även autonom verksamhet och började i 

allt högre grad att ingå i högskolekårernas 

värld, sedan i strejkernas våg år 1988, 

och ännu senare i den politiska världen” 

sade presidenten. Han nämnde 1989 när 

den nytillsatta Solidaritet-rikskommissionen 

utgjordes av folk från OSF. ”Efter alla 

dessa år är nu personerna (från OSF) verksamma 

inom såväl politik som företagsliv 

eller också journalistik. För de åren förtjänar 

ni alla ett tack från hela Polen (…) 

avslutade Lech Kaczyński. ❖ 

Paweł M. Nawrocki


Szwedzka książka o Katyniu 

ZainteresowaniaPetera 

Johnssona 

polską historią 

są ogólnie 

znane. Dwa 

wy dania Polski 

w Historii 

(Polen i historien) 

na trwałe 

ugrun towały 

w Szwecji 

jego pozycję 

jako eksperta od spraw polskich. Dlatego 

bez zdziwienia trzeba przyjąć jego próbę 

opisania jednej z największych tragedii 

w dziejach narodu polskiego – mordu 

na polskich ofi cerach dokonanego na 

rozkaz Stalina w 1940 r. Autor w oparciu 

o opublikowane zbiory dokumentów, 

wspomnienia, listy ofi ar i wybrane opracowania 

przedstawia genezę i przebieg 

zbrodni, jej odkrycie w 1943 r. oraz próby 

zrzucenia odpowiedzialności za nią 

przez Stalina na Niemców. Johnsson w 

sposób usystematyzowany omówił kwestie 

związane z dziejami zbrodni, dając 

klarowny obraz ważnych jej okoliczności, 

w tym represji sowieckich stosowanych 

wobec rodzin zamordowanych ofi ar. Zabrakło 

może szerszego omówienia powojennych 

losów tych rodzin, które (o ile 

nie zostały wywiezione do łagrów lub w 

stepy Kazachstanu) zdegradowano społecznie. 

W dodatku nie mogły one czcić 

otwarcie pamięci po swoich bliskich. 

Nieco zastrzeżeń budzi opis szerszego 

kontekstu historycznego omawianych 

zdarzeń. Omawiając okres współpracy 

między Stalinem a Hitlerem, Autor 

słusznie eksponuje zawarcie tzw. paktu 

Ribbentrop-Mołotow 23 sierpnia 1939 r. 

Umknęło mu jednak rozróżnienie między 

tą umową a porozumieniem niemiecko-sowieckim 

z 28 września, a więc 

już po rozbiciu armii polskiej przez obu 

najeźdźców. Dla ścisłości trzeba zaznaczyć, 

że w sierpniu dwaj dyktatorzy wyznaczyli 

przyszłą granicę na linii rzek Narew-Wisła-San, 

a Litwa znalazła się po 

stronie niemieckiej. Dopiero pod koniec 

września tę linię przesunięto na wschód 

do rzeki Bug, a Litwa wraz z pozostałymi 

państwami bałtyckimi znalazła się w 

sowieckiej strefi e wpływów. Książka jest 

bogato ilustrowana. Szkoda, że Autor nie 

wpadł na pomysł zamieszczenia często w 

Polsce publikowanej, archiwalnej mapy 

(m. in. z podpisem Stalina) z terytorialnymi 

ustaleniami paktu niemiecko-sowieckiego, 

bo to jest kluczowe dla kontekstu 

wydarzeń. Jeśli porównuje się pakt do 

ustaleń konferencji jałtańskiej, to trzeba 

zaznaczyć, że ustaleniom jałtańskim odpowiada 

granica z paktu wrześniowego, 

nie sierpniowego. W każdym razie słusznie 

Johnsson podkreśla, że umowa między 

Niemcami a Związkiem Sowieckim 

była paktem o agresji, a nie o nieagresji. 

Jednak ryzykowne jest stwierdzenie Autora 

o naturalnej kontynuacji współpracy 

między obu krajami, mimo pogorszenia 

stosunków po dojściu Hitlera do władzy 

w 1933 r. Stosunki te układały się różnie 

– w okresie I wojny światowej Niemcy i 

Rosja stanęły po wrogich stronach, od 

1941 r. znowu były w stanie wojny. Warto 

zwrócić natomiast uwagę, że mimo wrogiej 

sobie propagandy oba totalitaryzmy 

miały wiele wspólnego, zwłaszcza jeśli 

chodzi o pogardę dla człowieka i popełniane 

zbrodnie ludobójstwa. 

Leopold Jeżewski, którego Autor cytuje 

(str. 37) to historyk Jerzy Łojek, jeden z 

pierwszych, który opisał agresję sowiecką 

na Polskę we wrześniu 1939 r. Chyba 

niefortunnym, kilkakrotnie użytym przez 

Johnssona, zbyt dosadnym określeniem 

drugiego obiegu wydawnictw w PRL 

jest słowo „underjordisk” – to się kojarzy 

z czasami wojny i ruchem oporu. Francja 

nie udzielała Polsce gwarancji (s. 41), po 

prostu już w 1921 r. zawarto polsko-francuski 

sojusz wojskowy, na którego mocy 

armia francuska miała pomóc Polakom 

w razie agresji jednego z sąsiadów. Autor 

sugeruje, że gdyby we wrześniu 1939 r. 

Polska ogłosiła stan wojny ze Związkiem 

Sowieckim, to Francja i Wielka Brytania 

jako sojusznicy Polski musieliby zareagować 

i wejść w stan wojny ze wschodnim 

sąsiadem Polski. To znana teza Jerzego 

Łojka o błędzie polskiej dyplomacji, ale 

warto przypomnieć, że układ polskobrytyjski 

dotyczył tylko agresji ze strony 

Niemiec. Warto też zaznaczyć, że Polacy 

z zachodnich obszarów Związku Sowieckiego 

zostali deportowani do Kazachstanu 

już w latach trzydziestych, więc nie 

można twierdzić, że dzisiejsza mniejszość 

polska to wyłącznie wynik deportacji z lat 

1940–1941 (str. 67). W pewnym momencie 

Autor przestaje panować nad datami: rok 

1941 staje się rokiem 1943 (str. 151, 155) lub 

1942 (str. 161), a 1944 – rokiem 1942 (str. 

164). Nie można twierdzić, że Wielka Brytania 

i Francja były sojusznikami Polski 

„od drugiego dnia wojny” (str. 161), bo oba 

państwa zawarły ten sojusz przed agresją 

Hitlera na Polskę, a 3 września wypowiedziały 

Niemcom wojnę. Sojusz brytyjskosowiecki 

powstał w sposób niejako naturalny, 

gdy Niemcy dokonały agresji na 

ZSRR w 1941 r. (a nie w 1942 r. jak jest na 

str. 161). Warto też skorygować kuriozalną 

pomyłkę: strona 180 powinna być zamieniona 

ze stroną 182. 

Te pomyłki, czy dyskusyjne stwierdzenia 

Autora, nie umniejszają wartości poznawczych 

pracy w jej zasadniczym wątku. 

Przez kilkadziesiąt lat po zakończeniu 

II wojny światowej wiele mówiło się o 

zbro dniach hitlerowskich. O zbrodniach 

stalinowskich nie mówiło się tak często, 

aby nie zadrażniać stosunków ze Związkiem 

Sowieckim. Jeśli się mówiło, to i tak 

opinia publiczna traktowała to często 

jako część zimnowojennej propagandy. 

W Polsce słowo „Katyń” ☛ cd. str. 38


En svensk bok om Katyń 

Peter Johnssons intresse för polsk historia 

är allmänt känt. Sedan de två utgåvorna 

av ”Polen i historien” har han i Sverige en 

grundmurad ställning som Polenexpert. 

Därför är det föga förvånande att han nu 

tar sig an en av de största tragedierna i 

Polens historia – det mord på polska officerare 

som Stalin beordrade 1940. Med 

stöd av dokument i offentliga samlingar, 

memoarer, förteckningar över offer och 

ett urval studier presenterar han brottets 

bakgrund och förlopp, dess avslöjande 

1943 och Stalins försök att lägga skulden 

på tyskarna. Johnsson går systematiskt 

igenom händelseförloppets olika aspekter 

och presenterar på ett överskådligt 

sätt omständigheterna, däribland de 

sovjetiska repressalierna gentemot de 

mördades familjer. Möjligen saknar man 

en utförligare behandling av familjemedlemmarnas 

öden efter kriget, då de blev 

socialt brännmärkta (såvida de inte deporterades 

till Gulags läger eller förpassades 

till de kazakiska stäpperna); dessutom 

hindrades de att öppet sörja sina 

närmaste. 

Beskrivningen av händelsernas vidare 

historiska sammanhang väcker en del 

invändningar. I genomgången av Stalins 

och Hitlers samarbetsperiod lägger författaren 

med all rätt stor vikt vid den s.k. 

Molotov-Ribbentroppakten från den 23 

augusti 1939. Det har dock undgått honom 

att särskilja mellan denna pakt och 

den tysk-sovjetiska överenskommelsen 

som ingicks den 28 september efter att 

den polska armén hade krossats av de 

båda angriparna. För exakthetens skull 

bör man nämna att de två diktatorerna 

i augusti fastställde den blivande gränsens 

sträckning utefter floderna Narew- 

Wisła-San, med Litauen på den tyska sidan. 

Först vid slutet av september flyttades 

sträckningen österut till floden Bug, 

medan Litauen och de övriga baltiska 

republikerna hamnade inom den sovjetiska 

inflytandesfären. Boken är rikt illustrerad 

men det är synd att författaren inte 

hade kommit på tanken att använda sig 

av arkivkartan (med bl.a. Stalins underskrift) 

över den tysk-sovjetiska paktens 

gränsdragning – ett i polska publikationer 

ofta inkluderat nyckeldokument. Vid 

den återkommande jämförelsen mellan 

pakten och Jaltakonferensens överenskommelser 

skall man hålla i minnet att 

det är frågan om septemberpaktens, ej 

augustipaktens gränser. I varje fall understryker 

Johnsson helt korrekt att överenskommelsen 

mellan Tyskland och Sovjetunionen 

var en aggressionspakt och inget 

annat. Författaren är dock ute på hal is 

när han hävdar att detta var en naturlig 

förlängning av de båda ländernas samarbete, 

trots försämringen av relationerna 

efter Hitlers makttillträde 1933. Dessa 

relationer var skiftande – under första 

världskriget stod Tyskland och Ryssland 

på motsatta sidor, från 1941 var de i krig 

igen. Däremot är det värt att observera 

att de två totalitära systemen trots all 

fientlig propaganda hade en hel del gemensamt, 

inte minst människoföraktet 

och folkmorden. 

Den på sida 37 citerade Leopold Jeżewski 

är identisk med historikern Jerzy Łojek, 

en av de första som har behandlat Sovjetunionens 

angrepp mot Polen i sep- 

tember 1939. Ett flertal gånger betecknar 

Johnsson kommunisttidens inofficiella 

publikationer med en mindre lyckad och 

alltför kraftfull benämning “underjordisk“ 

som närmast förknippas med krigsperioden 

och motståndsrörelsen. Frankrike 

gav Polen inga garantier (s. 41) utan 

hade redan 1921 ingått en militärallians i 

vars kraft den franska armén skulle hjälpa 

polackerna i händelse av angrepp från 

något av grannländerna. Johnsson anser 

att hade Polen i september 1939 förklarat 

att man befinner sig i krig med Sovjetunionen 

så skulle Frankrike och Storbritannien 

ha varit tvungna att som Polens 

allierade reagera genom att förklara krig 

mot Polens östra granne. Detta är Jerzy 

Łojeks kända tes om den polska diplomatins 

misstag, men man bör hålla i minnet 

att den polsk-brittiska pakten enbart avsåg 

ett tyskt angrepp. Det är också värt 

att notera att polacker hemmahörande 

i Sovjetunionens västra delar redan på 

trettiotalet drabbades av deportationerna 

till Kazakstan, således är det felaktigt 

att hävda att dagens polska minoritet i 

Kazakstan endast är ett resultat av deportationerna 

under åren 1940-1941 (s. 67). 

Rätt som det är tappar författaren greppet 

om dateringarna: år 1941 blir 1943 (ss. 

151, 155) eller 1942 (s. 161), år 1944 förvandlas 

till 1942 (s. 1964). Det stämmer inte att 

Storbritannien och Frankrike var Polens 

allierade “från krigets andra dag“ (s. 161) 

då de hade ingått allians redan före Hitlers 

anfall på Polen – det var krigsförklaringen 

mot Tyskland som kom den 3 september. 

Den brittisk-sovjetiska alliansen 

uppstod som en tämligen naturlig följd 

av det tyska angreppet på Sovjetunionen 

1941 (ej 1942 som det figurerar på sida 161). 

Det noteras som ett kuriosum att sida 180 

har bytt plats med sida 182. 

Dessa fel och diskutabla påståenden 

minskar inte värdet av Johnssons utforskning 

av huvudtemat. Naziregimens 

förbrytelser har ägnats ☛ fort.sid. 38 

5

Nanas krönika 

Nanafelieton 

Zajęłam się pszczelarstwem. Co drugi wtorek jadę do 

Partille, małego miasteczka pod Göteborgiem, żeby 

zgłębiać świat pszczół i miodu. Świat pszczelarstwa 

pełen jest robotnic, królowych, trutni i miodu. Przede wszystkim 

jednak pełen pogodnych panów i pań w wieku emerytalnym, 

którzy rzeczywiście palą się do tego, co robią. Uważam, 

że to cudowne, że są ludzie, którzy z powagą wygłaszają myśli 

w rodzaju: „bez pszczół nie ma Szwecji”. 

Stowarzyszenie pszczelarzy jest jak miód dla mojej duszy, 

oazą, gdzie mogę przestać myśleć o czymkolwiek innym poza 

miodem i pszczołami. Jak podczas najlepszej medytacji. Ale 

najlepsze w tym wszystkim jest to, że wśród pszczelarzy nie 

ma znaczenia, kim jestem, jak się nazywam, ani co robię, kiedy 

mnie wśród nich nie ma. Pszczelarstwo łączy, a świat na 

zewnątrz nie odgrywa żadnej roli. Jest to cudowna przeciwwaga 

dla naszego egocentrycznego społeczeństwa. Myślę, że 

to coś podobnego, kiedy kibice spotykają się na trybunach 

albo kiedy właściciele psów kolegują się ze sobą ponieważ ich 

psy lubią obwąchiwać się w parku. 

Kiedy w pracy opowiadam o moim nowym hobby napotykam 

zaskoczone spojrzenia. Ludzie nie ukrywają, że to dla 

nich dziwne. To, że większość kolegów w moim wieku siedzi 

i rozmawia w czasie lunchu o swoich najnowszych telefonach 

komórkowych nikogo jakoś nie dziwi. 

Kiedy dostałam mail od jednego z moich rumuńskich kolegów 

skorzystałam z okazji, by znowu komuś opowiedzieć o moim zainteresowaniu 

pszczelarstwem – ku mojemu zadowoleniu wcale nie 

uważał, że to dziwne. Nie, Romeo sądzi, że pszczoły to najlepsze 

zwierzęta na świecie, miód jest pyszny i opowiada, że sam dużo 

wie o pszczelarstwie bo jego dziadek ma pasiekę. 

To sprawia, że zaczynam rozmyślać i fantazjować o świecie, 

gdzie wszystkie narody, kultury i religie jednoczą się w miłości 

do miodu. Myślę, że jeśli wszyscy zrozumieliby, co znaczą 

miód i pszczoły i zjednoczyli się w tym rozumieniu nie mielibyśmy 

w świecie żadnych konfliktów. 

To jest oczywiście uproszczona wizja świata, ale właściwie nie 

o to chodzi, że ludzie muszą mieć wspólne zainteresowania, 

by mogli porozumiewać się między sobą. Chodzi o to, by nie 

odrzucać wszystkiego, co jest dla kogoś obce – jako dziwnego. 

Pisałam już o tym wcześniej i, niestety, są powody, żeby 

to znowu poruszyć: spojrzenie Szwedów na wszystko, co 

leży na wschód od Sztokholmu. Miejsca, kultury i narody 

klasyfikowane przez wielu Szwedów jako dziwne. Jak wiadomo, 

wiosną miały miejsce zamieszki w Kirgistanie, media 

informowały o tym zaskakująco wiernie, biorąc pod uwagę, 

miód dla duszy 

Jag har börjat med biodling. Varannan tisdag åker jag till 

Partille, ett samhälle utanför Göteborg, för att fördjupa 

mig i bin och honung. Biodlarvärlden är full av arbetarbin, 

drottningar, drönare och honung. Och framför allt full 

av glada gubbar och tanter i pensionärsåldern som verkligen 

brinner för det de håller på med. Jag tycker det är underbart 

att det finns människor som med allvar på rösten säger saker 

som „utan bin stannar Sverige”. 

Biodlarföreningen är som honung för min själ, en oas där 

jag kan sluta tänka på allt annat än just honung och bin. Som 

meditation när det funkar som bäst. Men det bästa av allt är 

kanske ändå att det i biodlarföreningen inte spelar någon roll 

vem jag är, vad jag heter och vad jag gör när jag inte är där. 

Biodlingen förenar, världen utanför spelar inte någon som 

helst roll. Det är en härlig motvikt till vårt annars ganska egocentrerade 

samhälle. Jag tänker att det är lite samma sak som 

när fotbollsentusiaster träffas på läktaren eller när hundägare 

blir kompisar med varandra eftersom deras hundar gillar att 

sniffa på varandra i parken. 

När jag pratar om mitt nya fritidsintresse på jobbet möts 

jag av förvånade blickar. Folk sticker inte under en stol med 

att de tycker att det är konstigt. Att majoriteten av mina jämngamla 

kollegor sitter och pratar om sina senaste mobiltelefoner 

på lunchraster är det dock ingen som ifrågasätter. 

När jag får ett mejl från en av mina rumänska kompisar 

som vill kolla läget passar jag återigen på att berätta om mitt 

biodlarintresse – och till min glädje tycker han inte alls att 

det är konstigt. Nej, Romeo tycker att bin är världens bästa 

djur, att honung är gott och berättar dessutom glatt att han 

har en hel del erfarenhet av denna aktivitet själv eftersom 

hans morfar har bin. 

Det här får mig att börja fundera, jag börjar fantisera om 

en värld där nationer, kulturer och religioner förenas av kärleken 

till honung. Jag tänker, att om alla förstod grejen med 

honung och bin och kunde förenas i denna förståelse skulle 

vi inte ha några konflikter i världen. 

Det är naturligtvis en förenkling av världsbilden, och egentligen 

handlar det ju inte om att folk måste ha ett gemensamt 

intresse för att kunna kommunicera med varandra. Det 

handlar om att inte avfärda allt som är främmande för en 

själv som konstigt. 

Jag har skrivit om det förr och tyvärr finns det anledning 

att ta upp det igen, svenskarnas syn på allt som ligger öster om 

Stockholm. Platser, kulturer och nationer som många svenskar 

klassar som konstiga. Som bekant har det varit oroligheter

honung för min själ 

i Kirgizistan nu under våren, media har rapporterat hyfsat 

flitigt om det hela med tanke på hur långt ifrån landet ligger 

ifrån Sverige, eller snarare med tanke på att få vet var Kirgizistan 

ligger och ännu mindre hur man stavar till det. Men 

nu vet i fall de flesta att det varit en statskupp i landet och att 

en björn på skridskor nyligen dödade en cirkusdirektör. Efter 

statskuppen i Kirgizistan rapporterar de svenska tidningarna 

som sagt om utvecklingen i landet, men Svenska Dagbladet 

passar också på att berätta andra saker som vi kanske inte visste 

om landet där långt borta. De skriver fem meningar om den 

politiska utvecklingen efter statskuppen, men ger fem gånger 

mer utrymme till en nyhet om hur den ansedda ryska statscirkusen 

befann sig på turné i Kirgizistans huvudstad Bisjkek 

med showen Björnar på is. Det var då, under repetitioner 

inför ett nummer som den skridskoåkande björnen gick till 

attack. En femårig björn på skridskor anföll tränaren och cirkusdirektören 

Dmitrij Potapov och släpade honom i nacken 

över isen. Flera personer fick hjälpas åt att dra bort björnen 

från cirkusdirektören som avled på plats av sina skador. I artikeln 

får vi också veta att det inte är första gången som en 

björn varit involverad i en dödlig attack i Bisjkek. 2002 dödade 

en björn på stadens zoo ett barn som lutade sig fram för 

att klappa den. Jag läser också att björnar på is inte är någonting 

konstigt i delar av forna Sovjetunionen utan ett vanligt 

nöje. Oftast har björnarna förutom skridskor även hjälmar och 

hockeyklubbor. 

Jag misstänker att det om man hade ansträngt sig hade kunnat 

vaska fram bra mer intressanta nyheter från Kirgizistan än 

en nyhet om en aggressiv cirkusbjörn på skridskor, särskilt i tider 

som dessa då det verkligen händer mycket på den politiska 

fronten i landet. Men det är inte det värsta – det värsta är att 

björnnyheten är mer än ett halvår gammal. Kvällstidningen 

Aftonbladet skrev om händelsen redan i höstas. 

I sommar åker jag på semester till Kirgizistan. Det tycker 

folk på jobbet också är konstigt, varför vill man åka till ett 

land där det finns cirkusdjur som kan döda dig och militärer 

som skjuter demonstranter på öppen gata? Men mina kompisar 

i Partille biodlarförening ser glatt fram emot att få smaka 

honungen som jag tänker ta med mig hem. Jag återkommer 

med en rapport som varken kommer att handla om politiska 

oroligheter eller aggressiva skridskobjörnar. Tydligen dricker 

de jäst hästmjölk i Kirgizistan, konstig va? ✿ 

Nana Håkansson 

jak daleko od Szwecji znajduje się Kirgistan a tym bardziej, 

że mało kto wie, gdzie ten kraj dokładnie leży a jeszcze mniej, 

jak się pisze. Ale, w każdym razie, teraz większość wie, że był w 

kraju zamach stanu i że ostatnio niedźwiedź na łyżwach zabił 

dyrektora cyrku. Po zamachu stanu w Kirgistanie szwedzkie 

media informowały o rozwoju wydarzeń w kraju, ale Svenska 

Dagbladet skorzystała z okazji, by opowiedzieć też coś innego, 

czego dotąd nie wiedzieliśmy o tym daleko położonym 

kraju. Napisała pięć zdań o sytuacji politycznej po zamachu 

stanu, ale pięć razy więcej miejsca dała wiadomości o wizycie 

sławnego rosyjskiego państwowego cyrku w stolicy Kirgistanu 

Biszkeku z przedstawieniem Niedźwiedzie na lodzie. To 

właśnie wtedy, podczas prób do kolejnego numeru, jeżdżący 

na łyżwach niedźwiedź zaatakował. Pięcioletni niedźwiedźłyżwiarz 

rzucił się na trenera i dyrektora cyrku Dmitrija Potapowa 

i za kark pociągnął go na lód. Wiele osób musiało 

pomagać w odrywaniu niedźwiedzia od dyrektora, który 

zginął na miejscu. Z artykułu dowiadujemy się również, że to 

nie był pierwszy raz, kiedy niedźwiedź zaatakował w Biszkeku 

ze śmiertelnym skutkiem. W 2002 roku niedźwiedź w miejskim 

zoo zabił dziecko, które wychyliło się, żeby go pogłaskać. 

Czytamy również, że niedźwiedzie na lodzie nie są, w różnych 

częściach byłego Związku Radzieckiego, niczym niezwykłym 

lecz stanowią popularną rozrywkę. Najczęściej niedźwiedzie, 

poza łyżwami, mają na sobie również hełmy i kije hokejowe. 

Podejrzewam, że gdyby się trochę wysilić można by znaleźć 

bardziej interesujące wiadomości z Kirgistanu niż ta o agresywnym 

cyrkowym niedźwiedziu–łyżwiarzu, zwłaszcza w czasie, 

gdy w kraju wiele się dzieje na politycznym froncie. Ale nie 

to jest najgorsze – najgorsze jest, że wiadomość o niedźwiedziu 

ma ponad pół roku. Popołudniówka Aftonbladet pisała o wydarzeniu 

już jesienią ubiegłego roku. 

Latem jadę na urlop do Kirgistanu. Koledzy z pracy uważają, 

że to dziwne – po co jechać do kraju, gdzie może cię 

zabić cyrkowe zwierzę albo wojsko strzelające na ulicy do 

demonstrantów? Ale moi koledzy z Partille cieszą się na spróbowanie 

miodu, która zamierzam przywieźć do domu. Wrócę 

z raportem, w którym nie będzie mowy o niepokojach ani 

o agresywnych niedźwiedziach na lodzie. Zdaje się, że oni 

tam, w Kirgistanie, piją sfermentowane kobyle mleko. Dziwne, 

co? ✿ 

Nana Håkansson


☛ cd. ze str. 34 

było w czasach komunistycznych zakazane. 

W Szwecji, choć nie objęty cenzurą, 

też był to temat niebezpieczny. Warto zauważyć, 

że w książce Johnssona pojawiają 

się tylko dwa wątki szwedzkie: dziennikarz 

z nazistowskiej gazety, który był na 

miejscu ekshumacji w 1943 r. oraz polskoszwedzka 

polemika dyplomatyczna na 

temat pomnika katyńskiego, wystawionego 

przez polską emigrację w Sztokholmie 

1975 r. Dlatego książka Johnssona dla 

czytelnika szwedzkiego z całą pewnością 

jest opisem zapomnianej zbrodni, dokonanej 

w 1940 r. po zapomnianej wojnie 

– agresji sowieckiej na Polskę 17 września 

1939 r. 


Peter Johnsson: Stalins mord i Katyn och 

dess historiska efterspel 1940–2010, Carlssons 

Bokförlag, Stockholm 2010, ss. 224. 

❖ 

☛ fort.från sid. 35 

mycket uppmärksamhet sedan andra 

världskrigets slut. Man har inte talat lika 

mycket om Stalinregimens brott för att 

inte störa relationerna med Sovjetunionen. 

I den mån de ändå fick utrymme i 

debatten, betraktades det ofta av publikopinionen 

som ett utslag av kalla krigets 

retorik. Ordet Katyń var tabu i Polen 

under kommunisttiden. I Sverige förblev 

det ett riskfyllt ämne även om det inte 

var omgärdat med censur. Endast två 

svenska spår dyker upp i Johnssons bok: 

en journalist som för en nazitidnings räkning 

bevakade utgrävningen av massgravarna 

1943 och den polsk-svenska diplomatiska 

trätan om det Katyńmonument 

som svenskpolackerna reste i Stockholm 

1975. För den svenske läsaren redogör 

Johnssons bok säkerligen för ett bortglömt 

brott begånget 1940 i efterdyningarna 

av ett bortglömt krig – Sovjetunionens 

angrepp på Polen den 17 september 

1939. ❖ 


Peter Johnsson: Stalins mord i Katyń och 

dess historiska efterspel 1940–2010, Carlssons 

Bokförlag, Stockholm 2010, ss. 224. 

Suecia Polonia do słuchania 

Suecii Polonii można też słuchać. Z płyty CD 

Na jednej płycie znajdują się obie wersje językowe – polska i szwedzka. 

W języku polskim nie mamy na dźwiękowe czasopismo dobrego słowa. Książkę nagraną na 

kasetę czy płytę księgarnie internetowe nazywają audiobook. Niezupełnie po polsku. A czasopismo? 

Audioczasopismo? Słuchomagazyn? A może: czasopismo do słuchu? Chyba brzmi 

jednak zbyt dwuznacznie. 

Zostańmy więc na razie przy Suecia Polonia do słuchania. 

Suecię Polonię do słuchania można zamówić e-mailem: info@sueciapolonia.se 

albo pocztą: SUECIA POLONIA, Himlabacken 8, 170 78 Solna 

Płytę cd wysyłamy pocztą pod podanym adresem. 

Koszt wynosi 100 kr rocznie (4 numery). 

Suecia Polonia som taltidning 

Nu finns det Suecia Polonia i form av en inläst taltidning. 

En cd-skiva innehåller två språkversionerna: svenska och polska. 

Suecia Polonia taltidnig kan beställas via e-mail: info@sueciapolonia.se 

eller post: SUECIA POLONIA, Himlabacken 8, 170 78 Solna 

Taltidningen skickas hem till angiven adress. Kostnaden är 100 kr per år (dvs. för 4 nummer). 

Suecia Polonia 

nr 1(31)/2010 

”Suecia Polonia” utges av Föreningen Forum 

Suecia-Polonia/„Suecia Polonia” jest pismem 

wydawanym przez Stowarzyszenie Forum 

Suecia-Polonia 

Ansvarig utgivare/ Wydawca odpowiedzialny: 


Redaktör/Redaktor: 


Översättningar/Tłumaczenia: Agnes Franzèn, 

Jurek Hirschberg, Lisa Mendoza Åsberg 

Grafisk form/Opracowanie graficzne: 

Anna Bidakowska. 

Foto: Stefan Markiewicz,, informaworld.com 

wikipedia.com 

Adress/Adres:”Suecia Polonia”, 

Himlabacken 8, 170 78 Solna 

Tel/fax:+46-(0)8-85 72 62, 

+46-(0)704 868 225 

e-mail: 

info@sueciapolonia.se 

Alla inbetalningar till Postgiro/ 

Wszystkie wpłaty na Postgiro: 

194 626-8 

Föreningen Forum Suecia-Polonia 

Redaktionen tar inget ansvar för innehåll 

i annonser, återsänder inte obeställd 

materiall och har inga möjligheter att svara 

på alla insända brev. Vi förbehåller oss 

rätter att förkorta och redigera texter samt 

ändra rubriker/ Redakcja nie odpowiada 

za treść ogłoszeń, nie zwraca materiałów 

nie zamówionych i nie ma możliwości 

odpowiadania na wszystkie nadsyłane listy. 

Zastrzegamy sobie prawo skracania i adiustacji 

tekstów oraz zmiany ich tytułów. 

ISSN 1651-0658 

◆ 

REDAKTIONSRÅDET/RADA REDAKCyjNA: 

ORDFöRANDE/PRZEWODNICZąCy: 

LEO KANTOR, PUbLICIST, ORDFöRANDE 

I INTERNATIONELLT KULTURFORUM I 

SVERIGE/ PUbLICySTA, PRZEWODNICZąCy 

MIęDZyNARODOWEGO FORUM KULTURy W 

SZWECjI 

LEDAMöTER/CZłONKOWIE: 

KjELL ALbIN AbRAhAMSON, PUbLICIST OCh 

FöRFATTARE, UTRIKESKORRESPONDENT 

FöR SVERIGES RADIO I WARSZAWA, WIEN 

OCh MOSKVA/PUbLICySTA I PISARZ, 

KORESPONDENT SZWEDZKIEGO RADIA 

W WARSZAWIE, WIEDNIU I MOSKWIE 

PIOTR CEGIELSKI, jOURNALIST OCh F.D 

DIREKTöR FöR POLSKA INSTITUTET I 

STOCKhOLM/DZIENNIKARZ, były DyREKTOR 

INSTyTUTU POLSKIEGO W SZTOKhOLMIE 

KATARZyNA jANOWSKA, jOURNALIST 

VID VECKOTIDNINGEN POLITyKA, 

PROGRAMLEDARE I POLSK TV/DZIENNIKARKA 

TyGODNIKA „POLITyKA” I TVP 

ANNA M. PACKALéN, PROFESSOR I POLSKA VID 

UPPSALA UNIVERSITET/ PROFESOR FILOLOGII 

POLSKIEj UNIWERSyTETU W UPPSALI

Einsatzgruppen 

(SS specialstyrkor i Östeuropa under andra världskriget) 

Frankrike, 2009, regi Michael Prazan 

belönad på festivalen Jewish Motifs i Warszawa, 

och andra bästa filmer 

från festivalen 

Jewish Motifs i Warszawa 

visas i Stockholm i höst, 

strax därefter i Prag (i samarbete med Polska Institutet), 

Amsterdam och Hamburg 

www.interkulturforum.org

Posttidning B 

Avsändare: Suecia Polonia 

Himlabacken 8, 170 78 Solna

Katyń – historien om en lögn Katyń – historia ... - Suecia Polonia

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?