Världen som Miłosz levde i Świat, w którym żył ... - Suecia Polonia

1 

N≗1(35) 2011 

årgång/rok X 

pris: 26,50 SEK 

Polonia 

för kultur och information | kwartalnik kulturalno-informacyjny 

Sueciatidskriften 

Världen som Miłosz levde i 

Świat, w którym żył Miłosz 

Saligförklaringen av Johannes Paulus II 

Beatyfikacja Jana Pawła II 

Ett störtflod av kärlek 

Potop uczuć

Andrzej i Kajetan D∏u˝niewscy ...chess..., 2009 

2009-2010 ARTISTS: 

STANIS¸AW ANDRZEJEWSKI 

MARCIN BERDYSZAK 

DOROTA CHILI¡SKA 

ANNA CISZEK 

MARK CLARE 

ANDRZEJ I KAJETAN D¸U˚NIEWSCY 

JACEK DYRZY¡SKI 

ARKADIUSZ KARAPUDA 

MIECZYS¸AW KNUT 

RYSZARD ¸UGOWSKI 

JOANNA MILEWICZ 

JULIA MOSTOWSKA 

ELIZA NADULSKA 

JAROS¸AW PERSZKO 

JAN PIENIÑ˚EK 

DOROTA PIETRASZKIEWICZ 

JÓZEF ˚UK PIWKOWSKI 

JAN VAN DER POL 

ELIZA PROSZCZUK 

IGOR PRZYBYLSKI 

GRZEGORZ ROGALA 

¸UKASZ RUDNICKI 

PIOTR SAKOWSKI 

DARIUSZ SKWARCAN 

ANDRZEJ SYSKA 

WOJCIECH WIERZBICKI 

TOMASZ WILMA¡SKI 

EDYTA WOLSKA 

ERNEST ZAWADA 

AGATA ZBYLUT 

TOMASZ ZYGMONT 

XX1Gallery, 36 Jana Paw∏a II Av., 00-141 Warsaw, Poland, +48 22 620 78 72, www.galeriaxx1.pl, xx1@mckis.waw.pl 

Patron medialny

Otchłanie duszy 

Nawet wówczas, gdy artysta zanurza się w najmroczniejszych 

otchłaniach duszy, lub opisuje najbardziej wstrząsające przejawy 

zła, staje się w pewien sposób wyrazicielem powszechnego oczekiwania 

na odkupienie. 

Katastrofa w poezji i sztuce chrześcijańskiej zawsze spełnia tę 

samą funkcję – pozwala nam przyjąć ten świat nie w imię jego 

porządku, skoro ten został zakłócony, ale w imię nadziei, że, jak 

w Kabale, nastąpi tikkun, powrót do ładu. 

Pierwsza wypowiedź to słowa papieża Jana Pawła II a druga, podobnej 

treści, co pierwsza, choć wyrażona innymi słowy, została 

wzięta z eseju Czesława Miłosza Ziemia Ulro. Oba teksty przeczytają 

Państwo w tym numerze. 

W tym roku mija setna rocznica urodzin Czesława Miłosza, wybitnego 

polskiego poety i pisarza, który trafił do szerszych kręgów czytelniczych 

w Polsce dzięki decyzji szwedzkiej Akademii przyznającej 

mu, w 1980 roku, gdy w Polsce trwał festiwal Solidarności, nagrodę 

Nobla w dziedzinie literatury. Do tego czasu Miłosz był wydawany 

w Polsce tylko w tzw. drugim obiegu, czyli w wydawnictwach podziemnych. 

Po Noblu rządzący komuniści nie mogli dłużej udawać, 

że nie ma takiego poety. Na rynku pojawiły się poezje i tomy esejów w 

masowych nakładach. Pojawił się po trzydziestu latach nieobecności 

w Polsce i sam poeta – entuzjastycznie witany przez rodaków na 

spotkaniach autorskich, na które przychodziło tysiące osób, i które 

stawały się antykomunistycznymi demonstracjami. ☛ cd. str. 5 

Själens avgrunder 

Till och med när konstnären stiger ner i själens mörkaste avgrunder 

eller berättar om den mest omskakande ondskan, uttrycker 

han på ett sätt den allmänna väntan på återlösning. 

Katastrofen i den kristna poesin och konsten fyller alltid samma 

funktion. Den låter oss acceptera världen inte på grund av dess 

ordning, eftersom den rubbats, men på grund av hoppet att, 

liksom i kabbalan, tikkun ska inträda, att ordning åter ska 

uppstå. 

Den första formuleringen är påven Johannes Paulus II:s ord medan 

den andra, med liknande innebörd om än annorlunda uttryckt, 

kommer från Czesław Miłoszs essä Landet Ulro. Båda texter kan läsas 

i detta nummer. 

I år infaller hundraårsdagen av Czesław Miłoszs födelse. Denne 

framstående poet och författare nådde Polens breda läsekretsar tack 

vare Svenska Akademiens beslut att mitt i den pågående polska Solidaritetsfestivalen 

tilldela honom 1980 års Nobelpris i litteratur. Innan 

dess kunde hans verk komma ut i Polen endast inom det så kallade andra 

omloppet, vilket var den polska benämningen för samizdat. Efter 

Nobelpriset kunde de styrande kommunisterna inte längre låtsas som 

om någon sådan poet inte existerade. Dikterna och essäsamlingarna 

dök upp på marknaden i massupplagor. Även poeten själv dök upp 

efter trettio års frånvaro och bemöttes entusiastiskt av sina landsmän 

vid författarträffar som attraherade tusentals åhörare och förvandlades 

till antikommunistiska demonstrationer. ☛ fort.sid. 5 

Stanisław 

Rodziński 

De profundis, 

1982, 

olej na płótnie/ 

olja på duk,

Suecia Polonia 1/2011 

Innehåll / Spis treści 

6 Världen som Miłosz levde i | Zbigniew Bidakowski 

Świat, w którym żył Miłosz | Zbigniew Bidakowski 

12 

17 

20 

24 

28 

36 

S. Rodziński, Ukrzyżowanie/ 

Korsfästelse, pastel/pastell 

”Kristendomens apologi skulle kunna stödjas på endast två argument: helgonen som 

kyrkan har fått att träda fram, och konsten som växer ur dess inre. En teolog som inte 

älskar konst kan vara farlig.” Läs sid. 12 

„Apologia chrześcijaństwa mogłaby oprzeć się tylko na dwóch argumentach: Świętych, 

których wyłonił Kościół, i Sztuce, która wyrasta z jego wnętrza. Teolog, który nie kocha 

sztuki, może być niebezpieczny.” Zob. str. 12 

Ett skapande som tjänar | Stanisław Rodziński 

Posługa twórczości | Stanisław Rodziński 

En störtflod av kärlek | Justyna Machałowska 

Potop uczuć | Justyna Machałowska 

Nära huden | Danka Jaworska − målningar, Dana Rechowicz − dikter 

Blisko ciała | Danka Jaworska − malarstwo, Dana Rechowicz − wiersze 

Mannen som lurade ödet (del 3) | Jozef Baran 

Człowiek, który oszukał los (część 3) | Jozef Baran 

Vardag & kulturevenemang bl a om Förintelsens tredje fas, Ludomir Garczyński-Gąssowski om Andrzej Nils Uggla 

Życie codzienne i artystyczne m. in o Trzecia faza holocaustu, Ludomir Garczyński-Gąssowski o Andrzeju Nilsie Uggli 

Nanas krönika | Nana Håkansson 

Nanafelieton | Nana Håkansson 

Omslagsfoto/Okładka: Stanisław Rodziński, Osiodłany/Sadlad 1977, gwasz/gouache 

med stöd från 

Prenumeration / Prenumerata 

Vill du prenumerera på de följande 4 numren av Suecia Polonia så sätt in 100 SEK på plusgiro 194626-8. 

Glöm inte ange namn och adress på inbetalnigskortet. 

Jeśli chcesz zaprenumerować kolejne 4 numery Suecii Polonii wpłać 100 SEK na plusgiro 194626-8. 

Nie zapomnij podać imienia, nazwiska i adresu.

Krakowski Rynek, kwiecień 2011/Krakow, april 2011 

Czy Miłosz był kolejnym orężem antykomunistycznym, jaki Zachód 

wymyślił, by wspomóc polską opozycję antykomunistyczną 

w demontażu systemu i, tym samym, osłabić Moskwę? Takie pytanie, 

brzmiące jak najdziksza spiskowa teoria, stawiali sobie ludzie w Polsce od 

razu po przyznaniu nagrody Nobla. Zwłaszcza że: dwa lata wcześniej, 

w 1978 roku, po raz pierwszy w dziejach, głową kościoła katolickiego 

został wybrany Polak, metropolita krakowski Wojtyła, który, jako 

papież, przybrał imię Jan Paweł II. Kolejne pielgrzymki papieża do Polski, 

spotkania z wiernymi, poza wymiarem religijnym, zmieniały się w pokojowe, 

patriotyczne i antykomunistyczne demonstracje. 

I dziewięć lat później nie było w Polsce komunizmu. Pozostały 

palące, dla niektórych, pytania: czy CIA sterowało konklawe i czy 

miało wtyczkę w akademii szwedzkiej? 

Wracając do tonu serio: i papieża, i Miłosza obrażają takie spiskowe 

teorie. Miłosz byłby wybitnym poetąfilozofem i bez Nobla, 

chociaż lepiej, że go dostał, bo, dzięki rozgłosowi, zetknęło się z jego 

twórczością więcej czytelników niż tylko wąska elita. W tym numerze 

opisujemy Miłosza właśnie jako filozofa zastanawiającego się 

nad sensem albo bezsensem dziejów. Natomiast wybitny malarz 

i publicysta, Stanisław Rodziński, którego przedstawimy obszerniej 

w kolejnym numerze, z okazji beatyfikacji Jana Pawła II, opowiada 

o papieżu jako o twórcy i wnikliwym krytyku sztuki. ❖ 

Foto: Jurek Hirschberg 

Var Miłosz ytterligare ett antikommunistiskt tillhygge som hade 

skapats av Väst för att bistå Polens antikommunistiska opposition i 

nedmonteringen av systemet och därmed försvaga regimen i Moskva? 

Så snart Nobelpriset var ett faktum, började man i Polen ställa 

sig denna fråga som ju var helt i stil med de vildaste konspirationsteorierna. 

Två år tidigare, 1978, hade dessutom för första gången 

någonsin en polack blivit vald till katolska kyrkans överhuvud. 

Metropoliten Wojtyła från Kraków tog som påve namnet Johannes 

Paulus II. Påvens upprepade pilgrimsresor till Polen och hans 

möten med de troende utvecklade sig vid sidan av den religiösa 

dimensionen även till fredliga patriotiska och antikommunistiska 

demonstrationer. 

Nio år senare var kommunismen över i Polen. Några frågor förblev 

dock brinnande aktuella för somliga: hade CIA styrt påvevalet 

och haft en hemlig agent i Svenska Akademien? 

Allvarligt talat är sådana konspirationsteorier förolämpande för 

både påven och Miłosz. Den sistnämnde skulle ha varit en framstående 

poetfilosof även utan Nobelpriset. Det är ändå bäst att han 

fick det, tack vare den stora publiciteten kunde hans verk nå läsare 

utanför den smala eliten. I detta nummer presenterar vi Miłosz 

som just en filosof som grubblar över historiens mening eller kanske 

dess meningslöshet. Den kände målaren och skribenten Stanisław 

Rodziński, som kommer att presenteras närmare i nästa nummer, 

berättar med anledning av Johannes Paulus II:s saligförklaring om 

påven som konstnär och en skarpsinnig konstkritiker. ❖

Foto: Dennis Wile/wikimedia.org 

Świat, w którym żył Miłosz 

Miłosz nie lubi bezmyślnej przyrody, ale historia też jest chaotyczna i bezsensowna 

Världen som Miłosz levde i 

Miłosz tycker inte om den obetänksamma naturen, 

men även historien är kaotisk och meningslös

Zbigniew Bidakowski 

Czesław Miłosz był jednym z nie tak znowu licznej poetyckiej 

gildii poetówfilozofów. To znaczy – nie filozofem, 

który nieraz pisze wiersze, ani nie poetą, któremu 

zdarza się opublikować filozoficzny esej. Był poetą, któremu 

poezja potrzebna była do uprawiania filozofii, refleksji nad 

historią, czy nad opozycją między człowiekiem a porządkiem 

przyrody. W dodatku – i to jest najbardziej doniosłe – nie 

była to poezja opisowa, referująca, sucha, kostyczna i mózgowa 

lecz prawdziwa poezja pełna emocji, ironii i paradoksów, 

która idee filozoficzne przedstawiała w formie metafory, ale 

i odzwierciedlała je również językiem (stylem) i formą. 

Oczywiście, Miłosz napisał również bardzo dużo znakomitych 

esejów i nawet powieści, które nieraz pomagają zrozumieć 

jego poezję (chociaż nie po to je pisał) gdyż często mówią o tym 

samym, co wiersze, ale językiem dyskursywnym. 

Twórczość Miłosza jest bardzo poważna. Nigdy nie pisywał 

niczego lekkiego, parodystycznego, z humorem. Humoru w tej 

poezji nie ma – powiada jego biograf. Nawiasem mówiąc: czy 

humor należy do literatury? Czy literatura może istnieć bez 

humoru? Ten temat zostawiamy sobie jednak na później. 

W pierwszym eseju w Roku Miłosza (a Rok dlatego, że obchodzimy 

właśnie stulecie urodzin poety) o laureacie Nagrody 

Nobla w literaturze z 1980 roku chcemy pokazać, że 

jego dzieło nie tylko jest żywe, ale nabiera nowej aktualności, 

nowych znaczeń. Oceny i diagnozy Miłosza, jego metoda są 

uniwersalne i służyć mogą jako instrumenty badania i oceniania 

spraw, którymi on sam nigdy się nie zajmował. 

Człowiek przyrodniczy, czyli aberracja umysłowa 

Kościołów nie uznają, ani, straszna rzecz, w Boga nie wierzą: 

zamiast Boga, mówią, ma być eter, a człowiek jest tylko gadająca 

małpa”. 

I cóż stąd – jestem dumny z tego, że jestem ssakiem. 

Pierwszy cytat pochodzi z powieści Płomienie Stanisława 

Brzozowskiego, pisarzafilozofa z okresu modernizmu, inicjatora 

marksizmu na polskim gruncie. Drugi – brzmiący jak 

riposta – jest wypowiedzią na kongresie naukowym pewnego 

angielskiego biologa, którą zanotował i przytoczył Czesław 

Miłosz w swoim tomie esejów Prywatne obowiązki. 

Do szczebla w systematyce żywych stworzeń – niech będzie, 

że dość wysokiego – zdewaluowała się koncepcja człowieka. 

Człowiek umieszczony w antropo i geocentrycznym świecie 

pragnął poznać i rozszerzyć jego granice rozumując, że w ten 

sposób realizuje się idea człowieczeństwa. Kolejne naukowe 

odkrycia i koncepcje coraz bardziej obniżały jego pozycję 

w świecie. Pierwszym milowym kamieniem tej drogi było 

odkrycie Kopernika. 

Miłosz zaproponował więc przewrotnie całkowite odwrócenie 

ustalonych opinii wartościujących. Kościół, jego skostniały 

system, Inkwizycja, tamowały swobodny rozwój myśli ludzkiej. 

Ale przez to ratowały ideał człowieka – jako korony stworzenia, 

jako celu i sensu istnienia świata. 

Czesław Miłosz var poet och filosof, vilket inte är så vanligt 

i det poetiska skrået. Han var inte en filosof som ibland 

skriver dikter, eller en poet som när andan faller på 

publicerar en filosofisk essä. Han var en poet som behövde poesin 

för att kunna utöva filosofi, reflektera över historien eller 

över motsättningen mellan människan och naturens ordning. 

Dessutom – vilket är det mest betydelsefulla – var det ingen 

beskrivande, refererande, torr, sarkastisk, cerebral poesi, utan 

en äkta poesi full av sinnesrörelse, ironi och paradoxer och 

som lade fram filosofiska idéer i form av metaforer, men även 

återspeglade dem med hjälp av språket (stilen) och formen. 

Naturligtvis skrev Miłosz även många förträffliga essäer och 

till och med romaner, som ibland hjälper en att förstå hans 

poesi (även om det inte var därför han skrev dem), eftersom 

de ofta handlar om samma saker som hans dikter, men med 

ett diskursivt språk. 

Miłosz författarskap är mycket allvarligt. Han har aldrig 

skrivit något lättsamt, parodiskt eller humoristiskt. Det finns 

ingen humor i hans poesi, säger hans levnadstecknare. Förresten: 

hör humor till litteraturen? Kan litteratur existera utan 

humor? Det ämnet får vi för tillfället lämna därhän. 

I Miłoszårets första essä (Miłoszår därför att vi firar att 

det är hundra år sedan poeten föddes) om 1980 års Nobelpristagare 

i litteratur vill vi visa att hans verk inte bara är levande 

utan även har fått ny aktualitet, nya innebörder. Miłosz bedömningar 

och diagnoser, och hans metoder, är universella 

och kan tjäna som instrument för undersöka och bedöma saker 

som han själv aldrig ägnade sig åt. 

Naturmänniskan, det vill säga en mental avvikelse 

De erkänner inte kyrkor, eller tror på Gud, hemska tanke: istället 

för Gud, säger de, ska det finnas eter, och människan är bara 

en pratande apa. 

Än sedan – jag är stolt att jag är ett däggdjur. 

Det första citatet kommer från romanen Płomienie. [Flammor] 

av Stanisław Brzozowski, författare och filosof under 

modernismen, mannen bakom marxism i polsk tappning. 

Det andra – som låter som ett svar på tal – är ett uttalande 

som en engelsk biolog yttrade på en vetenskaplig konferens 

och som Miłosz skrev ned och sedan citerade i sin essäsamling 

Prywatne obowiązki [Privata åligganden]. 

Konceptet människa har devalverats till en stegpinne i den 

systematiska klassificeringen över levande varelsernas – även 

om hon befinner sig ganska högt upp. Människan i den antropo 

och geocentriska världen ville lära känna och vidga 

dess gränser, och drog slutsatsen att det var på så sätt som den 

grundläggande tanken om människonaturen förverkligades. 

De följande vetenskapliga upptäckterna och idéerna reducerade 

hennes position i världen allt mer. Den första milstolpen 

på den vägen var Kopernikus upptäckter. 

Miłosz var alltså svekfull nog att föreslå att de rådande 

värderande uppfattningar skulle kastas om helt och hållet.

Podobnie jak koncepcja człowieka, tak i pogląd na zasadę 

funkcjonowania społeczeństwa uległ zasadniczej przemianie. 

Pojęciu społeczeństwa przypisywano kluczową rolę, tak że 

stało się ono, jak twierdzi Simone Weil, tym, czym była idea 

Boga w doktrynach religijnych. Społeczeństwo, zbiorowość, 

stosunki międzyludzkie przejęły boskie atrybuty. 

Błędne jest stwierdzenie, że marksizm to przeniesienie darwinizmu 

na stosunki społeczne przede wszystkim z powodu 

silnego poczucia sprawiedliwości leżącego u podstaw rozmyślań 

Marksa. Niemniej wizja świata, jaką zarysował, często służyła do 

tworzenia koncepcji czysto przyrodniczych w socjologii. Naukowe 

(a nie magiczne) poglądy na przyrodę, doktryna „struggle for life” 

przeniesiona na grunt dyscyplin społecznych, czyli przekonanie, 

że życiem społeczeństw rządzą te same zasady, co naturą, prowadzi 

do kultu siły, pisze Miłosz w Prywatnych obowiązkach. 

„Człowiek przyrodniczy” – uświadomiony przez naukę, wie 

już, że nie jest centralnym zjawiskiem we wszechświecie. Simone 

Weil cytuje Mein Kampf: 

Człowiek nie powinien nigdy popełniać tego błędu, żeby uważać 

się za Pana i władcę natury. (...) Przekona się wtedy, że w 

świecie, gdzie planety i słońce podlegają ruchowi obrotowemu, 

gdzie księżyce kręcą się dookoła planet, gdzie wszędzie jedynie 

siła panuje nad słabością każąc jej sobie pokornie służyć albo ją 

łamiąc, człowiek nie może podlegać specjalnym prawom. 

Jednak nie każdy ma odwagę na wyciągnięcie z takich koncepcji 

wniosków praktycznych. Wprowadzać w czyn to, co uznaje 

za prawdę potrafi na ogół tylko psychopata. Lata trzydzieste 

ubiegłego stulecia to okres wkroczenia aberracji umysłowej, 

psychopatii do życia codziennego, sztuki (zwłaszcza literatury), 

wreszcie do polityki. Z tego punktu widzenia przypadek 

Hitlera nie wydaje się tak niezrozumiały, bo jego czyny, choć 

przygotowane przez innych, można przecież potraktować jako 

odpowiedź daną światu za nędzną młodość, upokorzenia i brak 

uznania, odpowiedź, jak pisze Borges, 

w której zbrodnia przechodziła własne granice, identyfikując 

się z wolnością i historią. 

Człowiek historyczny, czyli samozniewolenie 

W Zniewolonym umyśle Miłosz zastanawia się nad mechanizmem 

ogromnego powodzenia po drugiej wojnie światowej 

ideologii komunistycznej w świecie (dodajmy, że szczególnie 

w tych jego regionach, dokąd nie dotarła Armia Czerwona). 

Postępowanie marksistów, według niego, można porównać 

do postawy antycznych stoików. Rozważali oni zachowanie 

się człowieka w obliczu nieubłaganego porządku praw natury, 

przeciwko któremu daremnie się buntować. Współcześni 

uważają się za świadomych nieubłaganego porządku Historii. 

To, co działo się we wschodniej Europie, przyjmowali 

z mieszanymi uczuciami, ale jednak czując w tych wydarzeniach 

konfirmację Weltgeistu nie widzieli sposobu, ani zresztą 

sensu przeciwstawiania się. Komunista zatem to człowiek świadomie 

posłuszny wobec potężniejszej od nas zasady. 

Jak pierwotny myśliwiec wobec tajemniczej dla niego natury, uczyliśmy 

się z trudem, że jeżeli jest nadzieja opanowania równie ta- 

Kyrkan, dess förstenade system, Inkvisitionen, hindrade den 

mänskliga tanken från att utvecklas fritt. Men de räddade 

därmed människan som ideal – som skapelsens krona, som 

målet och meningen med världens existens. 

Liksom människans grundtanke genomgick även synen 

på hur samhället skulle fungera en förändring. Man tillskrev 

begreppet samhälle en nyckelroll, så att det blev, som Simone 

Weil hävdar, detsamma som idén om Gud i religiösa doktriner. 

Samhälle, gemenskap, mellanmänskliga relationer antog 

gudomliga attribut. 

Det är fel att påstå att marxism är att överföra darwinism 

på samhällsförhållanden, framför allt på grund av den starka 

känsla för rättvisa som ligger till grund för Marx tankar. Icke 

desto mindre har den vision av världen som han tecknade ofta 

tjänat till att skapa rent naturvetenskapliga koncept inom sociologin. 

En vetenskaplig (och inte magisk) syn på naturen, 

doktrinen ”struggle for life” förflyttad till samhällsdisciplinernas 

terräng, det vill säga övertygelsen om att samhällslivet 

styrs av samma principer som naturen, leder till en styrkekult, 

skriver Miłosz i Prywatne obowiązki. 

”Den vetenskapliga människan”, medvetandegjord genom 

vetenskapen, vet redan att hon inte är universums mest centrala 

fenomen. Simone Weil citerar Mein Kampf: 

Människan borde aldrig begå misstaget att anse sig vara Herre 

och härskare över naturen. […] Då får hon själv se att i en värld 

där planeter och solen är underkastade rotationsrörelser, där månar 

kretsar kring planeter, där överallt endast styrka dominerar 

över svaghet och kräver att den ödmjukt lyder eller annars 

övervinner den, kan inte människan vara underkastad särskilda 

lagar. 

Det är dock inte alla som har modet att dra några praktiska 

slutsatser av sådana tankegångar. Att sätta något i verket 

som man anser vara sanning klarar i allmänhet bara en 

psykopat. Trettiotalet under förra seklet var en period då den 

mentala avvikelsen, psykopatin, trängde in i det dagliga livet, 

i konsten (i synnerhet litteraturen), och slutligen i politiken. 

Ur den synvinkeln verkar inte fallet Hitler så obegripligt, för 

hans dåd, om än förberedda av andra, går att ses som ett svar 

till världen för en bedrövlig ungdom, förödmjukelser och bristande 

uppskattning, ett svar, som Borges skriver, 

där brottet överskridit sina egna gränser och identifierar sig med 

frihet och historia. 

Den historiska människan, det vill säga frivillig fångenskap 

I Själar i fångenskap funderar Miłosz över mekanismen bakom 

den kommunistiska ideologins enorma framgång i världen efter 

andra världskriget (i synnerhet i de regioner dit Röda armén 

inte nådde bör tilläggas). Marxisternas beteende gick enligt 

honom att jämföra med de antika stoikernas hållning. De 

betraktade hur människan betedde sig inför naturlagarnas 

obevekliga ordning, mot vilken man satte sig upp förgäves. 

Numera anser sig människor vara medvetna om Historiens 

obevekliga ordning. Det som hände i Östeuropa har mottagits 

med blandade känslor, men eftersom de kände en bekräftelse 

på Weltgeist i dessa händelser såg de inget sätt, inte

heller någon mening i, att opponera sig. En kommunist är 

således en människa som medvetet lyder en princip som är 

mäktigare än vi. 

Liksom den förna jägaren inför den så hemlighetsfulla naturen 

har vi mödosamt fått lära oss att om det finns hopp om att vi 

ska kunna behärska det lika hemlighetsfulla elementet som under 

2000-talet har ersatt den (dvs. historien) är det inte med styrka 

utan med skicklighet. 

Enligt Miłosz var uppfattningen att marximens roll var att 

bota hjälplösa sinnen och rätt till historien absurd; han kunde 

inte underkasta sig Historiens obevekliga hjul eftersom han 

helt enkelt inte ansåg det vara obevekligt. Det tjänar inget till 

att åberopa en eller en annan doktrin för att belysa meningen 

med en historia som ingen mening har. 

Romanen Maktövertagandet handlar om det första året efter 

andra världskriget då den kommunistiska regeringen tog 

form i Polen. Men här är det inte tolkningen av de historiska 

incidenterna som intresserar oss utan sättet att betrakta det 

litterära materialet. Det är ett för Miłosz karakteristiskt oordnat 

sätt att se världen, med många olika spår. 

För sin roman har Miłosz valt ett berättande med många 

olika trådar. Dessa trådar griper i varandra, gränsar till varandra, 

men på ett sådant sätt att de skapar en bild av kaos. 

Linjen mellan allierad och fiende löper på ett sådant oväntat 

sätt att nätet dessa bindningar utgör är formlöst. Det går inte 

att tänka sig historien som en linjär process. Det är omöjligt 

att skapa en meningsfull syntes. 

Och det är inte en vägran att acceptera marxismen som i 

grund och botten inte angick Miłosz. Han vägrar acceptera 

världen. 

Marxism – leninism – klimatism 

Marxismen förutsätter att historien har rim och reson. Den 

avslöjar mekanismer och regelbundenheter som styr de historiska 

processerna, den bär på löftet om att dessa processer 

medvetet går att styra. Någon, för vilken världen framstår 

som ett meningslöst kaos, passar lika väl in i marxismens värld 

som Satan i den religiösa doktrinen – den som är underkastad 

Gud är på samma gång en utmaning för Gud eftersom han 

eller hon med sitt dagliga arbete undergräver den moraliska 

ordningen i den värld Gud skapat och av vilken han eller hon 

är en liten del. 

Att försonas med världen är möjligt tack vare religionen, 

tron. Marxismen liknar en sådan tro. Liksom dagens världsliga 

religioner, t ex klimatismen. Marxisterna trodde att människan 

kan styra de historiska processerna. Klimatister tror 

att människan kan styra klimatet – i en värld där vi inte ens 

kan förutspå det lokala vädret nästa dag. Liksom med historien 

vet vi egentligen ingenting om klimatets evolution och 

observationer ger vid handen att det snarare styrs av gaseruptioner 

från solen och andra kosmiska krafter som vi inte 

kan påverka. Klimatismen är på ett sätt ännu mer galen än 

marxismen: i demokratiska länder måste varje ny regering i 

sin programförklaring ha ett klimatplan, och ofta utnämns en 

speciell ombudsperson med klimatministers rang. De kommunistiska 

regeringarna som åberopade marxism, både i Eu 

jemniczego elementu, który ją (tj. historię) w XX wieku zastąpił 

to nie siłą, ale sposobem. 

Miłosz za absurdalny uważał pogląd o uzdrawiającej zagubione 

umysły, porządkującej w stosunku do historii roli 

marksizmu; nie mógł poddać się „nieubłaganemu” kołu Historii, 

gdyż po prostu nie uważał je za nieubłagane. Na nic zdaje 

się przywoływanie takiej czy innej doktryny do wyświetlenia 

sensu historii, która sensu nie ma. 

Powieść Zdobycie władzy opowiada o pierwszym roku 

formowania się komunistycznych rządów w Polsce po zakończeniu 

II wojny światowej. Nie interpretacja historycznych 

zajść nas tu jednak interesuje, lecz sposób potraktowania literackiego 

materiału. Jest to charakterystyczne dla Miłosza 

wielotorowe, nieuporządkowane widzenie świata. 

Dla swojej powieści wybrał Miłosz formę wielowątkowej 

narracji. Wątki owe zazębiają się, przylegają do siebie, ale w taki 

sposób, że tworzą obraz chaosu. Linie między sojusznikiem 

a wrogiem przebiegają w tak nieoczekiwany sposób, że siatka 

tych zależności jest amorficzna. Nie da się pomyśleć historii 

jako liniowego procesu. Niepodobieństwem jest stworzenie 

sensownej syntezy. 

I nie jest to niezgoda na marksizm, który w gruncie rzeczy 

Miłosza nie obchodził. Jest to niezgoda na świat. 

Marksizm — Leninizm — Klimatyzm 

Marksizm zakłada sensowność historii. Wykrywa mechanizmy 

i prawidłowości rządzące historycznymi procesami, obiecuje 

nauczyć świadomego kierowania tymi procesami. Ktoś, komu 

świat jawi się jako bezsensowny chaos, mieści się w świecie 

marksizmu jak szatan w doktrynie religijnej – poddany Bogu 

jest zarazem rzuconym Mu wyzwaniem skoro swą codzienną 

pracą podważa porządek moralny stworzonego przez Boga 

świata, którego jest cząstką. 

Pogodzenie ze światem jest możliwe dzięki religii, wierze. 

Marksizm jest podobny do takiej wiary. Podobnie jak dzisiejsze 

świeckie religie, choćby klimatyzm. Marksiści wierzyli, 

że człowiek może kierować procesami historycznymi. 

Klimatyści wierzą, że człowiek może sterować klimatem – 

w świecie, w którym nie potrafimy przewidzieć lokalnej pogody 

na następny dzień. Podobnie jak z historią, niczego właściwie 

o ewolucji klimatu nie wiemy a obserwacje sugerują, że rządzą 

nim raczej protuberancje słoneczne i inne siły kosmiczne, 

na które żadnego wpływu mieć nie możemy. Klimatyzm 

jest w pewnym sensie jeszcze bardziej szalony od marksizmu: 

w krajach demokratycznych każdy nowy rząd w swojej deklaracji 

programowej musi zawrzeć program klimatyczny 

i często powołuje specjalnego pełnomocnika w randze ministra 

d/s klimatu. Rządy komunistyczne powołujące się na 

marksizm, w Europie i gdzie indziej, ministerstw historii jednak 

nie tworzyły. 

„Bądź królestwo Twoje” 

W tych słowach Simone Weil widziała akceptację świata takiego, 

jakim jest. Ale to stan przejściowy. Religia obiecuje 

bowiem nastanie Królestwa Bożego na ziemi i dopiero ta świadomość 

pozwala na zgodę na świat. Katastrofa w poezji i sztuce 

chrześcijańskiej zawsze spełnia tę samą funkcję – pisze Miłosz

– pozwala nam przyjąć ten świat nie w imię jego porządku, skoro ten 

został zakłócony, ale w imię nadziei, że jak w Kabale, nastąpi tikkun, 

powrót do ładu. 

Marksizm w pojęciu swoich niektórych egzegetów również 

dawał nadzieję na powrót do ładu, którym miał być – koniec 

historii. I takowy został, jak wiadomo, ogłoszony, choć nie przez 

marksistę. Francis Fukuyama wypierał się później gwałtownie, 

że nie to miał na myśli, ale napisał swój słynny esej w historycznej 

chwili, kiedy proroctwa Marksa sprawdziły się, choć 

na opak. W 1989 roku nastąpiła pamiętna Jesień Ludów – po 

procesie zapoczątkowanym przez polską „Solidarność” – kiedy 

to Polska w czerwcu a potem, właśnie jesienią, kolejne kraje 

Europy środkowej wyzwalały się z komunizmu i przechodziły 

na gospodarkę rynkową. Komunizm więc nie zwyciężył, tylko 

zapadł się gospodarczo pod własnym ciężarem a zwyciężyło 

to, co miało marnie zginąć, czyli liberalny kapitalizm i towarzyszące 

mu demokracja, prawa człowieka itd. Wynaturzenie 

komunistyczne znikało bezpowrotnie i następował nieodwracalny 

powrót do ładu – Koniec historii taki był efektowny tytuł 

eseju Fukuyamy. 

Rozumne i rzeczywiste 

Wschód sądził, że tylko jeden człowiek – władca – może 

być obdarzony wolnością. Gdzie indziej prawo do wolności 

rozciągnięto i na innych członków społeczeństwa. Sprzeczność 

między przynależną poddanemu i uświadomianą sobie przez 

niego wolnością, a widomym jej ograniczeniem przez władcę 

pozostała nierozwiązana do czasu odkrycia Hegla. 

Jego doktryna, w której kluczowym pojęciem był rozum, 

wyjaśniała, że wybryki władzy wynikają nie tyle z partykularnych 

jej interesów, ale realizują pewną nadrzędną zasadę. 

Z założenia, że 

10 

rozum jest siłą napędową rozwoju świata wynikała więc teza: co 

jest rozumne, jest rzeczywiste, a co jest rzeczywiste jest rozumne. 

Kierkegaard nazywał taką postawę konformizmem. Inni 

twierdzili, że niesłuszne jest dostrzeganie w przytoczonej 

wyżej zasadzie doktryny afirmującej każdy fakt historyczny, 

nie wyłączając zbrodni. Ale z heglowskiej koncepcji historii 

ludzkiej wynika jednak historiozoficzny immoralizm i to on 

właśnie zdecydował o krytycyzmie Miłosza wobec doktryny o 

rozumie materializującym się w zdarzeniach historycznych. 

Miłosz, stosując dwudziestowiczną terminologię, mówi o konieczności. 

Zauważa, że słowo to przestało oznaczać pewne filozoficzne, 

marksistowskie pojęcie a stało się fetyszem, zaklęciem. 

Szermowanie słowemzaklęciem ma, w ujęciu Miłosza, 

wyraźnie określony cel. Jest nim znalezienie pretekstu dla 

konformizmu wobec władzy usprawiedliwiającego się tezą o 

historycznej konieczności powstania takiej to właśnie formy 

ucisku, czyli tezą wywodzącą się z Hegla. Konformizm jest 

tutaj, po prostu, włączeniem się w nurt dziejów, czyli nie jest 

konformizmem a tylko usytuowaniem się po właściwej stronie 

koła historii. 

Światło i ciemność 

Myśl tę rozwija Miłosz w wielu swoich dziełach. Zniewolony 

umysł jest tu bardzo charakterystyczną pozycją. Miłosz pró 

ropa och på andra ställen, skapade dock inget historieministerium. 

”Var Ditt rike” 

I dessa ord såg Simone Weil ett godkännande av världen sådan 

det är. Men det är ett övergångstillstånd. Ty religionen 

utlovar Guds rike på jorden och först det medvetandet medger 

en försoning med världen. Katastrofen i den kristna poesin och 

konsten fyller alltid samma funktion, skriver Miłosz. Den låter 

oss acceptera världen inte på grund av dess ordning, eftersom den 

rubbats, men på grund av hoppet att, liksom i kabbalan, tikkun 

ska inträda, att ordning åter ska uppstå. 

Marxismen, enligt en del av sina uttolkare, gav också ett 

hopp om att det åter skulle uppstå ordning, vilken skulle utgöras 

av historiens slut. Och så utropades den som bekant, men 

inte av marxister. Francis Fukuyama förnekade senare häftigt 

att det inte var det han avsåg, men han skrev sin berömda essä 

i under det historiska ögonblick då Marx profetior slog in, men 

tvärtom. År 1989 inträffade den oförglömliga period som inleddes 

av ”Solidarność” och då Polen i juni och sedan de andra 

länderna i Centraleuropa frigjorde sig från kommunismen och 

övergick till marknadsekonomi. Kommunismen segrade alltså 

inte utan föll ihop ekonomisk under sin egen tyngd och det 

som så ynkligt skulle gå under segrade, det vill säga liberal kapitalism 

och med den följde demokrati, mänskliga rättigheter 

osv. Den kommunistiska urartningen försvann oåterkalleligen 

och ordningen kom tillbaka för att stanna. Historiens slut – så 

lyder den effektfulla titeln på Fukuyamas essä. 

Förnuftigt och verkligt 

I Öst ansåg man att bara en människa – härskaren – kunde 

vara förlänad frihet. På andra ställen utsträcktes rätten till 

frihet till att även omfatta andra medlemmar av samhället. 

Motsättningen mellan den frihet som tillkom undersåten och 

den frihet han var medveten om, och härskarens synliga begränsning 

av den, förblev olöst fram till Hegels upptäckter. 

Hans doktrin, för vilken förnuftet var ett nyckelbegrepp, 

förklarade att härskarens excesser kom sig inte så mycket av 

dess lokala intressen, utan förverkligade en viss överordnad 

princip. Av förutsättningen att förnuftet är drivkraftens bakom 

världens utveckling följer tesen: 

det som är förnuftigt är verkligt, och det som är verkligt är förnuftigt. 

Kierkegaard kallade en sådan hållning för konformism. 

Andra har hävdat att det är felaktigt att skönja en doktrin 

som bekräftar varje historiskt faktum, inklusive brott, i den 

ovan citerade principen. Men av Hegels grundtanke om den 

mänskliga historien följer dock historiosofisk immoralism 

och det var just det som var avgörande för Miłosz kriticism 

mot doktrinen om ett förnuft som materialiserar sig i historiska 

händelser. 

Miłosz talade, för att använda terminologi från 2000talet, 

om nödvändigheten. Han noterade att ordet hade upphört att 

beteckna ett visst filosofiskt, marxistiskt begrepp och blivit 

en fetisch, en besvärjelse. 

Att bolla med ord och besvärjelser har, i Miłosz framställning, 

ett tydligt definierat mål. Det är att hitta en förevändning för

konformism gentemot makthavarna genom att rättfärdiga sig 

med tesen om den historiska nödvändigheten att just den formen 

av förtryck ska uppstå, det vill säga en tes som härrör från 

Hegel. Konformism är här, helt enkelt, att ansluta sig till historiens 

ström, med andra ord är det ingen konformism utan 

bara placera sig på rätt sida av historiens hjul. 

Ljus och mörker 

Den tanken utvecklar Miłosz i många av sina verk. Själar i 

fångenskap är här enmycket karakteristisk titel. Miłosz försöker 

i den att mot en historisk, sociologisk och slutligen litterär 

bakgrund rationellt systematisera och presentera en konkret 

situation i Polen vid fyrtiotalets slut och femtiotalets början. 

Samtidigt gör han den universell, vilket symboliseras av 

de täcknamn författaren ger de gestalter han beskriver: Alfa, 

Beta, Gamma och Delta. Varje polsk läsare vet naturligtvis 

vilka som döljer sig bakom dem. Det har dock ingen betydelse. 

Miłosz skildrar fyra intellektuella, författare och poeter som 

inte skyr politiken, av vilka alla har haft sin väg till kommunismen 

och var och en har hittat på sitt eget sätt att rättfärdiga 

sina val och dåd. Kommunismen hade också kunnat vara dold 

under täcknamn. Ty det handlar i grund och botten om totalitarism, 

oavsett färg, om en absolut, odemokratisk överhet 

som agerar utan samhälleligt mandat men ändå är i behov av 

något slags legitimitet. Så den spelar ett spel med eliten för att 

värva den, och företrädarna för den intellektuella elit – var och 

en på egen hand – spelar med den politiska makten. 

I en av de intervjuer som Miłosz gav redan på nittiotalet 

sade han: 

Polen tjänade bara som exempel. Men min avsikt var att visa ett världsfenomen, 

inte ett lokalt, polskt. Polen exemplifierar det bara. 

Själar i fångenskap är alltså ingen tidsbunden debattartikel 

utan en utvecklad filosofisk och politisk essä om universella 

mekanismer hos en odemokratisk överhet som strävar efter 

att underordna sig samhällets intellektuella elit samt en liknelse, 

det vill säga en parabel, ett litterärt verk som illustrerar 

en allmän tes eller sensmoral. 

Det är den första boken Miłosz gav ut efter brytningen 

med det kommunistiska Polen. (Miłosz var diplomat hos den 

polska kommunistiska regeringen, han lämnade sin beskickning 

och vägrade återvända hem.) Den första poesisamlingen 

som han gav ut i exil bär titeln Dagens ljus. Titeln är ganska 

begriplig: här har poeten lämnat det mentala mörker som råder 

i kommunismen och komit ut i dennormala världen. Metaforerna 

ljus och mörker var väldigt populära bland författare 

som beskrev kommunismen. En roman av Jerzy Andrzejewski 

(dvs. Alfa i Själar i fångenskap) som kom ut ett par år senare 

handlar om den Heliga inkvisitionen som bröt ner folks samveten 

och förstörde deras sinnes i medeltidens Spanien, men i 

själva verket beskriver den kommunismens mentala verklighet. 

Boken bär titeln Och mörkret täcker jorden ❖ 


buje w niej racjonalnie usystematyzować i ukazać na tle historycznym, 

socjologicznym i wreszcie literackim konkretną 

sytuację w Polsce przełomu lat czterdziestych i pięćdziesiątych. 

Jednocześnie uniwersalizuje ją, czego symbolicznym wyrazem 

są kryptonimy, jakie autor nadaje opisywanym przez 

siebie postaciom: Alfa, Beta, Gamma i Delta. Oczywiście, 

każdy polski czytelnik wie, kto się pod nimi kryje. Personalia 

nie mają jednak znaczenia. Miłosz opisuje czterech intelektualistów, 

pisarzy i poetów nie stroniących od polityki, 

z których każdy miał swoją drogę dojścia do komunizmu 

i każdy wymyślił własne usprawiedliwienie swoich wyborów 

i postępków. Komunizm też mógłby być ukryty pod kryptonimem. 

Chodzi bowiem, w gruncie rzeczy, o totalitaryzm, 

bez względu na kolor, o absolutną, niedemokratyczną władzę, 

która działa bez społecznego mandatu, ale potrzebuje jednak 

jakiejś legitymizacji. Prowadzi więc grę z elitami, by je skaptować, 

a przedstawiciele elity intelektualnej – każdy na własną 

rękę – grają z władzą. 

W jednym z wywiadów udzielonym już w latach 90tych 

Miłosz powiedział: 

Polska była tylko materiałem przykładowym. Ale w moim zamierzeniu 

chodziło o pokazanie fenomenu światowego, nie lokalnego, 

polskiego. Polska to tylko egzemplifikuje. 

Zniewolony umysł nie jest więc żadną doraźną publicystyką 

lecz rozbudowanym esejem filozoficznopolitycznym o uniwersalnych 

mechanizmach niedemokratycznej władzy dążącej 

do podporządkowania sobie umysłowych elit społeczeństwa 

oraz przypowieścią, czyli parabolą, dziełem literackim ilustrującym 

ogólną tezę czy też morał. 

Jest to pierwsza książka Miłosza wydana przezeń po zerwaniu 

z komunistyczną Polską. (Miłosz był dyplomatą komunistycznego 

rządu polskiego, opuścił placówkę i odmówił 

powrotu do kraju.) Pierwszy tomik poetycki, jaki wydał na 

emigracji nosi tytuł Światło dzienne. Tytuł jest dość czytelny: 

oto poeta opuścił mentalne ciemności panujące w komunizmie 

i wyszedł na normalne światło. Metafora światła i ciemności 

była bardzo popularna wśród pisarzy opisujących komunizm. 

Późniejsza o parę lat powieść Jerzego Andrzejewskiego (tj. 

Alfy ze Zniewolonego umysłu) opowiadająca o łamiącej sumienia 

i znieprawiającej umysły Świętej Inkwizycji w średniowiecznej 

Hiszpanii, ale w rzeczywistości opisująca mentalną 

rzeczywistość komunizmu, nosi tytuł Ciemności kryją 

ziemię.❖ 


11

Posługa twórczości 

Refleksje przed beatyfikacją Jana Pawła II 

Ett skapande som tjänar 

Stanisław Rodziński 

1 

maja 1995 w watykańskiej Sali Konsystorza Ojciec Święty 

Jan Paweł II przyjął na prywatnej audiencji grupę pedagogów 

i pracowników krakowskiej Akademii Sztuk 

Pięknych. Papież przekazał nam wtedy tekst, w którym m. in. 

czytamy: 

Tomasz z Akwinu powie: «Genus humanum arte et ratione vivit». 

W tym zwięzłym zdaniu zawarł Akwinata głęboką prawdę 

o człowieku, który żyje życiem prawdziwie ludzkim właśnie dzięki 

kulturze: «arte et ratione vivit». To dzięki niej coraz bardziej 

staje się człowiekiem. Kultura jest też podstawowym spoiwem 

tej wspólnoty ludzkiej, którą nazywamy narodem. Naród istnieje 

jako podmiot prawdziwie suwerenny dzięki swojej kulturze. 

Ona pozwala mu przetrwać nawet wówczas, gdy zabraknie 

struktur suwerennego państwa, czego doświadczyliśmy w naszej 

własnej kulturze. 

Kiedy czytam dzisiaj papieski list do artystów, wspominam 

i tamten wzruszający dzień. Ale czytając tekst, obecnie widzę, 

że jest on znakomitą sumą licznych przemówień i homilii kierowanych 

do artystów. Szczególnie doniosłym tekstem była 

homilia w czasie beatyfikacji Fra Angelico (1984), czy w dniu 

odsłonięcia (po konserwacji) fresków Michała Anioła w Kaplicy 

Sykstyńskiej 8 kwietnia 1994 roku. 

A w czasie wizyty biskupów polskich ad limina apostolorum 

w lutym 1998 roku Jan Paweł II powiedział m. in.: 

12 

Inför saligförklaringen av Johannes Paulus II 

Naturalnym sprzymierzeńcem moralnego odrodzenia społeczeństwa 

może i powinna być nauka i kultura. 

Homilie te świadczą o wyraźnie zarysowanej wizji duszpasterstwa 

Papieża. W tej wizji kultura, sztuka i nauka stanowią 

jeden z zasadniczych fundamentów kształtowania wartości 

w życiu zbiorowym i osobistym współczesnego człowieka. 

Lektura Listu do artystów uświadomia nam, że jest on oparty 

na wskazaniach Soboru Watykańskiego II dotyczących relacji 

między Kościołem, kulturą, tradycją i perspektywami 

pracy duszpasterskiej. Chodzi o dokumenty dotyczące liturgii, 

ewangelizacji kultury, jak również inkulturacji, czyli 

przyswojenia przez Kościół innych kultur w pracy misyjnej. 

Den 1 maj 1995 tog Johannes Paulus II emot en grupp 

medarbetare vid Konstakademin i Kraków. Vid mötet 

i det påvliga palatsets konsistoriesal fick vi ta emot en 

text där vi bland annat kunde läsa: 

Thomas av Aquino säger: «Genus humanum arte et ratione vivit.» 

I denna koncisa formulering har Aquinas fångat en djup 

insikt om att vi lever ett genuint mänskligt liv tack vare kulturen: 

«av konst och förnuft». Kultur gör att vi blir mänskligare. 

Kultur håller ihop denna form av gemenskap som kallas ett folk. 

Folket existerar som ett självständigt subjekt tack vare sin kultur. 

Det är den som gör det möjligt för ett folk att överleva även när 

den suveräna statens strukturer har ryckts undan, vilket vi har 

erfarenhet av i vår egen kultur. 

När jag idag läser påvens brev till konstnärer, minns jag 

detta gripande möte med honom. Jag inser numera att denna 

text utgör en sammanfattning av många tal och predikningar 

på samma tema. Särskilt viktiga var predikningarna i samband 

med Fra Angelicos saligförklaring 1984 och vid avtäckningen 

av Michelangelos restaurerade fresker i Sixtinska kapellet 

den 8 april 1994. 

Vid de polska biskoparnas traditionella besök ad limina 

apostolorum i februari 1998 sade påven bland annat: 

Vetenskap och kultur kan och bör utgöra naturliga bundsförvanter 

i samhällets moraliska pånyttfödelse. 

Dessa budskap vittnar om hans tydliga vision där kultur, konst 

och vetenskap tillhandahåller en värdegrund för den moderna 

människans liv som individ och som medlem i ett kollektiv. 

Det är uppenbart att Brevet till konstnärer stödjer sig på 

andra Vatikankonciliets anvisningar beträffande sambanden 

mellan kyrka, kultur, tradition och själavårdsarbetets olika 

perspektiv. Det är dokument som rör liturgi, kulturens evangelisering 

samt även inkulturation, dvs. assimilering av andra 

kulturer i kyrkans missionsarbete. 

Det vackra som en danande faktor för människans tro är 

ett tema som upprepade gånger återkommer i ett så viktigt 

dokument som Katolska kyrkans katekes.

I sin öppenhet för kulturfrågor fortsätter Johannes Paulus II i 

Paulus VI:s spår. Denne påve kunde i konsten, även i samtidskonsten, 

spåra kännetecknen av samtidsmänniskans drama. I 

Jean Guittons Samtal med Paulus VI bekänner påven: 

”Om konstnärernas stöd någon gång uteblev, skulle det ha saknats 

något i den prästerliga gärningen. … Ja, för att på ett passande 

sätt kunna uttrycka det intuitivt skönas hemlighet måste 

man förena prästerskapet med konsten. 

Han frågar: 

O konstens välsignade röst, det magiska ekot, … när skall du 

tala till oss igen med din övermänskliga charm? 

I dessa ord kan man utläsa hans oro om samtidskonstens 

framtid, över dess separation från livet, ett ofattbart, uppslitande 

drama (så uttrycker Paulus VI det). Ur hans texter kan vi 

ofta utläsa en sorg över att kyrkan har glömt konstnärerna: 

Vi har samtalat med er för litet, umgåtts med er för litet, beundrat 

er och slutit er till oss för litet. … Må påven åter bli det som 

påvar alltid har varit: konstnärernas sanne och tillgivne vän.” 

Paulus VI hade inte helt och fullt förstått konstens utveckling 

och samtidskonstens språk. Konst har beträtt omänskliga vägar, 

utropade han. Genom att börja samla samtida verk, resa 

mitt i Vatikanens renässanshjärta en modern hörsal som bär 

hans namn, initiera radikala ombyggnadsarbeten inne i själva 

Vatikanpalatset påbörjade han en storslagen dialog med kulturens 

värld. 

Det var Paulus VI som grep i sina händer en korsstav med 

en expressiv bild av Kristus den korsfäste, ett förnämligt samtida 

konstverk – vilket på den tiden var en betydelsefull och 

modig gest. När Johannes Paulus II stödde sig på denna kors 

Również uważna lektura Katechizmu Kościoła Katolickiego 

pozwala dostrzec, że i w tym, tak ważnym dokumencie, szereg 

razy pojawia się motyw piękna jako wartości kształtującej dzisiaj 

wiarę człowieka. 

Jan Paweł II w swym otwarciu na sprawy kultury kontynuuje 

myśl Pawła VI, papieża, który dostrzegł w sztuce, także sztuce 

współczesnej, symptom dramatu współczesnego człowieka. W Dialogach 

z Pawłem VI Jeana Guittona czytamy wyznanie Papieża: 

Gdyby zabrakło nam kiedyś pomocy artystów, posługiwanie kapłańskie 

odczułoby jakiś brak ... Tak, żeby można było odpowiednio 

wyrazić tajemnicę intuicyjnego piękna, trzeba zespolić 

kapłaństwo ze sztuką. 

Dalej Paweł VI pyta: 

O błogosławiony głosie sztuki, magiczne echo (...) kiedy przemówisz 

do nas znowu swoim nadludzkim czarem? 

W tych słowach odczytać można niepokój Pawła VI o los 

sztuki współczesnej, o jej „oderwanie od życia”, niepojęty, rozdzierający 

dramat (takich określeń używa Paweł VI). Wiele razy 

czytamy w jego tekstach słowa żalu, że Kościół zapomniał 

o artystach: 

Za mało z wami rozmawialiśmy, za mało byliśmy z wami, za 

mało was podziwialiśmy i przygarnialiśmy. (...) Oby papież stał 

się znowu tym, kim był zawsze – serdecznym i szczerym przyjacielem 

artystów. 

Paweł VI nie do końca rozumiał ewolucję sztuki i języka 

sztuki współczesnej. Sztuka weszła na drogi nieludzkie – wołał. 

Inicjując gromadzenie dzieł sztuki współczesnej, wznosząc w sercu 

renesansowego Watykanu nowoczesny gmach auli nazywanej 

jego imieniem, doprowadzając do radykalnych prac architek 


Czarny dom/Svart hus, 2000, 

olej na płótnie/olja på duk 

1

tonicznych wewnątrz samego Pałacu Apostolskiego, rozpoczął 

w naszych czasach wielki dialog ze światem kultury. 

To przecież Paweł VI ujął w dłonie krzyż pasterski z ekspresyjnym 

wizerunkiem Chrystusa Ukrzyżowanego, znakomite 

dzieło sztuki współczesnej, co w swoim czasie było gestem znaczącym 

i odważnym. Jan Paweł II, wspierając się na tym krzyżu, 

kontynuuje myśl papieża Montiniego, ale czyni to z wielu powodów 

inaczej – nie boleje nad brakiem zrozumienia przesłania 

dzieł, nie jest estetą zaniepokojonym losami sztuki. Nie oznacza 

to, że akceptuje zamęt kryteriów w sztuce. Nie oznacza to 

również, że nie dostrzega zjawisk niepokojących. 

Jeśli zestawiam spojrzenie obu papieży na sprawy kultury, 

to również dlatego, że ich własne, osobiste doświadczenie kultury 

było różne. Zaryzykuję twierdzenie, że Paweł VI patrzył 

na tę sprawę z perspektywy kogoś, kto wyrósł i dojrzewał 

w wielkiej ojczyźnie sztuki, która swą formą i treścią nieustannie 

wspomagała człowieka. Jan Paweł II dostrzega kulturę 

jako odwieczny znak tożsamości społeczeństwa. Widzi kulturę 

i sztukę jako wartości, które pozwalają obcować z pięknem, ale 

i jako spoiwo w czasach zagrożenia i niewoli. Rzecz jednak nie 

w tym, by zestawiać myśli i teksty obu papieży. Istotne jest to, 

że doświadczenie człowieka przychodzącego z dalekiego kraju 

pozwala widzieć szerzej i głębiej. 

Pamiętajmy też, że rozważania obu papieży dzieli trzydzieści 

lat. Te trzydzieści lat oznacza bogatsze doświadczenie duszpasterskie, 

widzenie świata i Kościoła w jeszcze większej 

złożoności i tragizmie losów. Przypomnienie norwidowskiego 

rozumienia piękna – Bo piękno na to jest, by zachwycało / do 

pracy – praca, by się zmartwychwstało – to przypomnienie 

sensu pracy, a w istocie wskazanie sensu pracy twórczej jako 

źródła Nadziei i Zmartwychwstania. 

1 

stav, fortsatte han i samma tankespår men av skilda skäl gjorde 

han det annorlunda: han sörjer inte över den bristfälliga 

förståelsen av konstverkens budskap, han är ingen estet som 

oroar sig för konstens framtid. Det betyder inte att han accepterar 

normförvirringen i konsten. Det betyder inte heller 

att han blundar för oroväckande företeelser. 

Att jag jämför dessa två påvars kultursyn beror delvis på 

att deras egna personliga erfarenheter på kulturområdet var 

olika. Jag vågar påstå att Paulus VI:s perspektiv hade formats 

av hans uppväxt och fostran i det stora kulturlandet där konstens 

form och innehåll oupphörligt finns till stöd för människan. 

Johannes Paulus II uppfattar kulturen som samhällets 

urgamla identitetsemblem. Kultur och konst representerar för 

honom de värden som gör det möjligt att umgås med det 

sköna, men även som det som håller ihop i tider av fara och 

ofrihet. Man skall dock inte ställa de två påvarnas tankar och 

texter mot varandra. Det väsentliga är att erfarenheten av att 

ha kommit från ett fjärran land ger ett bredare och djupare 

perspektiv. 

Låt oss inte glömma att trettio år skiljer påvarnas funderingar 

åt. Dessa trettio år har mynnat ut i en rikare prästerlig 

erfarenhet, i förmågan att se på världen och kyrkan i ett 

perspektiv av ännu mera komplexa och tragiska öden. Att 

påminna om Cyprian Kamil Norwids sätt att uppfatta skönheten: 

Det sköna får oss att tjusas av möda, / Mödan gör att vi 

uppstår från de döda, det är att påminna om meningen med 

arbetet och i själva verket att peka ut skapande arbete som 

hoppets och uppståndelsens källa. 

Påvens brev till konstnärer utgör alltså ett mycket viktigt 

dokument: det bringar ordning i relationerna mellan Gud 

och det vackra samt mellan Gud Skaparen och den skapande 


Czarny dom/Svart hus, 

olej na płótnie/olja på duk

människan. Men den skapande människan är inte bara en 

konstnär utan även någon som formar sitt eget liv. I detta 

ögonblick framstår påvens brev inte enbart som poetens ord 

till bröderna i konsten. Nu förvandlas det till ett herdebrev 

från en människa som, väl medveten om konstens komplexitet, 

inte glömmer bort skapandets vidare innebörd som arbete 

med ens egen utveckling. En konstnär vet hur man skapar 

föremål men detta i sig säger ingenting om hans karaktär. I 

denna formulering betraktas konstnärligt skapande som en 

form av karaktärsdanande arbete. Konsthistoria, skriver Johannes 

Paulus II, handlar alltså inte bara om konstverken utan 

även om människorna. 

Efter att ha behandlat grundproblemet, det vill säga frågan 

om Guds skapelsekraft och människans skapande förmåga, 

tar han sig an nästa spörsmål som han betecknar som evangeliets 

fruktsamma förbund med konsten. 

Här inleds ett omfattande resonemang där påven analyserar 

utvecklingen av konstens språk under de viktigaste historiska 

perioderna för att visa hur människanskonstnärens 

vägar har märkts av spåren efter hans verk, hur de har närmat 

sig Gud eller fjärmat sig från honom, hur de har förblivit det 

mänskliga dramats vittne till och med när de gick Skaparen 

förbi. När han kommer till den nyaste tiden, minns Johannes 

Paulus II påven Paulus VI och hans möte med konstnärer 

i Sixtinska kapellet. 

Låt oss här återkomma till skillnaden i de två påvarnas sätt 

att betrakta konsten. 

Paulus VI: 

Konst bör ge oss vingar … Men samtidskonsten ger oss inte alltid 

vingar, gör oss inte alltid lyckligare. Ibland gör den mig förbryllad, 

häpen, fjärmad. 

Johannes Paulus II: 

Till och med när konstnären stiger ner i själens mörkaste avgrunder 

eller berättar om den mest omskakande ondskan, uttrycker 

han på ett sätt den allmänna väntan på återlösning. 

Jag tycker att dessa ord är relevanta därför att de inte söndrar, 

inte avskärmar, inte inkräktar på skapandets hemlighet, 

där överraskande betydelser kan leda våra tankar mot både 

hopplösheten och epifanin. 

Kyrkan behöver konsten, det är brevets nästa tema. Även 

här bör man återkomma till Paulus VI, men även till kardinal 

Joseph Ratzinger, numera Benedictus XVI, som i sin Rapport 

om tron skrev: 

Kristendomens apologi skulle kunna stödjas på endast två argument: 

helgonen som kyrkan har fått att träda fram, och konsten 

som växer ur dess inre. En teolog som inte älskar konst kan vara 

farlig. Sådan blindhet och dövhet inför det vackra kan inte betraktas 

som något underordnat. 

Konstverkets roll som ett vittnesmål om överlevnaden, men 

även som en bild av människans inre liv, är mycket viktig. 

Uppmärksam lektyr av konstnärernas egna texter om konst 

(här kan man nämna Delacroix, van Gogh, Makowski, Tarkowski, 

Chmielowski, Lutosławski och även de omskakande 

samtalen med Francis Bacon) bekräftar den påvliga diagno 

List Ojca Świętego Jana Pawła II do artystów jest więc dokumentem 

bardzo ważnym: jest wykładem porządkującym zagadnienia 

i relacje między Bogiem i Pięknem oraz między 

Bogiem Stwórcą a człowiekiemtwórcą. Ale człowiektwórca 

to nie tylko artysta, to również człowiek − twórca własnego 

życia. W tym momencie list papieski staje się więc nie tylko 

słowem poety do współbraci w sztuce, staje się po prostu listem 

pasterza, człowieka, który będąc świadom całej złożoności 

sztuki, nie zapomina o najszerszym rozumieniu twórczości, 

rozumienia jej jako pracy nad własnym rozwojem każdego 

z nas. Artysta umie wytwarzać przedmioty, ale to samo z siebie 

nic jeszcze nie mówi o jego charakterze moralnym– to 

sformułowanie jest ważne dlatego, że pozwala spojrzeć na 

twórczość artystyczną jako na formę pracy nad sobą. Tak 

więc historia sztuki – pisze Jan Paweł II – nie jest tylko historią 

dzieł, ale również ludzi. 

Porządkując problem zasadniczy, a więc zagadnienie stwórczej 

mocy Boga i twórczości człowieka, który z Bożego 

powołania jest współtwórcą swojego życia, ale w wyniku ofiarowanych 

talentów i umiejętności – też twórcą swych dzieł, 

Jan Paweł II omawia zagadnienie kolejne. Określa je jako owocne 

przymierze Ewangelii i sztuki. 

Tutaj rozpoczyna się obszerne rozważanie, w którym Papież 

analizuje etapy rozwoju języka sztuki w najważniejszych 

okresach dziejów, aby wskazać, jak drogi człowieka−artysty 

wyznaczały trop jego dzieł, jak zbliżały one do Boga lub 

od Niego oddalały, jak wreszcie pozostawały świadkiem 

ludzkiego dramatu nawet wtedy, gdy rozmijały się ze Stwórcą. 

Omawiając czasy najnowsze, Jan Paweł II wspomina 

Pawła VI i jego spotkanie z artystami w Kaplicy Sykstyńskiej. 

I tutaj powrócę do różnicy w spojrzeniu obu papieży na 

sztukę. 

Paweł VI: 

Sztuka powinna uskrzydlać ... Ale sztuka współczesna nie zawsze 

uskrzydla i uszczęśliwia, czasem staję wobec niej osłupiały, 

zaskoczony daleki. 

Jan Paweł II: 

Nawet wówczas, gdy artysta zanurza się w najmroczniejszych 

otchłaniach duszy, lub opisuje najbardziej wstrząsające przejawy 

zła, staje się w pewien sposób wyrazicielem powszechnego 

oczekiwania na odkupienie. 

Sądzę, że te słowa są tak ważne dlatego, że nie dzielą, nie 

odgradzają, nie naruszają tajemnicy twórczości, która może 

mieć również swe zaskakujące sensy i obok skłaniania ku beznadziei, 

może kierować naszą myśl ku epifanii. 

Kościół potrzebuje sztuki – to kolejne rozważanie w Liście. 

I tutaj należy ponownie wspomnieć apele Pawła VI, ale i wypowidzi 

kardynała Josepha Ratzingera, dzisiejszego papieża 

Benedykta XVI, który w Raporcie o stanie wiary pisał: 

Apologia chrześcijaństwa mogłaby oprzeć się tylko na dwóch argumentach: 

Świętych, których wyłonił Kościół, i Sztuce, która wyrasta z jego 

wnętrza. ... Teolog, który nie kocha sztuki, może być niebezpieczny. Ta 

bowiem ślepota i głuchota na piękno nie są sprawą drugorzędną. 

15

Rola dzieł sztuki jakoświadectwa przeżycia, ale również jako 

obrazu wewnętrznego życia człowieka, świadka i uczestnika 

dziejów, jest tu ogromnie ważna. 

Uważny czytelnik tekstów o sztuce, które napisali artyści 

(a warto tu wspomnieć Delacroix, Van Gogha, Makowskiego, 

Tarkowskiego, Chmielowskiego, Lutosławskiego a nawet wstrząsające 

rozmowy z Francisem Baconem) potwierdzi papieską 

diagnozę przejmujących dramatów sztuki współczesnej i współczesnej 

kultury; jej fundamentem są znajomość świata i wiele 

godzin modlitwy. Kościół potrzebuje sztuki jako świadectwa 

wiary. Potrzebuje sztuki, bo wyraża ona ludzkie doznania i przeżycia, 

kondycję współczesnego człowieka, jego rozpacz, zagubienie 

i samotność; jego wiarę, nadzieję i miłość. 

Czy sztuka potrzebuje Kościoła? – to kolejne pytanie Papieża, 

który zastanawia się, na ile może ono brzmieć prowokacyjnie. 

Jan Paweł II: 

1 

Artysta nieustannie poszukuje ukrytego sensu rzeczy, z wielkim 

trudem stara się wyrazić rzeczywistość niewysłowioną. Nie sposób 

więc nie dostrzec, jak wielkim źródłem może być dla niego 

ta swoista «ojczyzna duszy», jaką jest religia. Czyż nie w sferze 

religii człowiek zadaje najważniejsze pytania osobiste i poszukuje 

ostatecznych odpowiedzi egzystencjalnych? 

Natchnienie to zatem rezultat pracy nad sobą, skupienia i poważnego 

patrzenia w siebie i na otaczając świat. To oczywiście 

również tajemnica. Ale nie owoc histerii, lecz poruszenia wyobraźni, 

ciszy a nieraz iluminacji. 

Beatyfikacja Jana Pawła II skłania do wspomnień, ale nie 

są to wspomnienia sentymentalne. 

Miałem wielkie szczęście poznać Kardynała Wojtyłę, odbyć 

z Nim wiele rozmów jeszcze kiedy współpracowałem regularnie 

z Tygodnikiem Powszechnym. Będąc w Rzymie zawsze 

odwiedzałem Jana Pawła II, pytał mnie o sprawy polityczne, 

o sytuację w sztuce, o to, co w sztuce zasługuje na uwagę, co 

niepokoi. Zapamiętam te rozmowy, nie zapomnę ich klimatu, 

serdeczności i zwyczajnej ciekawości Jana Pawła II, który 

pytał o sprawy sztuki jak artysta, jakim przecież pozostał na 

zawsze. 

W dzisiejszym świecie, a przecież znamy ten świat dzięki 

mediom jak nigdy dotąd – wśród niepokojów, nieszczęść i dramatów 

– przypominam sobie często o miejscu sztuki, jak je 

postrzegał Jan Paweł II – właśnie patrząc na dramaty narodów, 

państw, zwyczajnych ludzi. 

Tak więc sztuka nie jako luksus i dodatek do życia, nie 

ekskluzywne spotkania i wernisaże. Sztuka jako jeden z bardzo 

ważnych obszarów, dzięki którym życie człowieka może stać 

się bogatsze, pełne skupienia, nieraz radosne, ale nade wszystko 

coraz bliższe wartościom Prawdy, Dobra i Piękna. 

W życiu i świętości Jana Pawła II – zachwyt nad światem, 

ale i nad dziełami sztuki, o czym czytamy w Tryptyku Rzymskim 

– ukazuje istotę sztuki i twórczości jako dróg do innych 

ludzi i do Boga. ❖ 


sen av konstens och kulturens gripande samtidsdrama; denna 

diagnos stödjer sig på kunskapen om världen samt många 

timmar i bön. Kyrkan behöver konsten som ett vittnesmål 

om tron. Konsten behövs därför att den uttrycker mänskliga 

upplevelser och erfarenheter, den samtida människans belägenhet, 

hennes förtvivlan, vilsenhet och ensamhet, hennes 

tro, hopp och kärlek. 

Har konsten behov av kyrkan? – här ställer påven nästa fråga 

och funderar om den inte framstår som provokativ. Johannes 

Paulus II: 

Konstnären söker oupphörligt efter tingens inre mening, bemödar 

sig att uttrycka den outsägbara verkligheten. Det är uppenbart 

att religionen, denna egenartade «själens hemort», kan utgöra 

en outsinlig källa för konstnären. Det är ju inom den religiösa 

sfären som människan ställer de viktigaste personliga frågorna 

och söker efter de slutgiltiga existentiella svaren. 

Inspiration är alltså resultat av arbetet med sig själv, av att 

ha koncentrerat sig och seriöst skärskådat sig själv och den 

omgivande världen. Den är naturligtvis även en förborgad 

hemlighet men den föds inte ur hysterin utan ur fantasins 

rörelse, ur tystnad och inte sällan ur en avklarnad insikt. 

Johannes Paulus II:s saligförklaring inbjuder till minnen 

men det är inte frågan om sentimentalitet. Jag hade förmånen 

att lära känna Karol Wojtyła och tala med honom åtskilliga 

gånger när han fortfarande var en polsk ärkebiskop och sedermera 

kardinal. Jag besökte honom närhelst jag var i Rom. 

Han frågade om politik, om situationen i konsten, om sådant 

som förtjänar uppmärksamhet eller oroar. Jag kommer att 

minnas dessa samtal, deras varma atmosfär och påvens nyfikenhet 

när han förhörde sig om konsten som den konstnär 

han hade varit och förblivit. 

I en värld som vi ju tack vare medierna känner bättre än 

någonsin tidigare, bland alla orosmoment, katastrofer och 

dramatiska skeenden erinrar jag mig om konstens roll som 

Johannes Paulus II såg den. Det gör jag när jag begrundar 

nationernas, ländernas och människornas dramatiska öden. 

Det handlar inte om konst som livets lyxiga bihang, inte om 

exklusiva tillställningar och vernissager utan om konst som 

en av de mycket viktiga domäner som gör livet rikare, förtätat, 

ibland glädjefullt men framför allt närmare det sanna, det 

goda och det sköna. 

Johannes Paulus II:s förtjusning över världen och även över 

konstverken visar konstens och skapandets väsen som vägar 

till andra människor och till Gud. ❖ 

Stanisław Rodziński

Justyna Machałowska 

Potop uczuć 

Studnia błyszczy. Stoi pośrodku podwórza, w połowie 

okryta śniegiem. Obok studni kobieta z dzbankiem i mężczyzna. 

Mężczyzna przytula kobietę i zmarzniętą ręką 

gładzi jej włosy. Za chwilę powie jej coś, co zmieni bieg ich 

życia, a mnie pozwoli oglądać po części to samo, co oni miasto. 

Kobieta jest Polką, a mężczyzna Szwedem, miasto nazywa się 

Nowy Sącz, i z czterech stron otaczają je baszty i góry. Jest noc, 

grudzień, rok 1655. 

Rok 1655, a zwłaszcza jego ostatnie miesiące są dla Sącza 

bardzo trudne. Polskę najeżdża świetnie wyposażona armia 

szwedzka, dowodzona przez króla Karola Gustawa, która niczym 

potop zalewa cały kraj. Król Polski Jan Kazimierz zostaje 

zmuszony do opuszczenia kraju, a miasta polskie, jedno po 

drugim, zajmują Szwedzi. 

Nowy Sącz również zostaje zajęty. Dzieje się to w październiku 

1655 roku. Początkowo miasto dostaje się pod dowództwo 

pułkownika Forgwella, człowieka dużej kultury, i pod 

jego rządami nie ponosi żadnych strat. Niestety w połowie 

listopada Forgwell zostaje odwołany, a jego miejsce zajmuje 

podpułkownik Stein. Od tej chwili wszystko się zmienia. Miasto 

zaczyna być uciskane daninami i kontrybucjami, tak, że 

nie starcza mieszczanom funduszy na ich wypłacanie. Nastroje 

niezadowolenia potęgują jeszcze zwykłe grabieże, połączone 

z przeszukiwaniem kościołów i klasztorów. Stein nakazuje także 

sądeczanom oddanie posiadanej przez nich broni. W tej 

sytuacji wielu mieszczan opuszcza miasto i zasila oddziały 

partyzanckie działające w okolicy. Jeden z oddziałów pod dowództwem 

braci Jana i Kazimierza Wąsowiczów planuje zajęcie 

Nowego Sącza. Gdy wiadomość ta dociera do Steina podejmuje 

on dramatyczną decyzję: postanawia rozbić oddział 

Wąsowiczów, a w mieście dokonać rzezi i spalić je. 

I właśnie w tym dramatycznym momencie musimy wrócić 

do studni i stojących obok niej osób. Kobiety z dzbankiem 

i mężczyzny, który za chwilę wyjawi jej tajemnicę. Kobieta 

jest tutejszą mieszczką, a mężczyzna szwedzkim oficerem. 

Oboje, według podań, biorą udział w wojennej sądecko – 

szwedzkiej historii rozgrywającej się w 1655 roku. A dzieje ich 

znajomość obejmują punkt zwrotny tej historii: wyjawienie 

tajemnicy przez oficera. Oficer ten zakochany jest w sądeckiej 

dziewczynie. Zna już rozkaz Steina nakazujący wojsku przy 

En störtflod av kärlek 

Brunnen blänker. Den står mitt på en gård, till hälften 

täckt av snö. Bredvid brunnen en kvinna med en 

kanna, och en man. Mannen håller om kvinnan och 

stryker henne över håret med sin frusna hand. Snart säger han 

något som kommer att förändra deras liv, och låter mig betrakta 

delvis samma stad som de. Kvinnan är polska och mannen 

är svensk, staden heter Nowy Sącz, och de är omgivna av 

försvarstorn och berg. Det är natt och december, år 1655. 

År 1655, i synnerhet de sista månaderna, var mycket svåra 

för Nowy Sącz. Polen invaderades av den välutrustade svenska 

armén, under befäl av kung Karl X Gustav, och som vällde in 

över landet som en störtflod. Den polske kungen Jan II Kazimierz 

hade tvingats lämna landet och de polska städerna 

intogs en efter en av svenskarna. 

Även Nowy Sącz intogs. Det skedde i oktober år 1655. Inledningsvis 

stod staden under befäl av överste Forgwell, en 

mycket bildad människa, och led inga förluster under hans 

styre. Dessvärre återkallades Forgwell i november och överstelöjtnant 

Stein intog hans plats. Därefter förändrades allt. 

Staden ålades sådana tributer och krigsskatter att invånarnas 

tillgångar inte räckte för att betala dem. Missnöjet förstärktes 

ytterligare av vanliga plundringar, och kyrkor och kloster 

genomsöktes. Dessutom beordrade Stein invånarna att lämna 

ifrån sig alla vapen. Många av stadens borgare beslutade sig 

då för att lämna Nowy Sącz och ansluta sig till de partisanförband 

som finns i trakterna. Ett av förbanden, under befäl 

av bröderna Jan och Kazimierz Wąsowicz, planerade att inta 

Nowy Sącz. När Stein fick kännedom om detta fattade han 

ett drastiskt beslut: han bestämde sig för att krossa bröderna 

Wąsowicz förband, anställa ett blodbad och bränna ner staden. 

I det här dramatiska momentet måste vi återvända till brunnnen 

och personerna vid den. Kvinnan med kannan och mannen 

som strax ska avslöja en hemlighet för henne. Kvinnan 

hör till stadens borgerskap, mannen är en svensk officer. 

Enligt legenden deltog de båda i kriget där både Sverige 

och Nowy Sącz var inblandade och som utspelade sig år 1655. 

Och deras bekantskap utgjorde vändpunkten i denna historia: 

när officeren avslöjade hemligheten. Officeren var förälskad i 

flickan från Nowy Sącz. Han kände redan till Steins order om 

1

gotowanie się do zniszczenia miasta i jego mieszkańców, 

nie chcąc jednak, by jego kochanka wraz z krewnymi ginęła, 

ostrzega ją przed nachodzącą zagładą. Dziewczyna poznawszy 

tajemnicę, postanawia uratować Nowy Sącz, biegnie z tą wiadomością 

poza mury miasta, przekazuje ją pisarzowi miejskiemu 

Jędrzejowi Szczyckiemu, który daje znać o wszystkim polskiemu 

wojsku i braciom Wąsowiczom. 

W ten sposób 13 grudnia 1655 roku, bracia Wąsowiczowie 

wraz z mieszczanami, wyprzedzając atak Steina, uderzają na 

stacjonujące w Sączu szwedzkie wojsko . Na pomoc przybywa 

im także piechota nawojowska pod dowództwem Felicjana 

Kochowskiego oraz piechota spiska Jerzego Lubomirskiego. 

Po kilku godzinach Sącz zostaje oswobodzony. Wydarzenia 

te poprzedzają o 13 dni zwycięską obronę Częstochowy. Na 

wieść o tym zwycięstwie król Jan Kazimierz wraca do Polski, 

aby stanąć na czele obrony kraju, a Nowy Sącz otrzymuje od 

niego pergamin z podziękowaniem za dzielność. Jest więc 

Sącz pierwszym polskim miastem, które zrzuca szwedzką 

zależność. Tę wiadomość przekazują sobie Polacy z ust do ust. 

Jednak wszystkie opowieści o jego wyzwoleniu zaczynają się 

zawsze od historii miłości sądeczanki i szwedzkiego oficera. 

Wiele lat później, historia ta zachwyca Mieczysława Romanowskiego 

– przedstawiciela ostatniej fazy polskiego romantyzmu. 

Na jej kanwie pisze w 1861 roku poemat mieszczański 

Dziewczę z Sącza. Nieznanym dotychczas z nazwiska bohaterom 

nadaje imiona: Basi i Oskara. W jego poemacie zakochani, w 

punkcie zwrotnym opowieści, spotykają się nocą przy studni. 

To właśnie tutaj mężczyzna wyjawia kobiecie tajemnicę. 

Oskar i Basia są w poemacie Romanowskiego bohaterami na 

wskroś romantycznymi. 

1 

att staden och dess invånare skulle utplånas men han ville inte 

att hans käresta och hennes släktingar skulle dö, så han varnade 

henne för förintelsen som nalkas. När flickan fick reda 

på hemligheten beslutade hon sig för att rädda Nowy Sącz, 

hon sprang med nyheten ut genom stadsmuren och framförde 

den till en av stadens författare, Jędrzej Szczycki, som underrättade 

den polska hären och bröderna Wąsowicz. 

Så gick det till när bröderna Wąsowicz tillsammans med 

stadens borgare undgick Steins attack och slog till mot den 

svenska hären som var stationerad i Nowy Sącz. Även ett infanteri 

under befäl av Felicjan Kochowski kom till deras undsättning 

samt Jerzy Lubomirskis infanteri. Efter några timmar 

var Nowy Sącz befriat. Händelserna föregick det segerrika 

försvaret av Częstochowa med tretton dagar. När kung 

Jan II Kazimierz nåddes av nyheten om segern återvände han 

till Polen för att ställa sig i täten för landets försvar, och Nowy 

Sącz tackades för sin tapperhet med ett pergament. Nowy 

Sącz var således den första polska staden som frigjorde sig 

från det svenska oket. Polackerna spred nyheten från mun till 

mun. Men alla berättelser om stadens befrielse började alltid 

med kärlekshistorien mellan flickan från Nowy Sącz och den 

svenske officeren. 

Många år senare blev Mieczysław Romanowski – representant 

för den polska romantikens sista fas – fascinerad av historien. 

Med den som bakgrund skrev han 1861 en dikt, Jungfrun 

från Nowy Sącz. De hittills namnlösa huvudpersonerna 

gav han namnen Basia och Oskar. I hans dikt, vid berättelsens 

vändpunkt, träffas de förälskade vid brunnen om natten. Det är 

då mannen avslöjar hemligheten för kvinnan. Oskar och Basia är 

i Romanowskis dikt rakt igenom ett par romantiska hjältar. 

Nowy Sącz, szwedzka kapliczka/”svenska” kapellet Nowy Sącz, bazylika/basilika

Oskar vet att det är jämställt med förräderi att avslöja en militär 

hemlighet. Men han beslutar sig för att göra det för att 

rädda en älskad person och hennes närmaste. 

Handen, ej hjärtat, är i tjänst hos kungen. 

Hellre hugger jag av den än befläckar 

Med ert blod, när Stein era liv vill släcka. 

Men om än handlös, skall jag dig befria 

Ur blod och lågor! 

Hon inser att hennes käresta genom att avslöja hemligheten 

utsätts för ett dödligt hot från två stridande parter och 

springer ut på stridsfältet för att skydda honom med sitt eget 

bröst. 

Ett skott gick av, slog rakt mot Oskars hjärta ... 

Han föll. 

Basia såg blod ur såret skumma, 

Vid likets bröst hon sätter sig förstummad, 

Hon föll … Så fälls av lien liljans blomma. 

(översatt från polska av Jurek Hirschberg) 

Oskar överger inte sina kamrater och ger sig ut i strid tillsammans 

med dem. Basia lyckas inte skydda hans hjärta mot 

kulan och strax därefter slutar även hennes hjärta att slå. För 

i Romanowskis dikt dör Basia och Oskar tillsammans. Beskrivningarna 

av deras död varierar dock i legenderna från 

Nowy Sącz. Enligt en del dör de älskande tillsammans, enligt 

andra lämnar kvinnan, försjunken i sorg, staden och beger sig 

mot Ungern. Det är emellertid mycket sannolikt att officeren 

som stått modell för Oskar begravdes tillsammans med de 

andra svenska soldaterna utanför stadsmuren. 

På den platsen reste invånarna i Nowy Sącz hundra år senare 

Markuskapellet. Men det är inte med namnet Markus som 

kapellet förknippas, på grund av platsen där det står kallas 

det i folkmun för ”svenska” kapellet. Det ”svenska” kapellet 

pryds av ett fyrkantigt litet torn, ett fyrtorn med en skulptur 

av en bedrövad Jesus, och står i korsningen av Jagiellonskagatan 

och Tadeusz Kościuszkogatan. Det är också ett stående 

inslag på kartan för dem som besöker Nowy Sącz. Man kan 

fråga vem som helst man möter i Nowy Sącz om det mest berömda 

kapellet i trakten och personen i fråga kommer utan 

att tveka peka ut just detta kapell och kallar det naturligtvis 

för det ”svenska”. 

Jag funderar nu på varför just det namnet blivit så allmänt 

spritt i Nowy Sącz. Beror det bara på den historiska plats som 

förknippas med svenskarna och där kapellet står? Eller kanske 

även minnet av kärleken mellan flickan från Nowy Sącz 

och den svenske officeren förknippas med ordet, minnet av 

en olycklig kärlek som dock räddade staden och hjälpte dess 

invånare att återfå friheten. Kanske är det så att adjektivet 

”svensk” inte bara har en historisk, utan även en känslomässig 

dimension. ❥ 

On wie, że wyjawienie wojskowej tajemnicy równa się zdradzie. 

Decyduje się jednak zdradzić, by ocalić ukochaną osobę 

i jej bliskich. 

Ta dłoń, nie serce, u króla ma służbę. 

Sztajn krwi chce waszej, więc się dłoni zbędę, 

Utnę, a w waszej krwi kalać nie będę 

I wyratuję cię stąd, choć bez dłoni, 

Z krwi i płomieni! 

Ona, zdając sobie sprawę z tego, że ukochany przez wyjawienie 

tajemnicy narażony jest z dwóch wojujących ze sobą 

stron na śmiertelne niebezpieczeństwo, biegnie na pole walki 

i postanawia osłonić go własną piersią. 

Padł strzał – strzał w serce Oskara uderzył… 

On padł. 

W krew Basia wpatrzyła się blada, 

Sama przy piersiach trupa cicha siada, 

Padła… Tak kosą ścięta lilia pada. 

Oskar nie opuszcza swoich towarzyszy i, razem z nimi, 

staje do walki. Basi nie udaje się osłonić jego serca przed 

kulą i zaraz potem jej serce także przestaje bić. Bo, w poemacie 

Romanowskiego Basia i Oskar umierają razem. W podaniach 

sądeckich opisy ich śmierci są tymczasem różne. Według jednych, 

kochankowie giną razem, według innych, kobieta pogrążona 

w smutku po śmierci mężczyzny odchodzi z miasta 

w węgierskie strony. Bardzo prawdopodobnym jest jednak to, 

że oficer, na którym jest wzorowana postać Oskara, zostaje 

pochowany razem z innymi szwedzkimi żołnierzami w pewnym 

miejscu za murami miasta. 

W tym miejscu, ponad sto lat później, w roku 1771, sądeczanie 

wznoszą kapliczkę pod wezwaniem św. Marka. Ale imię 

Marka nie jest z nią kojarzone, kapliczka bowiem, z racji 

miejsca, na którym jest wzniesiona, powszechnie zwana jest 

kapliczką „szwedzką”. Kapliczka „szwedzka”, zwieńczona 

czworoboczną wieżyczką – latarnią, w której umieszczona jest 

rzeźba Chrystusa Frasobliwego, stoi u zbiegu ulic Jagiellońskiej 

i Tadeusza Kościuszki. Jest też stałym punktem na mapie dla zwiedzających 

Nowy Sącz. Jeśli zapytamy przygodnie spotkanego 

sądeczanina o najbardziej znaną kapliczkę w tej okolicy, bez wahania 

wskaże tę, i nazwie ją oczywiście kapliczką „szwedzką”. 

Zastanawiam się teraz, dlaczego właśnie ta nazwa stała 

się w Sączu tak powszechną. Czy jest to spowodowane tylko 

związanym ze Szwedami historycznym miejscem, na którym 

kapliczka została wzniesiona? A może ze słowem tym wiąże się 

również pamięć miłości sądeckiej dziewczyny i szwedzkiego 

oficera, pamięć miłości nieszczęśliwej, która pomogła jednak 

miastu ocaleć i odzyskać wolność. Może więc przymiotnik 

„szwedzka” ma tu nie tylko historyczny, ale i uczuciowy wymiar. 

❥ 

1

20 

Greta 

wiarę nadzieję miłość 

trzymała w modlących się 

palcach 

wokół gęstniał mrok 

gotyckiego kościoła 

tylko czerwony język 

oliwnej lampki 

oświetlał obraz Madonny 

palce przesuwały się 

rytmicznie 

nabrzmiałymi modlitwą 

wargami 

szeptała gorąco 

– Zdrowaś Mario… 

tu było jej miejsce 

tu 

za tymi murami 

już nawet czepek uszyła 

na wzór zakonnego kornetu 

w miasteczku 

szykowano wesele 

jej wesele z synem sąsiada 

– O Pani nasza! 

Pośredniczko nasza, 

Pocieszycielko nasza… 

1 

Nära huden 

Danka Jaworska Målningar 

Dana Rechowicz Dikter 

Blisko ciała 

Danka Jaworska Malarstwo 

Dana Rechowicz Wiersze 

Greta 

i bönens knutna fingrar 

höll hon 

sin tro hopp och kärlek 

i kyrkans gotiska valv 

tjocknade mörkret 

endast oljelampans 

röda tunga lyste upp 

madonnans tavla 

fingrarna flyttade hon 

rytmiskt över rosenkransen 

hennes av bönen uppfyllda läppar 

viskade med hetta 

– Ave Maria.... 

det var här hon hörde hemma 

här 

bakom dessa murar 

till och med sin hätta 

hade hon sytt 

enligt nunnornas modell 

i byn förberedde man 

för bröllop 

hennes bröllop med grannpojken 

– Ave Maria! 

Du vår tröst 

Du vårt hopp . . . 

1

Julietta 

vassen bugade djupt 

och blommorna vände 

på sina huvuden 

när hon längs Tibern gick 

fruktkorgen vilade på 

hennes vaggande höfter 

det gyllene solskenet 

speglade sig i floden och 

dansade i hennes kisande ögon 

skenet blev starkare 

trängde sig igenom 

de nyfiket böjda träden 

genomlyste 

fyllde ut 

svepte in henne i 

sitt gyllene stoft 

när hon böjde sig ner 

närmare vattenytan 

såg hon sin hätta 

kameleontlikt bytte den färg 

från blå till guld 

Julietta 

det gick ett sus genom bladverket 

de avundsjuka blommorna 

hängde med sina huvuden 

nynnande O sole mio 

gick hon vidare 

insvept i det gyllene solskenet 

kiedy tak szła brzegiem Tybru 

z koszem owoców 

na kołyszących się biodrach 

kłaniały się trzciny i 

kwiaty odwracały głowy 

odbijająca się w nurcie rzeki 

złota wstęga słonecznego blasku 

tańczyła w jej zwężonych oczach 

blask intensywniał 

przedzierał przez 

pochylone 

w zapatrzeniu drzewa 

prześwietlał ją 

wypełniał 

malował złotym pyłem 

pochylając się nad wodą 

zobaczyła swój czepek 

jak kameleon 

z błękitnego stał się 

cały złoty 

zaszeleściły zdziwione liście 

zazdrosne kwiaty 

pochyliły głowy 

złotym blaskiem otoczona 

szła dalej 

nucąc O sole mio 

1 

21

22 

Sophie 

czyli Primavera aux cheveux noirs 

zwiewna 

jak Primavera Botticcelliego 

wynurzala się codziennie 

z porannego niebytu 

biegnąc do piekarni 

pachnącej chlebem 

bezskutecznie 

próbował na płótnie 

uchwycić kolor włosów 

pod czepkiem ukryty’ 

kiedy króregoś ranka 

wiatr zerwał jej czepek 

wypłynęły spod niego 

fale kruczoczarnych włosów 

1 

Sophie 

eller Primavera aux cheveux noirs 

skir 

som Botticcellis Primavera 

dök hon upp varje morgon 

ur tomma intet 

och gick förbi 

med brådskande steg 

mot doften av nybakat bröd 

som spred sig från bageriet 

förgäves försökte han att 

måla på duken 

hennes hårfärg 

gömd under hättan 

så en blåsig dag 

rycktes hättan bort 

av en vindpust 

och en kaskad av vågigt 

korpsvart hår 

föll över hennes rygg

DANA RECHOWICZ 

alcatraz łez 

by je uwięzić 

na zawsze ujarzmić 

nanizałam na nitkę 

te ogromne 

te rozpaczliwe 

te bezsilne 

te zmęczone 

te jak fontanna 

te jak niekończąca się rzeka 

zrobiłam z nich sznur korali 

zostawiłam tylko 

te niezbędne – 

codziennego wzruszenia 

1 

Urodzona w Krynicy. Od 1973 mieszka w Szwecji. Ukończyła Filologię 

Romańską na Uniwersytecie Jagiellońskim. Pracuje jako redaktor 

w Wydawnictwie Norstedts Förlagsgrupp AB w Sztokholmie. Przez 

szereg lat współpracowała z Redakcją Polską Szwedzkiego Radia i 

Instytutem Szwedzkim. Jest laureatką I Nagrody w konkursie literackim 

Stowarzyszenia Pisarzy Polskich w Szwecji oraz I Nagrody w konkursie 

Moja droga do Szwecji ogłoszonym przez Nową Gazetę Polską w 

Sztokholmie. W 2004 ukazał się jej tomik wierszy Moja sukienka. W 2005 

otrzymała Nagrodę Artystyczną ”NGP”. 

DANKA JAWORSKA 

Urodzona w Warszawie. Od 1976 mieszka w Szwecji. 

Państwowe Liceum Sztuk Plastycznych w Warszawie. 

ASP w Warszawie (3 lata), ENSAD (Ecole Nationale 

Supérieure des Arts Decoratifs), stypendium artystyczne 

DAAD (Deutsche Akademische Austausch Dienst) w 

Worpswede, Studia eksternistyczne na Wydziale Grafiki 

Królewskiej Akademii Sztuki w Sztokholmie. 

Kilkadziesiąt wystaw indywidualnych m. in. w Szwecji, Polsce, Danii, 

Niemczech, Włoszech. 

Udział w wystawach zbiorowych m. in. w Polsce, Szwecji, Norwegii, 

Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych, Francji, Holandii, Włoszech, 

Egipcie, Słowenii, Chorwacji, Bułgarii, Bośni i Hercegowinie. 

DANA RECHOWICZ 

tårarnas alcatraz 

för att fånga 

tygla dem för alltid 

har jag trätt mina tårar 

på en tråd 

en och en 

de stora 

de förtvivlade 

de hjälplösa 

de forsande 

de som flödar utan ände 

ett helt halsband blev det 

de som jag har lämnat kvar 

är de oumbärliga 

glädjetårararna 

Född i Krynica i Polen, bosatt i Stockholm sedan 1973. Fil mag. i franska 

vid Jagiellonska Universitet i Kraków. Arbetar som bild- och textredaktör 

på Norstedts Förlagsgrupp AB i Stockholm. 

Dana Rechowicz har samarbetat med Polska Radions Redaktionen vid 

Sveriges Radio samt med Svenska Institutet. Har fått första priset i Polska 

Författareföreningens litterära tävling samt första pris i NGPs (polsk 

tidning i Sverige) litterära tävling. 2004 kom hennes diktsamling Min 

klänning ut på polska . 2005 fick hon tidningens NGP pris – Årets artist. 

Dessa dikter är de första skrivna på svenska. 

DANKA JAWORSKA 

Född i Warszawa. Bosatt i Stockholm sedan 1976. 

Studier: 

Konstgymnasium i Warszawa. Konstakademien i Warszawa (3 år), Ecole 

Nationale Superieure des Arts Decoratifs (ENSAD) Paris samt erhållit 

Deutsche Akademische Austausch Dienst (DAAD) Konststipendium från 

Atelierhaus i Worpswede, Tyskland. 

1 

Danka Jaworska hade c:a 50 separatutställningar bl a i Sverige, Polen, 

Danmark, Tyskland, Italien samt deltog i nära 25 samlingsutställningar bl 

a i Polen, Sverige, Norge, Storbritanien, USA, Frankrike, Nederländerna, 

Italien, Egypten, Slovenien, Kroatien, Bulgarien, Bosnien. 

2

Jozef Baran 

2 

Foto: commons.wikimedia.org 

część 3/ del 3 

W 

1946 roku nie miałem jeszcze zainteresowań filozoficznych, 

natomiast po czasie doczytałem się, że w obozie 

dla wysoko postawionych niemieckich hitlerowców 

w Mossburgu, gdzie służyłem w polskim oddziale wartowniczym 

przy armii amerykańskiej, siedział i tam zmarł jeden 

z głównych ideologów hitlerowskich, filozof Ernst Krieg. Prawdopodobnie 

eskortowałem go kiedyś do pracy ... 

Odszedłem z tego obozu z kilku powodów. Po pierwsze, 

żywiłem dużą nienawiść do Niemców i nie umiałem pozbyć 

się chęci zemsty. Gdy miałem służbę na wieży i siedziałem 

sam z karabinem maszynowym a oni stali w polu – nachodziła 

mnie myśł, żeby puścić między nich serię. Bałem się, że kiedyś 

mi odbije i to zrobię. Po drugie – na skutek zapewne przeżyć 

okupacyjnych nabawiłem się owrzodzenia dwunastnicy i dostałem 

się do szpitala wojskowego. Tam leżałem z miesiąc, 

zanim mnie podleczono. Było lato 1946 roku. Uznałem, że wojsko 

nie jest dla mnie. Postanowiłem się więc zdemobilizować. 

Pomógł mi w tym przypadek. Kiedy wyszedłem ze szpitala, 

dowiedziałem się, że naszą kompanię przeniesiono. Więzy urwały 

się. Jeszcze przez jakiś czas mieszkałem u Niemki w Mossburgu, 

zastanawiając się, co z sobą zrobić. Mogłem pozostać 

u niej, mogłem wyjechać do Stanów, czy Kanady, a nawet do 

Izraela. Władze polskie przymykały wtedy oczy na przemyt 

Żydów do Izraela w związku z walką prowadzoną z Anglikami 

o Palestynę. Broń była dostarczana z Czechosłowacji, 

z Polski natomiast półlegalnie wywożono osoby wojskowe 

żydowskiego pochodzenia. 

W końcu zdecydowałem się zapomnieć o Wiedniu i 

innych możliwościach, i powrócić do Polski. Wiedziony 

ostrożnością wyrzuciłem wszystkie zdjęcia i papiery 

związane z pobytem w kompanii. Przez cały czas pobytu 

w Polsce nikomu o tym nie powiedziałem. Ten rok został 

wykreślony z mojej biografii i nigdy nie został wykryty. 

Ale mimo wszystko szkoda mi trochę zdjęć, na których 

Mannen 

som lurade ödet 

Człowiek, 

który oszukał los 

Alexander Orłowski fortsätter en berättelse om sitt ovanliga livsöde 

Aleksander Orłowski ciągnie opowieść o swoim niezwykłym losie 

År 1946 var jag ännu inte intresserad av filosofi, men 

senare läste jag mig till att i lägret för högt uppsatta 

nazistförbrytare i Mossburg där jag tjänstgjorde i en 

polsk vaktstyrka vid den amerikanska armén fanns och avled 

en av nazismens huvudideologer Ernst Krieg. Antagligen har 

jag eskorterat honom någon gång till arbetet. 

Jag lämnade det lägret på grund av flera orsaker. För det 

första hyste jag ett djupt hat gentemot tyskar och kunde inte 

bli av med mitt hämndbegär. När jag satt ensam i vakttornet 

med ett maskingevär och de stod ute på fältet nedanför greps 

jag av tanken att jag skulle tömma ett magasin i dem. Jag var 

rädd att jag skulle få en knäpp och göra det. För det andra 

fick jag på grund av mina upplevelser under kriget magsår och 

hamnade på ett militärsjukhus. Jag fick stanna där ungefär 

en månad tills jag blev bra. Det var sommaren 1946. Jag kom 

fram till att inte heller armén var min grej så jag bestämde 

mig för att lämna det militära. Jag fick hjälp av en tillfällighet. 

Då jag hade lämnat sjukhuset fick jag veta att vårt kompani 

hade förflyttats och banden brutits. Jag bodde ännu en 

tid hos en tyska i Mossburg och funderade på vad jag skulle 

ta mig till. Jag kunde resa till Staterna eller Kanada, och till 

och med till Israel. I samband med striden med engelsmännen 

om Palestina så blundade de polska myndigheterna för att 

judarna smugglades över till Israel. Man levererade vapen från 

Tjeckoslovakien och Polen och i gengäld lät man militärer av 

judiskt ursprung halvt legalt lämna landet. 

Till slut bestämde jag mig för att glömma Wien och andra 

möjligheter och återvände till Polen. För säkerhets skull kastade 

jag bort alla de fotografier och papper som hade samband 

med min vistelse i kompaniet. Under hela den tiden jag har 

vistats i Polen har jag inte berättat om detta för någon. Det 

året har raderats ut från min biografi och aldrig blivit avslöjat. 

Men trots det saknar jag en del fotografier, där jag som 1718 

åring poserar i amerikans uniform.

I Polen letade jag upp en kompis som bodde i Katowice, han 

som jag tidigare i Wien hade skänkt två resväskor med kläder. 

Hans fru var inte förtjust i min närvaro vilket inte är svårt 

att förstå. Under ett halvår förde jag en skandalös tillvaro. 

Jag drack upp alla besparingarna från militärtjänstgöringen, 

dollar, guld, zloty. Tydligen hade jag inga anlag för alkoholism 

dock. Efter ett halvårs supande sansade jag mig och blev 

övertalad av mina bekanta att åka till polska Schlesien (Opoleregionen) 

för att sätta mig i skolbänken. 

I Wojnowice 

Skolan bekostades av den centrala styrelsen för koloch kemisk 

industri och skulle ge mig gymnasial utbildning. Men 

det visade sig att jag inte kunde någonting. Det jag hade lärt 

mig innan kriget hade jag glömt bort fullständigt. Så jag 

körde i alla tentamina. Det som räddade mig var en mycket 

bra uppsats i polska språket. Lärarinnan i polska blev betagen 

och envisades att man skulle anta mig. Jag var då redan 

19 år och besatt en vuxens medvetenhet, en som vet nästan 

allt om livets gåtor. Som tur var fanns det i skolan i Wojnowice 

en del grabbar i min ålder, som liksom jag hade skolats 

i livets universitet, och jag fann mig väl till rätta bland 

dem. Till att börja med fattade jag inget av matematiken, 

särskilt algebran. Men lärarinnan byttes ut mot en ny lärare. 

Det var en förståndig herre som under en vis tid gav 

mig privatlektioner. Jag klarade mig och blev till och med 

riktigt bra i det ämnet. 

Jag bodde på internat. När det var lov hade jag ingenstans 

att åka så jag blev kvar i Wojnowice. 

Man kan tycka olika om min cynism. Men, hur kan det 

här tolkas? Jag blev osams med skolans rektor av en mycket 

simpel anledning. Skolan var belägen på landet och det var 

tråkigt som fan. Vi elever kunde gå till byn och flirta med 

tyska tjejer, men lärarna kunde inte göra det. De organiserade 

istället danskvällar. Till att börja med var allt som det borde. 

Vi satt i en allmän sal, åt och dansade. Efter en tid bestämde 

rektorn att de som spelade skulle äta i en annan sal tillsammans 

med lärarna. Vi märkte att de drack på vår bekostnad. 

pozuję jako ładny 1718 letni żołnierzyk w mundurze amerykańskim. 

W Polsce zgłosiłem się do kolegi, któremu ofiarowałem 

kiedyś w Wiedniu parę waliz z ubraniami. Mieszkał w Katowicach. 

Jego żona nie była zadowolona z mojego pobytu. Trudno 

się jej zresztą dziwić:przez pół roku prowadziłem skandaliczny 

tryb życia, przepijając wszystkie oszczędności z wojska – dolary, 

złoto, złotówki. Widocznie jednak nie miałem danych na 

nałogowca, skoro po półrocznym pijaństwie otrząsnąłem się 

i, namówiony przez moich znajomych, pojechałem na Śląsk 

Opolski, żeby stać się uczniem w szkole. 

W Wojnowicach 

Szkoła była opłacana przez centralny zarząd przemysłu węglowego 

i chemicznego i miała dać wykształcenie na poziomie 

licealnym. Tymczasem ja nic nie umiałem. To, czego nauczyłem 

się przed wojną, zapomniałem doszczętnie, tak że oblałem 

wszystkie egzaminy. Uratowało mnie jedynie bardzo 

dobre wypracowanie z języka polskiego. Widocznie ujęło ono 

polonistkę, która uparła się, żeby mnie przyjąć. Miałem wtedy 

już 19 lat i świadomość dorosłego człowieka, który wie 

prawie wszystko o tajnikach życia. Na szczęście w szkole w 

Wojnowicach było trochę chłopców w moim wieku, którzy, 

podobnie jak ja, przeszli niezłe uniwersytety życia i czułem 

się wśród nich całkiem dobrze. Z matematyki początkowo nic 

nie rozumiałem, szczególnie z algebry. Zmieniła się jednak 

nauczycielka, przyszedł sensowny pan, który dawał mi przez 

jakiś czas prywatne lekcje. Wyszedłem na swoje i byłem nawet 

bardzo dobry z tego przedmiotu. 

Mieszkałem w internacie. Na wakacje nie miałem dokąd 

jechać, siedziałem więc w Wojnowicach. 

Można różnie myśleć o moim cynizmie. Co zrobić jednak 

z takim faktem. Zadarłem z dyrektorem szkoły z bardzo prostego 

powodu. Otóż szkoła znajdowała się na wsi i było nudno 

jak jasna cholera. My, uczniowie mogliśmy chodzić na wieś i 

podrywać niemieckie dziewczyny; nauczycielom nie wypadało. 

Organizowali więc wieczorki taneczne. Na początku wszystko 

odbywało się normalnie, tzn. siedzieliśmy we wspólnej sali, 

Foto: wikipedia.org 

25

Moskwa, Uniwersytet im. Łomonosowa/Moskva, Universitetet 

jedli i tańczyli. Ale po jakimś czasie dyrektor zadecydował, 

żeby przygrywający nam artyści jedli wraz z nauczycielami 

w osobnej sali. Zauważyliśmy, że podlewają sobie kolację 

wódką za nasze pieniądze. 

Przeciwstawiłem się temu i odtąd miałem z dyrektorem 

na pieńku. Można nawet rzec, że dyrektor przegrał konflikt i 

chciał się mnie za wszelką cenę pozbyć. Nadarzyła się okazja, 

gdy niedługo potem zjawiła się grupa oficerów werbujących 

do utworzonej w Warszawie Wojskowej Szkoły Prokuratorów. 

Dyrektor mnie pierwszego umieścił na liście kandydatów. 

Rekomendując mnie powiedział, że potrafię mówić godzinny 

referat bez kartki, co bardzo wojskowym się spodobało. Gdybym 

był cynikiem, skorzystałbym z sytuacji. 

Doskonale wszakże wiedziałem, czym zajmowała się prokuratura 

w tamtym czasie i po otrzymaniu wezwania do wojska 

i stawieniu się w Warszawie przed komisją przyjęć – udawałem 

kompletnego idiotę, gorszego od Szwejka. Na każde pytanie 

odpowiadałem głupio, siedząc z otwartą gębą. Patrzyli na 

mnie z litością i powiedzieli: wiecie co kolego, spróbujcie zdawać 

w przyszłym roku. Pozostałych pięciu moich kolegów przyjęto 

bez zastrzeżeń. 

Kiedy wróciłem do szkoły w Wojnowicach i powiedziałem 

dyrektorowi, że mnie nie przyjęto zrobił się czerwony niczym 

burak i mało go szlag nie trafił. 

Studia w Moskwie 

Po szkole w Wojnowicach zdałem na Politechnikę w Gliwicach, 

choć już wtedy podczytywałem sobie do poduszki 

filozofów i czułem, że ciągnie mnie w tę stronę. Chemik to 

2 

Jag protesterade mot detta och blev ovän med rektorn. 

Man kan säga att han förlorade konflikten och ville till varje 

pris bli av med mig. Något senare fick han ett lämpligt tillfälle. 

Det kom en officersgrupp till skolan för att värva till 

en nyöppnad militärskola för åklagare i Warszawa. Rektorn 

anmälde mig bland de första sökarna. Han rekommenderade 

mig och sa att jag kan hålla en timmes föredrag utan anteckningar, 

vilket gillades av militärerna. Om jag vore en cyniker 

skulle jag ha dragit fördelar av detta. 

Jag kände väl till vad åklagarmyndigheten sysslade med 

på den tiden och då jag blev kallad inför den militära antagningskommittén 

i Warszawa låtsades jag vara en fullständig 

idiot, värre än själve Svejk. En sådan idiot har de nog aldrig 

träffat på tidigare. Jag satt bara och gapade och svarade korkat 

på alla frågor. De såg på mig med medlidande och sa: Vet du 

vad, kompis, försök nästa år istället. De andra fem aspiranterna 

antog man utan svårigheter. 

När jag kom tillbaka till skolan i Wojnowice sa jag till rektorn 

att jag inte blev antagen. Han blev röd som en tomat och 

var nära slaganfall. 

Studier i Moskva 

Efter skolan i Wojnowice sökte jag till Tekniska Högskolan i 

Gliwice. Just då såg jag rationellt på saken och tänkte att kemist 

är inget dåligt yrke, fastän jag redan då läste en del filosofi 

i smyg och kände att det tilltalade mig. I Gliwice fick jag 

ett erbjudande om att åka till Ryssland för att studera kemi. 

Jag skulle syssla med syntetisk bensin och jag gav mig iväg. 

I Moskva levde vi i kollektiv, vi bodde fem stycken i ett 

rum. Varje dag lade vi 10 rubel till en gemensam kassa och 

Foto: Wikipedia.org

turades om med att leda hushållet under en vecka. Vi lagade 

maten gemensamt ända till jag gav fan i kemistudierna och 

började på filosofin. 

Filosofistudierna i Ryssland på den tiden var på låg nivå. 

Den allsmäktige Lenin tillsammans med den ännu regerande 

Stalin skymde sikten. Men när det gäller antikfilosofi läste 

vi bra texter och seminarierna var ganska intressanta. Det är 

klart att ju längre in i filosofin vi kom, desto sämre blev det. 

Men jag brydde mig inte om de obligatoriska föreläsningarna. 

Det är sant att de stal en del tid eftersom det förekom regelbundna 

närvarokontroller och till slut var man ju tvungen 

att klara tentamina. Men om man satte sig längst bak i salen 

kunde man läsa något vettigt. Allt berodde på vem som satt 

bredvid. Skulle han skvallra? En av mina bänkkamrater, en 

ryss, som numera är professor, har under studierna läst alla 

Casanovas memoarer i original, och det var många band. 

Jag utnyttjade tiden på ett annat sätt. Som utländsk medborgare 

hade jag tillgång till ”Det vetenskapliga biblioteket” 

som var välförsett med bl a tyska filosofer på originalspråk. 

Till studentrummet kom jag först sent på natten. Vi bodde 11 

personer i samma rum och det var absolut omöjligt att göra 

något. Den mesta tiden tillbringade jag i det största biblioteket 

i Ryssland där det fanns massor av utländsk litteratur, och 

läste det jag hade lust till. När det blev examinationsperiod, 

gjorde jag en paus i mina egna studier, läste på lite och utan 

några större svårigheter klarade jag tentamina. Man kan säga 

att studietiden åtminstone till hälften inte var förlorad, och 

att jag tack vare biblioteket fick kunskaper i nivå med europeiska 

studier. 

1955 återvände jag till Polen och började undervisa vid 

universitetet i Łódź. Jag reste ofta på seminarier till Institutionen 

för filosofihistoria vid Polska vetenskapsakademien 

(PAN) i Warszawa där det bl a arbetade kända filosofer som 

Kołakowski, Baczko och Walicki. Min doktorsavhandling 

om Schelling och tysk romantisk filosofi kom till under den 

tiden. 

Jag steg lite i graderna och blev till slut adjunkt och fick 

resa på ett stipendium till Paris. När jag 1968 kom tillbaka var 

den värsta antisemitiska hetsen över. Jag började åter brottas 

med tanken om jag skulle stanna i Polen eller söka en annan 

plats. Det var inget som hotade mig fastän jag framträdde på 

olika sammanträden och sa vad jag tyckte. Jag fanns tydligen 

inte med på listan över dem som skulle kastas ut i första hand. 

Kanske var det en bidragande faktor att jag kom tillbaka från 

Ryssland, hade en annorlunda biografi och saknade politiska 

ambitioner. Jag sysslade bara med mitt arbete. Men jag bestämde 

mig dock att än en gång förändra allt. Jag gav mig 

av. Först till Wien, där man inte kunde lova mig mer än ett 

halvårs stipendium. När jag fick svensk asyl åkte jag dit och 

landade i ett flyktingläger. Jag var då 41 år.❖ 

fortsättning följer 

översättning Tatjana Hydman 

jednak niezły zawód i przez moment zadecydował ów racjonalny 

wzgląd. Z Gliwic zaproponowano mi wyjazd na studia 

chemiczne do Rosji. Miałem się zajmować syntetyczną 

benzyną. No i pojechałem. 

W Moskwie mieszkaliśmy w pięciu, w takim kołchoźnianym 

pokoju. Codziennie do wspólnej kasy dawaliśmy po 

10 rubli. Jeden prowadził gospodarkę przez tydzień, drugi przez 

następny. Wspólnie gotowaliśmy jedzenie aż do chwili, gdy 

rzuciłem te studia w diabły i poszedłem na filozofię. 

Studia filozoficzne w Rosji stały wówczas na kiepskim poziomie: 

przesłaniał je wszechpotężny Lenin razem z żyjącym 

jeszcze Stalinem. Ale na przykład, gdy chodzi o antyczną filozofię, 

to czytaliśmy dobre teksty i seminaria były dość ciekawe. 

Oczywiście, im dalej w filozofię, tym było gorzej, ale ja 

nie przejmowałem się obowiązkowymi zajęciami. Kradły one, 

co prawda, trochę czasu, bo regularnie sprawdzano obecność 

i w końcu trzeba było zdawać egzaminy. Jednak – jak się 

usiadło z tyłu sali – można było zająć się czytaniem czegoś 

sensownego. Wszystko zależało od tego, kto siedział obok. 

Czy nie doniesie? Mój kolega z ławki – Rosjanin, który jest 

teraz profesorem – w czasie studiów przeczytał pamiętniki 

Casanovy w oryginale a było tego wiele tomów. 

Ja wykorzystywałem studia w inny sposób. Jako cudzoziemiec 

miałem dostęp do bibliotek naukowych m. in. nieźle 

zaopatrzonych w oryginalną filozofię niemiecką. Do akademika 

wracałem dopiero w nocy, gdyż w jedenastoosobowym 

pokoju nie dało się absolutnie nic zrobić. Większość czasu 

przesiadywałem więc w tej największej bibliotece Rosji, gdzie 

była masa zagranicznej literatury i czytałem to, na co miałem 

ochotę. Jak przychodziła sesja – robiłem przerwę w czytaniu 

– coś tam się poduczyłem i bez większego wysiłku zdawałem 

egzamin za egzaminem. Można rzec, że czas na studiach, 

przynajmniej w połowie, nie był stracony i że nabyłem w bibliotece 

wiedzę na europejskim poziomie. 

W 1955 roku wróciłem do Polski i jako asystent zacząłem 

prowadzić zajęcia na uniwersytecie w Łodzi. Jednocześnie 

jeździłem na seminarium do Zakładu Historii Filozofii PAN, 

gdzie pracowali tacy wybitni filozofowie jak: Kołakowski, 

Baczko, Walicki. Tam powstał mój doktorat o Schellingu 

i niemieckiej filozofii romantycznej. 

Pracowałem początkowo jako asystent, potem starszy 

asystent, następnie zostałem adiunktem. Wyjechałem na 

stypendium do Paryża. Kiedy wróciłem po 1968 roku już 

było po tych hecach antysemickich. Znowu zacząłem się bić 

z myślami, czy zostać w Polsce, czy szukać innego miejsca. 

Nie groziło mi nic, mimo że występowałem na różnych zebraniach 

i mówiłem to, co myślałem. Widocznie nie byłem na 

liście tych, którzy mieli być w pierwszym rzędzie wyrzuceni. 

Być może zadecydowało również to, że przyjechałem z Rosji, 

miałem odmienną biografię i nie było we mnie żadnych ambicji 

politycznych. Zajmowałem się tylko swoją robotą. 

A jednak zdecydowałem się jeszcze raz zmienić wszystko. 

Udałem się najpierw do Wiednia, gdzie nie obiecywano mi 

nic innego poza możliwością otrzymania półrocznego stypendium. 

Gdy więc dostałem wiadomość, że przyznano mi 

wizę szwedzką – wyjechałem do tego kraju i znalazłem się w 

obozie dla uchodźców. Miałem wtedy 41 lat.❖ 

Cdn 

2

2 

życie codzienne i artystyczne Y vardag & kulturevenemang 

Trzecia faza holocaustu 

Förintelsens tredje fas 

Barbara EngelkingBoni, autorka głośnej książki Jest taki 

piękny, słoneczny dzień, wiosną tego roku, staraniem 

Towarzystwa Przyjaciół Muzeum Historii Żydów Polskich, 

odbyła cykl spotkań ze szwedzką Polonią w Uppsali, 

Sztokholmie i Lundzie. Podtytuł książki, określający precyzyjnie 

jej temat, brzmi: Losy Żydów szukających ratunku na wsi 

polskiej 1942-1945. 

Autorka jest historykiem pracującym w – działającym przy 

Instytucie Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk – 

Stowarzyszeniu Centrum Badań nad Zagładą Żydów, które jest 

również wydawcą książki. Barbara Engelking z wykształcenia 

nie jest jednak historykiem lecz psychologiem. Jej książka stanowi 

nowatorską próbę historii psychologicznej. To znaczy 

przedstawienia, jak opisane w książce wydarzenia, wyglądały 

w oczach jej uczestników: Żydów skazanych na śmierć przez 

Niemców, poszukujących pomocy u współobywateli nieŻydów, 

a znajdujących najczęściej obojętność, strach, poniżenie, wrogość, 

zdradę albo śmierć. Barbara Engelking chciała udzielić 

głosu tym, którzy zginęli i których głos – komentarze do sytuacji 

własnej i ogólnej, pytania egzystencjalne, oceny, obawy 

i pragnienia – przetrwał np. w aktach sądowych składających 

się m. in. z zeznań sprawców i świadków, rzadziej w spisanych 

relacjach, dziennikach czy pamiętnikach. 

Takie przedstawienie stanu ducha ofiar tzw. trzeciej fazy 

holocaustu nie ze wszystkim się udało, głównie z powodu 

szczupłości materiału, którym dysponowała autorka. Z drugiej 

strony – podkreśliła w Sztokholmie Engelking – materiału, 

chociaż być może nie pozwalającego na wniknięcie w psychikę 

ofiar, jest bardzo dużo, na wiele lat pracy dla wielu zespołów 

badawczych. Chodzi przede wszystkim o akta sądowe tzw. 

„sierpniówek”, czyli procesów odbywających się na podstawie 

dekretu z sierpnia 1944 roku, który przewidywał ściganie 

i karanie osób kolaborujących z okupantem; do tej kategorii 

zaliczano prześladowców Żydów. 

Pierwszy etap Holocaustu – wyjaśniała podczas spotkania 

w Sztokholmie Engelking – rozpoczął się wkrótce po wybuchu 

wojny i polegał na izolowaniu Żydów od reszty społeczeństwa: 

przesiedlaniu ich do zamkniętych dzielnic – gett. Drugi 

etap to rozpoczęte na ziemiach polskich w 1942 masowe 

Barbara EngelkingBoni, författare till den uppmärksammade 

boken Det är en så fin, solig dag, genomförde 

i början av maj en rad möten med Sverigebosatta polacker 

i Uppsala, Stockholm och Lund. Träffarna anordnades 

av Vänföreningen för museet De polska judarnas historia. Bokens 

undertitel, som närmare preciserar ämnet, lyder: Ödet för 

judar som sökte räddning på polska landsbygden 1942–1945. 

Författaren är historiker och verksam vid Centrum för Holocauststudier, 

som också står som utgivare för boken. Centret 

hör till Institutionen för filosofi och sociologi vid Polska vetenskapsakademien. 

Barbara EngelkingBoni är dock inte historiker 

utan psykolog. Hennes bok är ett nyskapande försök till 

en psykologisk historia. Det vill säga en skildring av hur de 

händelser som beskrivs i boken tedde sig för de som var delaktiga 

i dem: judar, dödsdömda av tyskarna, som sökte hjälp hos 

andra medborgare, ickejudar, men som oftast möttes av likgiltighet, 

rädsla, förnedring, fientlighet, förräderi eller döden. 

Barbara EngelkingBoni har velat ge röst åt dem som dog, de 

vilkas röst – kommentarer till den egna och den allmänna 

situationen, bedömningar, farhågor, önskningar – finns bevarade 

i t.ex. rättsliga handlingar bestående av bl.a. vittnesmål 

från gärningsmän och vittnen, snarare än nedtecknade i 

redogörelser, dagböcker och memoarer. 

Att skildra sinnestillståndet hos offren för den s.k. tredje 

fasen av Förintelsen har inte alltid lyckats, huvudsakligen på 

grund av det knappa material som författaren haft till sitt förfogande 

över. Även om materialet kanske inte gör det möjligt 

att tränga in i offrens psyke räcker det å andra sidan till flera 

års arbete för flera grupper av forskare, underströk Engelking 

Boni i Stockholm. Det rör sig främst om rättshandlingar från 

mål till följd av en förordning från augusti 1944 som föreskrev 

åtal och straff för personer som kollaborerade med ockupanterna; 

till denna kategori räknades de som förföljde judar. 

Första etappen av Förintelsen inleddes av tyskarna strax efter 

krigsutbrottet, förklarade EngelkingBoni under mötet i 

Stockholm, och gick ut på att judarna skulle isoleras från resten 

av samhället: de förflyttades till slutna stadsdelar – ghetton. 

Den andra etappen bestod av massmorden på judar i utrotningsläger 

och inleddes i Polen 1942. Den etappen avsluta


des i mitten av 1943. Då fanns inte längre några grupperingar 

av judisk befolkning på polsk mark och inte heller några ghetton 

(med undantag för ghettot i Łódź som fanns kvar ytterligare 

drygt ett år). Under den tredje etappen jagades polska 

bönder de judar som lyckats fly från transporter eller ghetton 

eller aldrig låtit sig förflyttas dit och istället lyckats hålla sig 

gömda fram till 1943 på olika gömställen i städer, på landsbygden 

eller i skogen, och överlämnade dem till tyskarna, om 

de inte plundrade och mördade dem på egen hand. 

Hur många kan det ha varit? Man antar att det rör sig 

om 250 000, säger EngelkingBoni. Det fastställde Szymon 

Datner, historiker och judisk aktivist, strax efter kriget. Men 

man vet inte vad siffran baserar sig på. Frågan återkommer 

ständigt och något säkert svar kommer vi sannolikt aldrig 

att få. Efter kriget fanns ca 50 000 judar kvar. Vad hände 

med resten? 

Barbara Engelking-Boni skildrar i sin bok ödet för de judar 

som överlevde och kunde lämna vittnesmål efter kriget samt 

de som inte överlevde, vilkas öde man kunnat rekonstruera 

utifrån rättshandlingar och berättelser från vittnen. Hennes 

bok är i snäv bemärkelse vetenskaplig och om det förekommer 

antaganden och situationer som inte baseras på dokument är 

det alltid tydligt angivet. 

Förutom sin vetenskapliga dimension har boken även en 

moralisk och emotionell dimension. Det finns en journalistisk 

genre som kallas självupplevda reportage, när reportern 

för att t.ex. bekanta sig med livet för en viss yrkesgrupp tar 

jobb på en fabrik. Barbara EngelkingBoni föreslår något likande 

inom historiografin. När vi läser den här monografin 

försöker vi växla till ett deltagarperspektiv: leva oss in i judarnas 

sinnestillstånd, genomleva tragedin att vara förrådd 

och jagad som lovligt byte av sina medmänniskor, se det som 

hände – med deras ögon. 

Det är bokens viktigaste dimension: att demonstrera vad 

offret kände. Och ändå fanns det – lyckligtvis inte så många 

– åhörare som efter mötet med författaren uttryckte sin oro 

över att boken kan skada Polen. Som om det av boken och 

andra offentliga uttalanden som författaren gjort följer att det 

bara var polacker som mördade judar. Det står naturligtvis var 

mordowanie Żydów w obozach zagłady. Etap ten zakończył 

się w połowie 1943 roku. Na ziemiach polskich nie było już 

wtedy żadnych skupisk ludności żydowskiej, czyli nie było też 

gett (wyjątkiem było getto łódzkie, które przetrwało ponad 

rok dłużej). Trzeci etap na wsi to poszukiwanie i oddawanie 

przez polskich chłopów w ręce niemieckie albo rabunek i mordowanie 

na własną rękę Żydów, którzy z transportów i gett 

uciekli albo nigdy nie dali się tam przesiedlić i przetrwali 

do 1943 roku w różnych kryjówkach w miastach, na wsi 

albo w lasach. 

Ilu mogło ich być? Przyjmuje się – mówi Engelking – że 

250 tysięcy. Tak stwierdził, zaraz po wojnie, Szymon Datner, 

historyk i działacz żydowski. Ale na jakiej podstawie – nie 

wiadomo. To pytanie powraca ciągle; precyzyjnej odpowiedzi 

zapewne nigdy nie uzyskamy. Po wojnie ujawniło się ok. 50 

tys. Żydów. Co się stało z resztą? 

Barbara Engelking w swojej książce przedstawia losy Żydów, 

którzy przeżyli i mogli złożyć zeznanie po wojnie oraz 

tych, którzy nie przeżyli i których losy można odtworzyć z akt 

sądowych i opowieści świadków. Jej dzieło jest w ścisłym znaczeniu 

pracą naukową a jeśli pojawiają się w niej domysły 

i rekonstrukcje sytuacji nie mające dokładnej podstawy w 

dokumentach to zawsze są wyraźnie zaznaczone. 

Ma jednak książka, poza wymiarem naukowym, poznawczym 

również swój wymiar moralnoemocjonalny. Istnieje 

gatunek dziennikarski zwany reportażem uczestniczącym, 

kiedy reporter, by np. poznać życie jakiejś grupy zawodowej 

zatrudnia się w fabryce. Coś podobnego proponuje nam 

Barbara Engelking w dziedzinie historiografii. Czytając tę 

monografię staramy się zmienić perspektywę na uczestniczącą: 

wczuć się w stan ducha, przeżyć tragedię Żydów wydawanych 

i ściganych przez współobywateli jak zwierzyna łowna, 

widzieć to, co się działo – ich oczami. 

To jest najważniejszy wymiar książki: zademonstrowanie, 

co czuła ofiara. A jednak –na szczęście bardzo nieliczni 

– słuchacze zamartwiali się, już później, w kuluarach, czy 

takie książki nie zaszkodzą Polsce. Bo z niej i z różnych 

publicznych wypowiedzi autorki ma jakoby wynikać, że 

właściwie tylko Polacy Żydów mordowali. Oczywiście, 

2

0 


każdemu wolno obawiać się, czego chce. I nie rozumieć, 

czego nie chce. 

W pierwszym kwartale tego roku ukazało się w Polsce kilka 

ważnych pozycji na temat losu Żydów w drugiej połowie 

wojny i udziału Polaków w tych losach. Najgłośniejszą 

jest pozycja Jana Tomasza Grossa (we współpracy z Ireną 

GrudzińskąGross) Złote żniwa. Rzecz o tym, co się działo 

na obrzeżach zagłady Żydów. Książka wywołała najwięcej 

sporów i emocji, zażarta dyskusja na jej temat rozpoczęła się 

zresztą na długo przed ukazaniem się na rynku. (Dyskusja 

o książkach, których nikt nie zdążył jeszcze przeczytać staje 

się, nawiasem mówiąc, polską specjalnością.) Złote żniwa nie 

są jednak o samej zagładzie lecz o procederze, jaki rozgrywał 

się w jej cieniu, jeszcze w czasie wojny i bezpośrednio po niej: 

masowym rozkopywaniu przez polskich chłopów masowych 

grobów Żydów znajdujących się w pobliżu niemieckich obozów 

zagłady w poszukiwaniu złota i kosztowności, jakie 

ofi ary komór gazowych mogły mieć przy sobie. Złote żniwa 

nie są też w ścisłym znaczeniu książką naukową, autorzy nie 

prowadzili własnych badań, lecz raczej esejem historycznym 

osnutym na tle interpretacji widniejącego na okładce zdjęcia, 

wykonanego już po wojnie, przedstawiającego, według 

Gro ssów, „kopaczy” z okolic największego z obozów 

zagłady –Treblinki, co jednak nie jest pewne. Zdjęcie może 

bowiem pochodzić z okolic innego obozu niż Treblinka i może 

przedstawiać chłopów zmuszonych przez milicjantów komuni 

stycznej władzy do uporządkowania terenu cmentarzyska 

ofi ar zagłady zrytego i zbezczeszczonego wcześniej przez 

„kopaczy”. Ta nie mającego żadnego znaczenia dla treści eseju 

okoliczność posłużyła różnym publicystom i środowiskom jako 

pretekst do całkowitego odrzucenia książki Grossów, oskarżenie 

go o zniesławianie Polski i Polaków i obrzucenia autora 

epitetami kłamcy, manipulatora, prowokatora i niePolaka. 

Nie mogli tego zrobić w wypadku książki Barbary Engelking 

ani dzieła Jana Grabowskiego Judenjagd. Polowanie na Żydów 

1942-1945. Studium dziejów pewnego powiatu są to bowiem 

pozycje opatrzone solidnym aparatem naukowym i faktów jak 

również stawianych w nich tez nie da się dowolnie podważyć. 

Stąd inna wobec nich taktyka wspomnianych wyżej środo wisk 

– przemilczanie. Jeśli do tych pozycji dorzucić jeszcze jedną, 

z 2009 roku, Barbary Engelking i Dariusza Libionki Żydzi 

w powstańczej Warszawie (chodzi o powstanie warszawskie 

z sierpnia 1944 roku a nie o powstanie w getcie warszawskim 

och en fritt att oroa sig över vad han eller hon vill oroa sig för. 

Och inte begripa det han eller hon inte vill begripa. 

Under årets första kvartal kom det i Polen ut fl era viktiga 

böcker om judarnas öde under andra världskriget och polackers 

del i dessa öden. Mest uppmärksamhet har Tomasz 

Gross bok rönt (i samarbete med Irena GrudzińskaGross), 

Złote żniwa. Rzecz o tym, co się działo na obrzeżach zagłady 

Ż ydów [Gyllene skördar. Om det som hände i utkanten av judeutrotningen]. 

Boken har vållat fl est tvister och känslor, en 

hetsig diskussion om temat för boken inleddes förresten långt 

innan den fanns på marknaden. (Diskussioner om böcker 

som ingen hunnit läsa har förresten blivit en polsk specialitet.) 

Złote żniwa handlar dock inte om själva utrotningen 

utan om den smutsiga hantering som ägde rum i skuggan av 

den, under kriget och direkt efter: polska bönder som grävde 

upp stora mängder av judiska massgravar i närheten av tyska 

utrotningsläger på jakt efter guld och andra dyrbarheter som 

gaskamrarnas off er kunde ha på sig. Złote żniwa är inte heller 

någon vetenskaplig bok i snäv bemärkelse, författarna har 

inte bedrivit några egna efterforskningar, det är snarare en 

historisk essä baserad på en tolkning av en bild som syns på 

omslaget, taget precis efter kriget, och som enligt Gross visar 

”grävare” i trakten av det största koncentrationslägret Tre


blinka, vilket emellertid inte är säkert. Bilden kan vara tagen i 

närheten av något annat läger än Treblinka och kan visa bönder 

som av de kommunistiska makthavarnas poliser tvingats 

göra i ordning den plats där offer för Förintelsen stjälpts av 

och som tidigare grävts upp och skändats av ”grävare”. Denna 

omständighet som inte har någon som helst betydelse för 

essäns innehåll har för olika publicister och kretsar tjänat 

som en förevändning att helt förkasta Gross bok, anklaga 

honom för att manipulera och förtala Polen och polacker, 

och överösa författaren med epitet som lögnare, provokatör 

och ickepolack. 

Det har man inte kunnat göra med Barbara EngelkingBonis 

bok, inte heller med Jan Grabowskis Judenjagd. Polowanie 

na Ż ydów 1942–1945. Studium dziejów pewnego powiatu [Judenjagd. 

Jakten på judar 1942–1945. Studium av ett distrikt]. 

Det är två böcker med en gedigen vetenskaplig apparat och 

de fakta som läggs fram i dem går inte att ifrågasätta hur som 

helst. Därför har vissa kretsar tillämpat en annan taktik än 

den ovan nämnda – att förbigå den med tystnad. Om man till 

dessa titlar skulle lägga ytterligare en, från 2009, av Barbara 

EngelkingBoni och Dariusz Libionka, Ż ydzi w powstańczej 

Warszawie [Judar i upprorets Warszawa] (det rör sig om 

Warszawaupproret i augusti 1944 och inte upproret i Warszawas 

ghetto i april 1943 som man kan betrakta som avslutningen 

på andra etappen av Förintelsen) så har vi en rejäl dos 

kunskap om polackers deltagande i förintandet av de judiska 

spillrorna efter tyska Endlösung – den slutgiltiga lösningen av 

judefrågan. Nämnda böcker – fast de i huvudsak ägnar sig åt 

skildringar av fientliga attityder gentemot judar – visar även 

tankeväckande exempel på utomordentligt mod hos människor 

som med fara för sitt eget och sina familjers liv räddade 

judar. Ż ydzi w powstańczej Warszawie behandlar bland annat 

ett tiotal kämpar som överlevde upproret i ghettot och deltog 

i Warszawaupproret i augusti 1944, skuldra vid skuldra med 

Hemarmén, i vilken det för övrigt fanns en hel del judiska 

officerare och soldater. 

Alla nämnda böcker samt några nummer av Centrum för 

Holocauststudiers årsbok, Judeutrotningen, fanns att köpa 

efter mötet med Barbara EngelkingBoni. 

Mötet med Barbara EngelkingBoni ägde rum 10 maj 2011. 

Marta Prochwicz inledde och samtalade gjorde Joanna Rose. 

❖ 

z kwietnia 1943 roku, które można uznać za zakończenie drugiego 

etapu holocaustu) to mamy solidną porcję wiedzy na 

temat udziału Polaków w niszczeniu niedobitków żydowskich 

po zasadniczym etapie niemieckiego endlösung – ostatecznego 

rozwiązania kwestii żydowskiej. Wymienione książki 

– chociaż w zasadzie, oprócz Żydów w powstańczej Warszawie, 

poświęcone są opisowi wrogich postaw wobec Żydów 

– pokazują również sugestywne przykłady niezwykłego heroizmu 

ludzi, którzy z narażeniem życia swojego i rodziny 

ratowali Żydów. Żydzi w powstańczej Warszawie omawiają m. 

in. udział niedobitków (kilkudziesięciu bojowców) z powstania 

w getcie w powstaniu warszawskim w 1944 roku, ramię 

w ramię Armią Krajową, w której zresztą było sporo oficerów 

i żołnierzy Żydów. 

Wszystkie wymienione książki oraz kilka numerów wydawanego 

przez Centrum Badań nad Zagładą Żydów naukowego 

rocznika Zagłada Żydów były do nabycia po spotkaniu 

z Barbarą Engelking. 

Spotkanie z Barbarą Engelking w Sztokholmie zagaiła Marta 

Prochwicz a rozmowę prowadziła Joanna Rose. ❖ 


1

2 


Ludomir Garczyński-Gąssowski 

Andrzej Nils Uggla 

28 stycznia 2011 roku zmarł Andrzej Nils Uggla. Spotkanie 

żałobne w Uppsali po pogrzebie profesora zamieniło się w dysputę 

naukową, w której w trzech językach polskim, szwedzkim 

i niemieckim omawiano dokonania zmarłego. Pożegnały 

go nie tylko pisma wychodzące w Szwecji ale także i w Polsce. 

Grono przyjaciół i uczniów profesora wydrukowało laudację 

w Gazecie Wyborczej. 

Foto: Woody Ochnio 

Den 28 januari 2011 avled Andrzej Nils Uggla. Begravningskaffet 

efter professorns begravning i Uppsala övergick i en 

vetenskaplig diskussion på tre språk, polska, svenska och tyska, 

om den bortgångnes alla insatser. Inte bara tidskrifter som 

ges ut Sverige utan även i Polen tog avsked av honom. Professorns 

vänkrets och studenter hade låtit trycka en hyllning i 

Gazeta Wyborcza.


Människor går bort i fel ordning. Den som gudarna älskar 

dör ung lyder titeln på en känd bok. Tydligen orkar inte Gud 

vänta på dem. Och dem som är mindre intressanta lämnar 

han kvar åt oss andra här i jordelivet. 

Bland polacker bosatta i Sverige finns det nog ingen som 

inte kände och tyckte om den bortgångne professorn Andrzej 

Nils Uggla. En mycket bildad människa som inte hamnade 

i konflikt med någon utan hävdade sin rätt på ett bestämt 

men taktfullt sätt. 

Andrzej Nils Uggla föddes den 30 mars 1940 i Warszawa, under 

den tyska ockupationen. Den gren av släkten Uggla som 

han hörde till slog sig ner i Warszawa under 1800talets senare 

hälft. Dit kom Andrzej Nils Ugglas förfader från storfurstendömet 

Finland som befann sig under samma ryska spira som 

KongressPolen. Redan under Katarina Jagiellonicas tid kom 

familjen Uggla till Finland, som på den tiden var en svensk 

provins. I Sverige finns två adliga släkter som heter Uggla och 

af Ugglas. Andrzej Nild hävdade att den utan ”af” var äldre och 

finare då den har en uggla i sitt vapen. Nyligen visade polsk 

teve ett reportage om svenskar i Polen. En stor del av reportaget 

var vikt åt företrädare för den polska grenen av Uggla. 

Efter kriget bosatte sig Andrzej Nils Ugglas föräldrar, liksom 

en stor del av dem som tidigare bebott den ödelagda huvudstaden, 

i de s.k. återvunna områdena, närmare bestämt i 

Olsztyn, där hans far, professor Hjalmar Fredrik Karl Uggla, 

var prorektor på Jordbrukshögskolan och modern Zofia, med 

flicknamnet Zbrozińska, skötte hemmet. Manliga medlemmar 

av släkten Uggla gifte sig som regel med polskor. Svenska 

språket var det nästan ingen som kunde längre. De odlade dock 

svenska traditioner, vilket bland annat tog sig uttryck i att barnen 

fick svenska förnamn och i att de var lutheraner. 

I en intervju i Nowa Gazeta Polska (nr 1/2011) säger Andrzej 

Uggla att en fjärdedel av honom är svensk. I bästa fall är det 

en åttondel. Han växte upp och utbildade sig i Polen. Vid 26 

års ålder (1966) reste han till Sverige för att närvara vid en 

släktträff för medlemmar av familjen Uggla. Släkten Uggla 

instiftade ett doktorandstipendium i Uppsala åt honom. Där 

lärde han känna den charmerande Margaretha Backman, 

som blev hans hustru, och stannade i Sverige. Redan i Polen 

hade han blivit intresserad av kulturella relationer mellan Polen 

och Sverige. Hans magistersuppsats i polonistik på universitetet 

i Gdańsk handlade om de ömsesidiga relationerna 

mellan Stanisław Przybyszewski och August Strindberg. Inledningsvis 

specialiserade sig Uggla på teatervetenskap. Han 

var en stor kännare av absurd teater, däribland Witkacy och 

Mrożek. Han skrev flera vetenskapliga artiklar i ämnet. Med 

Ludzie odchodzą w złej kolejności. Wybrańcy Bogów umierają 

młodo – to tytuł znanej książki. Najwyraźniej Pan Bóg nie 

może się ich doczekać. A nam na naszym padole pozostawia 

ludzi mniej ciekawych. 

Wśród Polaków mieszkających w Szwecji nie ma chyba 

nikogo, kto by nie znał i nie lubił zmarłego Profesora Andrzeja 

Nilsa Uggli. Wielkiego erudyty, a jednocześnie człowieka niekonfliktowego, 

który bronił swoich racji w sposób zdecydowany 

acz delikatny. 

Urodził się 30 marca 1940 roku w Warszawie, w czasie okupacji 

niemieckiej. Ta linia rodu Ugglów, z której się wywodził 

osiedliła się w Warszawie w drugiej połowie XIX wieku. 

Przodek Andrzeja Nilsa Uggli przybył tam z Wielkiego Księstwa 

Fińskiego, które znalazło się pod tym samym rosyjskim berłem, 

co i Królestwo Polskie. A w Finlandii, wówczas prowincji szwedzkiej, 

osiedli się Ugglowie jeszcze za czasów Katarzyny 

Jagiellonki. W Szwecji są dwa rody szlacheckie Ugglów 

i av Ugglów. Andrzej Nils twierdził, że ten bez av jest 

starszy i lepszy bowiem ma w herbie sowę (uggla to po polsku 

sowa). Nie dawno TVP nadała reportaż o Szwedach w Polsce. 

Dużą część tego reportażu zajęły wypowiedzi przedstawicieli 

polskiej linii Ugglów. 

Po wojnie rodzice Andrzeja Nilsa, jak duża część byłych 

mieszkańców zburzonej Stolicy, osiedlili się na tzw. Ziemiach 

Odzyskanych, konkretnie w Olsztynie, gdzie jego ojciec profesor 

Hjalmar Fredrik Karl Uggla był prorektorem Wyższej 

Szkoły Rolniczej (WSR) a matka Zofia ze Zbrozińskich zajmowała 

się domem. Ugglowie w Polsce z reguły żenili się z Polkami. 

Języka szwedzkiego już prawie nie znali. Kultywowali 

jednak szwedzkie tradycje, co wyrażało się m.in. w nadawaniu 

imion szwedzkich i wyznawaniu wiary luterańskiej. 

W przypomnianym nie dawno wywiadzie (w Nowej Gazecie 

Polskiej nr 1 z 2011 r.) Andrzej Uggla mówi, że jest w 1/4 Szwedem. 

W najlepszym razie był w 1/8. Wychował się i wykształcił w 

Polsce. W wieku 26 lat (w 1966 roku) przyjechał do Szwecji 

na Zjazd Rodu Ugglów. Klan Ugglów ufundował mu stypendium 

doktoranckie w Uppsali. Tam poznał swoją przyszłą 

żonę uroczą Margarethę z Backmanów i został w Szwecji. 

Jeszcze w Polsce interesował się stosunkami kulturalnymi 

polsko – szwedzkimi. Jego praca magisterska na polonistyce 

w Gdańsku poświęcona była wzajemnym relacjom 

pomiędzy Stanisławem Przybyszewskim a Augustem Strinbergiem. 

Początkowo A. N. Uggla specjalizował się w teatrologii. 

Był wielkim znawcą teatru absurdu w tym twórczości Witkacego 

i Mrożka. Poświęcił temu parę prac źródłowych. Z biegiem lat 

profesor Uggla rozszerzył swoje badania na całokształt kul


turalnych stosunków polsko – szwedzkich XIX i XX wieku. 

Pełny wykaz dzieł profesora można znaleźć na stronie www. 

immi.se/kultur/authors/polacker/uggla.htm. Tu podamy tylko 

ważniejsze prace w języku szwedzkim: Wizerunek Polski w 

szwedzkiej prasie podczas II wojny światowej, Szwecja i polscy 

poeci od Mickiewicza do Miłosza, Strinberg w polskich teatrach 

w latach 1890 – 1970, Bibliografie: Stanisława Wyspiańskiego 

i Stanisława Ignacego Witkiewicza. 

Najważniejszym opracowaniem w języku polskim była, wydana 

w 1996 roku przez Uniwersytet Gdański, monografia Polacy 

w Szwecji w latach II wojny światowej. O rzetelności badań 

Profesora świadczy fakt, że nie opierał się tylko na dokumentach, 

które dokładnie zbadał w archiwach w Sztokholmie, Warszawie i 

w Londynie lecz weryfikował te dokumenty z relacjami żyjących 

jeszcze świadków historii. W tym celu nakładem Kongresu 

Polaków w Szwecji wydawano poszczególne rozdziały pracy 

profesora i rozsyłano do zainteresowanych z prośbą o uwagi i 

ewentualne sprostowania. Akcja ta dała zdecydowanie dobre 

wyniki. W swoim założeniu praca o Polakach w Szwecji miała 

być doprowadzona do roku 1980, ale na skutek nie porozumień 

pomiędzy uniwersytetami w Sztokholmie i Uppsali drugą 

część pracy powierzono badaczce krajowej dużo gorzej zorientowanej 

w tematyce szwedzkiej. 

Po obronieniu doktoratu z filozofii w instytucie historii literatury 

Uniwersytety Uppsalskigo Andrzej Nils Uggla zaczął 

pracę w Instytucie Slawistyki UU, a później od 1990 w Instytucie 

Badań nad Wielokulturowością na tym samym uniwersytecie. 

Wtedy to razem z docentem Józefem Lewandowskim powołali 

Seminarium Historii Polski oraz bardzo cenne dwujęzyczne 

wydawnictwo Acta Sueco Polonica. W latach siedemdziesiątych i 

osiemdziesiątych Andrzej Uggla brał czynny udział w działalności 

kulturalnej polskiej emigracji. Był członkiem Związku Pisarzy 

Polskich na Obczyźnie i publikował często w wychodzącym 

w Londynie Pamiętniku Literackim. Brał udział w zjazdach 

i kongresach emigracyjnych. Za tą działalność został w 1989 

roku przez prezydenta RP na Uchodźstwie Kaczorowskiego 

odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi. Był częstym gościem 

Ośrodka Polskich Organizacji Niepodległościowych w Sztokholmie 

wygłaszając tam bardzo ciekawe prelekcje. W roku 2000 

został przez jury nagrody Polonica uznany Polakiem Roku. 

Po przemianach w Polsce nawiązał ścisły kontakt ze środowiskiem 

naukowym w Kraju. Chętnie się dzielił swoim 

doświadczeniem i wiedzą z badaczami krajowymi. W roku 

1995 prezydent Wałęsa odznaczył go Krzyżem Oficerskim 

Orderu Zasługi RP. 

W marcu 2000 roku obchodziliśmy 60te urodziny 

☛ cd. str. 38 

tiden breddade professor Uggla sin forskning till att omfatta 

de svenskpolska kulturella förbindelserna på 1800 och 1900talet. 

En fullständig förteckning över professorns verk hittar 

man på www.immi.se/kultur/authors/polacker/uggla.htm. 

Här anger vi bara hans viktigaste arbeten på svenska: Polen i 

svensk press under andra världskriget, Sverige och polska skalder: 

från Mickiewicz till Miłosz, Strindberg och den polska teatern 

1890–1970 samt bibliografier över Stanisław Wyspiański och 

Stanisław Ignacy Witkiewicy. 

Den viktigaste vetenskapliga texten på polska var monografin 

Polacker i Sverige under andra världskriget. Om professorns 

gedigna forskning vittnar det faktum att han inte bara 

stödde sig på de dokument han noggrant granskat i arkiv i 

Stockholm, Warszawa och London utan verifierade dem med 

redogörelser från vittnen som fortfarande var i livet. För detta 

ändamål gav Polska kongressen i Sverige ut enstaka kapitel av 

professorns arbete och skickade till intresserade. Man bad om 

synpunkter och eventuella rättelser. Aktionen gav definitivt 

goda resultat. Det var tänkt att arbetet om polacker i Sverige 

skulle vara slutfört 1980, men på grund av ett missförstånd 

mellan universiteten i Uppsala och Stockholm anförtroddes 

andra delen av arbetet en forskare från Polen som var betydligt 

sämre insatt i de svenska förhållandena. 

Efter sin doktorsavhandling i filosofi på litteraturhistoriska 

institutionen vid Uppsala universitet började han där arbeta 

på slaviska institutionen. Sedan 1990 var han verksam vid 

Centrum för multietnisk forskning vid samma universitet. 

Tillsammans med Józef Lewandowski startade han seminarier 

i polsk historia och det mycket betydelsefulla tvåspråkiga 

förlaget Acta Sueco Polonica. Under 70 och 80talen deltog 

Andrzej Uggla aktivt i exilpolackernas kulturella verksamhet. 

Han var medlem i polska författarförbundet och skrev 

ofta i Pamiętnik Literacki som gavs ut i London. Han deltog 

i kongresser och konferenser för exilpolacker. För den verksamheten 

fick han en hederutmärkelse av Republiken Polens 

president i exil, Kazimierz Kaczorowski. Han gästade ofta 

Centrum för polska frihetssträvande organisationer i Stockholm 

och höll där mycket intressanta föredrag. År 2000 utsågs 

han till Årets polack av juryn för Polonica. 

Efter transformationen i Polen hade han täta förbindelser 

med forskarkretsar i sitt forna hemland. Han delade gärna 

med sig av sina erfarenheter och sin kunskap till polska forskare. 

År 1995 tilldelades han Republiken Polens förtjänstorden 

av president Lech Wałęsa. 

I mars 2000 fiirade vi Andrzej Ugglas sextioårsdag. Med 

anledning av jubileet gavs det ut en minnesbok med gratulationer 

samt artiklar om ämnen som jubi 

Andrzeja Uggli. Z okazji tego jubileuszu ☛ fort.sid. 38

Nanas krönika 

Nanafelieton 

W 

Rumunii podnoszą się głosy, by oficjalną nazwę 

„Rom” zastąpić słowem ţigan. Zwolennicy zmiany 

językowej uważają, że słowo Rom jest zbyt podobne 

do rumuńskiego słowa oznaczającego Rumuna – Român – co 

odbiera się jako coś negatywnego. 

Dwa lata temu prezydent Rumunii Traian Basescu nazwał 

dziennikarza śmierdzącym cyganem. Później przepraszał, co 

nie przeszkodziło mu, całkiem niedawno, w czasie oficjalnej 

wizyty w Słowenii w listopadzie 2010, oświadczyć, że Rumunia 

ma problemy z włóczącymi się Romami, którzy nie chcą 

pracować lecz tradycyjnie żyją z kradzieży. Rumuńska głowa 

państwa nie jest osamotniony w swoich przesądach na temat 

Romów. Świeże badanie opinii wykazuje, że dwie trzecie Rumunów 

nie zaakceptowałoby Roma jako członka swojej rodziny 

i że 38 % Rumunów odbiera swój kraj jako mniej bezpieczny 

odkąd wiele krajów EU wydaliło rumuńskich Romów i 

odesłało ich z powrotem do Rumunii. 

Wielu Rumunów chętnie zdystansowałoby się od swoich 

rodaków pochodzenia romskiego. Zmianę nazwy mniejszości 

można widzieć jako jeden ze sposobów. Zjawisko nie jest nowe. 

W 1995 roku władze zadecydowały, że słowem używanym 

we wszystkich oficjalnych dokumentach będzie ţigan, by w 

pięć lat później zmienić zdanie i zaaprobować słowo Rom. To, 

że Rumunia starała się o członkostwo w UE i że Komisja Europejska 

krytykowała kraj za złe warunki życia rumuńskich 

Romów i żądała, by nie tolerować rasizmu wobec nich i innych 

mniejszości z pewnością odegrało jakąś rolę. 

Od tamtego czasu kwestia nazwy powracała regularnie. Jesienią 

ubiegłego roku wybuchła nowa dyskusja po tym, jak prezydent 

Traian Basescu w wywiadzie radiowym powiedział, że błędem 

było używanie słowa Rom zamiast ţigan. Argumenty były dobrze 

znane: Rom jest słowem łudząco podobnym do słowa 

oznaczającego Rumuna – Român. Przedstawiciel rządzącej 

partii „Partidul DemocratLiberal” napisał projekt ustawy o zmianie 

nazwy jeszcze raz. Dzięki wsparciu ze strony m. in. Rumuńskiej 

akademii w rządzie propozycję przegłosowano. 

Fiński socjoantropolog Lari Peltonen, który wydał książkę 

Hate speech against the Roma in Romania sądzi, że w dyskusji 

chodzi o coś innego niż o kwestię, że Rom brzmi zbyt podobnie 

do Român. Rumunia stała się celem ostrej krytyki ze strony 

UE za złe warunki życia rumuńskich Romów i ich powszechną 

dyskryminację jako grupy narodowościowej, która stanowi 10 % 

ludności. 

- Jak to często bywa z poważnymi problemami łatwiej jest 

zwrócić uwagę na coś bez znaczenia, ale co budzi silne emo 

różnica między Romami a Rumunami 

I 

Rumänien höjs rösterna för att det officiella ordet för rom 

ska ersättas med ţigan. Förespråkarna för språkändringen 

menar att rom är alldeles för likt det rumänska ordet för 

rumän – român – vilket upplevs som negativt. 

Härom året kallade Rumäniens president Traian Basescu 

en journalist för illaluktande zigenare. Han bad senare om ursäkt, 

men det hindrade honom inte från att så sent som vid ett 

officiellt statsbesök i Slovenien i november 2010 deklarera att 

Rumänien har ett problem med kringresande romer som inte 

vill arbeta utan traditionellt lever på att stjäla. Den rumänske 

statschefen är inte ensam om att vara fördomsfull mot romer. 

En färsk opinionsundersökning visar att två tredjedelar av rumänerna 

inte skulle acceptera en romsk medlem i sin familj 

och att 38 procent av rumänerna upplever Rumänien som ett 

mer osäkert land efter det att flera EUländer avvisat rumänska 

romer och skickat tillbaka dem till Rumänien. 

Många rumäner vill gärna distansera sig från sina landsmän 

med romsk bakgrund. Att byta namn på minoriteten kan 

ses som ett sätt. Det är inget nytt fenomen. 1995 bestämde de 

rumänska myndigheterna att ţigan var det ord som skulle användas 

i alla officiella dokument, för att fem år senare byta 

ståndpunkt och förorda ordet rom. Att Rumänien eftersträvande 

ett EUmedlemskap, och att Europeiska kommissionen 

kritiserade landet för de rumänska romernas dåliga levnadsförhållanden 

och krävde en nolltolerans mot rasism mot romer 

och andra minoriteter, spelade säkert in. 

Sedan dess har namnfrågan varit uppe till diskussion med 

jämna mellanrum. I höstas blossade en ny diskussion upp 

efter att president Traian Basescu i en radiointervju yttrade 

att det var ett misstag att börja använda ordet rom istället 

för ţigan. Argumentet var det gamla vanliga; rom är förvirrande 

likt ordet för rumän – român. En företrädare för det 

styrande partiet Partidul DemocratLiberal skrev efter det ett 

lagförslag om att ändra namnet ännu en gång. Efter stöd från 

bland annat den Rumänska akademin [Rumäniens motsvarighet 

till Svenska Akademin] röstades förslaget igenom i regeringen. 

Den finländska socialantropologen Lari Peltonen, som 

kom ut med boken Hate Speech against the Roma in Romania 

förra året, tror att diskussionen egentligen handlar om något 

helt annat än en fråga om att rom låter för likt român. 

Rumänien har på EUnivå fått hård kritik för de rumänska 

romernas dåliga levnadsförhållanden och för den utbredda 

diskrimineringen av folkgruppen som utgör cirka tio procent 

av befolkningen.

skillnaden mellan romer och rumäner 

– Som så ofta med stora problem är det lättare att vända uppmärksamheten 

till något obetydligt men som väcker starka 

känslor och som är lätt att förstå. Tvisten om det korrekta 

namnet för romerna är ett bra exempel på detta. I stället för 

att analysera hur man kan förbättra romernas situation är det 

lättare ett diskutera vad man ska kalla dem. 

Diskussionen om den korrekta termen för den romska folkgruppen 

har naturligtvis rört upp mycket känslor, inte minst 

inom de romska organisationerna i Rumänien. 

– En rumänsk rom skulle aldrig använda ordet ţigan oavsett 

vilken dialekt han eller hon pratar. Det ordet finns inte 

i vårt språk, säger Marian Mandache, ansvarig för frågor om 

mänskliga rättigheter på den romska frivilligorganisationen 

Romani Criss när jag träffar honon på hans kontor i Bukarest. 

Rom är ett gammal romsk ord för man och mänsklig varelse, 

medan ordet ţigan – förutom att beteckna folkgruppen romer 

– enligt rumänska etymologiska ordböcker är en term som 

beskriver en person med asocialt beteende, som är smutsig och 

uppträder illa. Från 1300talet och fram till mitten av 1800talet 

var ordet också en synonym för slav, då romer under den 

tidsperioden hölls som slavar i Rumänien. 

Enligt Marian Mandache handlar det, förutom om rasism, 

om ren politisk populism. Efter Rumäniens EUinträde 2007 

har många rumänska romer lämnat landet för att söka lyckan 

i andra europeiska länder, vilket många menar har haft en negativ 

inverkan på landets rykte. – Meningen [med det föreslagna 

namnbytet] är att få västeuropéer att förstå skillnaden 

mellan romer och rumäner, men det rumänska lager gäller ju 

i vilket fall bara i Rumänien, inte i Frankrike och Italien. 

Och vad folk tycker i Frankrike och Italien och i andra 

västeuropeiska länder är viktigt. Särskilt nu när Rumänien är 

mitt uppe i förhandlingarna om ett medlemskap i Schengen. 

Det är kanske just därför de politiska vindarna i Rumänien 

nu har vänt ännu en gång. Förslaget om att i princip förbjuda 

användningen av ordet rom röstades nyligen ner i det lagstiftande 

parlamentet och president Traian Basescu har tagit 

tillbaka åsikten om att det var ett misstag att byta ut ordet 

ţigan till rom. Inte nog med det har han talat om vikten av att 

bevara det romska kulturarvet i Rumänien. 

Det vore nativt att tro att Traian Basescu helt plötsligt har 

börjat tycka bra om romer, men man kan ju alltid hoppas.❖ 

Nana Håkansson 

frilansjournalist 

cje i jest łatwe do zrozumienia. Spór o prawidłową nazwę dla 

Romów jest dobrym tego przykładem. Zamiast zastanowić 

się, jak można poprawić sytuację Romów, łatwiej dyskutować, 

jak ich nazywać. 

Dyskusja nad właściwą nazwą dla romskiej grupy narodowościowej 

wzbudziła oczywiście wiele emocji również wśród 

romskich organizacji w Rumunii. 

‒ Rumuński Rom nigdy nie użyje słowa ţigan, bez względu 

na to, jakim dialektem się posługuje. W naszym języku nie 

ma tego słowa, mówi Marian Mandache, odpowiedzialny za 

prawa człowieka w romskiej organizacji Romani Criss, kiedy 

rozmawiam z nim w jego biurze w Bukareszcie. 

Rom jest starym słowem oznaczającym po romsku człowieka 

lub ludzką istotę, podczas gdy słowo ţigan– poza tym, że odnosi 

się Romów – według rumuńskich słowników etymologicznych 

jest określeniem osoby asocjalnej, brudnej i zachowującej 

się źle. Od XIV w. do połowy XIX w. słowo to jest synonimem 

niewolnika, jako że Romowie w tym czasie byli w Rumunii 

niewolnikami. 

Według Mariana Mandache chodzi tu, poza rasizmem, 

o czysty polityczny populizm. Po wstąpieniu Rumunii 

do UE w 2007 roku wielu rumuńskich Romów opuściło 

kraj, by szukać szczęścia w innych krajach europejskich, 

co, według wielu Rumunów, miało negatywny wpływ na 

wizerunek kraju. ‒ Celem (zmiany nazwy) jest dopomożenie 

zachodnim Europejczykom w zrozumieniu, że jest różnica 

między Romami a Rumunami, ale rumuńskie prawo, tak 

czy inaczej, obowiązuje przecież tylko w Rumunii a nie we 

Francji czy Włoszech. 

A to, co myślą ludzie we Francji i Włoszech i innych krajach 

zachodnioeuropejskich jest ważne. Zwłaszcza teraz, gdy Rumunia 

jest na wrażliwym etapie negocjacji w sprawie członkostwa 

w Schengen. Chyba właśnie dlatego polityczne wiatry w Rumunii 

jeszcze raz zmieniły kierunek. Propozycja, by zakazać 

używania słowa Rom została ostatnio odrzucona przez parlament 

a prezydent Traian Basescu wycofał się z poglądu, 

że zastąpienie ţigana słowem Rom było błędem. Mało tego, 

mówił nawet o konieczności zachowania romskiego dziedzictwa 

kulturalnego w Rumunii. 

Byłoby naiwnością myśleć, że Traian Basescu nagle polubił 

Romów, ale zawsze można mieć nadzieję. 

Nana Håkansson 

dziennikarka frilanserka


Andrzej Nils Uggla 

☛ cd. ze str. 34 

wydano księgę pamiątkową z gratulacjami 

oraz artykułami poświęconymi 

zagadnieniom, którymi zajmował się 

Jubilat. Księga nosiła tytuł: Allvarlig 

debatt och rolig lek (Poważna debata i 

zabawa). Sam Andrzej Nils Uggla był 

autorem ponad 200 prac naukowych: 

artykułów, broszur i książek. 

W swojej willi w Uppsali profesor 

Uggla zgromadził duże archiwum poloników, 

największe chyba w Szwecji. Gdy 

po raz pierwszy pojechałem wertować 

te skarby zobaczyłem przed domem 

zgrabną ogrzewaną elektrycznie budę. 

– A gdzie pies? – spytałem Andrzeja –To 

dla kota – odpowiedział – włóczy się 

po nocach to przynajmniej ma się gdzie 

ogrzać – wyjaśnił. 

I tak zapamiętałem Andrzeja Nilsa, jako 

dobrego, ciepłego człowieka. Ponieśliśmy 

stratę, którą trudno od razu ocenić. ❖ 

Ludomir GarczyńskiGąssowski 

☛ fort.från sid. 35 

laren ägnat sig åt. Boken har titeln Allvarlig 

debatt och rolig lek. Andrzej Nils 

Uggla själv har skrivit över 200 vetenskapliga 

arbeten: artiklar, broschyrer 

och böcker. 

I sin villa i Uppsala samlade professor 

Uggla ett stort arkiv, kanske det största i 

Sverige, med texter rörande Polen. När 

jag första gången åkte dit för att ögna 

igenom dessa skatter fick jag syn på en 

liten hundkoja som var uppvärmd med 

elvärme. Och var är hunden? frågade jag 

Andrzej. Det är för katten, svarade han. 

Den strövar omkring på natten och där 

kan den åtminstone värma sig, förklarade 

han. 

Och det är så han har bevarats i mitt 

minne, Andrzej Nils, en godhjärtad, varm 

människa. Vi har lidit en förlust som det 

är svårt att förstå vidden av.❖ 

Ludomir GarczyńskiGąssowski 

Suecia Polonia do słuchania 

Suecii Polonii można też słuchać. Z płyty CD 

Na jednej płycie znajdują się obie wersje językowe – polska i szwedzka. 

W języku polskim nie mamy na dźwiękowe czasopismo dobrego słowa. Książkę nagraną na 

kasetę czy płytę księgarnie internetowe nazywają audiobook. Niezupełnie po polsku. A czasopismo? 

Audioczasopismo? Słuchomagazyn? A może: czasopismo do słuchu? Chyba brzmi 

jednak zbyt dwuznacznie. 

Zostańmy więc na razie przy Suecia Polonia do słuchania. 

Suecię Polonię do słuchania można zamówić e-mailem: info@sueciapolonia.se 

albo pocztą: SUECIA POLONIA, Himlabacken 8, 170 78 Solna 

Płytę cd wysyłamy pocztą pod podanym adresem. 

Koszt wynosi 100 kr rocznie (4 numery). 

Suecia Polonia som taltidning 

Nu finns det Suecia Polonia i form av en inläst taltidning. 

En cd-skiva innehåller två språkversionerna: svenska och polska. 

Suecia Polonia taltidnig kan beställas via e-mail: info@sueciapolonia.se 

eller post: SUECIA POLONIA, Himlabacken 8, 170 78 Solna 

Taltidningen skickas hem till angiven adress. Kostnaden är 100 kr per år (dvs. för 4 nummer). 

Suecia Polonia 

nr 1(35)/2011 

”Suecia Polonia” utges av Föreningen Forum 

SueciaPolonia/„Suecia Polonia” jest pismem 

wydawanym przez Stowarzyszenie Forum 

SueciaPolonia 

Ansvarig utgivare/ Wydawca odpowiedzialny: 


Redaktör/Redaktor: 


Översättningar/Tłumaczenia: Jurek 

Hirschberg, Lisa Mendoza Åsberg 

Grafisk form/Opracowanie graficzne: 

Anna Bidakowska. 

Foto: Dennis Wile/wikimedia.org, Jurek 

Hirschberg, Woody Ochnio, Wikipedia.org 

Adress/Adres:”Suecia Polonia”, 

Himlabacken 8, 170 78 Solna 

Tel/fax:+46(0)885 72 62, 

+46(0)704 868 225 

email: 

info@sueciapolonia.se 

Alla inbetalningar till Plusgiro/ 

Wszystkie wpłaty na Plusgiro: 

194 626-8 

Föreningen Forum Suecia-Polonia 

Redaktionen tar inget ansvar för innehåll 

i annonser, återsänder inte obeställd 

materiall och har inga möjligheter att svara 

på alla insända brev. Vi förbehåller oss 

rätter att förkorta och redigera texter samt 

ändra rubriker/ Redakcja nie odpowiada 

za treść ogłoszeń, nie zwraca materiałów 

nie zamówionych i nie ma możliwości 

odpowiadania na wszystkie nadsyłane listy. 

Zastrzegamy sobie prawo skracania i adiustacji 

tekstów oraz zmiany ich tytułów. 

ISSN 16510658 

◆ 

REDAKTIONSRÅDET/RADA REDAKCyjNA: 

ORDföRANDE/PRzEWODNICząCy: 

LEO KANTOR, PUbLICIST, ORDföRANDE 

I INTERNATIONELLT KULTURfORUm I 

SVERIgE/ PUbLICySTA, PRzEWODNICząCy 

mIęDzyNARODOWEgO fORUm KULTURy W 

SzWECjI 

LEDAmöTER/CzłONKOWIE: 

KjELL ALbIN AbRAhAmSON, PUbLICIST OCh 

föRfATTARE, UTRIKESKORRESPONDENT 

föR SVERIgES RADIO I WARSzAWA, WIEN 

OCh mOSKVA/PUbLICySTA I PISARz, 

KORESPONDENT SzWEDzKIEgO RADIA 

W WARSzAWIE, WIEDNIU I mOSKWIE 

PIOTR CEgIELSKI, jOURNALIST OCh f.D 

DIREKTöR föR POLSKA INSTITUTET I 

STOCKhOLm/DzIENNIKARz, były DyREKTOR 

INSTyTUTU POLSKIEgO W SzTOKhOLmIE 

KATARzyNA jANOWSKA, jOURNALIST 

VID VECKOTIDNINgEN POLITyKA, 

PROgRAmLEDARE I POLSK TV/DzIENNIKARKA 

TygODNIKA „POLITyKA” I TVP 

ANNA m. PACKALéN, PROfESSOR I POLSKA VID 

UPPSALA UNIVERSITET/ PROfESOR fILOLOgII 

POLSKIEj UNIWERSyTETU W UPPSALI

POLSKA 

INSTITUTET 

STOcKhOLm 

Polska institutet har till uppgift att främja polsk 

kultur och sprida kunskap om Polen i Sverige, 

liksom att bygga upp kontakter mellan svenska och 

polska kulturpersonligheter, kulturinstitutioner och 

organisationer. En annan viktig del av institutets 

verksamhet är att främja och utveckla samarbete 

mellan svenska och polska konstnärer, kulturskapare, 

opinionsbildare och kulturinstitutioner. 

Polsk-svenska kulturprojekt i Stockholm och övriga 

Sverige har ofta Polska institutet som initiativtagare 

eller samarbetspartner. Institutet organiserar också 

studiebesök i Polen för svenska kulturskapare 

och representanter för kulturinstitutioner. Dessa 

studiebesök blir ofta en inspiration till vidare 

samarbete. På samma sätt hjälper vi polska 

kulturinstitutioner och kulturskapare att få 

kontakter i Sverige. 

Polska institutet är en icke-vinstdrivande 

organisation underställd det polska utrikesministeriet. 

Grundprincipen i vår verksamhet är ett nära 

samarbete mellan polska och svenska partner 

och en polsk-svensk dialog. 

På www.polskainstitutet.se finns information 

om våra projekt, filmsnuttar som presenterar 

kommande evenemang, och länkar till intressanta 

polska internetsidor. Polska institutet har också 

en egen Facebook och Twittersida, finns med på 

nyhetsportalen Newsdesk och på Youtube. 

Instytut Polski w Sztokholmie promuje w Szwecji 

polską kulturę i naukę, upowszechnia wiedzę na 

temat Polski oraz zabiega o rozbudowywanie 

kontaktów pomiędzy szwedzkimi i polskimi artystami, 

środowiskami opiniotwórczymi oraz instytucjami 

kulturalnymi. 

Instytut Polski jest częstym inicjatorem lub 

partnerem polsko-szwedzkich projektów kulturalnych 

na terenie całej Szwecji, a także organizuje 

stanowiące częsty wstęp do projektów wyjazdy 

studyjne do Polski i ułatwia nawiązywanie kontaktów 

w Szwecji reprezentantom polskich instytucji i 

środowisk związanych z kulturą. 

Instytut Polski jest instytucją non-profit podlegającą 

polskiemu Ministerstwu Spraw Zagranicznych, która w 

swojej działalności stawia na ideę bliskiej współpracy 

polskich i szwedzkich partnerów oraz dialogu polskoszwedzkiego.W 

maju 2009 instytut przeniósł się z 

zabytkowej willi w eleganckiej dzielnicy Östermalm 

do biura w artystycznej, pełnej życia dzielnicy 

Södermalm. 

Na www.polskainstitutet.se znajdują się informacje 

o bieżących projektach instytutu, filmy zapowiadające 

najbliższe imprezy oraz linki do interesujących 

polskich stron internetowych. Instytut aktywnie działa 

również na portalu społecznościowym Facebook, 

Twitter, na szwedzkim portalu dziennikarskim 

Newsdesk i na You Tube. 

INSTYTUT 

POLSKI 

SZTOKhOLm

Posttidning B 

Avsändare: Suecia Polonia 

Himlabacken 8, 170 78 Solna

Världen som Miłosz levde i Świat, w którym żył ... - Suecia Polonia

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?