Polska 1968 Żydzi wyjeżdżali ze swoimi ... - Suecia Polonia
Polska 1968 Żydzi wyjeżdżali ze swoimi ... - Suecia Polonia
Polska 1968 Żydzi wyjeżdżali ze swoimi ... - Suecia Polonia
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
≗<br />
<br />
<strong>Polska</strong> <strong>1968</strong><br />
<strong>Żydzi</strong> <strong>wyjeżdżali</strong> <strong>ze</strong><br />
<strong>swoimi</strong> skrzypcami.<br />
Z tej stacji<br />
pris: 26,5 SEK<br />
<strong>Polonia</strong><br />
för kultur och information | kwartalnik kulturalno-informacyjny<br />
<strong>Suecia</strong>tidskriften<br />
Polen <strong>1968</strong><br />
Judarna reste iväg<br />
med sina fioler.<br />
Från denna station
≗<br />
<br />
<strong>Polska</strong> <strong>1968</strong><br />
<strong>Żydzi</strong> <strong>wyjeżdżali</strong> <strong>ze</strong><br />
<strong>swoimi</strong> skrzypcami.<br />
Z tej stacji<br />
pris: 26,5 SEK<br />
<strong>Polonia</strong><br />
för kultur och information | kwartalnik kulturalno-informacyjny<br />
<strong>Suecia</strong>tidskriften<br />
Polen <strong>1968</strong><br />
Judarna reste iväg<br />
med sina fioler.<br />
Från denna station
Od denara Mieszka do ostatniego pogromu<br />
Från Mieszkos denarer till sista pogromen<br />
Jeśli nie wiadomo od c<strong>ze</strong>go zacząć tłumac<strong>ze</strong>nie zwłaszcza<br />
szwedzkiemu czytelnikowi kto właściwie wyjechał z olski po tzw<br />
ydar<strong>ze</strong>niach arcowych <strong>1968</strong> r – to należy zacząć od początku<br />
oczątek to jest x wiek z którego pochodzą najstars<strong>ze</strong> znane<br />
monety wybite na ziemiach polskich ą to tzw denary ieszka i<br />
noszą napis esko krol ybili je żydowscy mincer<strong>ze</strong> sprowad<strong>ze</strong>ni<br />
pr<strong>ze</strong>z ieszka z zachodu w okolicy roku 966 czyli hrztu olski<br />
saac ashevis inger ostatni pisarz języka jidish akcja każdej<br />
prawie jego powieści toczy się w olsce powiedział te narody<br />
żyły <strong>ze</strong> sobą 1000 lat żyły żyły ale się nie zżyły iektórzy się<br />
jednak zżywali iele przykładów mógłby zapewne podać były<br />
ambasador zraela w olsce <strong>ze</strong>wach eiss który po zakońc<strong>ze</strong>niu<br />
kilka lat temu swojej misji pozostał w olsce<br />
ydzi w olsce w późniejszym czasie poza tą pierwszą grupą<br />
specjalistów zaproszoną pr<strong>ze</strong>z księcia to byli prawie wyłącznie<br />
uchodźcy olejne fale przybywały do olski z uropy zachodniej<br />
głównie z rancji i iemiec po pogromach towarzyszących kru<br />
cjatom czyli od końca xi wieku już wtedy dzięki tolerancyjności<br />
i życzliwości władców np olesława rzywoustego mogli osiedlać<br />
się na terenie całego kraju dzięki c<strong>ze</strong>mu migracja przybrała cha<br />
rakter masowy pojawiło się osadniwo zwarte czyli w miastach<br />
na prawie niemieckim – zapewne początek niezwykłego zjawiska<br />
kulturalnosocjologicznogospodarc<strong>ze</strong>go jakim był sztetl – żydo<br />
wskie miasteczko yczliwość władców miała też motyw praktyczny<br />
osiadający rozmaite cenne umiejętności i kapitał ydzi przyczy<br />
niali się do rozwoju gospodarc<strong>ze</strong>go kraju<br />
xiv w mieszkańców uropy pr<strong>ze</strong>tr<strong>ze</strong>biła czarna śmierć –<br />
zaraza której tr<strong>ze</strong>ba było znaleźć winnych ydzi nadawali się do<br />
tego najlepiej o odwetowych pogromach kolejna fala żydowskich<br />
osadników ruszyła do olski<br />
uż wc<strong>ze</strong>śniej ydzi zamieszkali w olsce otrzymali ochronę prawną<br />
zw statut kaliski wyjątkowy w ówc<strong>ze</strong>snej uropie wyjmował<br />
ydów spod jurysdykcji miejskiej i poddawał sądom książęcym<br />
ról azimierz ielki w xiv w nazwany został królem chłopów<br />
i ydów ogromy chociaż zdecydowanie mniej liczne zdarzały się<br />
i w olsce azimierz ielki zakazał oskarżania ydów o mordy<br />
rytualne iczba gmin żydowskich wzrastała ydzi zajmowali się<br />
głównie handlem i r<strong>ze</strong>miosłem iektórzy z nich zostawali nawet<br />
wysokimi urzędnikami królewskimi<br />
☛ str <br />
Om man ska förklara för svenska läsare vem som egentligen<br />
lämnade olen efter sk arshändelserna <strong>1968</strong> och inte vet var<br />
man ska börja kan man lika bra ta det från början<br />
et börjar på 900talet tiden för de äldsta kända myntfynden<br />
på polsk mark ynten kallas ieszko i denarer och bär texten<br />
esko kung ynten präglades av judiska myntpräglare som hade<br />
hämtats av ieszko från väst omkring tiden för olens kristnande<br />
966<br />
saac ashevis inger den siste författaren som skrev på jiddisch<br />
och som i nästan varje roman förlägger handlingen till olen har<br />
sagt de här nationaliteterna har levt tillsammans i 1000 år levt<br />
och levt utan att ha vuxit samman en det fanns undantag sra<br />
els förre ambassadör i olen hevah eiss som valde att stanna<br />
i olen efter avslutad diplomatisk tjänstgöring för några år sedan<br />
skulle säkert kunna rada upp ett flertal exempel<br />
udar som senare kom till olen har med undantag för specialis<br />
terna inbjudna av ieszko huvudsakligen varit flyktingar e kom<br />
i vågor i slutet av 1000talet från västra uropa huvudsakligen från<br />
rankrike och yskland efter pogromer som följt på korståg ack<br />
vare regenternas toleranta och välvilliga inställning tex oleslav<br />
den snedmynte fick de bosätta sig i hela landet vilket öppnade för<br />
massiv inflyttning nart uppstod början till ett ovanligt socioeko<br />
nomiskt och kulturellt fenomen mindre städer och byar med tyska<br />
stadsprivilegier där merparten av befolkningen var judisk – shtetl<br />
egenternas välvilja dikterades också av praktiska överväganden<br />
udarna bidrog till landets ekonomiska utveckling genom sitt ka<br />
pital och sin yrkesskicklighet på en rad områden<br />
å 1300talet decimerades uropas befolkning av digerdöden<br />
udarna fick som vanligt bära skulden och utsattes för pogromer<br />
n ny våg av judiska bosättare kom till olen<br />
udar bosatta i olen hade redan tidigare fått rättsskydd i form av<br />
en för den tidens uropa ovanlig förordning – aliszstatuten som<br />
undantog judar från stadsrättskipningen och ställde dem direkt<br />
under länsherren eller kungens jurisdiktion<br />
ung asimir den store som regerade under 1300talet kallades<br />
böndernas och judarnas konung ogromer förekom också i olen<br />
men i mindre skala asimir den store förbjöd kristna att anklaga<br />
judar för ritualmord ntalet judiska bosättningar växte udarna<br />
livnärde sig huvudsakligen på handel och hantverk omliga inne<br />
hade även höga ämbeten vid hovet<br />
☛ str
<strong>Suecia</strong> <strong>Polonia</strong> 12008<br />
Innehåll / Spis treści<br />
10<br />
14<br />
Mars 68: verkligheten och dikten… | Małgorzata Anna Packalén<br />
Mar<strong>ze</strong>c 68 r<strong>ze</strong>czywistość i poezja | Małgorzata Anna Packalén<br />
Utan adress | Anna Frajlich<br />
Bez adresu | Anna Frajlich<br />
15 Resa iväg med sin fiol | Les<strong>ze</strong>k Leo Kantor<br />
Wyjechać <strong>ze</strong> skrzypcami | Les<strong>ze</strong>k Leo Kantor<br />
21<br />
made in Poland | Natan Tenenbaum<br />
made in Poland | Natan Tenenbaum<br />
24 Halmkärvar | Natan Tenenbaum<br />
Chochoły | Natan Tenenbaum<br />
26<br />
28<br />
31<br />
38<br />
Foto: Ignacy Skwarcan<br />
Ett tomrum fyllt av frihet | Aleksander Perski<br />
Pustka pełna wolności | Aleksander Perski<br />
Jó<strong>ze</strong>f Lewandowskis privata bok om nationerna | Janusz Korek<br />
Jó<strong>ze</strong>f Lewandowskego prywatna Książka Narodów | Janusz Korek<br />
vardag & kulturevenemang<br />
życie codzienne i artystyczne<br />
40 Nanas krönika | Nana Håkansson<br />
Nanafelieton | Nana Håkansson<br />
Omslagsfoto/ Okładka: Ignacy Skwarcan<br />
Warszawa Gdańska, mały dwor<strong>ze</strong>c, z którego, w czasach komuny, odchodziły<br />
pociągi międzynarodowe. Stąd odjeżdżali, zmus<strong>ze</strong>ni do emigracji, obywatele polscy<br />
pochod<strong>ze</strong>nia żydowskiego w latach <strong>1968</strong>-70. Jechali do Wiednia a stamtąd do Szwecji,<br />
Danii, Izraela itd.<br />
Warszawa Gdanska – en mindre station i Warszawa som under komunisttiden<br />
trafikerades av internationella tåg. <strong>Polska</strong> medborgare av judisk påbra, när de mot sin<br />
vilja fick lämna Polen <strong>1968</strong>-70, steg på tågen där. De åkte till Wien och sedan till Sverige,<br />
Danmark, Israel osv.<br />
Prenumeration / Prenumerata<br />
Vill du prenumerera på de följande 4 numren av <strong>Suecia</strong> <strong>Polonia</strong> så sätt in 100 SEK på<br />
plusgiro 194626-8. Glöm inte ange namn och adress på inbetalnigskortet.<br />
Jeśli chcesz zaprenumerować kolejne 4 numery Suecii Polonii wpłać 100 SEK na plusgiro<br />
194626-8. Nie zapomnij podać imienia, nazwiska i adresu.
☛ str<br />
1492 roku ydzi zostali wygnani z iszpanii ortugalii i<br />
krajów niemieckich egenda żydowska głosi że gdy dotarli<br />
do ziem polskich nazwę kraju odczytali jako olin biorąc to za<br />
dobry omen bo po hebrajsku znaczy ona tutaj spocznij wyniku<br />
tego ydzi osiedlali się masowo na polskiej ziemi rakowski<br />
rabin os<strong>ze</strong> sserles pisał o olsce tym kraju nie ma zawziętej<br />
nienawiści do nas jak w iemc<strong>ze</strong>ch by zostało tak nadal aż do<br />
nadejścia esjasza<br />
olejni władcy potwierdzali lub rozs<strong>ze</strong>rzali przywileje nadane<br />
społeczności żydowskiej a skutek tego ydzi w olsce nie byli już<br />
grupą narodowościową czy religijną lecz stali się piątym stanem<br />
ydowskie gminy czyli kahały cieszyły się całkowitą autonomią<br />
iały własne szkolniwo a z czasem nawet sądy takich warun<br />
kach nie było mowy o asymilacji<br />
olska stała się centrum świata żydowskiego rakowie i w il<br />
nie ublinie i wowie ale także w mniejszych miastach jak rody<br />
ock óra alwaria powstały najważniejs<strong>ze</strong> ośrodki myśli<br />
i kultury żydowskiej a ziemiach polskich zrodził się chasydyzm<br />
sekta z początku zaciekle zwalczana pr<strong>ze</strong>z ortodoksję rozwijała<br />
się haskala czyli żydowskie świecenie<br />
epiej żyć o suchym chlebie ale żyć w spokoju w olsce – napisał<br />
wspomniany już sławny rabin z xvi w serless<br />
Z czasem tego spokoju robiło się mniej ntysemityzm istniał<br />
podskórnie pr<strong>ze</strong>z cały czas ale dawał o sobie znać w czasie kryzy<br />
sów i katastrof akich jakie przyniósł xvii w wojny szwedzkie<br />
i okrutne powstanie hmielnickiego podczas którego doszło<br />
do r<strong>ze</strong>zi w umaniu gdzie zbuntowani ozacy wymordowali<br />
wszystkich okolicznych ydów łącznie z niemowlętami i starcami<br />
oraz polską szlachtę która nie zdążyła uciec<br />
awet jednak takie katastrofy nie zahamowały rozwoju społecz<br />
ności żydowskiej xvi w mieszkało w olsce 200 tys ydów 200<br />
lat później – 800 tys xix w na ziemiach polskich zamieszkiwało<br />
4/5 wszystkich ydów świata<br />
utonomia ydów zaczęła zanikać w wieku świecenia oraz<br />
więcej ydów i skupisk żydowskich zaczęło żyć polskim życiem<br />
łączając w to również wojnę yd erek oselewicz kupiec<br />
zorganizował podczas powstania kościuszkowskiego pułk żydowski<br />
który wsławił się w obronie ragi pr<strong>ze</strong>d osjanami raga upadła<br />
a zaraz potem upadła także cała olska pułku oselewicza<br />
zginęli prawie wszyscy<br />
xix w zniesiono kahał i zrównano w prawach ydów z pozo<br />
stałymi mieszkańcami kraju ydzi stracili autonomię ale stali<br />
się współobywatelami <strong>ze</strong> wszystkimi płynącymi z tego tytułu<br />
uciążliwościami i obowiązkami obliczu wspólnego wroga<br />
głównie osji z jej dążeniami do wynarodawiania tak olaków<br />
jak i ydów pojawiły się silne tendencje asymilacyjne między<br />
społecznościami polską i żydowską<br />
latach 60tych xix w gdy zbliżało się kolejne nieudane polskie<br />
powstanie pr<strong>ze</strong>ciwko rosyjskiemu panowaniu olacy i ydzi<br />
wykazywali niezwykłą solidarność abini zamykali synagogi<br />
w geście solidarności z księżmi katolickimi którzy zamykali<br />
<br />
1492 fördrevs judarna från panien ortugal och de tyska län<br />
derna nligt en judisk legend läste de judiska flyktingarna olens<br />
namn som olin vilket togs för ett gott omen då det på hebreiska<br />
betyder vila här udarnas inflyttning till olen växte i stor skala<br />
å här skrev rabbinen i rakow oshe sserles det här landet<br />
möts vi inte av oförsonligt hat som i yskland åtte det vara enda<br />
till essias ankomst<br />
enare regenter bekräftade eller utökade judarnas privilegier och<br />
rättsskydd rån att ha varit en nationell eller religiös minoritet blev<br />
olens judar till följd av detta det femte ståndet udiska samhällen<br />
åtnjöt full autonomi egna skolor och med tiden egen rättskipning<br />
nder sådana förhållanden var det inte tal om assimilation<br />
olen kom att bli centrum för den judiska världen iktiga ju<br />
diska idé och kulturcentra uppstod i rakow ilnius ublin och<br />
wow men även i mindre städer som rody ock óra alwaria<br />
är föddes chassidismen från början häftigt motarbetad av de<br />
ortodoxa här utvecklades haskala – den judiska upplysningen<br />
et är bättre att leva på brödsmulor men i fred i olen skrev<br />
rabbinen serless på 1500talet<br />
Med tiden blev freden en bristvara ntisemitismen har alltid<br />
funnits men kom upp på ytan under kristider och katastrofer å<br />
var det under 1600talets krig med verige och ogdan hmiel<br />
nickis blodiga kosackuppror med många pogromer som följd <br />
uman mördades under en masslakt alla judar – spädbarn och<br />
gamla inräknat liksom polsk adel som inte hann fly<br />
en inte ens dessa katastrofer lyckades hindra de judiska sam<br />
hällenas utvecklig å 1500talet bodde tvåhundra tusen judar i<br />
olen två hundra år senare åttahundra tusen å 1800talet bodde<br />
4/5 delar av världens judiska befolkning i områden som tidigare<br />
utgjordes av polsklitauiska samväldet udarnas autonomi började<br />
försvinna under pplysningstidens århundrade lltfler judar och<br />
judiska samhällen deltog i det polska samhällslivet eltagandet<br />
omfattade också kriget nder osciuszkoupproret organiserade<br />
den judiske köpmannen erek oselewicz judiskt regemente som<br />
utmärkte sig i försvaret av raga mot ryssarna raga föll och snart<br />
föll hela olen ästan hela oselewiczs regemente utplånades<br />
å 1800talet avskaffades judiska samhällen – qahal och judarna<br />
jämställdes juridiskt med landets övriga medborgare stället för<br />
autonomi fick judarna samma medborgerliga skyldigheter och<br />
brist på rättigheter som andra ockuperade folk tällda inför<br />
samma fiende där huvudsakligen yssland strävade efter att ut<br />
plåna både polsk och judisk kultur uppstod starka tendenser till<br />
assimilation mellan de polska och judiska samhällena<br />
nför det annalkande upproret mot det ryska styret på 1860talet<br />
visade polacker och judar en osedvanlig solidaritet om en solida<br />
ritetshandling med katolska präster som stängde kyrkorna för att<br />
på det sättet protestera mot den ryska polisbrutaliteten stängde<br />
även rabbinerna synagogorna nder patriotiska manifestationer i<br />
arszawa gick judar och polacker sida vid sida nder en sådan de<br />
monstration träffades en katolsk präst av kosackernas kulor föll till<br />
marken och tappade krucifixet n student från en rabbinskola tog<br />
upp krucifixet och fortsatte tills även han föll till marken träffad av<br />
kosackernas kulor en här scenen fick symboliska dimensioner
arszawa uppstod en assimileringseufori arszawaborna hade<br />
redan tidigare livligt utbyte med den judiska befolkningen men då<br />
handlade det i huvudsak om affärskontakter u bjöd man in judar<br />
i sina hem knöt vänskapsband och demonstrerade enighet<br />
örbrödringskarnevalen varade inte länge men lämnade spår i<br />
form av värdefulla minnen<br />
Efter 120 år av ofrihet återfår olen sin självständighet 1918<br />
re och en halvmiljon dvs varannan av världens judar bor i olen<br />
udarna utgör 10 % av den nya statens befolkning alla etniska<br />
minoriteter utgör 30 % stora städer utgör judarna 0-40% i<br />
mindre städer i synnerhet i öst 80-90 % av befolkningen taden<br />
yki halvvägs mellan arszawa och ublin har rekordet – nästan<br />
100 % av befolkningen utgörs av judar före kriget bodde där<br />
endast 6 kristna familjer udarna är igen liksom under tidigare<br />
sekel en oskiljaktig del av olen en det finns många i olen som<br />
ogillar dessa förhållanden<br />
en polska kulturen skulle inte vara vad den är utan judiska influen<br />
ser et är särskilt tydligt under mellankrigstiden lera av mest fram<br />
stående författare musiker teaterfolk och bildkonstnärer är av judisk<br />
härkomst även om många av dem beskriver sig själva som polacker<br />
fter kriget och olocoust finns fyrahundratusen judar kvar i<br />
olen n del undkom genom att gömma sig i olen men de flesta<br />
överlevde kriget i ovjetunionen erparten vill inte leva i ett land<br />
som sett deras folk utplånas och i de fall den kommunistiska regi<br />
men tillåter det lämnar de landet ndra dröjer sig kvar en inte<br />
länge fter de skamliga pogromerna varav den i ielce 1946 är den<br />
mest kända och som liksom pogromerna under medeltiden bröt ut<br />
efter ryktet om att judar rövat bort ett kristet barn för att åderlåta<br />
det på blod påskyndas mångas beslut att lämna landet<br />
fter avstaliniseringsperioden 1956 utfärdar de kommunistiska<br />
myndigheterna pass och vi ser ännu en våg av judisk emigration<br />
u finns det bara fyrtio femtiotusen judar kvar i olen ast påstå<br />
endet har egentligen rasistisk underton örutom en liten grupp på<br />
några tusen personer företrädesvis äldre traditionsbundna medlem<br />
mar av det judiska samfundet som regelbundet besöker synagogan<br />
är de flesta assimilerade fritänkare utan band till den judiska reli<br />
gionen omliga exponerar sina judiska rötter andra döljer dem<br />
inte så mycket på grund av någon förestående fara men för alla<br />
eventualiteternas skull<br />
essa människor representerar alla yrkes och samhällsgrupper<br />
Marshändelserna som kulturrevolution<br />
sraels seger i juni 1967 över arabländernas arméer väckte en känsla<br />
av äkta eufori i den polska befolkningen ftersom arabländernas<br />
arméer var utrustade och skolade av ovjetunionen var det ett<br />
nederlag för ovjetunionen yssarna och deras arabiska allierade<br />
besegrades dessutom av våra judar roisraeliska ståndpunkter<br />
intogs även av kyrkan<br />
en kommunistiska ledningen hetsad av ovjet påbörjade en<br />
motoffensiv örste partisekreteraren omułka sade på fackfören<br />
ingskongressen att det i olen existerar ka sade på fackförenings<br />
kongressen att det i olen existerar ka sade på fackföreningskon<br />
gressen att det i olen existerar<br />
När censuren i början av <strong>1968</strong> lyfte ur repertoaren national<br />
dramat ziady örfädernas afton med motiveringen att<br />
kościoły by w ten sposób zaprotestować pr<strong>ze</strong>ciwko brutalności<br />
carskiej policji ydzi na równi z olakami uc<strong>ze</strong>stniczyli w patrio<br />
tycznych manifestacjach w arszawie czasie jednej z nich<br />
pochód prowadzi ksiądz katolicki niosący krucyfiks ozacy<br />
otwierają ogień ksiądz osuwa się na ulicę padający krucyfiks<br />
chwyta uc<strong>ze</strong>ń szkoły rabinackiej i niesie dalej o chwili i on<br />
ginie a scena nabrała wymiaru symbolicznego arszawie<br />
zapanowała euforia asymilacyjna ydów z którymi polscy oby<br />
watele arszawy mieli bardzo intensywne kontakty ale rac<strong>ze</strong>j<br />
tylko biznesowe zaczęto zapraszać na rauty i przyjęcia bratać się<br />
demonstrować jedność i zgodę<br />
en karnawał braterstwa nie trwał długo le jakie świetne<br />
wspomnienie pozostawił<br />
<strong>Polska</strong> odradza się, po 120 latach niewoli w 1918 roku 3,5<br />
pół miliona tj co drugi żyjący na świecie yd mieszka w olsce<br />
ydzi stanowią 10 % mieszkańców nowego państwa wszystkich<br />
mniejszości narodowych jest 30 % dużych miastach ydów<br />
jest 30-40 % mniejszych zwłaszcza na wschodzie 80-90 %<br />
iasteczko yki – w połowie drogi między arszawą a ublinem<br />
– dzierży rekord prawie 100% ludności żydowskiej pr<strong>ze</strong>d wojną<br />
mieszkało tam tylko rodzin chr<strong>ze</strong>ścijańskich ydzi są znowu<br />
– tak jak od wieków – nieodłączną częścią olski olsce jest<br />
wielu którym się to nie podoba<br />
ultura polska nie byłaby tym czym jest bez żydowskiego<br />
wkładu idać to szc<strong>ze</strong>gólnie wyraźnie w okresie między<br />
wojennym ielu najwybitniejszych poetów i pisarzy muzyków<br />
ludzi teatru i malarzy to z pochod<strong>ze</strong>nia ydzi chociaż wielu z nich<br />
mówi o sobie po prostu olacy<br />
o wojnie po holocauście w olsce znajduje się 400 tys ydów<br />
zęść ukrywała się gdzieś w olsce ale większość pr<strong>ze</strong>żyła wojnę<br />
w owieckiej osji iększość z nich nie chce żyć na cmentarzu<br />
swojego narodu i – jeśli tylko rządzący komuniści pozwalają<br />
– wyjeżdża ielu innych wyc<strong>ze</strong>kuje le niedługo aniebny<br />
pogrom kielecki w 1946 r i parę pomniejszych dla którego<br />
pretekstem była pogłoska jak w średniowieczu że ydzi porwali<br />
chr<strong>ze</strong>ścijańskie dziecko by wytoczyć z niego krew przyśpiesza<br />
decyzje wyjazdu<br />
o 1956 r w okresie postalinowskiej odwilży komuniści wyda<br />
ją paszporty jest jeszc<strong>ze</strong> jedna fala emigracji żydowskiej z olski<br />
po tym wszystkim zostaje w olsce 40 może 50 tysięcy ydów<br />
o właściwie jest rasistowskie nadużycie – takie stwierd<strong>ze</strong>nie oza<br />
małą parutysięczną grupką pr<strong>ze</strong>ważnie starych ludzi członków<br />
gminy żydowskiej uczęszczających do synagogi pr<strong>ze</strong>str<strong>ze</strong>gających<br />
tradycji – wszyscy pozostali są zasymilowani z religią żydowską<br />
niezwiązani nastawieni wolnomyślicielsko iektórzy z nich swoje<br />
żydowskie kor<strong>ze</strong>nie eksponują niektórzy ukrywają nie żeby za to<br />
coś groziło tylko – na ws<strong>ze</strong>lki wypadek<br />
ą to ludzie ws<strong>ze</strong>lkich zawodów i środowisk<br />
Mar<strong>ze</strong>c jako rewolucja kulturalna<br />
ozgromienie pr<strong>ze</strong>z zrael w wojnie s<strong>ze</strong>ściodniowej w c<strong>ze</strong>rwcu<br />
1967 r armii państw arabskich wywołało wśród olaków auten<br />
tyczną euforię rmie te były uzbrojone i szkolone pr<strong>ze</strong>z wią<strong>ze</strong>k
Illustr: Joanna Ocias
adziecki była to więc klęska wiązku owieckiego dodatku<br />
osjan i ich arabskich sojuszników pobili nasi ydzi tanowisko<br />
proizraelskie zajął również kościół<br />
ład<strong>ze</strong> komunistyczne podżegane pr<strong>ze</strong>z wią<strong>ze</strong>k owiecki<br />
rozpoczęły kontrofensywę propagandową <strong>ze</strong>f partii omułka<br />
w pr<strong>ze</strong>mówieniu na zjeździe związków zawodowych ogłosił ist<br />
nienie w olsce syjonistycznej piątej kolumny która popiera<br />
agresję zraela na kraje arabskie<br />
Kiedy cenzura, na początku <strong>1968</strong> r zdjęła z afisza jako<br />
antyradziecki narodowy dramat ziady protestowała młodzież i<br />
inteligencja a to wyrzucono z niwersytetu dwóch studentów<br />
ichnika i zlajfera tudenci demonstrowali i zostali brutalnie<br />
rozpęd<strong>ze</strong>ni ozpoczęli strajk okupacyjny który rozs<strong>ze</strong>rzył się<br />
na inne uc<strong>ze</strong>lnie także w innych miastach ydar<strong>ze</strong>nia nabrały<br />
charakteru ruchu społecznego o przywrócenie demokracji w obro<br />
nie kultury i w obronie dobrego imienia olski ład<strong>ze</strong> rozpoczęły<br />
bowiem gwałtowną kampanię propagandową pr<strong>ze</strong>ciwko orga<br />
nizatorom protestów oskarżając ich o to że są ydami czyli<br />
obywatelami nielojalnymi wobec swego państwa <strong>ze</strong>f partii<br />
omułka w pr<strong>ze</strong>mówieniu zasugerował że ydzi których<br />
nazywał syjonistami powinni zdecydować się wobec jakiego kraju<br />
żywią uczucia patriotyczne – olski czy zraela cynicznym<br />
wzbudzaniu resentymentów i pr<strong>ze</strong>sądów antysemickich – nie<br />
bez pewnego powod<strong>ze</strong>nia w mniej wykształconych warstwach<br />
społec<strong>ze</strong>ństwa – aktywna była szc<strong>ze</strong>gólnie frakcja komunistów<br />
narodowców która chciała dopchnąć się do władzy i posad<br />
ozpoczął się wielki bezkrwawy pogrom uż po wojnie s<strong>ze</strong>ścio<br />
dniowej zwolniono z wojska ponad 200 oficerów pochod<strong>ze</strong>nia<br />
żydowskiego o marcu zaczęło się systematyczne wyszukiwanie<br />
ydów w mediach wydawniwach wyższych uc<strong>ze</strong>lniach szkol<br />
niwie w administracji w gospodarce pr<strong>ze</strong>cież prawie w 100%<br />
państwowej i w ogóle gdzie się da omórki partyjne w zakładach<br />
pracy oraz w małych miejscowościach otrzymywały zlecenia dostar<br />
c<strong>ze</strong>nia <strong>ze</strong> swojego terenu kontyngentu ydów w formie list osób<br />
do usunięcia z posad<br />
15 do 20 tysięcy wyrzuconych z pracy i nierzadko perfidnie<br />
szykanowanych ludzi opuściło olskę – pozbawieni obywatelstwa<br />
i z dokumentem podróży uprawniającym do pr<strong>ze</strong>kroc<strong>ze</strong>nia granicy<br />
polskiej w jedną stronę<br />
ch miejsca zajmowali ludzie nowi których jedyną kwalifikacją<br />
była uległość i właściwe pochod<strong>ze</strong>nie suniętych z uc<strong>ze</strong>lni wybit<br />
nych profesorów filozofii socjologii ekonomii zastąpili tzw docenci<br />
marcowi czyli ludzie otrzymujący tytuły bez żadnego dorobku<br />
naukowego<br />
astępującą anegdotę przypisuje się ntoniemu arianowiczowi<br />
– poecie satyrykowi prozaikowi autorowi wspomnień ycie<br />
surowo wzbronione o życiu w ukryciu w czasie okupacji jakiś<br />
czas po marcu na przyjęciu zagadnął go ambasador amerykański<br />
proszę mi wytłumaczyć dlac<strong>ze</strong>go w olsce wciąż jest antysemityzm<br />
skoro wszyscy ydzi wyemigrowali o bardzo proste – wyjaśnił<br />
arianowicz – antysemici nie wyemigrowali ❖<br />
den var antirysk mötte det protester från ungdomar och intel<br />
ligentian yndigheterna svarade med att relegera två studenter<br />
från arszawas niversitet ichnik och zlajfer tudenternas<br />
demonstrationer skingrades brutalt av milisen tudenterna satte<br />
igång ockupationsstrejk som spred sig till andra högskolor i flera<br />
städer rotesterna antog karaktären av frihetsrörelse med målet<br />
att återupprätta demokratin att försvara kulturen och olens goda<br />
namn yndigheterna satte nämligen igång ett våldsamt propagan<br />
dakrig mot studentledarna och anklagade dem för att vara judar<br />
och därmed illojala medborgare mot sin egen stat artiledaren<br />
omułka antydde i sitt tal att judarna som han i talet kallade sio<br />
nister måste bestämma sig mot vilken av staterna olen eller srael<br />
som de hyser patriotiska känslor ärskilt aktiva när det gällde att<br />
återuppväcka antisemitiska stämningar inte utan viss framgång<br />
hos den lägre utbildade delen av befolkningen var partifraktionen<br />
bestående av nationalkommunisterna som strävade efter at stärka<br />
sina maktpositioner<br />
ad som sedan hände var att en enorm oblodig pogrom edan<br />
efter sexdagarskriget avskedades 200 officerare av judisk härkomst<br />
fter mars började myndigheterna en systematisk kartläggning<br />
av judar i media förlag högskolor skolan administrationen nä<br />
ringslivet som till nästan 100 % var i statlig ägo överallt där man<br />
kom åt articeller på arbetsplatser och i mindre städer hade fått<br />
direktiv att leverera listor med personer av judisk börd som skulle<br />
avskedas från sina tjänster<br />
emton till tjugo tusen personer som avskedades från sina arbe<br />
ten inte sällan efter skamlösa trakasserier lämnade landet efter att<br />
ha berövats polsk medborgarskap och utrustats med resedokument<br />
som endast tillät utresa från olen<br />
deras ställe kom folk vars enda merit var foglighet och rätt<br />
etniskt ursprung vskedade professorer inom filosofi sociologi<br />
ekonomi ersattes av sk marsdocenter – personer utan några ve<br />
tenskapliga publikationer bakom sig<br />
öljande anekdot tillskrivs ntoni arianowicz poet satiriker<br />
författare till trängt förbjudet att leva om livet under ockupa<br />
tionen å en mottagning en tid efter marshändelserna fick han en<br />
fråga från den amerikanske ambassadören om hur det kommer sig<br />
att det fortfarande fanns antisemitism i olen trots att alla judarna<br />
hade emigrerat et är mycket enkelt förklarade arianowicz<br />
antisemiterna stannade kvar ❖<br />
Foto: Ignacy Skwarcan
Małgorzata Anna Packalén<br />
Mar<strong>ze</strong>c 68 r<strong>ze</strong>czywistość i poezja<br />
Mars 68: verkligheten och dikten…<br />
W<br />
tym roku mija 40letnia rocznica tzw wypadków marco<br />
wych w olsce iały wtedy miejsce demonstracje<br />
studenckie pr<strong>ze</strong>ciw zdjęciu z afisza w eatr<strong>ze</strong> aro<br />
dowym w arszawie dramatu dama ickiewicza ziady<br />
pod zarzutem tendencyjnego eksponowania w inscenizacji<br />
akcentów antyrosyjskich i wrogich państwu arszawski wiec<br />
znalazł oddźwięk w całym kraju setki studentów i nauczycieli<br />
akademickich protestowało pr<strong>ze</strong>ciwko pogwałceniu podstawowych<br />
praw obywatelskich ilicja i oddziały ormo* zareagowały roz<br />
pęd<strong>ze</strong>niem uc<strong>ze</strong>stników manifestacji pałkami wielu z nich areszto<br />
wano i wydalono z uc<strong>ze</strong>lni wc<strong>ze</strong>sny rząd obarczył ponadto winą<br />
za zaistniałą sytuację polskich obywateli pochod<strong>ze</strong>nia żydowskiego<br />
ypadki w olsce splotły się z wydar<strong>ze</strong>niami w <strong>ze</strong>chosłowacji<br />
nazwanymi praską wiosną będącymi próbą łagodnego pr<strong>ze</strong>k<br />
ształcenia komunistycznego systemu która zakończyła się inwazją<br />
wojsk kładu arszawskiego na <strong>ze</strong>chosłowację w sierpniu <strong>1968</strong><br />
roku ej samej wiosny aryżem wstrząsnęły gwałtowne zamieszki<br />
– najwięks<strong>ze</strong> niepokoje od czasów omuny aryskiej<br />
rudno zrozumieć wypadki marcowe bez rozpatr<strong>ze</strong>nia ich w s<strong>ze</strong>r<br />
szym kontekście historycznopolitycznym alka olaków z ty<br />
ranią oficjalnej ideologii i o przywrócenia wolności słowa<br />
toczyła się w olsce niemal od wojny ednak nigdy wc<strong>ze</strong>śniej nie<br />
nabrała takiego rozpędu i siły jak właśnie wtedy bezpośrednio po<br />
wypadkach marcowych<br />
iteratura tego okresu odzwierciedla w dużym stopniu polity<br />
czny i kulturalny klimat kraju ednakże w historii literatury polskiej<br />
mamy do czynienia <strong>ze</strong> zjawiskiem literackim szc<strong>ze</strong>gólnej natury<br />
zwłaszcza z dzisiejs<strong>ze</strong>j perspektywy hodzi tu o twórczość młodych<br />
pisarzy których określano mianem owa fala lub okolenie 68<br />
wa „nowa fala literatury i kultury polskiej bier<strong>ze</strong> swój początek<br />
w końcu lat 60tych obejmując w pierwszym okresie młodych<br />
twórców z wielu dziedzin zybko jednak w obrębie tego pokolenia<br />
krystalizują się postaci literackie które z czasem staną się filarami<br />
grupy i to ich pr<strong>ze</strong>de wszystkim wymienia się dzisiaj w kontekście<br />
okolenia 68 są nimi tanisław arańczak ulian ornhauser<br />
yszard rynicki i dam agajewski ypadki arca 68 zaważyły<br />
na kształtowaniu się światopoglądu tych poetów stanowiąc swoiste<br />
„pr<strong>ze</strong>życie pokoleniowe całej generacji młodych intelektualistów<br />
– stąd ich drugie określenie okolenie 68 ypadki te ujawniły<br />
bowiem spr<strong>ze</strong>czności r<strong>ze</strong>czywistości polskiej i otworzyły oczy tej<br />
generacji na tyły komunistycznej fasady właszcza kiedy pisarzy<br />
i poetów którzy aktywnie opowiedzieli się po stronie opozycji<br />
<br />
I<br />
år är det 40 år sedan sk mars 68händelserna utspelade sig<br />
i olen å ägde nämligen ett nationalistiskt studentuppror<br />
rum i protest mot att en föreställning av pjäsen ziady<br />
Förfäderna 1820-21 av den polske nationalskalden dam ic<br />
kiewicz som sattes upp på ationalteatern i arszawa stoppades<br />
av dåvarande regeringen rsaken till statens censuringrepp var<br />
de antiryska och statsfientliga accenterna som betonades i upp<br />
sättningen pproret spred sig snabbt till landets universitet och<br />
högskolor akthavarna slog hårt tillbaka många studenter och<br />
akademiska lärare fängslades flera av dem avskedades från sina ar<br />
beten ill det kom att regeringen skyllde oroligheterna och andra<br />
problem i samhället på olens judar essa händelser sammanföll<br />
med ragvåren dvs ett försök att på ett mjukt sätt reformera den<br />
kommunistiska systemet vilket resulterade i arszawapaktländer<br />
nas invasionen av jeckoslovakien i augusti <strong>1968</strong> amtidigt i aris<br />
ägde den största revolutionära omvälvningen i ästeuropa rum<br />
sedan ariskommunens dagar<br />
et är svårt att idag blicka tillbaka på händelserna i mars utan<br />
att se dem i ett större historiskt och politiskt sammanhang ärskilt<br />
då man i väst snarare har 1980talet i minnet då man kunde iaktta<br />
polackernas häpnadsväckande försök att befria sig från den offici<br />
ella ideologins tyranni och att finna en utväg ur den ekonomiska<br />
krisen men att också kämpa för yttrandefrihet ärmed inte sagt<br />
att denna kamp har uppstått som en följd av den politiska utveck<br />
lingen under 80och 90talet en fanns långt tidigare egentligen<br />
har den alltid funnits om än i mera kamouflerad form men aldrig<br />
verkat med sådan kraft som just under den period som följde på<br />
händelserna i mars <strong>1968</strong><br />
itteraturen från denna tid är i hög grad en återspegling av<br />
landets politiska och kulturella klimat den polska litteratur<br />
historieskrivningen finns det dock en litterär företeelse som är av<br />
alldeles speciell art särskilt ur dagens perspektiv – det är den sk<br />
ya vågens eller eneration 68s poesi<br />
enna nya litterära och kulturella våg växte fram i slutet av<br />
1960talet och omfattade från början många unga författare och<br />
konstnärer inom alla områden ed tiden fick dock gruppens pro<br />
fil mera markerade drag och när man idag talar om eneration <br />
är det framför allt fyra poeter man åberopar tanisław arańczak<br />
ulian ornhauser yszard rynicki och dam agajewski än<br />
delserna i mars 68 påverkade i hög grad de unga ya vågens po<br />
eter och var utan tvivel denna rörelses sk generationsupplevelse<br />
– därav den andra benämningen eneration 68 essa händelser
öppnade de ungas ögon för den kommunistiska fasadens baksida<br />
särskilt när myndigheterna reagerade på de oppositionella förfat<br />
tarnas studenternas och andra intellektuellas demonstrationer<br />
med arresteringar och andra repressalier å här uttryckte yszard<br />
rynicki detta i en av sina dikter om just den här tiden<br />
Kanske var vi barn, oerfarna,<br />
vi visste bara att man tvingade oss att tro på lögn<br />
och vi visste sannerligen inte vad vi ville,<br />
förutom mänsklig rätt och sanning […]<br />
och vi visste sannerligen inte<br />
att man kan skicka så många pansarbilar mot obeväpnade,<br />
mot oss, som ännu var barn,<br />
beväpnade endast med idéer som man lärt oss i skolorna<br />
och som man lärt oss att glömma i samma skolor […]<br />
och med det nya politiska medvetandet förändrades det litte<br />
rära livet efter mars 68 radikalt tanisław arańczak har jämfört<br />
den dåvarande polska litteraturen med någon som belagts med<br />
munkavle unkavlen lossas då och då och offret hinner hämta<br />
andan och kanske tom skrika av sig lite grand edan knyts<br />
munkavlen åt igen en arańczak framhäver också det karakte<br />
ristiska faktum att litteraturen i totalitära och halvtotalitära stater<br />
oskadliggör sig själv och själv knyter sin munkavle ndå finns<br />
det i denna förnedrande situation också något positivt om man<br />
själv knyter sin munkavle – då kan man också lossa den själv vid<br />
lämpligt tillfälle<br />
e unga poeternas författarskap var just ett sådant försök att<br />
lossa munkavlen de anknöt starkt till den utomlitterära verklighe<br />
ten i sitt skapande elationen mellan poesi och samhällsliv var up<br />
penbar e båda sfärerna påverkade varandra på ett mångfasetterat<br />
sätt amtidigt som det sociala livet som ju ständigt var beroende<br />
av de dåvarande politiska gränsdragningarna ärmade sig allt mer<br />
från de estetiska önskemålen tog poesin i akt att påminna om vär<br />
den av mer universell karaktär än de som framhävdes under kom<br />
munistiska förtecken på tidningarnas förstasidor eras diktning<br />
var i första hand en reaktion mot den officiella retoriken och den<br />
ekonomiska och kulturella stagnationen i olen efter andra världs<br />
kriget men framför allt en starkt opposition mot de traumatiska<br />
händelserna i mars 68 och de politiska följder det medförde<br />
Det nya och för eneration 68 utmärkande var framför<br />
allt sättet att se massmedias språk som den främsta ideo<br />
logiska motståndaren enom att angripa det nya falska<br />
språket – det orwellska new speak – som var en massmedial vrång<br />
bild av verkligheten kunde poeterna komma åt och synliggöra den<br />
faktiskt existerande kommunistiska verkligheten örutom att ha<br />
en kommunikativ funktion kan språket nämligen också lätt bli ett<br />
medel med vars hjälp staten kan manipulera medborgare oeterna<br />
utgick därför från sin övertygelse att en yttre språklig förfalsk<br />
ning leder till en inre mänsklig förljugenhet ust att poeterna<br />
betonade etikens roll bör ses mot bakgrund av å ena sidan den<br />
medvetandeevolution som många polska författare genomgick på<br />
1960 och 70talet å andra sidan mot de i polsk litteraturhistoria<br />
starkt levande romantiska frihetsmotiven till vilka eneration 68<br />
hade direkta anknytningspunkter<br />
objęły daleko idące represje aresztowania zakaz publikacji utwo<br />
rów wydalenie z uc<strong>ze</strong>lni studentów czy pozbawienie pracowników<br />
uc<strong>ze</strong>lni stanowisk eden z tych poetów yszard rynicki poś<br />
więcił im wiersz – portret pokolenia<br />
Może byliśmy dziećmi, nie mieliśmy doświadc<strong>ze</strong>nia,<br />
wiedzieliśmy tylko, że zmusza się nas do wiary w kłamstwo<br />
i naprawdę nie wiedzieliśmy, c<strong>ze</strong>go chcemy,<br />
oprócz poszanowania ludzkich praw i prawd […]<br />
i naprawdę nie wiedzieliśmy, że tyle wozów bojowych można<br />
skierować pr<strong>ze</strong>ciwko bezbronnym,<br />
pr<strong>ze</strong>ciwko nam, którzy byliśmy jeszc<strong>ze</strong> dziećmi<br />
zbrojnymi jedynie w idee, o których nauczano nas w szkołach,<br />
i których w tych samych szkołach nas oduczano […]<br />
I naprawdę nie wiedzieliśmy<br />
miana świadomości politycznej po wydar<strong>ze</strong>nich arca 68<br />
pociągnęła też za sobą radykalne zmiany w życiu literackim<br />
tanisław arańczak porównał ówc<strong>ze</strong>sną literaturę polską do<br />
kogoś komu założono na usta knebel nebel ten poluźnia się od<br />
czasu do czasu fiara zdąży w tym czasie nabrać powietrza i nawet<br />
trochę pokrzyc<strong>ze</strong>ć otem jednak zaciska się go ponownie <br />
arańczak zwraca jednak uwagę na charakterystyczne zjawisko<br />
literatura w krajach o systemie totalitarnym i półtotalitarnym sama<br />
siebie rozbraja i sama sobie nakłada knebel imo to w tej poniża<br />
jącej sytuacji istnieje coś pozytywnego jeśli sami sobie nakładamy<br />
knebel – to i sami możemy go w stosownej chwili zdjąć<br />
Twórczość młodych poetów stanowiła taką właśnie próbę<br />
poluźnienia knebla w swoich utworach nawiązują<br />
oni wszyscy do pozaliterackiej r<strong>ze</strong>czywistości wią<strong>ze</strong>k<br />
poezji z życiem społecznym nie ulegał bowiem wątpliwości obie<br />
te sfery pr<strong>ze</strong>nikały się bezustannie <strong>ze</strong> sobą ystansując się wobec<br />
r<strong>ze</strong>czywistości opisywanej na pierwszych stronach ga<strong>ze</strong>t poezja<br />
okolenia 68 stanowiła reakcję na oficjalną retorykę i ekonomiczno<br />
kulturalną stagnację w olsce odłożem jej był jednak pr<strong>ze</strong>de<br />
wszystkim protest pr<strong>ze</strong>ciwko traumatycznym wydar<strong>ze</strong>niom arca 68<br />
i ich politycznym konsekwencjom<br />
owatorstwo poetów okolenia 68 polegało na tym że wypo<br />
wiedzieli oni walkę zniewolonemu i zanieczyszczonemu ideo<br />
logiczną fra<strong>ze</strong>ologią językowi polskiemu rytykując r<strong>ze</strong>czywistość<br />
poeci walczyli również <strong>ze</strong> sfałszowanym obra<strong>ze</strong>m tej r<strong>ze</strong>czywistości<br />
podawanym pr<strong>ze</strong>z środki masowego pr<strong>ze</strong>kazu operujące rwel<br />
lowskim new speak tzn językiem pełnym propagandowych fra<strong>ze</strong>sów<br />
ychodząc z założenia że zakłamanie za pomocą języka <strong>ze</strong>wnętrz<br />
ne pociąga również za sobą zakłamanie wewnętrzne poeci okolenia<br />
68 podjęli się mówienia w imieniu społec<strong>ze</strong>ństwa rzywrócenia<br />
literatur<strong>ze</strong> wartości etycznych jest niewątpliwie rezultatem pr<strong>ze</strong>łomu<br />
w świadomości pisarzy polskich w latach 60tych i 70tych<br />
róbując dzisiaj odtworzyć klimat wydar<strong>ze</strong>ń kulturalnoliterackich<br />
w latach 70tych tr<strong>ze</strong>ba pamiętać o ważnym fakcie świadomi realnej<br />
sytuacji politycznej polscy intelektualiści usiłowali zorganizować ży<br />
cie kulturalnolitearackie w warunkach w dużej mier<strong>ze</strong> nieoficjal<br />
nych d połowy lat 70tych bowiem możliwości publikacji utworów<br />
odbiegających od oficjalnej linii zostały znacznie ograniczone<br />
isar<strong>ze</strong> zostali postawieni w sytuacji zasadnic<strong>ze</strong>go wyboru czy
pisać w zgodzie <strong>ze</strong> swoim sumieniem i docierać w związku z tym<br />
do nielicznej tylko r<strong>ze</strong>szy czytelników czy też godzić się na pew<br />
ne ustępstwa i ogranic<strong>ze</strong>nia i zyskać w ten sposób s<strong>ze</strong>rszy krąg<br />
czytelników isar<strong>ze</strong> okolenia 68 zaczynają wydawać swe utwory<br />
poza granicami olski min w paryskim wydawniwie ultura<br />
założonym i kierowanym pr<strong>ze</strong>z er<strong>ze</strong>go iedroyca otyczy to<br />
zwłaszcza tanisława arańczaka i dama agajewskiego którzy<br />
z czasem zmus<strong>ze</strong>ni są opuścić olskę arańczak obejmuje w 1981<br />
roku stanowisko profesora literatury polskiej na niwersytecie<br />
w arwardzie i od tego czasu mieszka w usa agajewski po latach<br />
spędzonych na emigracji w aryżu powrócił w 2002 roku do olski<br />
Niezależnie jednak od owych warunków <strong>ze</strong>wnętrznych<br />
poeci okolenia 68 nie ustają w walce o – jak to sami<br />
określali – estetycznomoralne zadośćuczynienie<br />
r<strong>ze</strong>czywistości wc<strong>ze</strong>sna polska r<strong>ze</strong>czywistość socjalistyczna<br />
zmuszała bowiem często ludzi do wyboru strony mówić otwarcie<br />
i narazić się pr<strong>ze</strong>z to na polityczne konsekwencje czy przymykać<br />
oczy na niewygodne prawdy wa egzystencjalna schizofrenia<br />
nadaje piętno całej twórczość okolenia 68 zęsto powracające<br />
motywy ich poezji prawda odpowiedzialność wolność wojna<br />
duchowa niewola dualizm moralny i oportunizm świadczy w jak<br />
dużym stopniu poeci ci dawali wyraz zarówno problemom natury<br />
egzystencjalnej jak i etycznej szystkie ich wiers<strong>ze</strong> podejmują w<br />
gruncie r<strong>ze</strong>czy – explicite lub implicite – ten sam problem pytanie<br />
kim jestem które w sumie sprowadza się do problemu jakim<br />
powinienem być ostawa ta jest szc<strong>ze</strong>gólnie ważna wziąwszy pod<br />
uwagę fakt że poezja okolenia 68 pisana jest w imieniu zwykłego<br />
szarego człowieka i jego dnia pows<strong>ze</strong>dniego ragedia jednostki<br />
polega na tym że zmuszona jest ona uświadomić sobie własną<br />
niemoc twórczą tzn niemożność pozostania wiernym swoim<br />
etycznym wartościom i normom<br />
atwo uznać że najważniejszy imperatyw tej poezji – powiedz<br />
prawdę – zakrawa na patos – nietrudno mieć takie wrażenie<br />
patrząc z perspektywy dzisiejs<strong>ze</strong>j raz z wielkimi pr<strong>ze</strong>mianami<br />
politycznymi po roku 1989 w krajach uropy schodniej wiele się<br />
pr<strong>ze</strong>cież zmieniło epoka komunizmu należy do pr<strong>ze</strong>szłości a olska<br />
jako członek nii uropejskiej zdobyła sobie nową pozycję na arenie<br />
europejskiej i światowej zisiejsza generacja młodych ludzi niewiele<br />
wie jeżeli w ogóle na temat wypadków wiążących się z pojęciem<br />
arca 68 a zapewne jeszc<strong>ze</strong> mniej na temat ich konsekwencji oraz<br />
losu osób na których życiu wypadki te zaważyły ie bez powodu też<br />
można spytać jaką właściwie rolę literatura okolenia 68 odegrała<br />
w historii polskiej kultury narodowej i – co szc<strong>ze</strong>gólnie zasługuje<br />
na uwagę – w jaki sposób twórczość tej grupy oddaje specyficzne<br />
cechy narodowe od wieków zakodowane w polskiej świadomości<br />
niezależnie od wszystkich politycznych pr<strong>ze</strong>mian<br />
ie ulega wątpliwości że poeci okolenia 68 wypełnili lukę<br />
będącą rezultatem konfrontacji faktycznej r<strong>ze</strong>czywistości polskiej<br />
<strong>ze</strong> zdewaluowanym pr<strong>ze</strong>z oficjalną retorykę jej obra<strong>ze</strong>m yszli<br />
oni jak już wspomniałam z założenia że zakłamanie <strong>ze</strong>wnętrzne<br />
pręd<strong>ze</strong>j czy później prowadzi do zafałszowania wnętrza jednostki<br />
ak jednak poezja ta wpłynęła na świadomość zwykłego „szarego<br />
odbiorcy tych wierszy zy faktycznie przyczyniła się ona do jego<br />
moralnego i etycznego „pr<strong>ze</strong>bud<strong>ze</strong>nia w takim stopniu w jakim<br />
oc<strong>ze</strong>kiwali tego poeci tej generacji<br />
<br />
är man idag försöker rekonstruera de kulturella och litterära<br />
händelserna under 1970talet måste man hålla i minnet ett viktigt<br />
faktum nämligen att de medvetna polska intellektuella då försökte<br />
organisera det litterära och kulturella livet efter ett i högsta grad<br />
inofficiellt mönster rån mitten av 1970talet blev utgivningsmöj<br />
ligheterna starkt inskränkta en sådan situation ställs varje förfat<br />
tare inför ett viktigt val att skriva i överrensstämmelse med sitt<br />
eget samvete och därigenom inte nå ut annat än till en ganska liten<br />
läsekrets eller att göra medvetna eftergifter och begränsningar<br />
och därigenom kunna påverka en bredare publik å grund av de<br />
förhållanden som rådde började eneration 68s poeter att ge ut<br />
sina verk utomlands bla på iedroycs förlag ultura i aris eller<br />
på inofficiella förlag et gäller särskilt tanisław arańczak och<br />
dam agajewski som så småningom var tvungna att lämna o<br />
len arańczak fick 1981 professuren i polsk litteratur vid arvard<br />
niversity och är sedan dess bosatt i usa agajewski levde länge<br />
i exil i aris men återvände 2002 till olen<br />
Oberoende av de yttre faktorerna fortsatte eneration 68s<br />
poeter sin kamp för vad de själva kallade en estetisk och<br />
moralisk försoning med verkligheten en dåvarande<br />
polska socialpolitiska verkligheten tvingade nämligen ofta män<br />
niskor att välja sida antingen att tala öppet och på så sätt hamna<br />
i en politisk riskzon eller att blunda för vissa obekväma sanningar<br />
enna existentiella schizofreni präglade på många sätt hela e<br />
neration 68s författarskap e ständigt återkommande motiven<br />
sanning ansvar frihet krig själslig fångeskap dubbelmoral<br />
och opportunism som man återfinner i deras verk visar i vilken<br />
hög grad författarna ger uttryck för såväl existentiella som etiska<br />
frågeställningar lla deras dikter tar i själva verket upp – explicit<br />
eller implicit – samma problem frågan vem är jag som vid närmare<br />
betraktande koncentrerades kring problemet hurdan ska jag vara<br />
en hållningen är särskilt viktigt med tanke på att eneration 68<br />
s poesi framförallt är den vanliga grå människans och det vardag<br />
liga livets poesi ragiken i den låg i att individen blev medveten<br />
om sin kreativa oförmåga dvs om sin egen oförmåga att kunna<br />
förbli trogen sina etiska värderingar och normer<br />
aturligtvis kan denna poesins viktigaste imperativ – säg san<br />
ningen – verka onödigt patetiskt det är tom lätt att få ett just<br />
sådant intryck när man idag sitter med facit i handen enom de<br />
stora politiska förändringarna efter 1989 i hela det fd östblocket<br />
har det mesta förändrats kommunismen har fallit och olen som<br />
ett euland har fått en ny ställning på den europeiska och den<br />
internationella arenan agens generation av unga människor vet<br />
knappast eller inget alls om de händelser som hänger ihop med<br />
begreppet mars 68 ännu mindre om deras efterdyningar och de<br />
människors öde som direkt påverkades av dem an kan också<br />
med all rätt fråga sig vilken roll eneration 68s litterära verk<br />
samhet har spelat i den polska nationella kulturen och – vilket<br />
är särskilt väsentligt – på vilket sätt denna grupps författarskap<br />
återspeglar de mest karakteristiska nationella dragen som faktiskt<br />
fortfarande är inkodade i det polska medvetandet oberoende av<br />
alla politiska förändringar<br />
tan tvivel lyckades poeterna i eneration 68 fylla det litterära<br />
tomrum som var resultatet av konfrontationen mellan den reella<br />
och den i den officiella retoriken beskrivna polska verkligheten e<br />
utgick ju från övertygelsen att en yttre förljugenhet förr eller senare
skulle leda till en inre mänsklig förljugenhet en hur påverkade<br />
detta den vanliga gråa människans medvetande ar hon ge<br />
nomgått ett moraliskt och etiskt uppvaknande i den utsträckning<br />
som eneration 68s poeter uppmanade henne till<br />
dag verkar utgångsläget för författarna i olen ha närmat sig<br />
idealet litteraturen behöver inte längre vara ett slags ersättning<br />
för politiskt tänkande eller sociologisk pejling en kan nu reagera<br />
på verkligheten utan några som helst begränsningar nu är det of<br />
ficiellt tillåtet att tala sanning en är det så enkelt llting tyder<br />
på att den gråa människan har vaknat åtminstone vad gäller<br />
det politiska medvetandet en den objektiva verkligheten har<br />
inte ändrats speciellt mycket fortfarande har man i olen en grå<br />
folkmassa en krånglig byråkrati och en minst sagt omstridd reger<br />
ing et vore dessutom naivt att tro att språket aldrig mer skulle<br />
komma att korrumperas av makten llt detta framkallar olika<br />
beteende och levnadsmönster äkert ligger det en del i professor<br />
aria anions ord då hon redan för flera år sedan ironiskt undrade<br />
kring den polska patriotismen om det faktiskt inte förhåller sig så<br />
att polackerna hellre vill dö för sitt land än leva för det<br />
Man får inte glömma att det utöver den konkreta<br />
verklighetsbundna problematiken i eneration 68s<br />
författarskap fanns en existentiell och metafysisk sfär<br />
som täckte och fortfarande täcker även andra tider och länder<br />
såväl i öst och väst essa dikter har aldrig varit någon visionspoesi<br />
däremot var de i sina försök att skapa ett slags modern moralisk<br />
positiv hjälte i högsta grad normativa et största värdet i denna<br />
diktning ligger i det faktum att poeterna fullföljde just de litterära<br />
traditioner som tog upp det uråldriga motivet om kampen mellan<br />
det oda och det nda en också att deras dikter – sett ur ett<br />
retroperspektiv – på ett helt nytt sätt berörde de specifika drag i<br />
det polska nationella synsättet som så påtagligt präglades och<br />
fortfarande präglas av historisk determinism<br />
ändelserna i mars 68 liksom den statligt sanktionerade anti<br />
semitiska kampanjen gav eko i hela västvärlden och medverkade<br />
i hög grad till att befästa en negativ bild av olen inte minst i<br />
verige ust därför är det viktigt att bevara begreppet mars 68 i<br />
minnet som ett slags motbild essa händelser och följderna av<br />
dem var ju det som lade grunden till 1980talets politiska framåt<br />
skridande skapandet av olidaritetsrörelsen och slutligen kommu<br />
nismens fall 1989 ett i detta ljus har eneration 68s författare en<br />
stor del i denna historiska utveckling e kom att betyda mycket<br />
för den polska kulturlivet under hela 1970talet de bidrog både till<br />
en ny litteraturutveckling men också till det politiskmoraliska<br />
uppvaknandet som förhoppningsvis kommer att förbli gällande<br />
för dagens olen – hela 40 år efter mars <strong>1968</strong> ❖<br />
Małgorzata Anna Packalén<br />
Profesor Uniwersytetu Uppsalskiego,<br />
pracuje w Instytucie Neofilologii (języki<br />
słowiańskie), krytyk literacki.<br />
Professor vid Institutionen för moderna<br />
språk/Slaviska språk, Uppsala Universitet,<br />
litteraturkritiker.<br />
becnie punkt wyjścia dla pisarzy w olsce zbliżył się niemal<br />
do ideału literatura nie potr<strong>ze</strong>buje już środków zastępczych dla<br />
oddania politycznej myśli czy społecznych nastrojów oże reago<br />
wać na r<strong>ze</strong>czywistość bez najmniejszych ogranic<strong>ze</strong>ń mówienie<br />
prawdy jest niejako oficjalnie dozwolone le czy naprawdę sytua<br />
cja pr<strong>ze</strong>dstawia się tak prosto szystko wskazuje na to że szary<br />
etycznie obywatel olski doznał pr<strong>ze</strong>obrażenia przynajmniej jeśli<br />
chodzi o świadomość polityczną ednakże pozaliteracka r<strong>ze</strong>czywistość<br />
aż tak radykalnie się nie zmieniła przynajmniej nie pod pewnymi<br />
względami nadal mamy w olsce szary tłum obywateli zawiłą<br />
biurokrację i miewamy – delikatnie mówiąc – kontrowersyjne<br />
rządy aiwnością byłoby ponadto sądzić że językowi już nigdy<br />
więcej nie grozi skorumpowanie pr<strong>ze</strong>z panujące wład<strong>ze</strong> szystko<br />
to prowokuje różne postawy zachowawc<strong>ze</strong> i życiowe rudno<br />
nie przyznać pewnej racji profesor arii anion kiedy swych<br />
refleksjach na temat polskiego patriotyzmu stwierdziła kiedyś<br />
ironicznie że olacy rac<strong>ze</strong>j chętniej giną za swój kraj niż gotowi<br />
są dla niego żyć<br />
Nie należy zapominać że poza konkretną związaną z<br />
ówc<strong>ze</strong>sną r<strong>ze</strong>czywistością problematyką twórczości<br />
okolenia 68 istnieje w niej również egzystencjalna<br />
i metafizyczna sfera obejmująca też inne czasy i kraje zarówno na<br />
schodzie jak i na achodzie oezja ta nigdy nie przypisywała<br />
sobie roli poezji wizjonerskiej jednakże w swoich usiłowaniach<br />
wykreowania współc<strong>ze</strong>snego moralnego „bohatera pozytywnego<br />
była w wysokim stopniu normatywna ajwyższą wartość tych<br />
wierszy stanowi fakt że poeci ci kontynuowali tradycję literacką<br />
podejmującą odwieczny topos pr<strong>ze</strong>dstawiający walkę obra <strong>ze</strong> łem<br />
ak również to że ich poezja – widziana z ówc<strong>ze</strong>snej perspektywy<br />
– w zupełnie nowy sposób nawiązywała do specyficznych aspek<br />
tów polskiego narodowego sposobu myślenia który w tak<br />
znamienny sposób napiętnowany był i nadal jest historycznym<br />
determinizmem<br />
ypadki arca 68 podobnie jak rozpętana w związku z nimi i sank<br />
cjonowana pr<strong>ze</strong>z państwo antysemicka kampania odbiły się<br />
echem na całym achodzie przyczyniając się w dużym stopniu<br />
do utrwalenia w świecie również i w zwecji negatywnego wi<strong>ze</strong><br />
runku olski tąd ważne jest zachowanie w pamięci pojęcia<br />
arca 68 jako swoistego pr<strong>ze</strong>ciwstawnego bieguna tego obrazu<br />
ydar<strong>ze</strong>nia te i ich następstwa dały pr<strong>ze</strong>cież podwaliny pod ruch<br />
który wpłynął na rozwój polityczny w latach 80tych rzyczynił<br />
się on min do powstania olidarności i do upadku komunizmu w<br />
1989 roku ie można nie dostr<strong>ze</strong>c roli pisarzy okolenia 68 w tym<br />
procesie historycznym wórczość ich miała duże znac<strong>ze</strong>nie dla<br />
rozwoju życia kulturalnego w latach 70tych rzyczyniła się ona<br />
nie tylko do rozwoju nowych trendów w literatur<strong>ze</strong> współc<strong>ze</strong>snej<br />
ale również do pr<strong>ze</strong>obrażenia świadomości moralnopolitycznej<br />
która znamionuje dzisiaj i nadal miejmy nadzieję będzie znamio<br />
nować obecne społec<strong>ze</strong>ństwo polskie – całe 40 lat po wypadkach<br />
arca 68 ❖
Anna Frajlich<br />
Bez adresu<br />
– Pisarz powinien mieć adres –<br />
r<strong>ze</strong>kł Isaac Bashevis Singer<br />
który swoją ulicę<br />
ulicę Krochmalną w Warszawie<br />
jak Atlas pr<strong>ze</strong>niósł na barkach<br />
pr<strong>ze</strong>z wszystkie powodzie świata.<br />
I ja szukam swojej ulicy<br />
jedynej niepowtarzalnej<br />
na jawie we śnie i w rozdarciu<br />
pomiędzy jawą i snami<br />
w magicznym kalejdoskopie<br />
mienią się różne ulice<br />
ich zapach ich zgiełk mam pod skórą<br />
a nocna barwa ich ciszy<br />
zawisa nad parapetem<br />
jak nitki babiego lata<br />
ale zatarły się nazwy<br />
i cyfry znad bram opadły<br />
kto wie<br />
co jest moje co obce<br />
i który adres<br />
to a d r e s.<br />
1990<br />
Anna Frajlich<br />
poetka i pisarka. Wyemigrowała z Polski po <strong>1968</strong> r.<br />
Profesor filologii polskiej Uniwersytetu Columbia<br />
w Nowym Jorku.<br />
Poet och författare, emigrerade från Polen efter <strong>1968</strong>.<br />
Professor i polska vid Columbia University i New York.<br />
Utan adress<br />
– n författare måste ha en adress<br />
sa en gång saac ashevis inger<br />
som bar sin rochmalnagatan i arszawa<br />
på sina axlar som tlas<br />
genom alla översvämningar på jorden<br />
ckså jag letar efter min gata<br />
den där enda oersättliga<br />
vaken i drömmen och i revan<br />
mellan vaka och dröm<br />
i ett magiskt kaleidoskop<br />
glittrar olika gator<br />
deras dofter deras larm finns under min hud<br />
och deras tystnads nattliga ton<br />
hänger över fönsterblecket<br />
som spindelvävsslöjor<br />
men namnen har suddats ut<br />
och siffrorna över portarna har ramlat av<br />
vem vet<br />
vad är mitt och vad är främmande<br />
och vilken adress<br />
är den där adressen<br />
1990<br />
vers ulian irbrajer
Les<strong>ze</strong>k Leo Kantor<br />
Wyjechać <strong>ze</strong> skrzypcami<br />
Resa iväg med sin fiol<br />
Efter de polska kommunisternas antisemitiska, antiintellektuella och antidemokratiska kampanj efter de så kallade marshändelserna<br />
<strong>1968</strong> lämnade ca 20 000 judar Polen. Mer än 3 000 fann ett nytt hem i Sverige.<br />
Po marcu <strong>1968</strong> roku Polskę opuściło między innymi 492 pracowników naukowych i 29 profesorów, parę tysięcy studentów, 500 pracowników różnych<br />
ministerialnych wydziałów, 219 dziennikarzy i publicystów i 90 artystów i muzyków, w tym tr<strong>ze</strong>ch skrzypków. (z raportu Ministerstwa Spraw<br />
Wewnętrznych)<br />
Człowiek stworzył skrzypce w poszukiwaniu doskonałości<br />
żaden inny instrument dosłownie i w pr<strong>ze</strong>nośni nie<br />
leży grającemu bliżej serca krzypkowie tulą je do<br />
siebie jak małe dziecko a skrzypce wsłuchując się<br />
w najgłębs<strong>ze</strong> zakątki ich duszy wydają tony najbardziej<br />
osobiste irtuozi potrafią wydobyć z nich tony i wibracje<br />
charakterystyczne wyłącznie dla własnej wrażliwości ą one jedyne<br />
w swoim rodzaju – jak linie papilarne palców dotykających strun<br />
tego zadziwiającego instrumentu odobne kształtem do pięknej<br />
kobiety delikatne wymagają czułości i łagodnego traktowania<br />
ra może być pogodna i wesoła – ta charakterystyczna jest dla<br />
yganów i ydów którzy wędrując kiedyś po miasteczkach<br />
i wsiach nieśli ludziom radość a nie tylko pr<strong>ze</strong>sądny strach pr<strong>ze</strong>d<br />
nimi ówi się nieraz że człowiek który nie zaznał bólu nie<br />
potrafi w pełni cieszyć się radością muzyki krzypce najlepiej<br />
wyrażają smutek żal i ten niezwykły śmiech – pr<strong>ze</strong>z łzy ie pr<strong>ze</strong>z<br />
przypadek jest to instrument umiłowany pr<strong>ze</strong>z ydów i olaków<br />
te dwa chyba najbardziej melancholijne narody świata<br />
lementy smutku i tęsknoty w wielu mazurkach enryka<br />
ieniawskiego zaświadczają nie tylko o jego żydowskich kor<strong>ze</strong><br />
niach <strong>ze</strong> strony matki z domu olf i ojca którego prawdziwe<br />
nazwisko było ofeietruszka azwisko ieniawski przyjął od<br />
nazwy dzielnicy w ublinie –ieniawy ego muzyka niesie w sobie<br />
klimat charakterystyczny dla polskożydowskochasydzkiego czasu ublina<br />
ak żaden inny instrument mogły też skrzypce ratować życie<br />
ludzkie w najbardziej mrocznych czasach brutalnej pogardy oka<br />
zanej człowiekowi ożna było je zaws<strong>ze</strong> wziąć pod pachę i poje<br />
chać do innego miejsca bezpieczniejs<strong>ze</strong>go dla życia ortepian<br />
byłby za drogi an óg los i ludzie byli bardziej łaskawi dla<br />
skrzypków niż dla innych krzypkowie kojarzą się bowiem z zac<br />
nością i dobrem awet dolf itler największy ludobójca świa<br />
ta w niedawno odnalezionej w osji a wywiezionej z iemiec<br />
płytotece miał utwory zajkowskiego w wykonaniu słynnego<br />
polskiego wirtuoza pochod<strong>ze</strong>nia żydowskiego ronisława<br />
ubermana odznaczonego w 1926 r orderem olonia estituta<br />
krzypce uratowały mu życie gdy wyjechał z okupowanej uropy<br />
pr<strong>ze</strong>d napaścią itlera aby grać po świecie w 1936 zaprosil<br />
oscaniniego na inaugurację założonej pr<strong>ze</strong>z siebie w alestynie<br />
Människan har skapat fiolen i sin jakt på perfektion<br />
nget annat instrument bokstavligen och bildligt<br />
talat ligger de spelande närmare hjärtat e sluter<br />
den till sig som ett litet barn fiolen lystrar till deras<br />
själars innersta skrymslen och ger ifrån sig de mest<br />
personliga toner irtuoserna kan få fram toner och vibrationer<br />
som kännetecknar deras egen sensibilitet en är den enda i sitt slag<br />
– likt papillarlinjerna på fingrarna som rör detta häpnadsväckande<br />
instruments strängar ill sin form är den lik en vacker kvinna och<br />
så ömtålig att den fordrar ett försiktigt handlag<br />
usiken kan vara glad och uppsluppen vilket är karaktäristiskt<br />
för de romer och judar som en gång i tiden reste runt i småstä<br />
der och byar och spred glädje bland människor och inte bara<br />
fördomsfull rädsla an säger ibland att en människa som inte<br />
erfarit smärta inte kan njuta till fullo av musikens glädje llra<br />
bäst uttrycker fiolen sorg och bedrövelse och så det där sällsamma<br />
– gråtmilda – skrattet<br />
Foto: Les<strong>ze</strong>k Leo Kantor
ilharmonii zraelskiej w której grali uciekinierzy pr<strong>ze</strong>d pr<strong>ze</strong>śla<br />
dowaniami itlera czasie wojny pomagał błąkającym się po<br />
świecie polskim uchodźcom d 1997 r co dwa lata w ilharmonii<br />
zęstochowskiej organizowany jest estiwal iolinistyczny imie<br />
nia ronisława ubermana<br />
ładza ludowa potrafiła w <strong>1968</strong> r pogonić swoich skrzypków<br />
po świecie by poszukali sobie innego miejsca do życia i grania<br />
a<strong>ze</strong>m z tysiącami osób poszli oni na wor<strong>ze</strong>c dański w ar<br />
szawie a z nimi duchy tych którzy od setek lat grali na polskich<br />
ścieżkach podwórkach i salach koncertowych<br />
Leonid Olo Spiro<br />
– hodź syneczku zaniesiemy ciebie do pokoju pan es<strong>ze</strong>k<br />
przys<strong>ze</strong>dł z tobą porozmawiać – mówi ucyna do swojego męża<br />
eonida la piro<br />
ucyna – olka o wiele lat młodsza od męża zajmuje się nim jak<br />
małym dzieckiem ok po wyjeździe la z olski ucyna uciekła<br />
do niego z wycieczki rbisu iedniu <strong>ze</strong>szła z pociągu a on<br />
c<strong>ze</strong>kał na nią z gotową wizą szwedzką na dworcu<br />
własnej woli poszła do rabina w gminie sztokholmskiej i<br />
pr<strong>ze</strong>szła na judaizm chociaż nieraz łatwiej jest wygrać konkurs<br />
skrzypcowy niż pr<strong>ze</strong>jść na judaizm wa lata chodziła na lekcje<br />
religii i kultury żydowskiej bez żadnej gwarancji że rabin uzna<br />
efekty nauki za wystarczające udaizm bowiem nie jest religią<br />
misyjną est elitarny ani ucyna w synagod<strong>ze</strong> w ztokholmie<br />
bywała częściej niż lo<br />
ozmawiamy u nich w domu na południu ztokholmu jesienią<br />
2006 roku lo ma już 90 lat leży malutki i skurczony jak główka<br />
skrzypiec d roku przywiązany jest do łóżka łamliwy jak włosek<br />
smyczka le rozmawiać chce przy stole z ciasteczkami i herbatą<br />
ier<strong>ze</strong>my go na ręce i pr<strong>ze</strong>nosimy do wózka ó<strong>ze</strong>k dojeżdża do<br />
stolika w pokoju gościnnym<br />
aws<strong>ze</strong> elegancki do obiadu wkładał marynarkę i także w ztok<br />
holmie jadano na białym obrusie najomi la opowiadają że był<br />
całe życie człowiekiem delikatnym może nawet delikatniejszym niż<br />
skrzypce ikomu nie chciał pr<strong>ze</strong>szkadzać i nawet na przystanku<br />
autobusowym pr<strong>ze</strong>puszczał wszystkich zapraszając upr<strong>ze</strong>jmym<br />
gestem ręki i uśmiechem aby weszli pr<strong>ze</strong>d nim<br />
odzina pirów przybyła do olski w xvii wieku z iszpanii<br />
roby jego przodków są w patowie rakowie i w r<strong>ze</strong>myślu<br />
radziadek atan ata piro był znanym talmudystą w pato<br />
wie o czym zaświadcza ncyklopedia udaica okumenty o jego<br />
rodzinie pojawiają się od 1630 roku r<strong>ze</strong>d wojną mieszkał z rodzi<br />
<br />
om inget annat instrument har också fiolen räddat männis<br />
koliv under de dystra tider av brutalt förakt som ibland drabbat<br />
människan an kunde alltid ta den under armen och åka till en<br />
annan säkrare plats n flygel skulle ha varit för stor ud ödet<br />
och människan har varit nådigare mot violinister än mot andra<br />
iolinister förknippas med rättrådighet och godhet ill och med<br />
dolf itler världens största folkmördare hade i sin skivsamling<br />
som fördes ut ur yskland och nyligen återfanns i yssland verk<br />
av jajkovskij i utförande av ronisław uberman berömd polsk<br />
virtuos med judisk bakgrund r 1936 bjöd uberman in rturo<br />
oscanini till invigningen av alestine ymphony rchestra nuv<br />
srael hilharmonic rchestra som han grundad och där flyk<br />
tingar undan itlers förföljelser spelade<br />
r <strong>1968</strong> jagade polska kommunister bort sina violinister för att<br />
de skulle söka sig en annan plats att leva och spela illsammans<br />
med tusentals andra gick de till tågstationen wor<strong>ze</strong>c dański i<br />
arszawa och med dem själarna från dem som sedan hundratals<br />
år spelat på polska stigar gårdar och i konsertsalar<br />
Leonid Olo Spiro<br />
om lilla gubben vi ska flytta dig till det andra rummet eo<br />
har kommit för att tala med dig säger ucyna till sin man eonid<br />
lo piro<br />
ucyna polska flera år yngre än sin man tar hand om honom<br />
som om han vore ett barn tt år efter att lo lämnat olen lycka<br />
des ucyna fly till honom via en resa med resebyrån rbis är<br />
hon klev av tåget i ien väntade han på stationen med ett färdigt<br />
svenskt visum<br />
on gick av egen fri vilja till rabbinen i församlingen i tock<br />
holm och konverterade till judendomen fast det ibland kan vara<br />
enklare att vinna en violintävling två år tog hon lektioner i judisk<br />
religion och kultur utan några som helst garantier att rabbinen<br />
skulle anse hennes kunskaper vara tillräckliga udendomen är<br />
nämligen ingen missionerande religion en är elitistisk ucyna<br />
besökte synagogan i tockholm oftare än hennes man gjorde<br />
i samtalar i deras hem i södra tockholm hösten 2006 lo är<br />
90 år och ligger till sängs liten och ihopkrupen som snäckan på en<br />
violin an är sängbunden sedan ett år bräcklig som stråktagel<br />
en samtala vill han göra till bords med kakor och te i bär ho<br />
nom till rullstolen och han rullar ut till bordet i vardagsrummet<br />
lltid elegant till middagen bar han kavaj även i tockholm<br />
och åt gjorde man på en vit duk los bekanta berättar att han hela<br />
livet varit en taktfull människa an ville inte vara till besvär till<br />
och med på busshållplatsen släppte han förbi alla bjöd dem med<br />
en älskvärd gest och ett leende att kliva på före honom<br />
amiljen piro kom till olen från panien på 1600talet ans<br />
förfäders gravar finns i patów raków och r<strong>ze</strong>myśl arfarsfar<br />
atan ata piro var en berömd talmudist i patów vilket n<br />
cyklopedia udaica intygar ans familj finns dokumenterad från<br />
och med år 1630 öre andra världskriget kriget bodde lo med<br />
sina föräldrar på urawiagatan 24a i arszawa tenhuset finns<br />
kvar än i dag an var sin mors ögonsten hon flyttade honom
ilharmonii zraelskiej w której grali uciekinierzy pr<strong>ze</strong>d pr<strong>ze</strong>śla<br />
dowaniami itlera czasie wojny pomagał błąkającym się po<br />
świecie polskim uchodźcom d 1997 r co dwa lata w ilharmonii<br />
zęstochowskiej organizowany jest estiwal iolinistyczny imie<br />
nia ronisława ubermana<br />
ładza ludowa potrafiła w <strong>1968</strong> r pogonić swoich skrzypków<br />
po świecie by poszukali sobie innego miejsca do życia i grania<br />
a<strong>ze</strong>m z tysiącami osób poszli oni na wor<strong>ze</strong>c dański w ar<br />
szawie a z nimi duchy tych którzy od setek lat grali na polskich<br />
ścieżkach podwórkach i salach koncertowych<br />
Leonid Olo Spiro<br />
– hodź syneczku zaniesiemy ciebie do pokoju pan es<strong>ze</strong>k<br />
przys<strong>ze</strong>dł z tobą porozmawiać – mówi ucyna do swojego męża<br />
eonida la piro<br />
ucyna – olka o wiele lat młodsza od męża zajmuje się nim jak<br />
małym dzieckiem ok po wyjeździe la z olski ucyna uciekła<br />
do niego z wycieczki rbisu iedniu <strong>ze</strong>szła z pociągu a on<br />
c<strong>ze</strong>kał na nią z gotową wizą szwedzką na dworcu<br />
własnej woli poszła do rabina w gminie sztokholmskiej i<br />
pr<strong>ze</strong>szła na judaizm chociaż nieraz łatwiej jest wygrać konkurs<br />
skrzypcowy niż pr<strong>ze</strong>jść na judaizm wa lata chodziła na lekcje<br />
religii i kultury żydowskiej bez żadnej gwarancji że rabin uzna<br />
efekty nauki za wystarczające udaizm bowiem nie jest religią<br />
misyjną est elitarny ani ucyna w synagod<strong>ze</strong> w ztokholmie<br />
bywała częściej niż lo<br />
ozmawiamy u nich w domu na południu ztokholmu jesienią<br />
2006 roku lo ma już 90 lat leży malutki i skurczony jak główka<br />
skrzypiec d roku przywiązany jest do łóżka łamliwy jak włosek<br />
smyczka le rozmawiać chce przy stole z ciasteczkami i herbatą<br />
ier<strong>ze</strong>my go na ręce i pr<strong>ze</strong>nosimy do wózka ó<strong>ze</strong>k dojeżdża do<br />
stolika w pokoju gościnnym<br />
aws<strong>ze</strong> elegancki do obiadu wkładał marynarkę i także w ztok<br />
holmie jadano na białym obrusie najomi la opowiadają że był<br />
całe życie człowiekiem delikatnym może nawet delikatniejszym niż<br />
skrzypce ikomu nie chciał pr<strong>ze</strong>szkadzać i nawet na przystanku<br />
autobusowym pr<strong>ze</strong>puszczał wszystkich zapraszając upr<strong>ze</strong>jmym<br />
gestem ręki i uśmiechem aby weszli pr<strong>ze</strong>d nim<br />
odzina pirów przybyła do olski w xvii wieku z iszpanii<br />
roby jego przodków są w patowie rakowie i w r<strong>ze</strong>myślu<br />
radziadek atan ata piro był znanym talmudystą w pato<br />
wie o czym zaświadcza ncyklopedia udaica okumenty o jego<br />
rodzinie pojawiają się od 1630 roku r<strong>ze</strong>d wojną mieszkał z rodzi<br />
<br />
om inget annat instrument har också fiolen räddat männis<br />
koliv under de dystra tider av brutalt förakt som ibland drabbat<br />
människan an kunde alltid ta den under armen och åka till en<br />
annan säkrare plats n flygel skulle ha varit för stor ud ödet<br />
och människan har varit nådigare mot violinister än mot andra<br />
iolinister förknippas med rättrådighet och godhet ill och med<br />
dolf itler världens största folkmördare hade i sin skivsamling<br />
som fördes ut ur yskland och nyligen återfanns i yssland verk<br />
av jajkovskij i utförande av ronisław uberman berömd polsk<br />
virtuos med judisk bakgrund r 1936 bjöd uberman in rturo<br />
oscanini till invigningen av alestine ymphony rchestra nuv<br />
srael hilharmonic rchestra som han grundad och där flyk<br />
tingar undan itlers förföljelser spelade<br />
r <strong>1968</strong> jagade polska kommunister bort sina violinister för att<br />
de skulle söka sig en annan plats att leva och spela illsammans<br />
med tusentals andra gick de till tågstationen wor<strong>ze</strong>c dański i<br />
arszawa och med dem själarna från dem som sedan hundratals<br />
år spelat på polska stigar gårdar och i konsertsalar<br />
Leonid Olo Spiro<br />
om lilla gubben vi ska flytta dig till det andra rummet eo<br />
har kommit för att tala med dig säger ucyna till sin man eonid<br />
lo piro<br />
ucyna polska flera år yngre än sin man tar hand om honom<br />
som om han vore ett barn tt år efter att lo lämnat olen lycka<br />
des ucyna fly till honom via en resa med resebyrån rbis är<br />
hon klev av tåget i ien väntade han på stationen med ett färdigt<br />
svenskt visum<br />
on gick av egen fri vilja till rabbinen i församlingen i tock<br />
holm och konverterade till judendomen fast det ibland kan vara<br />
enklare att vinna en violintävling två år tog hon lektioner i judisk<br />
religion och kultur utan några som helst garantier att rabbinen<br />
skulle anse hennes kunskaper vara tillräckliga udendomen är<br />
nämligen ingen missionerande religion en är elitistisk ucyna<br />
besökte synagogan i tockholm oftare än hennes man gjorde<br />
i samtalar i deras hem i södra tockholm hösten 2006 lo är<br />
90 år och ligger till sängs liten och ihopkrupen som snäckan på en<br />
violin an är sängbunden sedan ett år bräcklig som stråktagel<br />
en samtala vill han göra till bords med kakor och te i bär ho<br />
nom till rullstolen och han rullar ut till bordet i vardagsrummet<br />
lltid elegant till middagen bar han kavaj även i tockholm<br />
och åt gjorde man på en vit duk los bekanta berättar att han hela<br />
livet varit en taktfull människa an ville inte vara till besvär till<br />
och med på busshållplatsen släppte han förbi alla bjöd dem med<br />
en älskvärd gest och ett leende att kliva på före honom<br />
amiljen piro kom till olen från panien på 1600talet ans<br />
förfäders gravar finns i patów raków och r<strong>ze</strong>myśl arfarsfar<br />
atan ata piro var en berömd talmudist i patów vilket n<br />
cyklopedia udaica intygar ans familj finns dokumenterad från<br />
och med år 1630 öre andra världskriget kriget bodde lo med<br />
sina föräldrar på urawiagatan 24a i arszawa tenhuset finns<br />
kvar än i dag an var sin mors ögonsten hon flyttade honom
cami i młodszym bratem na ulicy urawiej 24a amienica stoi<br />
do dzisiaj ył oczkiem w głowie mamy która pr<strong>ze</strong>niosła go do<br />
innej szkoły leżącej po tej samej stronie ulicy żeby nie musiał<br />
pr<strong>ze</strong>chodzić pr<strong>ze</strong>z jezdnię żeby nie daj oże nie potrąciła go<br />
dorożka jciec był niezwykle mądrym i uzdolnionym tech<br />
nicznie zarządcą 12 kamienic<br />
bogatych ydów am nabył<br />
tuż pr<strong>ze</strong>d wojną dwie wille<br />
w ó<strong>ze</strong>fowie jednej z nich<br />
rodzina spędzała urlopy drugą<br />
wynajmowała letnikom <br />
czasie wojny pr<strong>ze</strong>d wysiedleniem<br />
do getta polski policjant granatowy<br />
zażądał od pana piro kluczy do jednego z<br />
domów i wprowadził się tam z rodziną otem mieszkał tam jego<br />
zięć z córką i do dzisiaj mieszka tam rodzina byłego granatowego<br />
policjanta om rodzinny la w arszawie na urawiej był<br />
dostatni stał fortepian duża biblioteka książek polskich lo<br />
studiował chemię ale ojciec –pr<strong>ze</strong>widujący i mądry człowiek –<br />
namawiał go do nauki gry na skrzypcach to wie co może się w<br />
życiu zdarzyć synku ziadek kupił mu skrzypce i lo skończył<br />
chemię a potem yższą zkołę uzyczną w arszawie i tam z<br />
orkiestrą symfoniczną grał swój koncert dyplomowy w 1935 r<br />
padał do niego na obiady ładek zpilman który studiował na<br />
tej samej uc<strong>ze</strong>lni jego rodzina była trochę biedniejsza i mama la<br />
zapraszała go zaws<strong>ze</strong> na posiłek<br />
iedy w 1939 iemcy dochodzili do arszawy ojciec polecił<br />
lowi wyjechać do iałegostoku aby tam spróbował jakoś się<br />
urządzić a oni później dojadą iestety nie zdążyli oszli najpierw<br />
do getta a potem na agładę ginęli w r<strong>ze</strong>zince ycie lowi<br />
uratowały skrzypce rał najpierw w restauracji w iałymstoku<br />
iedy osjanie weszli do miasta został aresztowany za odmowę<br />
przyjęcia obywatelstwa i skierowany do wyrębu lasu w epublice<br />
omi zsrr statnim środkiem lokomocji była tratwa na r<strong>ze</strong>ce<br />
z której wyrzucono więźniów nkwd do baraków w lesie iedy lo<br />
otworzył futerał i zobaczył skrzypce zalane wodą załamany płakał<br />
na pryczy yc<strong>ze</strong>rpująca praca na czterdziesto stopniowym mrozie<br />
przy wyrębie lasów a latem w niesamowitym upale komarach<br />
i głodowych racjach chleba zabierała życie wielu ludziom lo<br />
w czasie wolnym od pracy przygrywał więźniom na osuszonych<br />
przy piecyku skrzypcach otem za zgodą nkwd założono kółko<br />
muzyczne które poprowadził iedyś na pr<strong>ze</strong>kór pilnującym ich<br />
strażnikom ydzi i olacy zaśpiewali po polsku bo strażnicy<br />
polskiego nie znali ie rzucim ziemi skąd nasz ród lo mówi<br />
że niektórzy ydzi mieli trudności <strong>ze</strong> słowem rzucim i śpiewali<br />
rzucimy ale jakoś sobie poradzili był to niezapomniany wie<br />
czór wspomina lo o tr<strong>ze</strong>ch latach morderc<strong>ze</strong>j pracy pod koniec<br />
wojny pr<strong>ze</strong>niesiono go na krainę a tyłach armii c<strong>ze</strong>rwonej za<br />
kładano orkiestry 1946 roku lo był już w swojej zrujnowanej<br />
arszawie ieszkanie pirów na urawiej było zajęte eden z do<br />
mów w ó<strong>ze</strong>fowie był zajęty pr<strong>ze</strong>z stars<strong>ze</strong>go syna granatowego<br />
policjanta drugim domu nie było nic a więc władza ludowa dała<br />
mu trzy pokoje w jego własnym domu przy ulicy wierc<strong>ze</strong>wskiego 15<br />
ładek zpilman napisał już wtedy pieśń o roboty do słów<br />
tanisława yszarda obrowolskiego która rozlegała się od rana<br />
do wieczora we wszystkich głośnikach ale pracy lowi nie dał<br />
<br />
till en skola som låg på samma sida av gatan så att han inte skulle<br />
behöva gå över gatan och – vilket ud förbjude – bli påkörd av en<br />
droska adern var utomordentligt klok och en tekniskt begåvad<br />
förvaltare av tolv hyreshus som ägdes av förmögna judar jälv för<br />
värvade han strax före kriget två villor i ó<strong>ze</strong>fów utanför arszawa<br />
amiljen tillbringade sina semestrar i den ena den andra hyrdes<br />
ut till sommargäster nder kriget innan de tvångsförflyttades till<br />
gettot krävde en polsk polisman att få nycklarna till det ena huset<br />
och flyttade in med sin familj ärefter bodde hans svärson och<br />
dotter där och än idag bor polismannens familj i huset amilje<br />
hemmet i arszawa var välbärgat där fanns en flygel och en stor<br />
samling polska böcker lo studerade kemi men fadern – en för<br />
utseende och klok man – övertalade honom att spela violin em<br />
vet vad som kan hända här i livet arfadern köpte honom en fiol<br />
och lo avslutade sina kemistudier och därefter usikhögskolan<br />
i arszawa där han också spelade sin examenskonsert med sym<br />
foniorkestern år 1935 ładysław zpilman senare huvudperson i<br />
scarsbelönad oman olanskis film aw zpilman senare huvud<br />
person i scarsbelönad oman olanskis film la ans familj var<br />
lite fattigare och los mamma bjöd honom alltid på mat<br />
är tyskarna nådde arszawa 1939 rekommenderade los far<br />
honom att åka till iałystok nära ryska gränsen för att försöka<br />
inrätta sig där amiljen skulle komma efter yvärr hann de inte<br />
e hamnade först i gettot och gick sedan under i örintelsen e<br />
dog in irkenau lo räddades av sin fiol örst spelade han på en<br />
restaurang i iałystok är ryssarna kom in i staden arresterades<br />
han för att han vägrade anta ryskt medborgarskap och skickades<br />
för att hugga skog i republiken omi i ovjetunionen esans sista<br />
transportmedel var en flotte på floden rån den slängde sovjetiska<br />
säkerhetstjänsten av folk till baracker i skogen är lo öppnade<br />
sitt fodral och fick se att hans fiol var täckt av vatten bröt han ihop<br />
och grät på sin brits et tunga arbetet med att hugga skog i fyrtio<br />
minusgrader och på sommaren i otrolig hetta bland mygg och<br />
med svältransoner tog många människors liv är lo var ledig<br />
från arbetet spelade han för de andra fångarna på fiolen som han<br />
hade torkat vid kaminen fter tre års arbete i skogen förflyttades<br />
han sedan med säkerhetstjänstens medgivande till teatern i yk<br />
tyvkar r 1946 var lo tillbaka i arszawa som nu låg i ruiner<br />
amiljens lägenhet på urawiagatan var upptagen tt av husen i<br />
ó<strong>ze</strong>fów var upptaget av den äldsta sonen till polismannen<br />
amma år spelade lo på invigningskonserten när filharmonin<br />
öppnade i arszawa an blev snabbt en uppskattad musiker och<br />
sällskapsmänniska är ram hatjaturjan satte upp baletten<br />
partacus på tora eatern i arszawa och blev missnöjd med<br />
orkestern pekade han på lo och skrek till violinisterna an ni<br />
inte spela som den där mannen å upphöjdes han till rangen<br />
av en hjälte i sina kollegors ögon e älskade honom alla och han<br />
störde ingen var alltid trevlig tillmötesgående och hänsynsfull <br />
mars kallade personalchefen honom till sig och förklarade att<br />
när det gällde musiken fanns det inga anmärkningar men det fanns<br />
invändningar från den administrativa personalens sida beträffande<br />
hans klandervärda förhållande till kvinnor i synnerhet till en dam<br />
i garderoben och det var ett stort disciplinärt problem för teatern<br />
et fanns också en angivare som påstod att piro hade föroläm<br />
pad teaterdirektören ibera offentligt lo svarade att han dyrkade<br />
kvinnor och respekterade dem och att han aldrig hade förolämpat
direktören han hade över huvud taget aldrig förolämpat någon i<br />
livet an var ändå personalchefen ett tack skyldig för att hon un<br />
derlättade för honom att fatta beslutet att lämna olen något han<br />
aldrig hade velat men han visste inte hur han skulle kunna stanna<br />
när situationen för judar var så outhärdlig i synnerhet efter alla<br />
angrepp i tidningar på teve och i radio<br />
ullverkets hangarer låg på den tiden nära mschlagplatz lla<br />
visste att de inte skulle släppa iväg lo med en fiol från tiden före<br />
kriget men vem kan lämna ett sådant barn och ge sig iväg på egen<br />
hand utan någon rätt att återvända<br />
ära eo inte alla var antisemiter på den tiden ag gick till<br />
iolbyggarnas förening på rakowskie r<strong>ze</strong>dmieście i arszawa<br />
och sade att jag inte kunde åka utan min fiol e gav mig ett in<br />
tyg på att fiolen var tillverkad efter kriget av någon fiolbyggare i<br />
alisz och de tog inte ens betalt för detcie i arszawa och sade<br />
att jag inte kunde åka utan min fiol e gav mig ett intyg på att<br />
fiolen var tillverkad efter kriget av någon fiolbyggare i alisz och<br />
de tog inte ens betalt för deten första et kommer hit violinister<br />
från hela olen<br />
ven hos konservatorn behandlade de ärendet välvilligt onser<br />
vatorn vars namn lo inte minns ordnade de rätta intygen och<br />
bad om ursäkt för allt som hände i olen iolbyggarna i arszawa<br />
och människorna på konservatorns kontor sänkte värdet på fioler<br />
och gjorde det möjligt för judiska violinister att ta dem med sig<br />
nder den här tiden skrev man till och med in en liten tvålbit i en<br />
speciell förteckning åt tullverket<br />
i har tullförteckningen med den uppskrivna tvålen här till<br />
sammans med de brev los far skickade från gettot i arszawa till<br />
ovjet och en arbetskarta över ibirien säger ucyna e polska<br />
makthavarna gav eonid lo piro fem dagar för att lämna olen<br />
et var inte mycket som packades ner ucyna stannade kvar för att<br />
avveckla resten e hade ännu inte gift sig de vigdes i tockholm<br />
lo hann bara stoppa ner en omsorgsfullt inslagen telefonkatalog<br />
över arszawa före kriget<br />
Brevet skickat av Olos pappa, Arnold, från Warszawasgetto<br />
till sonen som var fånge i Sibirien. List, który<br />
ojciec Ola, Arnold, wysłał z warszawskiego getta na<br />
Syberię<br />
ucyna visa eo vår te<br />
lefonkatalog ber lo r<br />
en låda tar ucyna försik<br />
tigt fram en förkrigskatalog<br />
över telefoner i arszawa<br />
och bär den med samma<br />
vördnad som om det vore<br />
oran hon bar on tar av<br />
skyddsomslaget i plast och<br />
lo visar med darrande<br />
skinntorr hand på gator<br />
telefonnummer till rädd<br />
ningstjänsten på motsatta sidan – det fanns även judiska olika<br />
affärer i synnerhet för fiolbyggare boklådor och kaféer och tele<br />
fonnumret till sin lägenhet på urawiagatan där han växte upp<br />
u ler han an rör ömsint vid sidorna et syns att det bereder<br />
honom glädje för en stund livas hans ansikte upp igen av ett leende<br />
han blir barn på nytt fastän han är 90 år och arszawa är hela<br />
– ówię do niego wiesz że umiem grać ale nie chciał <strong>ze</strong><br />
mną rozmawiać odwrócił się i ods<strong>ze</strong>dł ojechałem więc do<br />
zierżoniowa na olny ląsk uczyć muzyki w szkole 1949<br />
r wróciłem do arszawy i dostałem pracę od olaków<br />
najpierw w ilharmonii arszawskiej a potem w eatr<strong>ze</strong> ielkim<br />
– opowiada lo<br />
1949 roku grał na koncercie inauguracyjnym na otwarciu<br />
filharmonii zybko stał się cenionym muzykiem duszą towarzy<br />
stwa czasie swego pobytu w arszawie haczaturian który<br />
wystawiał w eatr<strong>ze</strong> ielkim balet partakus bardzo nieza<br />
dowolony z gry orkiestry krzyczał do skrzypków wskazując la<br />
zy nie możecie grac tak jak ten pan<br />
rósł wtedy w oczach kolegów do rangi gieroja ochali go<br />
wszyscy a on nie wadził nikomu był miły uczynny delikatny<br />
marcu <strong>1968</strong> roku wezwała go personalna oświadczając że co<br />
do muzyki nie ma zastr<strong>ze</strong>żeń ale są obiekcje <strong>ze</strong> strony personelu<br />
administracyjnego za jego karygodny stosunek do kobiet zwła<br />
szcza do jednej szatniarki i to jest dla teatru dużym problemem<br />
dyscyplinarnym stniał także donos że piro publicznie obrażał<br />
dyrektora iberę lo odpowiedział że kobiety uwielbia i szanuje<br />
a dyrektora nigdy nie obrażał w ogóle w życiu nikogo nie obraził<br />
ednak pani personalnej podziękował bo ułatwiła mu decyzję<br />
wyjazdu z olski której nigdy opuszczać nie chciał choć jak zostać<br />
w sytuacji dla ydów nie do zniesienia zwłaszcza po pr<strong>ze</strong>mó<br />
wieniu ładysława omułki – nie wiedział<br />
angary rzędu elnego znajdowały się wtedy blisko m<br />
schlagplatzu szyscy wiedzieli że z pr<strong>ze</strong>dwojennymi skrzypcami<br />
la z olski nie wypuszczą a kto zostawia takie dziecko i udaje<br />
się sam w podróż bez prawa powrotu<br />
– anie eszku nie wszyscy w tamtych czasach byli anty<br />
semitami os<strong>ze</strong>dłem do wiązku utników na rakowskim<br />
r<strong>ze</strong>dmieściu i powiedziałem że bez tych skrzypiec nie mogę<br />
wyjechać ali mi zaświadc<strong>ze</strong>nie że skrzypce są zrobione po<br />
wojnie pr<strong>ze</strong>z jakiegoś lutnika w aliszu i nawet nie wzięli za to<br />
pieniędzy – mówi lo – iemy co się dzieje panie piro pan nie<br />
jest pierwszy rzyjeżdżają do nas skrzypkowie z całej olski<br />
konserwatora zabytków także potraktowano sprawę życz<br />
liwie ani konserwator której nazwiska lo nie pamięta załat<br />
wiła odpowiednie zaświadc<strong>ze</strong>nie pr<strong>ze</strong>praszając za wszystko co się<br />
teraz dzieje w olsce utnicy warszawscy i ludzie w biur<strong>ze</strong> kon<br />
serwatora zaniżali wartość skrzypiec umożliwiając wyjazd z nimi<br />
żydowskim skrzypkom tych czasach do specjalnego spisu dla<br />
urzędu celnego wpisywano nawet kawałek mydła <br />
– amy tutaj ten wykaz celny z tym wpisanym mydłem<br />
ra<strong>ze</strong>m z listami la od ojca z etta arszawskiego do osji<br />
i kartą pracy na yberii – mówi ucyna eonid lo piro dostał<br />
od władz polskich pięć dni na opuszc<strong>ze</strong>nie olski apakowano<br />
niewiele ucyna została żeby polikwidować resztę ie mieli<br />
jeszc<strong>ze</strong> ślubu pobrali się w ztokholmie lo zdążył jeszc<strong>ze</strong> tylko<br />
schować do walizki opakowaną pieczołowicie pr<strong>ze</strong>dwojenną książ<br />
kę telefoniczną arszawy<br />
– ucynko przynieś panu eszkowi naszą książkę – prosi loucyna<br />
ostrożnie wyciąga z szuflady pr<strong>ze</strong>dwojenny spis telefonów dla<br />
miasta arszawy niesie ją z taką czcią jakby niosła orę dejmuje<br />
z książki plastikową obwolutę i lo drżącą chudziutką ręką<br />
pokazuje mi ulice reklamę pogotowia na drugiej stronie –było też
żydowskie – różne sklepy zwłaszcza lutnic<strong>ze</strong> księgarnie i kawiarnie<br />
i numer telefonu do swojego mieszkania na urawiej w którym<br />
się wychował<br />
warz jego jest teraz uśmiechnięta artki książki dotyka z czu<br />
łością idać że mu to sprawia wyraźną radość bo na chwile<br />
odżywa uśmiech staje się dzieckiem choć ma pr<strong>ze</strong>cież 90 lat a jego<br />
cały niewinny ciepły i radosny świat to arszawa zawarta w tej<br />
książce telefonicznej z końca lat 30tych<br />
iasto swoje zobaczył od wyjazdu w <strong>1968</strong> roku tylko raz w 1979<br />
tedy w ramach przyjaźni bez granic pera arszawska była<br />
zaproszona na gościnny występ w ztokholmie natomiast pera<br />
rólewska w ztokholmie z ponad dwustuosobowym <strong>ze</strong>społem<br />
złożonym z baletu i muzyków miała wystąpić w arszawie lowi<br />
piro odmówiono wizy ały <strong>ze</strong>spół szwedzki zaprotestował i dy<br />
rekcja postanowiła odmówić wyjazdu adzwonił potem do dyre<br />
ktora <strong>ze</strong>społu ambasador prl z pr<strong>ze</strong>prosinami i wyjaśnieniem<br />
że zaszła pomyłka bo zdaje się jest jeszc<strong>ze</strong> jeden eonid piro w<br />
zwecji a to nie chodzi o tego skrzypka z rólewskiej pery tylko<br />
tego drugiego<br />
a kęciu połowa szwedzkiego <strong>ze</strong>społu pr<strong>ze</strong>szła pr<strong>ze</strong>z kontrolę<br />
za lem stanął dyrektor <strong>ze</strong>społu bo na wypadek gdyby go zatrzy<br />
mano połowa <strong>ze</strong>społu odmówiłaby pr<strong>ze</strong>jścia na drugą stronę i wszy<br />
scy wróciliby samolotem do zwecji lo pr<strong>ze</strong>s<strong>ze</strong>dł chociaż był<br />
bardzo zdenerwowany<br />
– atrzyłem na miasto z bólem mówił lo ym bardziej że<br />
niektórzy z kolegów których chciałem zobaczyć byli w tym czasie w<br />
ztokholmie – wspominał ie wiadomo kto zawiadomił redakcję<br />
niemieckiego terna ygodnik napisał na końcu artykułu o tym<br />
zajściu że yd polski którego nie chciano wpuścić do olski miał<br />
na pulpicie te same białoc<strong>ze</strong>rwone goździki co reszta orkiestry<br />
lo zakończył karierę w rand<strong>ze</strong> królewskiego skrzypka kameralnego<br />
a jego pogr<strong>ze</strong>b przyszli koledzy z orkiestry chociaż pr<strong>ze</strong>s<strong>ze</strong>dł na<br />
emeryturę 20 lat wc<strong>ze</strong>śniej rali ozarta lo już nigdy więcej nie<br />
widział arszawy ytam ucynę już po jego śmierci czy tęsknił<br />
za olską – ardzo tęsknił ale długo miał zadrę w sercu a potem<br />
kiedy już chciał żebyśmy pojechali – nie miał zdrowia ażdego<br />
kto mógł pojechać do olski prosił o zrobienie zdjęcia z urawiej –<br />
opowiada siążka telefoniczna podarowana została przyjaciołom<br />
w ztokholmie est jeszc<strong>ze</strong> trochę zdjęć i plakat z pierws<strong>ze</strong>go kon<br />
certu w ilharmonii arodowej w 1949 roku z nazwiskiem eonid<br />
piro – skrzypce en kawałek mydła też no i mnóstwo nut<br />
które leżą w piwnicy krzypce które uratowały mu życie okazały<br />
się nie takie wartościowe więc nie ma na nie kupca rochę są<br />
uszkodzone pękły gdy walnięto w nie pieczęcią rzędu elnego<br />
ucyna ma je w domu i za moją namową może je odda kiedyś<br />
u<strong>ze</strong>um istorii ydów olskich w arszawie ra<strong>ze</strong>m z kartą pracy<br />
z yberii i listami ojca la z etta ist który ojciec la rnold<br />
wysłał z warszawskiego getta na yberię pr<strong>ze</strong>chowany był 40 lat<br />
w ztokholmie atka i ojciec nigdy później nie zobaczyli swego<br />
ukochanego syna ginęli w komor<strong>ze</strong> gazowej w r<strong>ze</strong>zince ist<br />
zostanie pr<strong>ze</strong>kazany pr<strong>ze</strong>dstawicielowi polskiego rządu w złotej<br />
sali ratusza sztokholmskiego podczas uroczystości upamiętniającej<br />
czterdziestą rocznicę wydar<strong>ze</strong>ń marcowych w olsce ❖<br />
<br />
hans oskyldiga varma och glädjerika värld som ryms i den här<br />
telefonkatalogen från slutet av trettiotalet<br />
fter att han lämnade olen återsåg han sin stad bara en gång<br />
år 1979 å var arszawaoperan inbjuden till ett gästspel i tock<br />
holm inom ramen för vänskap utan gränser amtidigt skulle<br />
ungliga operan i tockholm framträda i arszawa med sin drygt<br />
tvåhundrahövdade ensemble bestående av balett och musiker lo<br />
piro fick inget visum ela den svenska ensemblen protesterade<br />
och ledningen beslutade att man skulle vägra att åka edan ringde<br />
den polska ambassadören och bad om ursäkt det hade blivit ett<br />
misstag för det verkade som att det fanns ytterligare en eonid<br />
piro i verige och det hela handlade inte om violinisten från am<br />
marorkestern utan om den andra<br />
å flygplatsen i arszawa gick halva ensemblen igenom passkon<br />
trollen akom lo stod ensemblens direktör för den händelse han<br />
blev stoppad skulle halva ensemblen vägra gå igenom tullkontrol<br />
len och alla skulle ta flyget tillbaka till tockholm lo släpptes<br />
igenom fastän han var mycket nervös<br />
ag tittade på staden med smärta sade lo llra helst som en<br />
del kamrater jag hade velat träffa samtidigt var i tockholm an<br />
vet inte vem som underrättade den tyska veckotidningen tern<br />
som skrev om incidenten slutet av artikeln stod att den polske<br />
jude som man inte hade velat släppa in i olen hade samma vita och<br />
röda nejlikor på sitt notställ som resten av orkestern<br />
lo dog i maj 2007.<br />
ans kamrater från orkestern kom till begravningen trots att<br />
han hade pensionerats tjugo år tidigare e spelade ozart lo<br />
fick aldrig mer återse arszawa fter hans död frågade jag u<br />
cyna om han hade saknat olen a väldigt fast han hade länge<br />
en tagg i hjärtat och sedan när han ville att vi skulle resa var<br />
han för sjuk an bad alla som kunde åka till olen att ta en bild<br />
på urawiagatan berättade hon elefonkatalogen skänktes till<br />
vänner i tockholm et finns lite foton och affischer från första<br />
konserten på ationalfilharmonin i arszawa med namnet eo<br />
nid piro et visade sig att fiolen som räddade hans liv inte var så<br />
värdefull så det finns ingen köpare en är lite skadad – den sprack<br />
när ullverket stämplade den ucyna har den i hemmet et brev<br />
fadern rnold skrev i arszawagettot i maj 1941 och skickade till<br />
ibirien har bevarats i fyrtio år i tockholm odern och fadern<br />
fick aldrig återse sin älskade son de dog i gaskammaren i irkenau<br />
revet kommer att överlämnas till den polska regeringen under<br />
den minnesceremoni som den 15 mars 2008 hålls i yllene salen<br />
tadshuset till fyrtioårsminnet av marshändelserna i olen ❖<br />
Leo Kantor<br />
politolog, publicysta, pr<strong>ze</strong>wodniczący<br />
Międzynarodowego Forum Kultury,<br />
emigrant marcowy. Politolog, publicist,<br />
ordförande i Internationellt Kulturforum,<br />
marsutvandrare.
Natan Tenenbaum<br />
made in Poland<br />
Dziady widziałem tydzień pr<strong>ze</strong>d zdjęciem na ostatnim<br />
pr<strong>ze</strong>dstawieniu znalazłem się zupełnie przypadkiem<br />
ego dnia uc<strong>ze</strong>stniczyłem w kolejnym teleturnieju olitechnika<br />
niwersytet rogram nagrywano w todole na magnetowid i nawet<br />
były jakieś afery – o zdjęciu ziadów już było wiadomo na<br />
widowni pojawił się transparent<br />
racałem stamtąd do domu i na wysokości lacu eatralnego<br />
pomyślałem żę skoro grają ostatnie pr<strong>ze</strong>dstawienie to tr<strong>ze</strong>ba pójść<br />
ie wiedziałem że będzie demonstracja jakoś tak uważałem że<br />
moje miejsce jest teraz właśnie w arodowym czywiście nie miałem<br />
żadnego biletu od zamkniętymi drzwiami teatru stała spora<br />
grupa młodych ludzi – parę osób było <strong>ze</strong> szkoły teatralnej zaplątała<br />
się jakaś starsza pani ja pr<strong>ze</strong>konywałem ciecia że to jest właśnie<br />
aryla z ereszczaków uttkamerowa i że stanowczo powinien<br />
ją wpuścić a nas ra<strong>ze</strong>m z nią ięc była zabawa otem w końcu<br />
ktoś z pwst bocznym wejściem pr<strong>ze</strong>z kulisy zaprowadził nas na<br />
salę r<strong>ze</strong>dstawienie zaczęło się z dużym opóźnieniem<br />
ala była wypełniona ludzie siedzieli w pr<strong>ze</strong>jściach yły oklaski<br />
okrzyki pr<strong>ze</strong>dstawienie miało własną dynamikę a końcu nie<br />
wiem ile razy wywoływano aktorów – aż pr<strong>ze</strong>stali wychodzić bo<br />
byli chyba potwornie zmęc<strong>ze</strong>ni<br />
tedy zobaczyłem paru znajomych z transparentem który<br />
wstrząsnął podstawami systemu ądamy dalszych pr<strong>ze</strong>dstawień<br />
yszliśmy pr<strong>ze</strong>d teatr było nas już parędziesiąt osób pokrzy<br />
kiwaliśmy olny teatr wolna sztuka ja zaraz pomyślałem<br />
że powinna być jeszc<strong>ze</strong> wolna miłość bo w końcu c<strong>ze</strong>mu nie<br />
oże nawet to krzyknąłem nie pamiętam ogłem bo w tej<br />
sytuacji było coś z żakinady z nastroju juvenaliów hoć nie<br />
tylko oczywiście<br />
beszliśmy teatr dookoła i nie bardzo było wiadomo co robić<br />
więc poszliśmy pod pomnik ickiewicza am ó<strong>ze</strong>k ajczgewand<br />
z kimś jeszc<strong>ze</strong> wetknęli ten transparent i poszliśmy w stronę owego<br />
wiatu tedy zaczęli się koło nas pojawiać panowie w strojach<br />
organizacyjnych – kożuchach i barankowych czapkach potem<br />
podjechały samochody policyjne i już było wiadomo co jest grane<br />
aczęli nas wyrywać z tego niewielkiego tłumku iększość<br />
zawieźli na komendę milicji na ilczą<br />
komisariatu pamiętam scenkę godną rożka odzinami<br />
c<strong>ze</strong>kało się tam na pr<strong>ze</strong>słuchanie tr<strong>ze</strong>ba było coś robić dwie<br />
dziewczyny maturzystki przygotowywały się do jakieś klasówki<br />
czy próbnej matury z nauki o olsce i wiecie współc<strong>ze</strong>snym a<br />
głos pr<strong>ze</strong>pytywały się z organów władzy ludowej – co sejm co<br />
Jag såg ziady örfädernas afton av dam ickiewicz<br />
en vecka innan föreställningen lades ner en sista föreställ<br />
ningen såg jag av en slump<br />
en här dagen deltog jag i ännu en tvtävling mellan ekniska<br />
ögskolan och niversitetet rogrammet spelades in på ekniska<br />
ögskolans klubb todoła olk visste redan om att myndighe<br />
terna hade lyft ut ziady och det förekom bråk en banderoll<br />
vecklades ut i publiken<br />
å väg hem i höjd med eaterplatsen tänkte jag att det vore<br />
synd att missa sista föreställningen ag visste inte att det skulle bli<br />
demonstrationer tänkte bara att min plats nu var på ationaltea<br />
tern aturligtvis hade jag ingen biljett tanför teaterns stängda<br />
dörrar samlades en större grupp unga människor – några från tea<br />
terhögskolan och en äldre dam som hade förirrat sig dit ag för<br />
sökte övertyga vaktmästaren om att damen var aryla ereszczak<br />
uttkamerowa dam ickiewiczs ungdoms kärlek och att hon<br />
absolut bör få komma in och vi med henne å det var ett riktigt<br />
spektakel ill slut kom någon från pwst tatens eaterhögskola<br />
och tog oss via sidoingången och genom kulisserna in till salongen<br />
öreställningen var kraftigt försenad<br />
et var mer än fullsatt folk satt i gångarna ubliken applåde<br />
rade och skrek föreställningen hade sin egen dynamik en ropade<br />
man in skådespelarna – jag vet inte hur många gånger – tills de<br />
slutade komma förmodligen av ren utmattning<br />
å fick jag syn på några bekanta med en banderoll som skakade<br />
om systemets grundvalar i kräver fortsatta föreställningar<br />
är vi kom ut från teatern var vi redan ett tiotal personer som<br />
skanderade ri teater fri konst ag tänkte genast att varför inte<br />
också ri kärlek anske ropade jag det jag minns inte ag kunde<br />
ha gjort det för det fanns en stämning av studentupptåg över hela<br />
situationen en där fanns naturligtvis annat också<br />
i gick runt teaterbyggnaden och visste inte riktigt vad vi skulle<br />
göra härnäst så vi begav oss till iciewiczs staty är satte ó<strong>ze</strong>k<br />
ajczgewand tillsammans med ytterligare en person fast banderol<br />
len och vi fortsatte i riktning mot owy wiat ya ärlden a<br />
tan började nu befolkas av maktapparatens män stilenligt klädda i<br />
fårskinnspäls och dito mössa en kom polisbilar och då visste vi<br />
vad som var på gång e började rycka loss oss ur den lilla folkmas<br />
san e flesta hamnade på milisstationen på ilcza arggatan<br />
ag minns en scen från milisstationen som inte står rożek efter<br />
äntetiderna på förhör var långa och man var tvungen att syssel
organy pr<strong>ze</strong>dstawicielskie co rząd milicjanci gapili się i nie<br />
wiedzieli prowokacja to czy nie<br />
ezwano mnie w końcu na pr<strong>ze</strong>słuchanie oficer wypełniał<br />
pracowicie papier z rubrykami miejsce urod<strong>ze</strong>nia imiona rodziców<br />
narodowość dpowiedziałem żydowska ale nie zwróciłem na<br />
to specjalnie uwagi wydawało mi się to czystą formalnością agle<br />
zajrzał jakiś major i zapytał pr<strong>ze</strong>słuchującego kiwając głową w moją<br />
stronę narodowość ój oficer odr<strong>ze</strong>kł że pytał a sobie wtedy<br />
o tym major<strong>ze</strong> pomyślałem y skurwielu gdybym doniósł do<br />
komisji kontroli partyjnej o tym co ciebie interesuje to by cię z hu<br />
kiem wypieprzyli z partii i pracy aki był mniej więcej poziom<br />
mojej wiedzy o tym co się przygotowywało<br />
Po ziadach wszystko zaczęło iść bardzo szybko yły do<br />
płacenia grzywny i ja rzuciłem hasło że koledzy ickiewicza<br />
<strong>ze</strong> wiązku iteratów olskich zlp powinni się do tego jakoś<br />
podłączyć skoro myśmy stanęli w obronie sprawy ich dotyczącej<br />
nałem trochę gnieszkę ndr<strong>ze</strong>jewską córkę pisarza więc po<br />
s<strong>ze</strong>dłem do jej ojca on ows<strong>ze</strong>m dał pieniąd<strong>ze</strong> potem parę<br />
razy do niego wpadałem rozmawialiśmy o środowisku i wydawało<br />
mi się że on jeszc<strong>ze</strong> wtedy na początku roku był jeszc<strong>ze</strong> od niego<br />
odsunięty o literatur<strong>ze</strong> mówiliśmy ontakty z kimś o takim<br />
nazwisku nie były dla mnie czymś codziennym więc nawet nie<br />
śmiałem podpowiadać jakiegoś żyws<strong>ze</strong>go zainteresowania le do<br />
ndr<strong>ze</strong>jewskiego zaczęło w tym czasie docierać co się dzieje i 29<br />
lutego na spotkaniu literatów miał już bardzo ostre wystąpienie<br />
4 czy 5 marca znalazłem się w papie na otwartym <strong>ze</strong>braniu<br />
partyjnym ektor z kc ołębiowski referował pr<strong>ze</strong>z zaciś<br />
nięte zęby oficjalną wykładnię wydar<strong>ze</strong>ń że ten antypolski cyrk u<br />
literatów i dalej w tym stylu<br />
ebranie miało uchwalić rezolucję potępiającą literatów akaś<br />
dziennikarka mówiła że atmosfera tego co się dzieje przypomina jej<br />
atmosferę <strong>ze</strong>brań zwmu kiedy pr<strong>ze</strong>wodniczący – jednoc<strong>ze</strong>śnie s<strong>ze</strong>f<br />
powiatowego rzędu ezpiec<strong>ze</strong>ństwa – kładł na stole pistolet i zarządzał<br />
głosowanie le rezolucję uchwalono yłem tym tak zszokowany że gdy<br />
przys<strong>ze</strong>dłem do domu powiedziałem mamie mając pr<strong>ze</strong>d oczyma tego<br />
ołębiowskiego wiesz dzisiaj widziałem faszystę<br />
iedzieliśmy że ósmego marca będzie wiec imo przy<br />
jaźni z komandosami jednak nie byłem w grupie więc moje miesz<br />
kanie mogło uchodzić za czyste i u mnie odbyło się jedno z os<br />
tatnich a może nawet ostatnie <strong>ze</strong>branie pr<strong>ze</strong>d arcem stalono<br />
wtedy kto będzie mówił na wiecu była też mowa o tym żeby<br />
wystąpienia związane z kwestią antysemityzmu podejmowali<br />
ludzie że tak powiem etnicznie polscy mnie to odrobinę raziło<br />
bo zaczęło wprowadzać podział ak było jakby ta druga strona<br />
władza coś nam jednak narzuciła hoć pojmuję że z punktu<br />
wid<strong>ze</strong>nia taktyki tak było może i słuszniej<br />
ięc pamiętam tak były wystąpienia z żądaniem przywrócenia<br />
ichnika i zlajfera na studia a zaraz po tym pojawił się aktyw<br />
i zaczął nas rozganiać o i pochowaliśmy się padaliśmy na<br />
jakieś wykłady bo część zajęć się pr<strong>ze</strong>cież odbywała i profesorowie<br />
– jak ktoś tam zajrzał z tego aktywu – pr<strong>ze</strong>pędzali intruzów<br />
o paru godzinach chyłkiem wyszliśmy z niwersytetu – na<br />
rakowskim wciąż było gęsto od milicyjnych szpalerów i od<br />
<br />
sätta sig med något är fanns två flickor som förberedde sig för<br />
en tenta eller förberedande examen i ämnet nutidsorientering e<br />
förhörde varandra högt om folkstyrets maktorgan – vad är sejmen<br />
vad är representationsorgan vad är regering iliskonstaplarna<br />
blängde på dem och undrade om det var något slags provokation<br />
ill slut blev det min tur fficeren fyllde mödosamt formuläret<br />
med rubriker som födelseort föräldrarnas namn nationalitet<br />
ag svarade judisk utan att tänka vidare på det jag betraktade det<br />
som en ren formalitet lötsligt kom en major och frågade förhörs<br />
ledaren medan han nickade mot mig nationalitet örhörsleda<br />
ren svarade att han redan frågat å tänkte jag itt kräk om jag<br />
talade om för partiets kontrollkommission om vad som tilldrar sig<br />
ditt intresse skulle du med buller och bång få lämna både partiet<br />
och jobbet et var ungefär på den nivån jag befann mig när det<br />
gällde mina kunskaper om vad som var i görningen<br />
Efter ziady tog allt en mycket snabb vändning et fanns<br />
böter att betala och jag framkastade idén om att ickiewiczs<br />
kolleger i olska örfattareförbundet zlp skulle bidra efter<br />
som vi stod upp att försvara deras sak ag kände flyktigt författaren<br />
erzy ndr<strong>ze</strong>jewskis dotter gnieszka och vände mig till honom<br />
odå han gav ett bidrag en besökte jag honom några gånger och<br />
vi pratade om våra kretsar och jag fick intrycket att han då i början<br />
av året ännu stod utanför i talade också om litteraturen et<br />
var inte precis vardagsmat för mig att umgås med en så känd person<br />
så jag vågade knappast antyda något om livligare engagemang<br />
en ndr<strong>ze</strong>jewski blev under tiden allt mer mottaglig för vad som<br />
var på gång och höll den 29 februari ett mycket skarpt formulerat<br />
anförande på författarförbundets möte<br />
en 4 eller 5 mars befann jag mig på ett öppet partimöte i pap<br />
olska nyhetsbyrån n lektör från centralkommittén som hette<br />
ołębiowski refererade sammanbitet den officiella versionen – för<br />
fattarmötet var antipolsk cirkus och annat i den stilen<br />
ötet skulle utmynna i ett fördömande av författarna n jour<br />
nalist sade att stämningen påminde henne om sammankomster<br />
av ngdomarnas ampförbundet från 40talet när ordföranden<br />
tillika distriktschef för säkerhetstjänsten brukade lägga fram sin<br />
pistol på bordet och sedan beordra votering n resolution som<br />
fördömde författarna röstades ändå igenom ag blev så chockad att<br />
när jag kom hem sade jag till mamma medan jag tänkte på denne<br />
ołębiowski idag har jag sett en fascist<br />
i visste att det skulle bli demonstrationsmöte den åttonde<br />
mars rots nära vänskapsband<br />
med i visste att det skulle bli<br />
demonstrationsmöte den åttonde<br />
mars rots nära vänskapsband med<br />
fallskärmsjägarna var jag inte<br />
med i själva gruppen så man kunde<br />
betrakta min lägenhet som säker et<br />
var där som ett av de sista eller kanske<br />
det allra sista mötet ägde rum före<br />
arshändelserna är bestämdes<br />
vem som skulle tala på demonstra<br />
tionsmötet an talade också om att<br />
så att säga etniska polacker skulle ta
upp frågor som rörde antisemitism et störde mig en smula för det<br />
började dela in folk et var som om den andra sidan – makten<br />
ändå hade lyckats påtvinga oss något ven om jag förstår att det<br />
ur taktisk synpunkt förmodligen var rätt<br />
å minns jag det det var framträdanden och man krävde att<br />
ichnik och zlajfer skulle få komma tillbaka till universitetet<br />
nart dök partifolk upp och började skingra oss i gömde oss<br />
genom att hoppa in på olika föreläsningar som fortfarande ägde<br />
rum är någon partiaktivist dök upp på föreläsningarna blev han<br />
avvisad av professorerna<br />
fter några timmar smög vi oss ut från universitetet och såg att<br />
rakowskie r<strong>ze</strong>dmiescie var fullt av kravallstaket och partiakti<br />
vister i färd med att gripa folk ag lyckades undkomma<br />
arshändelserna har inte förändrat min syn på min identitet<br />
dentitetsfrågan hade jag avklarad för länge sedan ag kände mig<br />
helt enkelt som en hundraprocentig jude och en hundraprocentig<br />
polack å en och samma gång et fanns ingen falskhet eller något<br />
problematiskt i detta e här sakerna rörde sig på ett annat plan<br />
ag kommer ihåg hur starkt jag kände min polska tillhörighet när<br />
jeckoslovakien invaderades ag skämdes och det kändes som om<br />
någon hade spottat mig i ansiktet ch min judiska tillhörighet<br />
en fanns på det känslomässiga planet en hade inget att göra<br />
med religion blod eller ras äremot i hög grad med längtan efter<br />
den judiska kulturen i olen efter något som inte längre fanns<br />
et är som om jag hade en förpliktelse gentemot askan – fast<br />
det låter väldigt patetiskt m det judiska samhället hade överlevt<br />
kriget hade jag förmodligen inte brytt mig om det en det finns<br />
inte längre<br />
ag kände gemenskap med den judiska kultur som såg sin plats i<br />
det geografiska området som var olen inte i något srael ill den<br />
judiska religionen kände jag länge motvilja örmodligen kom det<br />
sig av att jag som sjuåring på ett judiskt sommarkollo tvinga<br />
des av föreståndaren att praktisera religion ag kommer ihåg hur<br />
han under måltiderna tvingade på mig en tidningsstrut som skulle<br />
påminna om en kippa ag kände mig förnedrad<br />
Fram till 1967 kunde jag överhuvudtaget inte föreställa mig<br />
tanken på att lämna landet ag tog till mig den verklighet<br />
som jag levde i och betraktade den som min fter sexda<br />
garskriget sedan jag fått sparken från mitt arbete grubblade jag<br />
över följande konstiga korrelation om herr asser har ouppklarade<br />
affärer med herr ayan varför sparkar då herr oczar mig i arslet<br />
om uttrycket ursäktas fter omułkas framträdanden i mars som<br />
jag såg på teve började det hela allt mer påminna om partidagar i<br />
ürnberg en inte ens då hade jag ännu börjat tänka på att lämna<br />
landet et mognade sakta<br />
ag avskyr att bli påtvingad patriotism och trodde att jag i verige<br />
skulle kunna vara den jag själv vill vara ude polack det saknar<br />
betydelse ch att jag skulle vara fysiskt nära olen<br />
å i december 1969 satt vi tre och en halv personer i en tågkupé<br />
essa tre och en halv personer var jag min fru min nästan fyra<br />
årige son ac<strong>ze</strong>k och daś som föddes fem veckor efter vår utresa<br />
alltså i verige en senare brukade han alltid påpeka att han är<br />
made in oland ❖<br />
aktywu yłapywali ludzi le mnie nie złapali<br />
ar<strong>ze</strong>c nie skłonił mnie do zmiany zdania na temat mojej toż<br />
samości e sprawy miałem już dawno wyjaśnione zułem się<br />
po prostu stuprocentowym ydem i stuprocentowym olakiem<br />
ednoc<strong>ze</strong>śnie nie było w tym fałszu czy problemue dwie<br />
r<strong>ze</strong>czy istniały na innych planach amiętam jak poczułem swoją<br />
polskość w momencie inwazji na <strong>ze</strong>chosłowację wstydziłem się<br />
czułem jakby napluto mi w twarz żydostwo yło na planie<br />
uczuciowym sentymentalnym o nie miało nic współnego<br />
z religią krwią rasą atomiast wiele – z tęsknotą za kulturą<br />
żydowską w olsce za czymś c<strong>ze</strong>go już nie ma ak jakbym się<br />
czuł zobowiązany wobec prochów – choć to strasznie patetycznie<br />
brzmi rawdopodobnie gdyby środowisko żydowskie pr<strong>ze</strong>trwało<br />
w olsce wojnę kompletnie bym je ignorował le jego już nie<br />
było<br />
liska mi była kultura żydowska która widziała swoje miejsce<br />
w olsce w tym właśnie miejscu geograficznym nie w żadnym<br />
zraelu o religii żydowskiej zaś odnosiłem się pr<strong>ze</strong>z długi czas<br />
wręcz z niechęcią o się wzięło zapewne i z tego że kiedyś gdy<br />
byłem siedmiolatkiem na żydowskich koloniach wychowawca<br />
próbował wprowadzać praktyki religijne amiętam jak przy jed<strong>ze</strong><br />
niu wciśnięto mi tam na głowę nibyjarmułkę zrobioną z ga<strong>ze</strong>ty<br />
trasznie się czułem upokorzony<br />
Do 1967 roku w ogóle nie wyobrażałem sobie że mógłbym<br />
kiedykolwiek wyjechać <strong>ze</strong>czywistość w której żyłem była<br />
moja przyjmowałem ją o wojnie s<strong>ze</strong>ściodniowej kiedy<br />
już wyleciałem z pracy zaczęła mnie zastanawiać taka dziwna<br />
korelacja jeżeli pan aser ma nieporozumienia z panem ajanem<br />
to dlac<strong>ze</strong>go pan oczar kopie mnie w dupę a pr<strong>ze</strong>pros<strong>ze</strong>niem<br />
arcu zwłaszcza od pr<strong>ze</strong>mówienia omułki które widziałem<br />
w telewizji zaczęło mi się to wszystko kojarzyć głównie z partei<br />
tagami w orymberd<strong>ze</strong> le nawet wtedy nie miałem jeszc<strong>ze</strong> myśli<br />
na temat wyjazdu o się zbierało powoli<br />
ie cierpię zmuszania mnie do patriotyzmu a wydawało mi się<br />
że w zwecji będę mógł być tym kim chcę ydem olakiem –<br />
nieważne że będę fizycznie blisko olski<br />
grudniu 1969 siedzieliśmy więc w pr<strong>ze</strong>dziale pociągu w liczbie<br />
tr<strong>ze</strong>ch i pół osoby e trzy i pół osoby to byłem ja moja żona<br />
prawie czteroletni syn – ac<strong>ze</strong>k i daś który urodził się pięć<br />
tygodni po wyjeździe czyli w zwecji ale potem mówił o sobie<br />
zaws<strong>ze</strong> że jest made in oland ❖<br />
Natan Tenenbaum<br />
poeta, z wykształcenia archeolog i filolog, kabareciarz,<br />
emigrant marcowy.<br />
Poet, utbildad arkeolog och litteraturvetare, cabaréman,<br />
marsutvandrare.
Natan Tenenbaum<br />
<br />
ill asia eiglówna<br />
nnu kämpa strida ör vad<br />
är blir aldrig annorlunda<br />
ängs rakowskie där om natten<br />
rrar människor ågra skuggor<br />
r det månne kadetten som manar<br />
olket att gripa till vapen<br />
an och några sammansvurna<br />
kratt<br />
et är halmkärvens fnitter<br />
et är halmkärvens släkte om natten<br />
n här av halm en skymningstrupp<br />
en är mäktig den är stark<br />
sekler två r efter år<br />
ch så är läget sedan sekler <br />
ärvars baluns kärvars dans<br />
ärvars fnitter bryter tystna´n<br />
versvämmar hela landet<br />
är kommer kamrater av halm<br />
ie trassen frei<br />
ramåt skrider kärvars skara<br />
ch med dem en barfotajänta<br />
on går där – så sakta och motvilligt<br />
vår nationallitteratur<br />
och drar på orden orden orden<br />
anske hon går där i halmens svärta<br />
med loss pistol i ryggen<br />
anske pansarsoldaterna har fört henne hit<br />
on böjer sig i märkliga krumbukter<br />
ringar oreda i kärvarnas dans <br />
ill bli fri ifrån kopplarens grepp<br />
r det ukrowski eller utrament<br />
en kopplaren vet ju sin roll<br />
an i kärvens famn henne trycker<br />
ch vidare från kärve till kärve <br />
unt i ring runt i ring<br />
å vackert och så lätt ni dansar<br />
ärvars baluns kärvars dans<br />
oeten skriver vers om natten<br />
köket droppar en otät kran <br />
är kommer kamrater av halm<br />
o pasaran<br />
e tog sig fram som då till adrid<br />
om de våra en gång tog omosierra <br />
panien fick slut på dynamit<br />
talin gjorde upp med itler<br />
e tog sig fram<br />
a en sup poet<br />
li kvar i ärans majestät<br />
ast din udkind var sionist<br />
n judekamrat från en femtekolonn<br />
ärvarna kommer de går till attack<br />
örfäderna är redan borta och resten ryker med<br />
ästaren står envist kvar på sin sockel<br />
et är svårt att vara profet<br />
v främmande mor<br />
rämmande är i vårt polska hem<br />
vå fosterländer örräderi<br />
om förr en gång i kac<br />
Halmkärvar<br />
Noter<br />
Krakowskie (Pr<strong>ze</strong>dmieście)<br />
gata i centrum av Warszawa.<br />
kadetten<br />
en sammansvärjning av underofficerare (kadetter) startade Novemberupproret 1830<br />
mot Ryssland.<br />
”Kloss”<br />
hjälte i TV-serie producerad under kommunisttiden; en officer i Abwehr<br />
(Hitlertysklands underrättelsetjänst), som i själva verket var polsk agent.<br />
”pansarsoldaterna”<br />
hjältar i TV-serie producerad under kommunisttiden; kämpade mot Hitlertyskland<br />
vid sidan av Röda armén.<br />
Żukrowski, Putrament<br />
polska författare, anhängare av den kommunistiska regimen.<br />
”Så vackert, och så lätt ni dansar... ”<br />
citat från dramat ”Förfäderna” av Adam Mickiewicz<br />
No pasaran!<br />
”...De tog sig fram, som då, till Madrid”<br />
den kommunistiska aktivisten i det republikanska Spanien, Dolores Ibarruri,<br />
formulerade devisen No pasaran! (de ska inte ta sig förbi), men general Francos<br />
fascistiska antirepublikanska trupper kunde ändå inta Madrid.<br />
Somosierra<br />
bergspass i Spanien. Känt från framgångsrik polsk kavalleriattack under ledning av<br />
Jan Kozietulski 30 november 1808, som öppnade vägen till Madrid för Napoleons<br />
trupper.<br />
"Femte kolonn"<br />
begrepp från spanska inbördeskriget. En frankistisk general sade att fyra kolonner<br />
marscherar mot Madrid, och i staden väntar en femte kolonn – dolda anhängare av<br />
general Franco; i republikanernas ögon förrädare.
om i a<strong>ze</strong>ta arszawska och <strong>ze</strong>rwoniak<br />
ela huset ljuder av vår sång<br />
olen åt polackerna<br />
ch med tåget till ien åker achel bort<br />
rån arszawadanskstationen bredvid mschlagplatz <br />
dag har talrika möten hållits i landet<br />
om i rader av resolutioner och tusentals brev<br />
ar krävt att litteraturen rensas<br />
från sionister<br />
ox populi vox dei å har folket bestämt<br />
lltså lämnar achel från ronowice röllopet<br />
ch släkten stöttepelare i främmande sabotage<br />
lltså fadern doktor zuman och farfadern gamle ankiel<br />
rbetaren fullgör planen<br />
ärvars baluns kärvars dans<br />
indarna vaggas av nattlig vind<br />
ossan råmar kort i slakteriet<br />
är kommer kamrater av halm<br />
- led oss, härförare!<br />
n gång redan tycktes det<br />
tt kärvens förtrollning var bruten<br />
ch folket kallade en man<br />
om var med folket i allt<br />
tt gyllne horn han fick i handen<br />
tt väcka folket till handling<br />
örvandla kärvar till människor<br />
ch spå alla kärvars undergång<br />
an var kallad till ledare<br />
tt leda folket och befria<br />
en en patrull av halmkärvar<br />
örvandlade honom till en av dem<br />
ch de sjöng a må du leva för honom<br />
ch litade gränslöst på honom<br />
en han besegrades av kärvens kraft<br />
ch idag anför han halmkärvarna<br />
dag betalar de sina gamla misstag<br />
an ger ej efter för sina drömmar<br />
yllne hornet har han förlagt<br />
ch spottar nu i mikrofonen<br />
å vanlig enkel och lantlig <br />
an vaggar folket till sömns<br />
en inte med någon trollflöjt<br />
tan med en ond och dyster sång<br />
ed ett förfärligt skrik dereisse<br />
ed batong och järnrör<br />
an visste sin väg och kunde ha valt<br />
tt förvandla hopp till faktum<br />
en han förde landet den stalinistiska vägen<br />
dag ljuger han om sitt förflutna<br />
ch står där vid vägskälet kvar<br />
ång u hade bonde ett gyllne horn<br />
tt gyllne horn hade du bonde<br />
arszawa mars 1969<br />
var är ärren av gamla sår<br />
ärvars baluns kärvars dans<br />
är kommer kamrater av halm<br />
atruller i en halmarmé<br />
ch någon klottrar på väggen<br />
n är olen<br />
övers ennart lke<br />
"Förfäderna"<br />
drama av den polske nationalskalden Adam Mickiewicz, författat under åren1816 -<br />
1823 och 1832; med antirysk eller snarare antitsaristisk inriktning. När pjäsen på order<br />
av den kommunistiska censuren <strong>1968</strong> togs bort från repertoaren på Nationalteatern<br />
i Warszawa blev detta upphovet till protester från ungdomen och de intellektuella<br />
mot ödeläggelsen av kulturen.<br />
"Av främmande mor"!?<br />
citat från femte scenen i tredje delen av "Förfäderna"; betraktas som en deklaration<br />
från Mickiewicz, att hans mor var av judisk härkomst. Det är mycket troligt att hon<br />
faktiskt kom från en judisk familj, som på 1700-talet hade konverterat till katolicismen<br />
tillsammans med en stor grupp judiska familjer.<br />
"Två fosterländer"?<br />
titel på en dikt av Antoni Słonimski om äkta fosterlandskärlek i motsats till ytlig<br />
patriotism. I ett tal <strong>1968</strong> – i skamlig åminnelse – som blev början till den antisemitiska<br />
utrensningen, använde det polska kommunistpartiets ledare Władysław Gomułka<br />
uttrycket ”två fosterländer – två patriotismer”, med hänsyftning på Słonimski som<br />
jude och aktiv oppositionell. I sitt tal anklagade han de polacker som gladde sig åt<br />
Israels seger över arabländerna i sexdagarskriget 1967 för att ha två fosterländer<br />
– Polen och Israel – och menade att de måste bestämma sig för endera.<br />
"Ikac", "Ga<strong>ze</strong>ta Warszawska", "C<strong>ze</strong>rwoniak"<br />
polska mellankrigstidningar, kända för sin populism; ofta antisemitiska.<br />
”med tåget till Wien åker Rachel bort”<br />
Rachel, judinnan från Stanisław Wyspiańskis drama ”Bröllopet”. Från<br />
Gdańskstationen i Warszawa reste många judar <strong>1968</strong> till Wien, och därifrån vidare till<br />
Sverige, Danmark, USA, Israel och andra länder.<br />
Umschlagplatz<br />
plats i Warszawagettot under hitlerockuptionen, där tyskarna samlade judar för<br />
vidare transport till förintelselägren.<br />
"Bröllopet"<br />
nationaldrama av Stanisław Wyspiański från 1901. Däri framträder bl.a. Rachel,<br />
Halmkärven och Bonden som tappat bort sitt gyllne horn. Dramat handlar om<br />
polackernas oförmåga att erövra oberoende, demoraliserade som de är av långvarig<br />
ofrihet. Halmkärven symboliserar den olycksdigra sövande kraft som höll folket i<br />
apatisk dvala.<br />
doktor Szuman, gamle Jankiel<br />
litterära gestalter, judar och varma polska patrioter.<br />
LED OSS, HÄRFÖRARE<br />
”Härförare, led oss till Wilno”. Så ropade, enligt traditionen, marskalk Piłsudskis<br />
soldater, då han efter att Polen vunnit oberoende 1918 samlade de landområden som<br />
hade tillhört Polen före delningarna.<br />
Stridsropet ”Led oss, härförare” för dock framför allt tankarna till fascisterna och<br />
deras sätt att anropa sin führer.<br />
"Oder-Neisse!"<br />
dessa två floder kom efter kriget att utgöra den polsk-tyska gränsen. De<br />
kommunistiska ledarna skrämde upp polackerna med att om de satte sig upp emot<br />
makthavarna, då skulle tyskarna ändra gränsen på bekostnad av Polen.<br />
järnrör<br />
Generał Järnrör kallades en viss polsk general 1956, då han menade att<br />
demonstrerande arbetare och studenter bäst kunde skingras med järnrör.<br />
Du hade, bonde, ett gyllne horn<br />
citat från dramat ”Bröllopet” av Stanisław Wyspiański. Det gyllne hornet skulle<br />
fungera som instrument för att väcka polackerna ur sin hundraåriga dvala, men<br />
bonden drack sig full på bröllopet och tappade bort hornet.<br />
Än är Polen...<br />
inledningen till den polska nationalhymnen: ”Än är Polen ej förlorat, än dess söner<br />
finnas”.
Natan Tenenbaum<br />
<br />
asi eiglównie<br />
eszc<strong>ze</strong> walczyć bić się co<br />
u się nigdy nic nie zmieni<br />
o rakowskim błądzi nocą<br />
ilku ludzi ilka cieni<br />
zy to odchorąży woła<br />
y do broni powstał naród<br />
zy to z nim spiskowych paru<br />
miech<br />
o chichot jest chochoła<br />
o chochołów plemię nocne<br />
ułk słomiany wojsko mroku<br />
no władne ono mocne<br />
wa stulecia ok po roku<br />
tak od wieków trwa ten stan <br />
hocholi pląs chocholi tan<br />
hocholi chichot drąży ciszę<br />
ozlewa sią na cały kraj<br />
dą słomiani towarzys<strong>ze</strong><br />
ie trassen frei<br />
kroczy naprzód tłum chocholi<br />
z niemi jakaś dziewka bosa<br />
dzie po woli czy niewoli<br />
„literatura narodowa<br />
i cedzi słowa słowa słowa<br />
oże pod pistoletem „lossa<br />
odąża śród słomianej c<strong>ze</strong>rni<br />
oże przywiedli ją „pancerni<br />
ygina się w dziwacznych pląsach<br />
chocholim tańcu czyniąc zamęt <br />
ragnie się wyrwać z łap alfonsa<br />
zy to ukrowski czy utrament<br />
ecz alfons znając swoją rolę<br />
ramiona ciska ją chochole<br />
od chochoła do chochoła <br />
„az dokoła raz dokoła<br />
„ak ślicznie lekko tańczysz pan<br />
hocholi pląs chocholi tan<br />
oeta nocą wiers<strong>ze</strong> pis<strong>ze</strong><br />
kuchni nieszc<strong>ze</strong>lny ciec<strong>ze</strong> kran <br />
dą słomiani towarzys<strong>ze</strong><br />
o pasaran<br />
r<strong>ze</strong>szli jak wtedy do adrytu<br />
ak ongiś nasi omosierrę <br />
iszpanii zbrakło dynamitu<br />
talin dogadał się z itlerem<br />
Chochoły<br />
r<strong>ze</strong>szli<br />
oeto łyknij wódki<br />
ozostań w glorii majestacie<br />
hoć „syjonistą był twój udkind<br />
„iątej kolumny ydprzyjaciel<br />
dą chochoły wiodą natarcie<br />
miotły już „ziady zmiotą i resztę<br />
istrz na cokole stoi uparcie<br />
rudno być wieszc<strong>ze</strong>m<br />
matki obcej<br />
toś obcy u pod polskim dachem<br />
wie ojczyzny o zdrada<br />
ak kiedyś w „kacu<br />
ak w „a<strong>ze</strong>cie arszawskiej i jak w „<strong>ze</strong>rwoniaku<br />
hata rozśpiewana dla nas<br />
olska dla olaków<br />
wiedeńskim pociągiem wyjeżdża dziś achel<br />
dworca arszawadańska obok „mschlagplatzu <br />
„ ziś odbyły się w kraju liczne wiece które<br />
w dziesiątkach rezolucji i tysiącach listów<br />
ądały by oczyścić już literaturę<br />
e syjonistów <br />
„ox populi vox dei ak lud postanowił<br />
ięc opuszcza „esele achela z ronowic<br />
nią krewni cudzoziemskiej dywersji filary <br />
ięc ojciec doktor zuman i dziad ankiel stary<br />
obotnik wykonuje plan<br />
hocholi pląs chocholi tan <br />
ipami nocny wiatr kołys<strong>ze</strong><br />
yknęła krótko w r<strong>ze</strong>źni krowa<br />
dą słomiani towarzys<strong>ze</strong><br />
- wodzu prowadź!<br />
az już kiedyś się zdawało<br />
e złamany czar chochoła<br />
człowieka lud powołał<br />
o był z ludem gębą całą<br />
óg mu złoty dali w dłonie<br />
y do czynu naród zbudził<br />
y chochoły zmienił w ludzi<br />
y chochołom wróżył koniec<br />
był wod<strong>ze</strong>m obwołany<br />
y lud powiódł i wyzwolił<br />
le hufiec go słomiany<br />
aczarował uchocholił<br />
śpiewali jemu „to lat
ufali mu bez granic<br />
ecz go zmogła moc chochola<br />
chochołom dziś hetmani<br />
ziś odkupia dawne błędy<br />
ziś mar<strong>ze</strong>niom nie folguje<br />
róg złoty zgubił kędy<br />
w mikrofon teraz pluje<br />
aki swojski przaśny wiejski <br />
aród do snu ukołysa<br />
nie fletem czarodziejskim<br />
le śpiewką złą ponurą<br />
rzykiem straszznym „draysa<br />
le pałką i gazrurą<br />
nał własną drogę wybrać mógł<br />
adzieje mógł uczynić faktem<br />
ecz pchnął kraj stalinowskim traktem<br />
dziś pr<strong>ze</strong>szłości własnej kłamie<br />
u rozstajnych został dróg<br />
piew „iałeś chamie złoty róg<br />
óg złoty miałeś chamie<br />
stały blizny dawnych ran<br />
chocholi pląs chocholi tan <br />
dą słomiani towarzys<strong>ze</strong><br />
astępy słomianego wojska<br />
ktoś po mur<strong>ze</strong> kredą pis<strong>ze</strong><br />
eszc<strong>ze</strong> olska<br />
arszawa mar<strong>ze</strong>c
Aleksander Perski<br />
Dla wielu ludzi ar<strong>ze</strong>c to był okres w którym życie grupowe<br />
życie między innymi ludźmi było bardzo ważne otem przy<br />
wyjeździe z olski z tego intensywnego życia przyjacielskiego<br />
towarzyskiego i politycznego wpadało się w pustkę siadało się<br />
w ten słynny pociąg wiedeński jeszc<strong>ze</strong> na dworcu zjawiała się grupa<br />
przyjaciół znajomych wszystkich tych najważniejszych w życiu i wy<br />
jeżdżało się w dziurę ez ludzi<br />
eżeli ma się dwadzieścia lat i zostaje się zmuszonym do zamknięcia<br />
za sobą bardzo intensywnego okresu życia jedną z możliwych<br />
reakcji na to jest jakby zapr<strong>ze</strong>stanie myślenia i odczuwania ak<br />
jak w schizofrenii r<strong>ze</strong>czywistość wywołuje uczucia niemożliwe<br />
do zaakceptowania w związku z czym następuje pęknięciemiędzy<br />
życiem emocjonalnym a r<strong>ze</strong>czywistością albo pr<strong>ze</strong>stajesz cokol<br />
wiek odczuwać albo odczuwasz tylko to co sam generujesz a co<br />
nie ma nic wspólnego <strong>ze</strong> światem realnym oje pierws<strong>ze</strong> lata po<br />
marcu to był taki okres emocjonalnej bladości oje życie<br />
emocjonalne było za jakąś szybą tak jakby wcale go nie było<br />
ecyzja o wyjeździe była moją własną decyzją uż w więzieniu<br />
czułem że nie mam zamiaru wpadać w taką sytuację że to nie jest<br />
coś co mam ochotę jeszc<strong>ze</strong> raz pr<strong>ze</strong>żyć hoć oczywiście wtedy<br />
nie wiedziałem że będzie możliwość wyjazdu<br />
o poczucie miało wiele wspólnego z moją ogromną osobistą<br />
potr<strong>ze</strong>bą wolności ardzo nie lubię jak ktoś ją ogranicza podzi<br />
wiam ludzi którzy są w stanie żyć wiedząc że ich wolność w każdej<br />
chwili może być ograniczona tak drastycznie jak pr<strong>ze</strong>z więzienie<br />
odziwiam moich przyjaciół którzy z tym żyli i żyją<br />
Gdyby nie było możliwości wyjazdu możliwości ucieczki<br />
z tego miejsca przypuszczam że chyba bym się w końcu do tego<br />
przyzwyczaił le nie wiem na pewno ały czas reaguję alergicznie<br />
na czyjekolwiek zapędy do ograniczania mojej wolności<br />
iedy przygotowywaliśmy wiec na ósmego marca myśleliśmy<br />
o tym że podpis<strong>ze</strong>my petycję pr<strong>ze</strong>ciwko wyrzuceniu z niwer<br />
sytetu eńka zlajfera i dama ichnika i że potem będzie<br />
możliwy jakiś następny krok po podpisaniu i wysłaniu petycji<br />
będzie można dalej interweniować<br />
<br />
Pustka pełna wolności<br />
Ett tomrum fyllt av frihet<br />
För många av oss som deltog i arshändelserna var det en period<br />
i våra liv då det kändes mycket angeläget att leva och verka tillsam<br />
mans fter ett intensivt liv präglat av vänskap politisk och social<br />
verksamhet hamnade vi därför vid utresan från olen i ett vakuum<br />
å stationen vinkades vi av vänner bekanta och alla som betytt<br />
något och äntrade det famösa ientåget på väg mot tomrummet<br />
tan människor<br />
är man vid tjugo års ålder tvingas lämna bakom sig en mycket<br />
intensiv period av sitt liv är en av flera möjliga reaktioner att man<br />
slutar tänka och känna et är som i schizofreni eftersom verk<br />
ligheten framkallar känslor som är omöjliga att acceptera inträffar<br />
ett brott mellan verkligheten och det emotionella livet ntingen<br />
slutar man känna alls eller så känner man bara sådant som kommer<br />
inifrån en själv men som inte har något att göra med den verkliga<br />
världen en första tiden efter arshändelserna var för mig en<br />
sådan period av emotionell glåmighet itt känsloliv utspelade<br />
sig bakom något slags glas som om det inte fanns<br />
eslutet att lämna olen var mitt eget edan i fängelset kände<br />
jag att jag inte ville hamna i en liknande situation att det här var<br />
något som jag inte ville uppleva igen å visste jag naturligtvis<br />
ännu inte att det skulle bli möjligt att resa<br />
en här känslan hade mycket att göra med mitt starka frihets<br />
behov ag tycker väldigt illa om när någon försöker begränsa min<br />
frihet ag beundrar människor som klarar av att leva i vetskap om<br />
att deras personliga frihet när som helst kan inskränkas med något<br />
så drastiskt som frihetsberövande ag beundrar mina vänner som<br />
har levt och lever under sådana förhållanden<br />
Om det inte hade varit möjligt att resa eller fly hade jag förmod<br />
ligen vant mig till slut en jag är inte säker ag reagerar alltid lika<br />
starkt när någon försöker inskränka min personliga frihet<br />
nder förberedelserna till demonstrationsmötet till den åttonde<br />
mars tänkte vi att det skulle vara möjligt att fortsätta agera efter<br />
att ha skrivit på protestlistan mot relegeringen av eniek zlajfer<br />
och dam ichnik från arszawas niversitet<br />
öre demonstrationsmötet diskuterade vi hur många som skulle<br />
komma – vi hade ingen erfarenhet av protestmöten från det gångna
decenniet och kunde därför inte sia om antalet deltagare ag slog<br />
vad med min vän anek ross mamma om en flaska vin att det<br />
skulle bli fler än fyra hundra deltagare ag vann men blev ändå<br />
förvånad över att vi var så många<br />
en andra stora överraskningen var maktapparatens besin<br />
ningslösa reaktion esinningslös och ändå noggrant förberedd<br />
v en slump råkade jag bli vittne till förberedelserna ag hade<br />
blivit arresterad på morgonen minns inte längre om det var den<br />
åttonde mars eller dagen före e trodde att jag hade något att<br />
göra med det stundande protestmötet ag förhördes av en officer<br />
ur säkerhetstjänsten som försökte klara ut om jag hörde till initia<br />
tivtagarna ag släpptes nästa dag men innan dess kunde jag se<br />
aktivisterna till arbetare utklädda milismän som senare dök upp<br />
på universitetets gårdsplan<br />
Under demonstrationsmötet satt jag fortfarande hos<br />
milisen är jag väl slapp ut fortsatte jag följdriktigt med allt det<br />
som påbörjades under protestmötet å alla fakulteter uppstod då<br />
studentkommittéer ag blev vald till kommittén för psykologiska<br />
fakulteten edan blev jag vald att tillsammans med två andra sam<br />
ordna fakultetskommittéernas arbete på hela universitet<br />
et som hände hade för de flesta inte längre i huvudsak att göra<br />
med dam ichnik eller ziady föreställningen örfädernas<br />
afton et var chocken över maktapparatens brutala och dras<br />
tiska sätt att inskränka den akademiska friheten olk mognade<br />
snabbt an blev plötsligt alltmer medveten om konflikten mellan<br />
det man ville göra i livet i sina studier och senare i sin professio<br />
nella verksamhet och det man faktiskt fick lov eller skulle tillåtas<br />
att göra ag hade det i huvudsak klart för mig redan då et var<br />
själva anledningen till mitt politiska engagemang men för många<br />
var det antagligen först då som de fysiskt fick känna på vem de<br />
hade att göra med<br />
aktapparatens agerande ingripandet stod inte i någon som helst<br />
proportion till det inträffade m någon hade velat hade det med<br />
största sannolikhet räckt med att bara arrestera studenterna et<br />
hade inte varit nödvändigt att krossa folks revben eller att iscensätta<br />
ett absurt propagandaspektakel akthavarnas drastiska agerande<br />
påverkade en massa människor acek uroń och arol od<strong>ze</strong>lew<br />
ski hade länge hävdat att människor faktiskt bryr sig an kan bara<br />
inte verifiera det u kunde man se folk organisera sig och agera<br />
som om de blivit fostrade i en tradition av demokratiska institutioner<br />
som om de sugit i sig det med modersmjölken<br />
I kommittéerna diskuterade man i timmar an planerade<br />
hur man skulle möta makthavarna ormulerade arbetsuppgifter<br />
nder två veckor uträttades ett stort arbete vilket tydligt framgår<br />
vid jämförelsen av resolutionen från det första demonstrationsmö<br />
tet med den slutgiltiga tudentrörelsens eklaration som utgör<br />
ett politiskt moget program<br />
ommittén vid universitetet försökte tidigare upprätta kontakt<br />
med andra högskolor som hade satt sig i rörelse och även med ar<br />
betare ågra åkte iväg utanför arszawa andra besökte fabriker<br />
enare när makthavarna bemötte våra krav med ett hav av lögner<br />
och tillmälen i pressen uppstod frågan hur vi skulle sätta kraft<br />
pr<strong>ze</strong>d wiecu pamiętam dyskusję o tym ile osób przyjdzie –<br />
popr<strong>ze</strong>dnie dziesięć lat to były lata bez takiego doświadc<strong>ze</strong>nia<br />
więc trudno było pr<strong>ze</strong>widywać ałożyłem się z mamą mojego<br />
przyjaciela – anka rossa – o butelkę wina że będzie więcej<br />
niż czterysta osób ygrałem tę butelkę ale i dla mnie było<br />
zaskoc<strong>ze</strong>niem że przyszło aż tylu ludzi<br />
o a drugim zaskoc<strong>ze</strong>niem była ta szalona reakcja władzy<br />
zalona choć precyzyjnie przygotowana yłe m pr<strong>ze</strong>z przypadek<br />
świadkiem tych przygotowań smego marca albo w pr<strong>ze</strong>ddzień<br />
już nie pamiętam aresztowali mnie rano – uważali że moja<br />
osoba jakoś wiąże się z przygotowywanym wiecem r<strong>ze</strong>słuchiwał<br />
mnie oficer bezpieki jakby oceniając czy jestem prawdziwym<br />
prowodyrem czy nie ypuścili mnie następnego dnia le za nim<br />
wys<strong>ze</strong>dłem widziałem cały ten aktyw milicjantów pr<strong>ze</strong>branych za<br />
robotników który pojawił się później na dziedzińcu uniwersytetu<br />
Podczas wiecu jeszc<strong>ze</strong> siedziałem na milicji kiedy już<br />
wys<strong>ze</strong>dłem siłą r<strong>ze</strong>czy zabrałem się za kontynuowanie tego co<br />
wiec rozpoczął a wszystkich wydziałach powstawały wtedy<br />
studenckie komitety ostałem wybrany do takiego komitetu<br />
na psychologii a potem kiedy <strong>ze</strong>brały się komitety wydziałowe<br />
wybrano mnie do trójki która miała koordynować działania na<br />
poziomie uniwersytetu<br />
la większości ludzi to co się stało nie miało już w zasadzie<br />
wiele wspólnego <strong>ze</strong> sprawą dama czy ziadów o był szok<br />
związany z tym że złaman została wolność akademicka i że było to<br />
tak drastyczne i brutalne udzie bardzo szybko dojr<strong>ze</strong>wali agle<br />
nabierali pewności że istnieje ogromna spr<strong>ze</strong>czność pomiędzy<br />
tym co chcieli robić w swoim życiu w swojej nauce czy późniejs<strong>ze</strong>j<br />
pracy a tym co wolno i na co im się będzie pozwalało a to już<br />
wtedy w zasadzie wiedziałem o pr<strong>ze</strong>cież był powód dla którego<br />
zaangażowałem się politycznie ale przypuszczam że duża grupa<br />
ludzi wtedy właśnie na własnej skór<strong>ze</strong> odczuła z czym ma do<br />
czynienia<br />
posób zachowania się władz sposób ingerencji był absolutnie<br />
nieproporcjonalny do tego co się stało ystarczyłoby naj<br />
prawdopodobniej – jeśli już ktoś by chciał – większość studen<br />
tów zaaresztować iekoniecznie musiało im się zaraz łamać<br />
żebra czy uruchamiać tę absurdalną propagandę a drastyczna<br />
reakcja władz poruszyła wielką potężną grupę ludzi acek uroń<br />
z arolem od<strong>ze</strong>lewskim twierdzili już od dłużs<strong>ze</strong>go czasu że<br />
tak to właśnie z ludźmi jest – że ich to naprawdę obchodzi ylko<br />
nie można było tego sprawdzić naraz widziało się jak ci ludzie<br />
organizują się i zachowują tak jakby byli wykształceni w tradycji<br />
demokratycznych instytucji jakby to z mlekiem matki dostali<br />
W komitetach trwały wielogodzinne dyskusje lanowało się<br />
zachowanie wobec władz ormułowało zadania ciągu dwóch<br />
tygodniu dokonano bardzo wiele – wystarczy porównać pierwszą<br />
wiecową rezolucję z końcową eklaracją uchu tudenckiego<br />
która jest już dojrzałym politycznie programem<br />
c<strong>ze</strong>śniej jeszc<strong>ze</strong> kiedy ruszyły się inne uc<strong>ze</strong>lnie komitet<br />
uniwersytecki starał się nawiązać kontakt z nimi a także z<br />
robotnikami – jacyś ludzie jechali poza arszawę inni do
fabryk o a potem jako że wład<strong>ze</strong> odpowiadały na postulaty<br />
strumieniem klamstw i obelg w prasie powstał problem w jaki<br />
sposób wzmocnić nas<strong>ze</strong> żądania – popr<strong>ze</strong>z strajk okupacyjny czy<br />
demonstrację na ulicach dawałem sobie sprawę że demonstracja<br />
uliczna byłaby bardziej skuteczna – dawałaby możliwość dotarcia<br />
do różnych środowisk i trudno byłoby ją zignorować z drugiej<br />
strony pamiętałem o wszystkich tych poturbowanych pobitych do<br />
tej pory wiedziałem jaką cenę tr<strong>ze</strong>ba by za to zapłacić<br />
Te dyskusje trwały, ale przy podjęciu ostatecznej decyzji<br />
już nie byłem r<strong>ze</strong>z jedenaście dni nocowałem po znajomych<br />
i nagle – sam nie wiem – czy jakoś się uspokoiłem czy po prostu<br />
potr<strong>ze</strong>bowałem świeżego ubrania dość że pos<strong>ze</strong>dłem do domu<br />
tam już c<strong>ze</strong>kali panowie którzy mnie zabrali na komendę milicji<br />
a potem do aresztu przy ulicy akowieckiej<br />
r<strong>ze</strong>z długi czas nie wiedziałem co się dzieje na <strong>ze</strong>wnątrz<br />
– w areszcie na akowieckiej pr<strong>ze</strong>str<strong>ze</strong>gali wtedy izolacji nie<br />
dawali ga<strong>ze</strong>t nawet rybuny udu ięc tylko z pr<strong>ze</strong>słuchań<br />
a właściwie <strong>ze</strong> sposobu w jaki mnie pr<strong>ze</strong>słuchiwano mogłem się<br />
zorientować że coś się na niwersytecie pr<strong>ze</strong>łamało skończyło<br />
ściekły byłem na siebie za to że wróciłem do domu że nie<br />
widziałem dals<strong>ze</strong>go ciągu o pr<strong>ze</strong>cież strajk był czymś co bardzo<br />
ludzi związywało yślę też że ostateczne dojr<strong>ze</strong>wanie polityczne<br />
marcowej generacji odbywało się właśnie na niwesytecie<br />
iedziałem s<strong>ze</strong>ść miesięcy yrzucono mnie z niwersytetu<br />
dostałem wilczy bilet więc nie mogłem wrócić na studia pro<br />
pagandzie wciąż choć mniej może nachalnie trzymano się wątku<br />
żydowskiego ładzy trudno było powiedzieć że sto tysięcy ludzi<br />
źle myślało – łatwiej było pokazać że to co robili było inspirowane<br />
pr<strong>ze</strong>z spisek i prowokację tajnych służb syjonistycznych choć<br />
równie dobr<strong>ze</strong> mogły to być grupy cybernetyczne czy jakieś<br />
inne<br />
oja matka straciła wtedy pracę rożono jej wyrzuceniem<br />
z mieszkania ledztwa w mojej sprawie nie umarzano trwał o<br />
jeszc<strong>ze</strong> rok potem zamknięto je z okazji amnestii na iluśtam<br />
lecie prlu tak to się skończyło yjechałem ra<strong>ze</strong>m z matką pod<br />
koniec 1969 roku ❖<br />
<br />
Aleksander Perski<br />
psycholog, badacz stressu, emigrant<br />
marcowy.<br />
Psykolog, stressforskare,<br />
marsutvandrare.<br />
Foto: www.culture.pl; z filmu/från film „Dwor<strong>ze</strong>c Gdanski” Teresa Toranska<br />
bakom orden – ockupationsstrejk eller gatudemonstration ag var<br />
klar över att gatudemonstration skulle vara mera verkningsfull<br />
den skulle nå flera grupper och den skulle bli svår att ignorera <br />
andra sidan hade jag i färskt minne alla slagna och misshandlade<br />
människor och visste att vi skulle få betala ett högt pris<br />
Diskussionerna pågick men jag var inte närvarande när be<br />
slutet fattades nder elva dygn övernattade jag hos olika bekanta<br />
för att plötsligt – om det var för att jag hade lugnat ner mig eller om<br />
jag helt enkelt behövde rena kläder – gå hem till mig är väntade<br />
några herrar som tog mig med till milisstationen och sedan arresten<br />
vid akowieckagatan<br />
arresten rådde strikt isolering man fick inte ens läsa rybuna<br />
udu olkets ribun så under lång tid hade jag ingen aning<br />
om vad som utspelade sig utanför et var bara utifrån förhören<br />
eller snarare sättet på vilket de fördes som jag kunde sluta mig till<br />
att något hade brustit avslutats vid arszawas niversitet<br />
ag var rasande på mig själv att jag hade gått hem och inte kunde<br />
vara med i den fortsatta kampen trejken bidrog till att stärka<br />
banden mellan människor ag tror också att marsgenerationens<br />
politiska mognadsprocess nådde sin kulmen på niversitetet<br />
ag satt inne sex månader och blev utkastad från universitetet och<br />
utestängd från alla högskolestudier ropagandan fortsatte om i<br />
något mindre grad sysselsätta sig med det judiska temat aktha<br />
varna kunde inte säga att hundratusen människor tänker fel – det<br />
var lättare att visa att det de gjorde hade inspirerats och provocerats<br />
av en hemlig sionistisk konspiration en det hade lika väl kunnat<br />
röra sig om grupper från cyberrymden eller liknande<br />
in mor förlorade under tiden arbetet an hotade med att<br />
kasta ut henne ur lägenheten mitt fall fortsatte utredningen<br />
under ett år edan avslutades den genom amnesti i samband med<br />
firande av så och så många års jubileum av prl olkrepubliken<br />
olen å slutade det illsammans med min mor lämnade jag<br />
olen i slutet av 1969 ❖
Janusz Korek<br />
Jó<strong>ze</strong>f Lewandowskego<br />
prywatna Książka Narodów<br />
Jó<strong>ze</strong>f Lewandowskis<br />
privata bok om nationerna<br />
Jó<strong>ze</strong>f ewandowskego spotkałem po raz pierwszy w połowie<br />
lat 80tych na seminarium historii olski które prowadził<br />
wtedy na niwersytecie w ztokholmie o chyba rzykowski<br />
powiedział że ludzie są jak góry które stykają się pod<br />
nóżami gdy ich szczyty trwają niedosięgłe w chmurach<br />
ako świeży emigrant polityczny z prlu podejrzliwie słuchałem<br />
jego wynur<strong>ze</strong>ń z których wynikało że przyczynił się do budowy<br />
systemu który mnie usunął poza granice kraju nani mu osobiście<br />
oficjałowie i osoby władzy o których mówił zażyłym tonem<br />
w moich oczach były tylko marionetkami skompromitowanego<br />
reżimu latego nie od razu doszło do bliżs<strong>ze</strong>j znajomości bo doliny<br />
nas<strong>ze</strong> jak sądziłem leżały zupełnie gdzie indziej<br />
óra przyszła pocztą tóregoś dnia znalazłem mianowicie w skrzyn<br />
ce na listy szarą dużą kopertę a w niej ztery dni w tlantydzie<br />
ważam ją do dzisiaj za jego najważniejszą książkę i jemu samemu<br />
pod wieloma względami najbliższą<br />
siążki tej nie pisał tylko historyk którym z zawodu był ewan<br />
dowski ie pisał jej także pamiętnikarz rejestrujący zimno kolejne<br />
wydar<strong>ze</strong>nia w których brał udział ie pisał jej wreszcie tylko ideo<br />
log pragnący za ws<strong>ze</strong>lką cenę zrealizować wizję pojednania między<br />
narodami isał ją natomiast świadomy warsztatu literackiego autor<br />
który po udanym pr<strong>ze</strong>topieniu wymienionych ról w pisarskim<br />
tyglu pr<strong>ze</strong>mówił jasnym i klarownym językiem głosząc osobistym<br />
tonem uniwersalne pr<strong>ze</strong>słanie<br />
by zrozumieć cokolwiek z pr<strong>ze</strong>dsięwzięcia ewandowskiego<br />
należy poczynić kilka uwag wstępnych tlantydzie mamy<br />
do czynienia z tr<strong>ze</strong>ma planami wydar<strong>ze</strong>ń ierwszy to koniec<br />
lat 40tych ohater książki którym jest powracający z wojny<br />
oficer udowego ojska olskiego odwiedza swój dom rodzinny<br />
który opuścił w 1939 roku raca do prowincjonalnego polskiego<br />
miasteczka— onina — w którym w 1923 roku przys<strong>ze</strong>dł na świat<br />
autor książki<br />
ohater wraca nie tylko po to by pr<strong>ze</strong>konać się kto ocalał i co<br />
pr<strong>ze</strong>trwało ale także by ro<strong>ze</strong>znać się we własnej tożsamości o<br />
postanowienie niezbyt zresztą jasno uświadamiane otwiera drugi<br />
plan w którym do głosu dochodzą wspomnienia z pr<strong>ze</strong>dwojennego<br />
dzieciństwa oraz wydar<strong>ze</strong>nia wojenne sią tematyczną książki<br />
staje się pr<strong>ze</strong>de wszystkim życie pr<strong>ze</strong>dwojennej prowincji na której<br />
obok wielonarodowości i wynikających z niej napięć rzucają się w<br />
Första gången jag träffade o<strong>ze</strong>f ewandowski var i mit<br />
ten av talet på tockholms niversitet där han ledde<br />
seminarium om olens historia ag vill minnas att det var<br />
rzykowski som sa att människor är som berg – de vidrör<br />
varandra i dalgångarna medan deras toppar svävar oupp<br />
nåeliga bland molnen om färsk emigrant från olkrepubliken<br />
olen lyssnade jag misstroget till hans förtroliga berättelser av<br />
vilka man kunde sluta sig till att han varit delaktig i uppbyggnaden<br />
av samma politiska system som senare förpassade mig utanför lan<br />
dets gränser ersoner ur makteliten som han känt personligen och<br />
talade om i familjär ton var i mina ögon bara marionetter för en<br />
komprometterad regim ärför dröjde det med närmare bekant<br />
skap – som jag såg det låg våra dalgångar på helt olika platser<br />
ergstoppen kom med posten n dag hittade jag i min postlåda<br />
ett stort grått kuvert innehållande yra dagar i tlantis n idag<br />
räknar jag denna bok till hans viktigaste och den som i många<br />
avseenden ligger honom närmast<br />
oken är inte endast skriven av fackhistorikern ewandowski<br />
nte heller är den bara ett verk av memoarförfattaren som kyligt<br />
registrerar en följd av händelser som han själv varit del av ch<br />
slutligen är den inte skriven av ideologen som strävar efter att till<br />
varje pris förverkliga sin vision om försoning mellan nationerna<br />
en är däremot skriven av en författare väl förtrogen med skrivar<br />
verkstadens verktyg som sedan han lyckats smälta samman dessa<br />
roller i författardegeln med klar och personlig röst förkunnar ett<br />
universellt budskap<br />
ör att förstå något av ewandowskis företag är det på sin plats<br />
med några inledande kommentarer andlingen i tlantis utspelar<br />
sig på tre olika plan et första är slutet av 40talet okens huvud<br />
person som är officer i den polska folkarmén återvänder efter kriget<br />
till sitt barndomshem som han lämnade 1939 an återvänder<br />
till en provinsiell polsk småstad onin samma stad där bokens<br />
författare såg dagens ljus 1923<br />
uvudpersonen återvänder inte bara för att förvissa sig om<br />
vem eller vad som hade klarat sig undan kriget utan också för att<br />
orientera sig i sin egen identitet enna föresats som i övrigt inte<br />
är helt medveten öppnar för bokens andra plan med hågkomster<br />
från barndomen före kriget och från krigets händelser okens<br />
ledmotiv blir nu främst livet i provinsen där det förutom de många
Ambasador Marek Prawda dekoruje Jó<strong>ze</strong>fa Lewandowskiego Krzyżem Komandorskim Orderu Odrod<strong>ze</strong>nia Polski.<br />
Ambassadör Marek Prawda dekorerar Jo<strong>ze</strong>f Lewandowski med en av Polens högsta orden.<br />
oczy różnice społeczne i kulturowe aczkolwiek codzienności życia<br />
nie pr<strong>ze</strong>słania jeszc<strong>ze</strong> cień nadchodzącego kataklizmu wojennego<br />
głowie pr<strong>ze</strong>chadzającego się po oninie bohatera pr<strong>ze</strong>d<br />
wojenne realia sąsiadują więc z faktami okupacyjnymi a także<br />
<strong>ze</strong> spostr<strong>ze</strong>żeniami na temat powojennej r<strong>ze</strong>czywistości w której<br />
akcja się rozgrywa ardzo ważne jest to że relacja z tej wizyty<br />
pisana jest po około czterdziestu latach a więc tr<strong>ze</strong>ci najbardziej<br />
dyskretny plan książki to koniec latach osiemdziesiątych tej<br />
właśnie perspektywy pr<strong>ze</strong>mawia do czytelnika bogaty w doś<br />
wiadc<strong>ze</strong>nia i refleksje narrator książki<br />
wielością planów koresponduje wielość źródeł do których sięga<br />
narrator ud<strong>ze</strong> opowieści rekonstuowane z pamięci wypadki czy<br />
współc<strong>ze</strong>sne wydar<strong>ze</strong>nia obserwowane pr<strong>ze</strong>z bohatera — wszystkie<br />
one uzyskują status przypowieściowego exemplum ogólnienia zaś<br />
włącznie z socjologicznymi i historycznymi komentarzami narratora<br />
mają charakter puenty w tej paraboli o człowieku i narodach<br />
akie intecje kierowały autorem tlantydy edną z nich jest prag<br />
nienie wycieniowania czarnobiałych obrazów chęć sfalsyfikowania<br />
stereotypów a także zamiar skonkretyzowania abstrakcji wielkich liczb<br />
hodzi o używane w trakcie ideologiczych walk nacechowane<br />
emocjami mity o uproszczone obrazy okupacji i narodowościowe<br />
szablony<br />
utaj warto wspomnieć stereotypowy sposób pr<strong>ze</strong>dstawiania<br />
zachowania olaków w czasie okupacji konterfektem szlachet<br />
nego obrońcy dzielnego żołnierza i heroicznego powstańca sąsiaduje<br />
portret kolaboranta wysługującego się okupantowi donoszącemu<br />
na swoich denuncjującego ydów tóry z nich prawdziwy—<br />
pyta ewandowski odpowiadając że<br />
<br />
nationaliteterna och de spänningar det medför finns iögonfal<br />
lande samhälls och kulturskillnader men där vardagslivet ännu<br />
inte kommit att skymmas av den annalkande katastrofen<br />
huvudet på bokens huvudperson samsas sålunda under hans<br />
vandring på onins gator förkrigstidens realia med fakta om ocku<br />
pationstiden men också reflektioner kring efterkrigstidens verklig<br />
het då handlingen äger rum et är mycket viktigt att redogörelsen<br />
från detta besök återberättas ca fyrtio år senare följaktligen på<br />
bokens tredje och mest diskreta plan som är i slutet av talet<br />
et är från detta tidsperspektiv berättaren rik på erfarenheter och<br />
reflektioner talar till oss<br />
okens många tidsplan motsvaras av mängden källor som berät<br />
taren tar i anspråk ndra människors berättelser ur minnet re<br />
konstruerade eller aktuella händelser iakttagna av berättaren – allt<br />
detta får status av parabler edan generaliseringarna inklusive<br />
de sociologiska och historiska kommentarerna är mer att se som<br />
sensmoralen i dessa parabler om människor och nationer<br />
ad har författaren till tlantis haft för avsikter n är att<br />
nyansera de svartvita bilderna att falsifiera stereotyper också att<br />
åskådliggöra enorma abstrakta tal et handlar här om emotionellt<br />
laddade myter som skapats i den ideologiska kampens hetta om<br />
förenklade bilder av ockupationstiden liksom om schablonbilder<br />
om nationaliteter<br />
et är i detta sammanhang värt att påminna sig om den ste<br />
reotypa bilden av polacker under ockupationen är ryms före<br />
ställningen om den ädle försvararen den tappre soldaten och den<br />
hjältemodige upprorsmannen men också bilden av kollaboratören<br />
foto: Anna Skwarcan-Bidakowska
som tjänar ockupationsmakten och angivaren som förråder de sina<br />
liksom judar ilken av bilderna är sann undrar ewandowski<br />
och svarar<br />
båda är sanna som fragment av verkligheten båda är falska<br />
som bilder av helheten et fanns olika människor den enes<br />
storhet betingades av den andres litenhet etenskapens och lit<br />
teraturens uppgift är att visa världen som den är et är inte lätt<br />
örfattare har svårt att inrymma stora spännvidder lättare är att<br />
beskriva verkligheten reducerad till en välordnad schablonbild<br />
ärför är bilderna av ockupationen förenklade och motstridiga<br />
skildringen av det grå vardagslivet under ockupationen visar<br />
ewandowski att verkligheten inte dominerades av extrema<br />
handlingsdispositioner som hjältemod eller gemenhet där fanns<br />
tvärtom plats för tusentals andra hållningar ela denna period<br />
kännetecknades snarare av handlingar som varken var heroiska<br />
eller gemena änniskornas ställningstaganden i vardagen mo<br />
tiverade av de mest olikartade förutsättningar och känslor och<br />
ständigt utsatta för omprövning skar enligt boken tvärs igenom<br />
nationalitetsgränserna<br />
ewandowski nöjer sig inte med att genomlysa den officiella<br />
bilden av polackerna utan ifrågasätter även den gängse bilden<br />
av judarna om exempel nämner han lfred oewenhertz som<br />
iklär sig ssuniform eller judiska partisaner och upprorsmän som<br />
stupar med vapen i hand vilket inte ryms i den stereotypa bilden<br />
av fegpacifistjude<br />
en stereotypa bilden av juden är mycket svårare att förändra<br />
konstaterar ewandowski då under samma tid som fördomarna<br />
ökar – udarna håller på att bli något så avlägset och osannolikt<br />
som de för flera sekler sedan utrotade jatvingerna udarnas his<br />
toria och kultur i nutida allmänna medvetandet inte bara i olen<br />
är fortfarande ett oskrivet blad och solid kunskap har fått ge vika<br />
för en syntetiske jättejuden en mörk klump skräckinjagande<br />
för somliga fascinerande för andra alltid spöklikt tragisk<br />
itatet ovan kastar ett ljus över ett av huvudskälen till att skriva<br />
boken och besvarar frågan varför merparten av berättelsen skildrar<br />
livet före kriget i en provinsiell småstad ch varför ewandowski<br />
valt att beskriva det judiska samhället med dess inre komplika<br />
tioner mot bakgrund av livet i den mångnationella staden onin<br />
id sidan om undidealen blomstrade här chassidismen sio<br />
nistiska riktningar liksom möjligheterna till snabb polonisering<br />
ewandowskis skildringar av sociala skillnader inom den judiska<br />
allmänheten samt av individuella särdrag och beteenden obero<br />
ende av grupptryck rikt illustrerade med konkreta exempel ger<br />
en mycket komplicerad och allt annat än en entydig bild av det<br />
judiska samhället e beskrivna människorna som åter flanerar<br />
i onins gränder har för och efternamn har återfått ansikten<br />
händer och ben en syntetiske jättejuden får lämna plats för<br />
personliga emotioner och avsikter individuella val av tro och<br />
politiska övertygelser enskilda lyten och begåvningar ven det<br />
för vår fattninsförmga omöjliga antalet offer judiska och polska<br />
blir konkreta i tlantis genom dumbommen atek omburg<br />
krögaren urowski de ständigt grälande bröderna orunczyk<br />
den skrupelfria lodki eller pater abat som lyckades uppträda<br />
anständigt i kritiska situationer<br />
oba są prawdziwe jako obrazy cząstkowe oba nieprawdziwe<br />
jako pr<strong>ze</strong>dstawienia całości stnieli różni ludzie wielkość<br />
jednych była uwarunkowana małością innych adaniem nauki i lite<br />
ratury jest pr<strong>ze</strong>dstawienie świata jakim był ie łatwo iszącym<br />
trudno poruszać się w pr<strong>ze</strong>str<strong>ze</strong>ni wielkich rozpiętości łatwiej<br />
opisywać r<strong>ze</strong>czywistość zredukowaną do schematu uładzoną<br />
latego obrazy okupacji są uproszczone i pr<strong>ze</strong>ciwstawne<br />
pisując szarą strefę codziennego życia wykazuje ewandowski<br />
że w okupacyjnej r<strong>ze</strong>czywistości nie dominowały zachowania skraj<br />
ne bohaterstwo albo podłość ale było miejsce na tysiące innych<br />
postaw o więcej o pows<strong>ze</strong>chnym tle okresu decydowały właśnie<br />
te nieheroiczne i nie plugawe zachowania topniowalne w nies<br />
kończoność umotywowane najrozmaitszymi pr<strong>ze</strong>słankami i uczu<br />
ciami postawy dnia codziennego nie pokrywały się o czym także<br />
mówi książka z podziałami narodowościowymi<br />
ewandowski nie tylko pr<strong>ze</strong>świetla obowiązujący wi<strong>ze</strong>runek<br />
olaka ale poddaje w wątpliwość także panujące wyobrażenia<br />
yda ymienię przykładowo lfreda oewenhertza który przyw<br />
dziewa mundur ssmana czy ginących z bronią w ręku żydowskich<br />
partyzantów i powstańców nie mieszczących się w stereotypie<br />
ydatchórzliwego pacyfisty<br />
przypadku zwalczania stereotypu yda zadanie jest o wiele<br />
trudniejs<strong>ze</strong> gdyż równolegle z wzmacnianiem się pr<strong>ze</strong>sądów jak<br />
stwierdza ewandowski ydzi stają się czymś tak odległym i nie<br />
prawdopodobnym jak wytępieni pr<strong>ze</strong>d wiekami adźwingowie<br />
potocznej świadomości współc<strong>ze</strong>snej nie tylko w olsce<br />
historia i kultura ydów stanowią nadal niezapisaną kartę a miej<br />
sce r<strong>ze</strong>telnej wiedzy zajął syntetyczny wielki yd jakaś ciemna<br />
bryła dla jednych pr<strong>ze</strong>rażająca dla innych fascynująca zaws<strong>ze</strong><br />
zmorzasto tragiczna<br />
łowa te wyjaśniają jeden z głównych motywów napisania<br />
książki oraz odpowiadają na pytanie dlac<strong>ze</strong>go jej główne partie<br />
zajmuje opis życia pr<strong>ze</strong>dwojennego prowincjonalnego miasteczka<br />
lac<strong>ze</strong>go na tle onina pr<strong>ze</strong>dstawianego jako miasteczko wielona<br />
rodowe opisuje ewandowski społeczność żydowską i jej wewnętrzne<br />
powikłanie bok ideałów bundowskich kwitł chasydyzm a orien<br />
tacja syjonistyczna sąsiadowała z opcją na szybką polonizację<br />
pisując także różnice socjalne wewnątrz społec<strong>ze</strong>ństwa<br />
żydowskiego oraz indywidualne charaktery i zachowania nie<br />
podległe naciskom grupowym otrzymuje ewandowski wielce<br />
skomplikowany i wcale nie jednoznaczny obraz żydowskiej<br />
zbiorowości tutaj znowu autor wypełnia książkę konkretnymi<br />
przypadkami pisuje ludzi posiadających imiona i nazwiska<br />
którzy uzyskują w jego książce twar<strong>ze</strong> ręce i nogi pr<strong>ze</strong>chadzając<br />
się znowu po uliczkach onina iejsce syntetycznego wielkiego<br />
yda zastępują osobiste uczucia i motywacje indywidualne wybory<br />
wiar i pr<strong>ze</strong>konań politycznych prywatne kalewa i zdolności<br />
akże niemożliwa do wyobrażenia liczba okupacyjnych ofiar<br />
żydowskich i polskich ukonkretnia się w tlantydzie w losach<br />
głupiego atka omburga karczmarza urowskiego skłóconych<br />
braci oruńczyk pozbawionego skrupułów łodkiego czy zachowu<br />
jącego przyzwoitość w sytuacji krytycznej księdza abata<br />
tlantyda usiłuje dokonać także korekty potocznego
wi<strong>ze</strong>runnku iemca znanego z powojennej polskiej literatury<br />
filmu i propagandy ategorii wszyscy iemcy pr<strong>ze</strong>ciwstawia<br />
ewandowski indywidualne przypadki tych wcale nie tak mało choć<br />
i nie tak znowu dużo którzy nie brali udziału w faszystowskiej<br />
histerii<br />
arrator opisuje indywidualne zachowania i przypadki podwa<br />
żające stereotypy ie jest to wbrew pozorom proste łatwo<br />
bowiem można wpaść w mechaniczną symetrię która równo<br />
sprawiedliwie wyciąga przykłady z worka pamięci układając<br />
je w łamiącą dotychczasowe wzory nową matrycę utorowi<br />
udaje się w dużym stopniu uniknąć tego automatyzmu choćby<br />
dzięki przypowieściowemu charakterowi książki który pozwala na<br />
zamieszc<strong>ze</strong>nie exemplum bez słowa komentarza jak w wypadku<br />
erafińskiego – endeka przyjaźniącego się z żydowską rodziną<br />
ipszyców<br />
la tlantydy charakterystczne jest uczynienie z tła codzien<br />
ności głównego punktu obserwacyjnego z którego narrator śledzi<br />
dziejące się wydar<strong>ze</strong>nia tutaj poznawc<strong>ze</strong> zadania historyka zbie<br />
gają się z perspektywą pamiętnikarza który ujmuje dziejące się<br />
wydar<strong>ze</strong>nia popr<strong>ze</strong>z swoje własne okulary pr<strong>ze</strong>cierane i zakładane<br />
codziennie na nos<br />
aki punkt wid<strong>ze</strong>nia wpływa oczywiście także na koncepcję<br />
bohatera którego pr<strong>ze</strong>ciętność przywary i błędy zapewniają mu<br />
wiarygodność arratorbohater książki mówi we własnym imieniu<br />
ie ma ambicji zbawiania świata owodzi swej wyrozumiałości<br />
ale nie ukrywa też małostkowości okonuje subiektywnych<br />
czasami pochopnych sądów które umotywowane są jedynie jego<br />
prywatnym punktem wid<strong>ze</strong>nia szystko to składa się na bogaty<br />
psychologicznie i pr<strong>ze</strong>konywujący obraz niebohaterskiego boha<br />
tera który zaczyna rozrachunek od siebie od swoich win i pomyłek<br />
zkoda że nie jest tu bardziej konsekwentny zytelnik chciałby<br />
się dowiedzieć więcej na przykład na temat okresu jego studiów<br />
ewandowski studiował historię na niwersytecie arszawskim<br />
doktoryzując się w 1961 roku est to o tyle ważne dla zamysłu<br />
książki że jego specjalizacją była historia uropy rodkowo<br />
schodniej i kwestie narodowościowe ie dowiadujemy się<br />
także dokładnie jakimi motywacjami kierował się bohater książki<br />
zatrzymując do 1964 roku mundur oficera kademii olitycznej<br />
ytanie to jest prawomocne w świetle dokonanych pr<strong>ze</strong>z niego już<br />
w 1947 roku jak sam wyznaje obserwacji świadczących o nieu<br />
dolności i małości systemu<br />
Po prywatnym rachunku sumienia bohateranarratora<br />
pr<strong>ze</strong>chodzi się w tlantydzie do pr<strong>ze</strong>dstawienia swoich<br />
najbliższych is<strong>ze</strong> o elementarnych ludzkich uczuciach<br />
przyjaźni niechęci miłości pisuje swoich sąsiadów mówi<br />
o uczciwości zawiści i tolerancji ledzimy jego oczami lokalne<br />
wład<strong>ze</strong> i prowincjonalne instytucje szkoły i biblioteki r<strong>ze</strong>dstawia<br />
codzienne życie o którym lubią zapominać wielkie ideologie<br />
i którym pogardzają narodowościowe stereotypy ządzi tutaj<br />
poetyka małej skali prowincjonalnej zwyczajności połączona<br />
z pozaczasową stylistyką biblijną i biblijnymi przypowieściami<br />
nformacje o rodzaju ubioru cenach produktów i usług sąsiadują<br />
z opisami uniwersalnych ludzkich uczuć dtwor<strong>ze</strong>nie życia<br />
codziennego i spojr<strong>ze</strong>nie pr<strong>ze</strong><strong>ze</strong>ń na panujące klis<strong>ze</strong> pozwala nie<br />
<br />
tlantis försöker även korrigera schablonbilden av tysken som<br />
han framställdes i efterkrigstidens litteratur film och propaganda<br />
ot kategorin alla tyskar ställer ewandowski individuella ex<br />
empel som inte var så få även om inte heller så många på män<br />
niskor som inte deltog i den fascistiska hysterin<br />
erättaren visar på individuella handlingar och fall som under<br />
gräver stereotyper ppgiften är inte så enkel som det kan tyckas<br />
et är nämligen lätt att hamna i mekanisk symmetri som ur<br />
minneslagren väljer lika rättvisa exempel och ordnar dem i ett<br />
nytt mönster som bryter mot de rådande stereotyperna ack vare<br />
bokens parabelkaraktär med exempel utan kommentarer som i<br />
fallet ndaktivisten erafinski som upprätthåller vänskapsband<br />
med den judiska familjen ipszyc lyckas författaren i hög grad<br />
undvika denna fallgrop<br />
Det är kännetecknande för tlantis att vardagen har gjorts<br />
till det huvudsakliga observationscentrum varifrån berät<br />
taren följer de aktuella skeendena är möts historikerns<br />
uppgift att söka kunskap med memoarförfattarens perspektiv som<br />
iakttar skeendena genom sina egna glasögon som han varje dag<br />
sätter på näsryggen sedan han putsat dem rena<br />
etta synsätt påverkar naturligtvis huvudpersonens grunddrag<br />
vars medelmåttlighet laster och misstag gör honom trovärdig e<br />
rättarenhuvudpersonen uttalar sig i eget namn an gör inte an<br />
språk på att frälsa världen an visar prov på fördragsamhet men<br />
döljer för den skull inte sin egen småaktighet ans subjektiva<br />
ibland förhastade domar grundar sig endast i hans egna privata<br />
åsikter llt detta sammantaget bidrar till att forma en psykolo<br />
giskt sammansatt och övertygande bild av huvudpersonen som an<br />
tihjälte som börjar räkenskaperna med sig själv de egna felen och<br />
förvillelserna ynd bara att han inte är mer konsekvent äsaren<br />
foto: Anna Skwarcan-Bidakowska
vill till exempel veta mer om studietiden ewandowski studerade<br />
historia vid arszawas niversitet där han avlade doktorsexamen<br />
et är viktigt för bokens grundidé inte minst därför att<br />
ämnet för hans studier var entral och steuropas historia och<br />
nationalitetsfrågor i får inte heller riktigt veta vad som föran<br />
ledde bokens huvudperson att behålla den olitiska kademiens<br />
uniform fram till 1964 rågan är relevant mot bakgrund av att<br />
författarens iakttagelser om ett system som vittnade om sin egen<br />
oduglighet och litenhet gjordes redan 1947.<br />
Efter att ha gjort upp med sitt eget samvete övergår huvud<br />
personenberättaren till att presentera sina närmaste an<br />
skriver om grundläggande mänskliga känslor som vänskap<br />
motvilja kärlek och tecknar porträtt av sina grannar talar om<br />
hederlighet avund och tolerans enom hans ögon följer vi lokala<br />
myndigheter och landsortens institutioner skolor och bibliotek<br />
an låter oss blicka in i människors vardag som de stora ideo<br />
logierna ogärna befattar sig med och som de nationella stereoty<br />
perna föraktar är regerar småskalighetens och den provinsiella<br />
alldaglighetens poetik i förening med tidlös biblisk stilistik och<br />
gammaltestamentliga parabler ppgifter om människornas kläd<br />
vanor priser för varor och tjänster samsas med skildringar av uni<br />
versella mänskliga känslor enom att rekonstruera vardagslivet<br />
och med det som utgångspunkt betrakta rådande klichéer kan<br />
författaren inte bara ifrågasätta dem utan även tillåta sig all<br />
männa reflektioner och omvärderingar istoriska ociologiska<br />
ven historiefilosofiska n intressant hypotes är till exempel den<br />
om utbredningen och funktionen av fenomen som befordran och<br />
mimicry som omfattade efterkrigstidens klassfränder ypote<br />
sen ifrågasätter kommunismens monumentala ondskefullhet och<br />
sätter ett frågetecken kring det hegelska bettets oundviklighet <br />
brist på<br />
närmare förklaring till varför huvudpersonen under så lång tid<br />
valde att förbli politisk officer kastar den något lite ljus också över<br />
den frågan<br />
ewandowski skildrar också huvudpersonens stora komplice<br />
rade personliga tragedi nte jude heller inte polack tan att fullt<br />
ut identifiera sig med någon av kulturerna där han lever förnekar<br />
han heller inte någon av dem an vägrar avstå från värden som<br />
han i båda kulturerna sätter högt å sin väg i det ständiga sökan<br />
det efter egen identitet förblir han av egen fri vilja densamme som i<br />
vägens början – en människa nyfiken på andra kulturer miljöer en<br />
människa som skiftar social status som omvärderar ideologier och<br />
myter ch detta i vetskap om att hans nyfikenhet och öppenhet<br />
hans annorlundaskap medför risk för utstötning<br />
ag förstod att jag alltid kommer att betraktas som främmande<br />
som jude bland polacker polack bland judar bästa fall som sus<br />
pekt polack av polacker suspekt jude av judar<br />
öljaktligen finns det i tlantis en sorgsen ton även där man<br />
vid första anblicken inte skulle vänta sig det rots berättarens<br />
försäkringar om fördelarna med att vara mångkulturell genom<br />
syras boken av längtan efter barndomens hem världens navel en<br />
grämelse och ett slags manligt vemod över huvudpersonens rot<br />
löshet et är gripande att läsa om hans vilsenhet och mångåriga<br />
sökande efter egen identitet under vilket han medvetet undviker<br />
tylko na ich podważenie ale przyczynia się także do dokonania<br />
ogólniejszych spostr<strong>ze</strong>żeń i pr<strong>ze</strong>wartościowań istorycznych<br />
ocjologicznych awet historiozoficznych iekawa jest na przy<br />
kład hipoteza na temat pows<strong>ze</strong>chności i roli zjawiska awansu<br />
i mimikry któremu podlegali w okresie powojennym klasowo<br />
bliscy ipoteza ta podważa monumentalną diaboliczność<br />
komunizmu i stawia znak zapytania nad nieuchronnością<br />
heglowskiego ukąs<strong>ze</strong>nia o więcej w braku dokładniejszych<br />
wyjaśnień na temat dlac<strong>ze</strong>go bohater pozostawał tak długo<br />
oficerem politycznym daje ona też i w tej materii jakieś wyjaśnienie<br />
ewandowski opisuje także wielką i skomplikowaną tragedię<br />
osobistą bohatera i yda ni olaka ie utożsamiającego się w pełni<br />
z żadną z kultur wśród których żyje i zara<strong>ze</strong>m nie wypierającego się<br />
żadnej z nich ie potrafiącego wyr<strong>ze</strong>c się wartości które w kultu<br />
rach tych uznaje za cenne oszukując cały czas własnej tożsamości<br />
pozostaje z wyboru tym kim był w drogę wyruszając – a więc<br />
człowiekiem ciekawym innych kultur środowisk zmieniającym<br />
status społeczny ideologię i mity szystko to mimo świadomości<br />
że jego ciekawość i otwartość nność naraża go na odtrącenie<br />
rozumiałem że sądzone mi zaws<strong>ze</strong> pozostać kimś z <strong>ze</strong>w<br />
nątrz ydem dla olaków olakiem dla ydów najlepszym<br />
razie podejrzanym olakiem dla olaków podejrzanym ydem<br />
dla ydów<br />
tlantydzie można się więc natknąć na tragiczną nutę także<br />
tam gdzie na pierwszy rzut oka nie powinna się pojawić omimo<br />
deklaracji narratora o zaletach wielokulturowości książka nasy<br />
cona jest tęsknotą za domem dzieciństwa słup świata oraz<br />
żalem i jakimś męskim smutkiem nad niezakor<strong>ze</strong>nieniem boha<br />
tera strząsające jest jego zagubienie i wieloletnie szamotanie<br />
by odpowiedzieć sobie na pytanie o własną tożsamość le cenę<br />
taką cenę za własne człowiec<strong>ze</strong>ństwo jak sugeruje ewandowski<br />
tr<strong>ze</strong>ba zapłacić yr<strong>ze</strong>kający się świadomie prostych pytań o toż<br />
samość pod rozdartym dr<strong>ze</strong>wem narodów drugiej strony sposób<br />
postawienia problemu wskazuje dyskretnie na pozytywne strony<br />
kulturowej hybrydyczności na jej inspirującą i wzbogacającą rolę<br />
O<br />
czym zatem traktuje książka ewandowskiego ola<br />
kach ydach innych nacjach kłopotach z tożsa<br />
mością problemach pr<strong>ze</strong>dwojnia wojennym zbyd<br />
lęceniu owojennej korupcji i <strong>ze</strong>szmaceniu w olsce o troszę<br />
tak choć nie tylko ewandowski opisując to co się wydarzyło<br />
stara się zrozumieć o co w tym chodzi zy wszystkie wysiłki<br />
i zaniechania prywatne porażki i sukcesy chwile miłości i nie<br />
nawiści indywidualne oraz zbiorowe tragedie rodzące się i umie<br />
rające nadzieje momenty szczęścia i rozpaczy świadewa wiel<br />
kości i małości czy wszystko to ma ulec zapomnieniu oże to<br />
co było istotną treścią ludzkiego życia warte jest c<strong>ze</strong>goś więcej<br />
niż tylko głuchego drwiącego śmiechu pokoleń arrator<br />
tlantydy nie zadaje takich pytań bezpośrednio ostr<strong>ze</strong>c<br />
je można natomiast u źródeł miejscami wyłaniającego się<br />
miejscami niknącego w książce schematu eschatologicznego<br />
stnieje bowiem w tlantydzie wyidealizowany pod względem<br />
wielonarodowościowym choć nie idealny punkt wyjścia est<br />
nim w tym wypadku pr<strong>ze</strong>dwojenne miasteczko onin które<br />
jak postr<strong>ze</strong>ga narrator okazało się leps<strong>ze</strong> niż pr<strong>ze</strong>ciętność
nawet dużo leps<strong>ze</strong> stniejące antagonizmy narodowościwe<br />
choć bardzo przykre mieściły się tam w granicach zdrowego<br />
rozsądku – kategorii dla autora tlantydy bardzo istotnej<br />
ak w każdej eschatologii dochodzi także później do upadku<br />
człowieka padkiem tym był faszyzm ii wojna światowa czas<br />
okupacji a także choć w mniejszym stopniu komunizm ażdy<br />
na swój sposób doznał upadku wydaje się mówić ewandowski<br />
iezależnie od statusu społecznego iezależnie od płci i naro<br />
dowości zęsto także niezależnie od swojej woli tąd kluczowym<br />
exemplum stają się w książce losy fordanserki które odczytywać<br />
należy jako figurę ogólniejszą albowiem wszyscy żeśmy<br />
fordanserowali pod iemcami rzywoływany schemat dopełniają<br />
wreszcie nadzieje na regenerację człowieka delikatnie zarysowana<br />
wizja idealnego stanu ie powinien to być stan pr<strong>ze</strong>dwojenny<br />
nie tylko dlatego że w zsekularyzowanym świecie tlantydy<br />
rozwój historii podporządkowuje się ideii postępu a nie woli ożej<br />
ota bene idea postępu odciska swój ślad na nazbyt surowej<br />
moim zdaniem ocenie chasydyzmu r<strong>ze</strong>dwojnie nie może być<br />
wzorem także i z tego powodu że pomimo wszystko stosunki<br />
narodowościowe dalekie wtedy były od ideału ożądaną wizją<br />
nie może być skompromitowane już społec<strong>ze</strong>ństwo bezklasowe<br />
ani ani biologicznie czy mistycznie ujmowany narodowy orga<br />
nizm pragnionym rozwiązaniem okazuje się więc jakby<br />
wbrew ambicjom i temperamentowi narratora wizja prywatnego<br />
godnego choć zwykłego i spokojnego codziennego życia ycia<br />
które toczyłoby się bez strachu pr<strong>ze</strong>d nędzą i bez grozy konfliktów<br />
narodowościowych<br />
Tutaj wydają się dochodzić do głosu wpływy tr<strong>ze</strong>ciej kultury<br />
czyli szwedzki punkt wid<strong>ze</strong>nia ajbardziej dyskretny<br />
choć właśnie z tej perspektywy pisana jest cała opowieść<br />
książce ewandowskiego zatem najważniejszą sprawą nie jest<br />
nawet problem zbawienia i pojednania narodów lecz problem<br />
normalnego i sprawiedliwego współżycia ludzi bez względu<br />
na ich pozycję społeczną i przynależność narodową o właśnie<br />
jest najważniejszy punkt wid<strong>ze</strong>nia z jakiego autor patrzy na<br />
historię erspektywa społecznej utopii którą da się spełnić i która<br />
upodabnia książkę do przypowieści<br />
ytułowa tlantyda zatem to nie tylko zatopiona w pr<strong>ze</strong>sz<br />
łości wyspa czyli kraina na wpół geograficzna na wpół mityczna<br />
o części polska po części żydowska choć i inne nacje mają tam<br />
swoje miejsce atopiony w czasie ląd <strong>ze</strong> strzaskanymi kolumnami<br />
mieszczańskich kamienic<strong>ze</strong>k szczapami drewna znieruchomiałymi<br />
w dzielnicach biedoty <strong>ze</strong> sterczącymi z dna wypełnionymi<br />
sproszkowaną krwią i popiołem ludzkim urnami o także pr<strong>ze</strong>d<br />
wojenny wojenny i powojenny onin z zachowanym pr<strong>ze</strong>z wojnę<br />
tkwiącym w centralnym punkcie niczym pr<strong>ze</strong>stroga i pomnik<br />
grozy wielkim kotłem do produkcji mydła iasteczko ożywając<br />
pod piórem ewandowskiego pulsuje ziemskim intensywnym<br />
i krótkim pięknym i łajdackim bogatym i głodnym – życiem<br />
anim jednak znowu zniknie spogląda w przyszłość gdzie<br />
utkana z literatury i nadziei autora unosi się wielokulturowa<br />
wyspa topia<br />
ie da się jednoznacznie zakwalifikować tej książki rzypo<br />
wieść amiętnik twór dydaktyczny róba literackiej<br />
syntezy sej historyczy <strong>ze</strong>sław iłosz pisząc do jej autora<br />
<br />
att ställa förenklade frågor kring identitet i nationernas sönder<br />
rivna landskap en det är antyder ewandowski priset man får<br />
betala för att vara människa andra sidan pekar hans sätt att<br />
formulera problemet diskret mot hybridkulturernas positiva aspekt<br />
som inspirerande och berikande<br />
ad handlar då ewandowskis bok om m polacker udar<br />
ndra nationer m identitetsproblem örkrigstidens problem<br />
rigets dehumanisering fterkrigstidens korruption och lumpen<br />
het ite om allt detta men inte bara sina skildringar av det för<br />
flutnas händelser försöker ewandowski förstå vad det hela går ut<br />
på ka alla ansträngningar och försakelser personliga framgångar<br />
och nederlag enskilda och kollektiva tragedier stunder av kärlek<br />
och hat spirande hopp och grusade förhoppningar lycka och<br />
förtvivlan och vittnesbörd om storhet och litenhet ska allt detta<br />
falla i glömska et som utgjorde det mänskliga livets egentliga<br />
innehåll är måhända värt ett bättre öde än generationernas döva<br />
hånfulla skratt örfattaren ställer inte frågan direkt an anar<br />
den emellertid i bokens ibland uppdykande ibland försvinnande<br />
eskatologiska schema oken har nämligen med avseende på mul<br />
tinationalitet en idealiserad dock inte ideal utgångspunkt en<br />
är förkrigstidens småstad onin som enligt berättaren visade sig<br />
bättre än genomsnittet till och med mycket bättre ientlighe<br />
terna mellan olika nationaliteter hur ledsamma de än kunde vara<br />
rymdes inom ramen för det sunda förnuftet en mycket viktig ka<br />
tegori för tlantis författare om i varje eskatologi slutar det med<br />
människans fall allet var fascismen andra världskriget ockupa<br />
tionen och även men i mindre grad kommunismen ar och en<br />
drabbades på sitt sätt tycks författaren mena avsett social status<br />
avsett kön avsett nationalitet nte sällan oberoende av den<br />
egna viljan en betalda fördanserskans öden som i boken ska ses<br />
som en generell tankefigur är därför ett så viktigt exempel vi dan<br />
sade alla under tyskarna chemat som kallas fram ur det förflutna<br />
kompletteras av hoppet om människans regenerering en subtilt<br />
tecknad vision av idealtillståndet et bör inte bestå av förhållan<br />
dena under förkrigstiden inte bara därför att historiens framfart<br />
i tlantis sekulariserade värld underordnas idéen om framsteget<br />
snarare än föreställningen om uds vilja ramstegsidéen läm<br />
nar väl att märka avtryck i författarens enligt min mening allt<br />
för stränga dom over chassidismen örkrigstiden kan inte tjäna<br />
som föredöme också av den anledningen att förhållandena mellan<br />
nationaliteter trots allt var långt ifrån idealiska nte heller kan det<br />
komprometterade klasslösa samhället eller nationen fattad i biolo<br />
giska eller mystiska termer som en organism utgöra den nya visionen<br />
om i strid med författarens egna ambitioner och temperament blir<br />
lösningen till slut en vision av ett i den privata sfären värdigt alldagligt<br />
och lugnt vardagsliv tt liv som kan levas utan rädsla för fattigdom<br />
och befriat från skräcken för nationella konflikter<br />
Här skönjer man påverkan från en tredje kultur det svenska<br />
synsättet et mest diskreta och samtidigt ett synsätt<br />
som genomsyrar hela berättelsen et är följaktligen inte<br />
ens nationernas frälsning eller försoning som utgör bokens kärna<br />
utan frågan om människans normala och rättvisa samexistens<br />
oberoende av hennes sociala eller nationella tillhörighet et är<br />
den viktigaste synvinkeln utifrån vilken författaren blickar över<br />
historien n samhällsutopisk syn som är möjlig att förverkliga och<br />
som ger boken en karaktär av parabel
okens tlantis är sålunda inte bara forntidens försvunna ö det<br />
vill säga ett till hälften geografiskt till hälften mytiskt landskap<br />
ill dels polskt till dels judiskt med plats för även andra nationa<br />
liteter tt i tiden sjunket landskap med sönderslagna borgarhus<br />
träfasader i fattigkvarteren som frusits av tiden och därunder<br />
urnor av pulveriserat blod och människoaska et är småstaden<br />
onin före under och efter kriget med dess i centrum bevarade<br />
väldiga kittel för tvåltillverkning som till varning och ett fasans<br />
monument enna stad som under ewandowskis penna pulserar<br />
med jordnära intensivt och kort vackert och skurkaktigt rikt<br />
och hungrande liv nnan den åter försvinner blickar den mot<br />
framtiden hopvävd av författarens verk och förhoppning till den<br />
mångkulturella ön topia<br />
Boken kan inte entydigt inordnas under någon genre ara<br />
bel emoar idaktiskt verk örsök till litterär<br />
syntes istorisk essä sitt brev till författaren konsta<br />
terade <strong>ze</strong>slaw ilosz helt enkelt att oken rörde mig djupt och<br />
jag anser den vara både klok och nödvändig<br />
an kan också se tlantis vilket kanske låg författaren när<br />
mast som en parabel om ett förflutet som vägrar att gå ur tiden<br />
som förblir hängande över oss som röken ur krematoriernas skor<br />
stenar och som varar trots eller just tack vare att det inte blivit helt<br />
uppmärksammat okens ärende är inte bara att ge en balanserad<br />
bild av ockupationen eller att avdemonisera bilden av efterkrigsti<br />
den ess centrala uppsåt är att visa komplicerade judiska öden<br />
och i det polska och europeiska medvetandet finna den hemort<br />
som de förtjänar<br />
ó<strong>ze</strong>f ewandowski dog den 17 november 2007 tockholm<br />
är jag träffade honom sista gången i hans lägenhet försvagad och<br />
märkt av sjukdom konstaterade han bestämt — et är hög tid<br />
ag har levt tillräckligt länge ad mer kan jag begära av livet an<br />
var inte det minsta melodramatisk ans förhållande till döden<br />
formades av hans livserfarenheter bland annat beskrivna i tlan<br />
tis an hade sett världen runt sig gå under människor dö sina<br />
judiska och polska grannar förintas ryska och tyska vänners och<br />
fienders undergång och sig själv överleva sina anhörigas död<br />
ans sista bok nutpunkt tockholm handlar om en handfull<br />
svenskar som spelade en viktig roll i den polska motståndsrörelsen<br />
1939 -1942 n djup anledning till boken är olocaust an skriver<br />
i inledningen ag tillhör de få som lyckades undgå förintelsen<br />
ästan hela min familj nästan alla ungdomsvänner nästan hela<br />
min omvärld försvann från jordens yta jag och några andra<br />
överlevande utgör en statistisk avvikelse ans osentimentala<br />
förhållande till döden släckte aldrig hans stora sorg som han med<br />
åren omvandlade till en inre förpliktelse gentemot dem som dukat<br />
under et minsta jag har kunnat göra – skrev han – är också<br />
allt som jag kunde göra försöka bevara deras minne eftersom de<br />
förtjänar det åt oss inte glömma dem ❖<br />
stwierdził po prostu siążka ta bardzo mnie poruszyła i uważam<br />
ją za mądrą i potr<strong>ze</strong>bną<br />
Na tlantydę można spojr<strong>ze</strong>ć także co chyba było autorowi<br />
najbliżs<strong>ze</strong> jak na przypowieść o pr<strong>ze</strong>szłości która nie chciała<br />
pr<strong>ze</strong>minąć która zawisła nad nami jak dym z krema<br />
toryjnych kominów i trwała tak pomimo a może właśnie dlatego<br />
że ją nie całkiem dostr<strong>ze</strong>żono siążka upomina się nie tylko o<br />
wyważony obraz okupacji i oddemonizowany konterfekt powojnia<br />
łówną jej troską jest pokazanie skomplikowanych żydowskich<br />
losów znalezienie należnego im w polskiej i europejskiej świado<br />
mości miejsca<br />
ó<strong>ze</strong>f ewandowski zmarł 17 listopada 2007 w ztokholmie<br />
iedy go spotkałem ostatni raz pr<strong>ze</strong>d śmiercią w jego mieszkaniu<br />
schorowany i osłabiony twierdził stanowczo — uż czas yłem<br />
dostatecznie długo <strong>ze</strong>go mogę domagać się więcej od życia<br />
ie był w tym ani odrobinę melodramatyczny ego stosunek do<br />
śmierci wypływał głównie z doświadc<strong>ze</strong>ń życiowych opisanych<br />
m in w tlandydzie idział jak wokół niego zapadał się<br />
świat ginęli ludzie pr<strong>ze</strong>żył śmierć członków rodziny zagładę<br />
żydowskich i polskich sąsiadów śmierć rosyjskich i niemieckich<br />
przyjaciół i wrogów ego ostatnia książka ę<strong>ze</strong>ł ztokholmski<br />
traktuje o garstce zwedów która odegrała ważną rolę w polskim<br />
ruchu oporu 1939–1942 le głębszym powodem jej napisania był<br />
olocaust isał we wstępie ależę do tych nielicznych którym<br />
udało się uniknąć agłady rawie cała moja rodzina prawie<br />
wszyscy przyjaciele z mojej młodości prawie całe moje środowisko<br />
zniknęło z powierzchni ziemi ja i kilka innych osób które<br />
pr<strong>ze</strong>żyły to wyjątek w statystyce iesentymentalny stosunek<br />
do śmierci nie ugasił zatem nigdy wielkiego żalu który z latami<br />
zamienił się w wewnętrzny obowią<strong>ze</strong>k wobec tych którzy wtedy<br />
zginęli inimum które powinienem był zrobić – pisał – ale także<br />
wszystko co mogłem zrobić próbowałem zachować ich pamieć<br />
gdyż na nią zasługują ie zapomnijmy ich ❖<br />
Janusz Korek<br />
doktor historii, politolog, pracuje w<br />
Södertörns Högskola.<br />
Historiker, politolog, forskar vid Södertörns<br />
Högskola.
życie codzienne i artystyczne Y vardag & kulturevenemang<br />
Artyści kontra naziści<br />
14 stycznia 2008 fundacja Cała Szwecja –<br />
Artyści kontra naziści rozdzieliła stypendia<br />
za rok 2007 osobom i organizacjom, które<br />
zwalczają nazizm. Stypendia zostały<br />
ufundowane w roku 2001, co zostało<br />
obwieszczone w czasie artystycznej gali<br />
w Globen. Inicjatorami akcji Artyści kontra<br />
naziści są Mikael Wiehe i Tomas Ledin.<br />
Łącznie rozdzielono 1,5 mln koron. Jedno<br />
z dwóch najwyższych stypendiów – po<br />
200 000 kr – otrzymało Międzynarodowe<br />
Forum Kultury z motywacją:<br />
MFK od początku swojego istnienia<br />
zwalczało postawy pogardy dla człowieka,<br />
rasizm, antysemityzm i ksenofobię<br />
i wspierało tolerancję, demokrację i<br />
prawa człowieka. MFK działa lokalnie<br />
i międzynarodowo, kształtuje opinię,<br />
bier<strong>ze</strong> udział w debatach, organizuje<br />
seminaria i konferencje, współpracuje <strong>ze</strong><br />
szkołami, uniwersytetami, organizacjami<br />
kulturalnymi oraz mediami. MFK<br />
organizuje również doroczny Festiwal<br />
Filmów Dokumentalnych „Człowiek w<br />
świecie”. Stypendium przyjął Leo Kantor,<br />
pr<strong>ze</strong>wodniczący MFK. ✸<br />
<br />
Artister mot nazister<br />
Stiftelsen Hela Sverige – Artister mot<br />
nazister har den 14 januari 2008 delat<br />
ut 2007 års stipendier till personer och<br />
organisationer som arbetar mot nazism.<br />
Stipendiet instiftades 2001 vid en artistgala<br />
i Globen och initiativtagare till Artister mot<br />
nazister är Mikael Wiehe och Tomas Ledin.<br />
Sammanlagt delades ut 1 500 000 kr.<br />
En av två högsta stipendier – på 200<br />
000 kr vardera – gick till Internationellt<br />
Kulturforum med motivering:<br />
IKF har sedan starten 1980 arbetat mot<br />
människoförakt, rasism, antisemitism<br />
och främlingsfientlighet med syfte att<br />
säkerställa tolerans, demokrati och<br />
alla människors lika värde. IKF arbetar<br />
lokalt och internationellt, för att påverka<br />
den allmänna opinionen, skapar<br />
debatter, arrangerar seminarier och<br />
konferenser samt arbetar med skolor,<br />
universitet, kulturorganisationer och<br />
massmedia. IKF anordnar också varje år<br />
Dokumentärfilmfestivalen “Människan i<br />
världen”. Stipendium togs emot av Leo<br />
Kantor, ordförande av IKF ✸<br />
Oni wspierali Solidarność<br />
S<strong>ze</strong>ściu mieszkańców Szwecji otrzymało w<br />
styczniu polskie odznac<strong>ze</strong>nia państwowe<br />
w podzięce za udział w akcji pomocy<br />
humanitarnej i za skierowanie do nas<strong>ze</strong>go<br />
kraju ponad 120 transportów odzieży,<br />
lekarstw, żywności, sprzętu medycznego,<br />
wyposażenia dla domów dziecka i<br />
ośrodków opieki.<br />
Odznac<strong>ze</strong>nia, przyznane pr<strong>ze</strong>z<br />
prezydenta RP, otrzymali: Mieczysław Nycz<br />
(Krzyż Oficerski Orderu Zasługi RP),<br />
Apolonia Högestätt (Krzyż Kawalerski<br />
Orderu Zasługi RP), Ellen Berglund, Lillemor<br />
Westlund, Monika Tucińska oraz Stefan<br />
Carlquist – Złote Krzyże Zasługi.<br />
Odznac<strong>ze</strong>nia wręczyli ambasador RP<br />
w Szwecji Michał Czyż i konsul generalny<br />
Radosław Wojciechowski.<br />
Odznac<strong>ze</strong>ni mieszkają w Södertälje,<br />
gdzie znajduje się siedziba koncernu<br />
Scania i największa wytwórnia ciężarówek<br />
tej marki. Właśnie wielkie, wypożyczane<br />
taniej Scanie pr<strong>ze</strong>woziły i wciąż pr<strong>ze</strong>wożą<br />
transporty wysyłane pr<strong>ze</strong>z komitet, którym<br />
kieruje Mieczysław Nycz.<br />
Początkowo organizacja, utworzona w<br />
1981 r., po wprowad<strong>ze</strong>niu stanu wojennego,<br />
nosiła nazwę Komitet Wsparcia<br />
”Solidarności”, by po roku 1989 zmienić ją<br />
na Komitet Solidarności z Polską.<br />
W czasie uroczystości konsul gen. RP<br />
powiedział:<br />
Odznac<strong>ze</strong>nia, które dzisiaj przyznajemy<br />
należy rozumieć jako symboliczne<br />
uznanie wsparcia, jakie całe szwedzkie<br />
społec<strong>ze</strong>ństwo udzielało Polsce w<br />
trudnych latach. Dziękujemy, że nigdy nie<br />
zwątpiliście, że siły polskiej demokracji i<br />
europejskich wartości w końcu zwyciężą<br />
– nawet w najmroczniejszych czasach – i<br />
że demokratyczna opozycja w Polsce dała<br />
swój trwały wkład we współc<strong>ze</strong>sną historię<br />
Europy. ✸
życie codzienne i artystyczne Y vardag & kulturevenemang<br />
De hjälpte Solidaritet<br />
I januari i år tilldelades sex svenska invånare<br />
utmärkelser från polska staten som tack<br />
för sina insatser i humanitära hjälpaktioner<br />
och hjälpsändningar till vårt land. Över<br />
120 transporter med kläder, mediciner,<br />
livsmedel, medicinsk- och sjukhusutrustning,<br />
inventarier- och utrustning för<br />
barnhem och socialvårdsenheter har gått<br />
iväg. Utmärkelserna delas ut av republiken<br />
Polens president och erhölls av: Mieczysław<br />
Nycz (Officerskorset av Republiken Polens<br />
förtjänstorden) Apolonia Högestätt<br />
(Riddarkorset av Republiken Polens<br />
förtjänstorden) Ellen Berglund, Lillemor<br />
Westlund, Monika Tucińska och Stefan<br />
Carlqvist (Förtjänstkorset i guld).<br />
Utmärkelserna överlämnades av Polens<br />
ambassadör i Sverige, Michał Czyż, och<br />
generalkonsulen Radosław Wojciechowski.<br />
De sex bor i Södertälje, där Scaniakoncernens<br />
huvudkontor samt dess största<br />
produktionsanläggning av lastbilar ligger.<br />
Det är just dessa stora scaniabilar, hyrda<br />
till ett billigare pris, som kör sändningarna<br />
från kommittéen, i vilken Mieczysław<br />
Nycz är ordförande. Komittén bildades<br />
efter att krigstillståndet infördes 1981 och<br />
hette till en början Kommittén till stöd för<br />
”Solidaritet”, men ändrade efter 1989 namn<br />
till Kommittén Polen Solidaritet.<br />
Under ceremonin sade Polens generalkonsul<br />
Radosław Wojciechowski:<br />
Utmärkelserna som delas ut idag bör<br />
ses som en symbol för hela det svenska<br />
samhällets stöd till Polen under de svåra<br />
åren. Tack för att ni aldrig tvivlade på att<br />
den polska demokratiska kulturens starka<br />
krafter och europeiska värderingar skulle<br />
segra till slut, inte ens när det såg som<br />
mörkast ut, och att den demokratiska<br />
oppositionen i Polen har givit ett<br />
bestående bidrag till Europas moderna<br />
historia. ✸
Nanas krönika<br />
Nanafelieton<br />
nowu utin w telewizji zwedzkie media codziennie infor<br />
mują o rosyjskich wyborach ale kiedy migają obrazy prezy<br />
denta nie myślę o polityce ale o ludziach yślami wra<br />
cam do pewnego szarego wiosennego dnia w <strong>ze</strong>szłym roku<br />
estem na pr<strong>ze</strong>dmieściu arszawy dwie autobusowe pr<strong>ze</strong>siadki<br />
i przystanek końcowy dzielą mnie od dworca entralnego toję<br />
pr<strong>ze</strong>d budynkiem i gdyby nie te wszystkie anteny satelitarne budy<br />
nek wyglądałby jak pr<strong>ze</strong>ciętny polski blok mieszkalny le na pod<br />
wórku stoją ludzie i cicho rozmawiają w języku niezrozumiałym<br />
dla większości olaków do głównych drzwi ktoś przykleił port<br />
ret człowieka który również jest nieznany większości ludzi tu<br />
w arszawie<br />
złowiek z portretu nazywa się heikh bdulalim i jest prezy<br />
dentem samozwańc<strong>ze</strong>j republiki <strong>ze</strong>c<strong>ze</strong>nii udynek to ośrodek<br />
dla uchodźców i dom dla około 300 <strong>ze</strong>c<strong>ze</strong>nów zmuszonych do<br />
ucieczki <strong>ze</strong> swojej ojczyzny jako że <strong>ze</strong>c<strong>ze</strong>nia od roku 1994 pr<strong>ze</strong><br />
szła dwie długie wojny domowe ej ostatniej co zaczęła się w 1999r<br />
nie widać końca<br />
środek jest jak małe c<strong>ze</strong>c<strong>ze</strong>ńskie osiedle iekawe dzieci bawią<br />
się na klatce schodowej starsi oglądają telewizję we wspólnej<br />
świetlicy a młodzież stoi grupkami pr<strong>ze</strong>d domem albo na długich<br />
wąskich korytarzach które są pełne butów uty stoją ustawione<br />
porządnie w rządki pr<strong>ze</strong>d każdym pokojem ażda rodzina miesz<br />
ka w swoim pokoju i dzieli z innymi wspólne kuchnię łazienkę<br />
i świetlicę<br />
edne drzwi otwierają się i mran 43 lata wychodzi zza c<strong>ze</strong>r<br />
wonej aksamitnej kotary a kotarą jest dom pokój mniej więcej<br />
cztery na pięć metrów mran prosi nas by usiąść na jednym<br />
z dwóch łóżek albo na jednym z dwóch foteli a jego żona atima<br />
42 lata zaczyna robić herbatę<br />
okój jest ozdobiony oszczędnie odłogę pokrywa duży dywan<br />
białe rolety i pomarańczowa tkanina zasłaniają widok na ulicę ale<br />
jednoc<strong>ze</strong>śnie por<strong>ze</strong>puszczają trochę światła <strong>ze</strong>rwone plastikowe<br />
pelargonie wyrwane kartki z kolorowego magazynu spr<strong>ze</strong>d dwóch<br />
lat ulia oberts i fotomodelki uśmiechają się <strong>ze</strong> ścian a ścianie były<br />
c<strong>ze</strong>c<strong>ze</strong>ński prezydent zabity pr<strong>ze</strong>z rosyjski oddział antyterrorystyczny<br />
w 2004 starannie namalowany pr<strong>ze</strong>z bratanka mrana ekoracja<br />
z ylwestra 2005 i zwierzątkazabawki posadzone w rządku na<br />
półce est też stary magnetofon trochę naczyń i czajnik elektryczny<br />
odtwarzacz dvd i rodzina oglądająca ra<strong>ze</strong>m rosyjską telewizję<br />
Putin w telewizji Putin på teve<br />
utin är på teve igen venska medier rapporterar dagligen om<br />
det ryska valet men när tevebilderna på presidenten flimrar<br />
förbi tänker jag inte på politik utan på människor ina<br />
tankar tar mig tillbaka i tiden till en grå vårdag förra året<br />
ag befinner mig i en förort till arszawa två bussbyten och en<br />
ändhållplats bort från centralstationen ag står framför en bygg<br />
nad och om det inte var för alla sattelitantenner ser byggnaden ut<br />
som vilket polskt lägenhetshus som helst en på bakgården står<br />
människor och småpratar med varandra på ett språk som är okänt<br />
för de flesta polacker ch på dörren till huvudingången har en<br />
bild tejpats upp – en bild av en man som också är okänd för de<br />
flesta här i arszawa<br />
annen på bilden heter heikh bdulalim och är president i<br />
den ryska delrepubliken och självutropade republiken jetjenien<br />
yggnaden är en flyktingförläggning och hem till ungefär 300<br />
tjetjener som har tvingats att fly sitt hemland då jetjenien sedan<br />
1994 har haft två långa inbördeskrig et senaste som startade<br />
1999 kan ingen se slutet på<br />
örläggningen är som ett litet tjetjenskt samhälle yfikna barn<br />
leker i trappuppgången de äldre ser på teve i förläggningens ge<br />
mensamma vardagsrum och ungdomar står och hänger i klungor<br />
antingen utanför byggnaden eller i de långa och smala korridorerna<br />
som är fulla av skor korna står prydligt uppradade utanför varje<br />
hem arje familj i huset bor i varsitt korridorrum och delar utrym<br />
men som kök badrum och vardagsrum<br />
n dörr öppnas och mran 43 kliver fram bakom ett rött sam<br />
metsdraperi akom det röda finns hemmet ett rum på ungefär<br />
fyra gånger fem meter an välkomnar oss in att sitta på en av de<br />
två sängarna eller en av de två fåtöljerna medan hans fru atima<br />
42 börjar koka te<br />
ummet är sparsamt dekorerat n stor matta täcker golvet vita<br />
spetsgardiner och organget tyg döljer utsikten mot gatan men tillåter<br />
samtidigt lite ljus att komma in öda plastpelargoner utrivna sidor<br />
från två år gamla damtidningar och ulia oberts och andra fotomo<br />
deller ler från väggarna n väggmålning av den före detta tjetjenska<br />
presidenten som dödades av ryska trupper på antiterroristiskt upp<br />
drag 2004 – noggrant målad av mrans brorson ekoration från<br />
nyårsafton 2005 och gosedjur som sitter uppradade på en hylla är<br />
finns också en gammal bandspelare lite porslin och en vattenkokare<br />
en dvdspelare och en familj som ser på rysk teve tillsammans
atima vill visa bilder från förr emesterbilder från oskva<br />
solsken i roznyj innan bomberna började falla deras ortonåriga<br />
dotter lza som barn eras två hundar som de var tvungna att<br />
lämna kvar släkt vänner och bekanta et är atimas syster som<br />
har skickat bilderna själva kunde de inte ta med sig något eftersom<br />
de lämnade sitt hem mitt i natten<br />
ennes man sätter sig ner med oss atima förklarar att mran<br />
blev tillfångatagen och förhörd av ryssarna tt den posttrauma<br />
tiska stressen gett honom två hjärtattacker och att en av anledning<br />
arna till att de flydde ifrån jetjenien var att mran inte kunde få<br />
någon hjälp på de tjetjenska sjukhusen<br />
e tar fram ett magasin från the olishhechen ommittee<br />
fyllt av bilder med sönderskjuta människor änniskor som blir<br />
släpade bakom militära fordon ilder av barn vuxna och gamla<br />
kvinnor och män öda skadade och torterade jetjenska barn<br />
som har tillverkat leksaksvapen av gamla brädbitar och leker att<br />
de dödar ryssar<br />
– itta äger atima<br />
– itta titta titta utbrister hon och bläddrar varsamt framåt i<br />
magasinet<br />
– itta yska bomber raketer off<br />
mran blev också torterad tio dagar hölls han fången av ryska<br />
soldater bakbunden i en grop i marken med gevärspipor pekande<br />
emot honom an visar sina handleder och pekar på långa och<br />
fula ärr<br />
– itta<br />
et var tortyren som fick dem att bestämma sig för att lämna<br />
jetjenien et tog dem fem dagar att resa från hemmet i den tje<br />
tjenska huvudstaden roznyj till arszawa e åkte med bussar<br />
och tåg och fick betala 500 amerikanska dollar per familjemedlem<br />
för att få utresetillstånd ill vem de betalade berättar de inte<br />
etta var inte första gången som de varit tvungna att fly famil<br />
jealbumet finns också bilder från tiden i det tjetjenska flyktingläger<br />
där de levde i fyra år under det så kallade första tjetjenska kriget<br />
nnan de tjetjenska krigen hade de ett ganska vanligt liv mran<br />
jobbade som chaufför atima som sömmerska atima har köpt<br />
atima pokazuje zdjęcia z dawnych czasów akacyjne zdjęcia<br />
z oskwy słoneczny dzień w roznym zanim zaczęły spadać<br />
bomby czternastoletnia dzisiaj córka lza jako małe dziecko wa<br />
psy które zmus<strong>ze</strong>ni byli zostawić krewni przyjaciele i znajomi<br />
djęcia przysłała siostra atimy sami nie mogli nic<strong>ze</strong>go <strong>ze</strong> sobą<br />
zabrać bo opuścili swój dom w środku nocy<br />
ej mąż siada obok nas atima opowiada że mran trafił do<br />
niewoli i był pr<strong>ze</strong>słuchiwany pr<strong>ze</strong>z osjan że postraumatyczny<br />
stress przyniósł mu już dwa ataki serca i że jednym z powodów<br />
ucieczki z <strong>ze</strong>c<strong>ze</strong>nii było to że w c<strong>ze</strong>c<strong>ze</strong>ńskich szpitalach nie mógł<br />
otrzymać żadnej pomocy<br />
yciągają biuletyn omitetu olskoc<strong>ze</strong>c<strong>ze</strong>ńskiego pełen zdjęć<br />
postr<strong>ze</strong>lanych ludzi udzi którzy byli ciągnięci za wojskowym<br />
pojazdem djęć dzieci dorosłych i starych kobiet i mężczyzn<br />
abitych rannych torturowanych <strong>ze</strong>c<strong>ze</strong>ńskich dzieci które ule<br />
piły sobie karabiny z chleba i bawią się że zabijają osjan<br />
– obacz mówi atima<br />
– obacz zobacz zobacz wybucha i kartkuje ostrożnie<br />
magazyn<br />
– obacz osyjskie bomby rakiety uch<br />
mran też był torturowany ziesięć dni był rosyjskim jeńcem<br />
z rękami związanymi z tyłu w ziemnej jamie z wycelowanymi<br />
w siebie lufami okazuje swoje pr<strong>ze</strong>guby i wskazuje podłużne<br />
szpetne blizny<br />
– opatrz<br />
łaśnie tortury sprawiły że zdecydowali się opuścić <strong>ze</strong>c<strong>ze</strong>nię<br />
ajęło im pięć dni pr<strong>ze</strong>dostanie się z domu w c<strong>ze</strong>c<strong>ze</strong>ńskiej stolicy<br />
roznym do arszawy echali autobusami i pociągiem i musieli<br />
zapłacić dolarów za każdego członka rodziny za pozwolenie<br />
na wyjazd omu musieli zapłacić – nie mówią<br />
o nie był pierwszy raz kiedy zostali zmus<strong>ze</strong>ni do ucieczki<br />
rodzinnym albumie są zdjęcia z c<strong>ze</strong>c<strong>ze</strong>ńskiego obozu dla<br />
uchodźców w którym mieszkali cztery lata podczas tzw pierws<strong>ze</strong>j<br />
wojny c<strong>ze</strong>c<strong>ze</strong>ńskiej r<strong>ze</strong>d c<strong>ze</strong>c<strong>ze</strong>ńskimi wojnami mieli zupełnie<br />
zwykłe życie mran pracował jako szofer atima jako krawcowa<br />
atima kupiła nową maszynę do szycia którą czsami wyciąga ale
42<br />
Nanas krönika<br />
Nanafelieton<br />
najczęściej siedzą i c<strong>ze</strong>kają <strong>ze</strong>kają na list<br />
od polskich władz czy dostaną azyl czy<br />
nie<br />
mran jak dotąd małomówny zaczyna<br />
mówić<br />
– eśli wyślą mnie spowrotem zginę<br />
wybucha<br />
– le ciągnie jeśli będziemy mogli zos<br />
tać to i tak nie dostaniemy żadnej pracy ie<br />
mamy żadnej przyszłości<br />
nie mogą wrócić do domu<br />
– ie ma żadnego domu mówi atima<br />
– am tylko nadzieję że możemy mieć<br />
normalne życie e lza będzie mogła stu<br />
diować mówi mran<br />
lza która siedziała cicho na łóżku i ba<br />
wiła się różową świnkąskarbonką uśmiecha<br />
się i podnosi nastrój<br />
– hcę być lekarką lbo pracować z pie<br />
niędzmi i być bogatą<br />
edług omisji praw człowieka aro<br />
dów jednoczonych unchr w 2006 r ubie<br />
gało się o azyl w olsce 4430 ludzi tego<br />
90% to <strong>ze</strong>c<strong>ze</strong>ni ylko 422 otrzymało sta<br />
tus uchodźcy 2047 osób mogło z powodu<br />
niepokojów w swoim kraju zostać jeszc<strong>ze</strong><br />
rok 1138 osób otrzymało odmowę niej<br />
więcej połowa uchodźców zniknęła<br />
iedy pr<strong>ze</strong>pływają migające telewizyjne<br />
obrazki z utinem nie zastanawiam się jak<br />
pójdzie w rosyjskich wyborach astanawiam<br />
się co się stanie z mranem atimą lzą<br />
i innymi z ośrodka dla uchodźców w ar<br />
szawie ❖<br />
Nana Håkansson mieszka w Göteborgu.<br />
Pracuje w Szwedzkim Radiu i pis<strong>ze</strong> jako<br />
frilanser.<br />
en ny symaskin som hon tar fram ibland<br />
men mest sitter de och väntar äntar på<br />
brevet från de polska myndigheterna med<br />
beskedet om de får asyl eller inte<br />
mran som varit fåordig fram tills nu<br />
börjar prata<br />
– m de skickar tillbaka mig kommer jag<br />
att dö utbrister han<br />
– en fortsätter han m vi får stanna<br />
så kommer vi ändå inte att få jobb i har<br />
ingen framtid<br />
ch de kan inte återvända hem<br />
– et finns inget hem säger atima<br />
– ag hoppas bara att vi kan få ett normalt<br />
liv tt lza får studera säger mran<br />
lza som har suttit tyst på en av sängarna<br />
och lekt med sin rosa spargris ler nu och<br />
höjer stämman<br />
– ag vill bli doktor ller jobba med<br />
pengar och bli rik<br />
nligt fns ommission for mänskliga<br />
rättigheter unchr sökte 4430 människor<br />
asyl i olen 2006 v dessa var cirka 90 pro<br />
cent tjetjener ndast 422 fick flygtingsta<br />
tus 2047 fick på grund av oroligheterna i<br />
sina hemländer stanna ytterligare ett år<br />
1138 fick avslag ngefär hälften av flyk<br />
tingarna försvann<br />
är tevebilderna på utin fladdrar förbi<br />
undrar jag inte hur det ska gå i det ryska<br />
valet ag undrar hur det går för mran<br />
atima lza och de andra på flyktingför<br />
läggningen i arszawa ❖<br />
Nana Håkansson bor i Göteborg. Jobbar<br />
på Sveriges Radio och som skrivande<br />
frilansjournalist.<br />
<strong>Suecia</strong> <strong>Polonia</strong><br />
nr 1(22)/2008<br />
”<strong>Suecia</strong> <strong>Polonia</strong>” utges av Föreningen Forum<br />
<strong>Suecia</strong>-<strong>Polonia</strong>/„<strong>Suecia</strong> <strong>Polonia</strong>” jest pismem<br />
wydawanym pr<strong>ze</strong>z Stowarzys<strong>ze</strong>nie Forum<br />
<strong>Suecia</strong>-<strong>Polonia</strong><br />
Ansvarig utgivare/ Wydawca odpowiedzialny:<br />
Zbigniew Bidakowski<br />
Redaktör/Redaktor:<br />
Zbigniew Bidakowski<br />
Översättning/Tłumac<strong>ze</strong>nia: Jarema<br />
Bielawski, Julian Birbrajer, Agnes Franzén,<br />
Lennart Ilke, Lisa Mendoza Åsberg,<br />
Grafisk form/Opracowanie graficzne:<br />
Anna Bidakowska.<br />
Foto: Anna Bidakowska,<br />
Leo Kantor, Ignacy Skwarcan<br />
Adress/Adres:”<strong>Suecia</strong> <strong>Polonia</strong>”,<br />
Himlabacken 8, 170 78 Solna<br />
Tel/fax:+46-(0)8-85 72 62,<br />
+46-(0)704 868 225<br />
e-mail:<br />
info@sueciapolnia.se<br />
Alla inbetalningar till Postgiro/<br />
Wszystkie wpłaty na Postgiro:<br />
194 626-8<br />
Föreningen Forum <strong>Suecia</strong>-<strong>Polonia</strong><br />
Redaktionen tar inget ansvar för innehåll<br />
i annonser, återsänder inte obeställd<br />
materiall och har inga möjligheter att svara<br />
på alla insända brev. Vi förbehåller oss<br />
rätter att förkorta och redigera texter samt<br />
ändra rubriker/ Redakcja nie odpowiada<br />
za treść ogłos<strong>ze</strong>ń, nie zwraca materiałów<br />
nie zamówionych i nie ma możliwości<br />
odpowiadania na wszystkie nadsyłane listy.<br />
Zastr<strong>ze</strong>gamy sobie prawo skracania i adiustacji<br />
tekstów oraz zmiany ich tytułów.<br />
ISSN 1651-0658<br />
redaktionsrådet/rada redakcyjna:<br />
ordförande/pr<strong>ze</strong>wodniczący:<br />
leo kantor, publicist, ordförande<br />
i internationellt kulturforum i<br />
sverige/ publicysta, pr<strong>ze</strong>wodniczący<br />
międzynarodowego forum kultury w<br />
szwecji<br />
ledamöter/członkowie:<br />
kjell albin abrahamson, publicist och<br />
författare, utrikeskorrespondent<br />
för sveriges radio i warszawa, wien<br />
och moskva/publicysta i pisarz,<br />
korespondent szwedzkiego radia<br />
w warszawie, wiedniu i moskwie<br />
piotr cegielski, journalist och f.d<br />
direktör för polska institutet i<br />
stockholm/ dziennikarz, były dyrektor<br />
instytutu polskiego w sztokholmie<br />
katarzyna janowska, journalist<br />
vid veckotidningen polityka,<br />
programledare i polsk tv/dziennikarka<br />
tygodnika „polityka” i tvp<br />
jó<strong>ze</strong>f lewandowski, professor i historia,<br />
författare/profesor historii, pisarz<br />
anna m. packalén, professor i polska vid<br />
uppsala universitet/ profesor filologii<br />
polskiej uniwersytetu w uppsali
42<br />
Nanas krönika<br />
Nanafelieton<br />
najczęściej siedzą i c<strong>ze</strong>kają <strong>ze</strong>kają na list<br />
od polskich władz czy dostaną azyl czy<br />
nie<br />
mran jak dotąd małomówny zaczyna<br />
mówić<br />
– eśli wyślą mnie spowrotem zginę<br />
wybucha<br />
– le ciągnie jeśli będziemy mogli zos<br />
tać to i tak nie dostaniemy żadnej pracy ie<br />
mamy żadnej przyszłości<br />
nie mogą wrócić do domu<br />
– ie ma żadnego domu mówi atima<br />
– am tylko nadzieję że możemy mieć<br />
normalne życie e lza będzie mogła stu<br />
diować mówi mran<br />
lza która siedziała cicho na łóżku i ba<br />
wiła się różową świnkąskarbonką uśmiecha<br />
się i podnosi nastrój<br />
– hcę być lekarką lbo pracować z pie<br />
niędzmi i być bogatą<br />
edług omisji praw człowieka aro<br />
dów jednoczonych unchr w 2006 r ubie<br />
gało się o azyl w olsce 4430 ludzi tego<br />
90% to <strong>ze</strong>c<strong>ze</strong>ni ylko 422 otrzymało sta<br />
tus uchodźcy 2047 osób mogło z powodu<br />
niepokojów w swoim kraju zostać jeszc<strong>ze</strong><br />
rok 1138 osób otrzymało odmowę niej<br />
więcej połowa uchodźców zniknęła<br />
iedy pr<strong>ze</strong>pływają migające telewizyjne<br />
obrazki z utinem nie zastanawiam się jak<br />
pójdzie w rosyjskich wyborach astanawiam<br />
się co się stanie z mranem atimą lzą<br />
i innymi z ośrodka dla uchodźców w ar<br />
szawie ❖<br />
Nana Håkansson mieszka w Göteborgu.<br />
Pracuje w Szwedzkim Radiu i pis<strong>ze</strong> jako<br />
frilanser.<br />
en ny symaskin som hon tar fram ibland<br />
men mest sitter de och väntar äntar på<br />
brevet från de polska myndigheterna med<br />
beskedet om de får asyl eller inte<br />
mran som varit fåordig fram tills nu<br />
börjar prata<br />
– m de skickar tillbaka mig kommer jag<br />
att dö utbrister han<br />
– en fortsätter han m vi får stanna<br />
så kommer vi ändå inte att få jobb i har<br />
ingen framtid<br />
ch de kan inte återvända hem<br />
– et finns inget hem säger atima<br />
– ag hoppas bara att vi kan få ett normalt<br />
liv tt lza får studera säger mran<br />
lza som har suttit tyst på en av sängarna<br />
och lekt med sin rosa spargris ler nu och<br />
höjer stämman<br />
– ag vill bli doktor ller jobba med<br />
pengar och bli rik<br />
nligt fns ommission for mänskliga<br />
rättigheter unchr sökte 4430 människor<br />
asyl i olen 2006 v dessa var cirka 90 pro<br />
cent tjetjener ndast 422 fick flygtingsta<br />
tus 2047 fick på grund av oroligheterna i<br />
sina hemländer stanna ytterligare ett år<br />
1138 fick avslag ngefär hälften av flyk<br />
tingarna försvann<br />
är tevebilderna på utin fladdrar förbi<br />
undrar jag inte hur det ska gå i det ryska<br />
valet ag undrar hur det går för mran<br />
atima lza och de andra på flyktingför<br />
läggningen i arszawa ❖<br />
Nana Håkansson bor i Göteborg. Jobbar<br />
på Sveriges Radio och som skrivande<br />
frilansjournalist.<br />
<strong>Suecia</strong> <strong>Polonia</strong><br />
nr 1(22)/2008<br />
”<strong>Suecia</strong> <strong>Polonia</strong>” utges av Föreningen Forum<br />
<strong>Suecia</strong>-<strong>Polonia</strong>/„<strong>Suecia</strong> <strong>Polonia</strong>” jest pismem<br />
wydawanym pr<strong>ze</strong>z Stowarzys<strong>ze</strong>nie Forum<br />
<strong>Suecia</strong>-<strong>Polonia</strong><br />
Ansvarig utgivare/ Wydawca odpowiedzialny:<br />
Zbigniew Bidakowski<br />
Redaktör/Redaktor:<br />
Zbigniew Bidakowski<br />
Översättning/Tłumac<strong>ze</strong>nia: Jarema<br />
Bielawski, Julian Birbrajer, Agnes Franzén,<br />
Lennart Ilke, Lisa Mendoza Åsberg,<br />
Grafisk form/Opracowanie graficzne:<br />
Anna Bidakowska.<br />
Foto: Anna Bidakowska,<br />
Leo Kantor, Ignacy Skwarcan<br />
Adress/Adres:”<strong>Suecia</strong> <strong>Polonia</strong>”,<br />
Himlabacken 8, 170 78 Solna<br />
Tel/fax:+46-(0)8-85 72 62,<br />
+46-(0)704 868 225<br />
e-mail:<br />
info@sueciapolnia.se<br />
Alla inbetalningar till Postgiro/<br />
Wszystkie wpłaty na Postgiro:<br />
194 626-8<br />
Föreningen Forum <strong>Suecia</strong>-<strong>Polonia</strong><br />
Redaktionen tar inget ansvar för innehåll<br />
i annonser, återsänder inte obeställd<br />
materiall och har inga möjligheter att svara<br />
på alla insända brev. Vi förbehåller oss<br />
rätter att förkorta och redigera texter samt<br />
ändra rubriker/ Redakcja nie odpowiada<br />
za treść ogłos<strong>ze</strong>ń, nie zwraca materiałów<br />
nie zamówionych i nie ma możliwości<br />
odpowiadania na wszystkie nadsyłane listy.<br />
Zastr<strong>ze</strong>gamy sobie prawo skracania i adiustacji<br />
tekstów oraz zmiany ich tytułów.<br />
ISSN 1651-0658<br />
redaktionsrådet/rada redakcyjna:<br />
ordförande/pr<strong>ze</strong>wodniczący:<br />
leo kantor, publicist, ordförande<br />
i internationellt kulturforum i<br />
sverige/ publicysta, pr<strong>ze</strong>wodniczący<br />
międzynarodowego forum kultury w<br />
szwecji<br />
ledamöter/członkowie:<br />
kjell albin abrahamson, publicist och<br />
författare, utrikeskorrespondent<br />
för sveriges radio i warszawa, wien<br />
och moskva/publicysta i pisarz,<br />
korespondent szwedzkiego radia<br />
w warszawie, wiedniu i moskwie<br />
piotr cegielski, journalist och f.d<br />
direktör för polska institutet i<br />
stockholm/ dziennikarz, były dyrektor<br />
instytutu polskiego w sztokholmie<br />
katarzyna janowska, journalist<br />
vid veckotidningen polityka,<br />
programledare i polsk tv/dziennikarka<br />
tygodnika „polityka” i tvp<br />
jó<strong>ze</strong>f lewandowski, professor i historia,<br />
författare/profesor historii, pisarz<br />
anna m. packalén, professor i polska vid<br />
uppsala universitet/ profesor filologii<br />
polskiej uniwersytetu w uppsali
Change language