Armbandsurens karriär i strid Bojowa kariera ... - Suecia Polonia

4 

N≗4(30) 2009 

årgång/rok VIII 

Polonia 

för kultur och information | kwartalnik kulturalno-informacyjny 

Sueciatidskriften 

Vinbärstället 

Tam, gdzie rosną porzeczki 

pris: 26,50 SEK 

Armbandsurens karriär i strid 

Bojowa kariera zegarków

www.poland.travel 

Polska Statens Turistbyrå inspirerar och tipsar dig som ska till Polenellerköragenom. 

Polska Statens Turistbyrå 

För mer information kontakta oss via www.polen.travel

Foto: britannica.com 

Trzęś się ziemio, zagrzmij morze! 

Pokłońcie się ranne zorze, 

A ty niebo uderz czołem, 

Co ustawnie chodzisz kołem. 

Alić się Jezus rozśmieje, 

Zadatek dobrej nadzieje (...)* 

wyimek siedemnast owiecznej kolędy „Jezus Bóg i człowiek 

w st ajence betlejemskiej narodzony”, która odnaleziona zost ała 

na zamku Skoklost er i zaprezentowana 5 grudnia 2009 na 

koncercie „Kolędy i past orałki” w City kyrkan w Sztokholmie. 

Darra jord, dåna hav! 

Morgonrodnad bocka dig 

Och du himmel buga djupt, 

Som i cirklar träget går. 

Giotto di Bondone 

God Jul! Gott Nytt År! 

Radosnych Świąt i Pogodnego Nowego Roku! 

ur 1600-tals polsk julsång „Jezus Bóg i człowiek w st ajence 

betlejemskiej narodzony” (Jesus Gud och människa, född 

i st allet i Betlehem) som upphittades på Skoklost ers slott och 

presenterades på konserten „Polska julsånger” i City kyrkan 

i Stockholm den 5 december 2009. (övers. Jurek Hirschberg) 

3

Suecia Polonia 4/2009 

Innehåll / Spis treści 

6 En unik polsk julsång från Skoklosters slott – Ewa Teodorowicz-Hellman 

Unikalna polska kolęda z zamku Skokloster – Ewa Teodorowicz-Hellman 

10 

14 

17 

19 

20 

24 

28 

36 

Den tjugoförsta augusti året 1939 landade jag med fartyget Bolesław 

den Tappre i Buenos Aires. Seglatsen från Gdynia till Buenos Aires hade 

varit särdeles härlig... och motvilligt rentav skulle jag stiga i land... Ur 

Gombrowiczs Trans-Atlantic. Läs sid. 29 

Dwudziestego pierwszego sierpnia 1939 roku ja na statku „Chrobry” do 

Buenos Aires przybijałem. Żegluga z Gdyni do Buenos Aires nadzwyczaj 

rozkoszna... Gombrowicz Transatlantyk. Zob.str. 28 

Utlandspolackerna Ett samtal med Maciej Płażyński, ordförande i samfundet Polsk Gemenskap 

Polonia – szanse i zaniechania Rozmowa z Maciejem Płażyńskim, Prezesem Stowarzyszenia Wspólnota Polska 

Armbandsurens karriär i strid | Włodzimierz Paźniewski 

Bojowa kariera zegarków | Włodzimierz Paźniewski 

Vinbärstället | Zbigniew Bidakowski 

Tam, gdzie rosną porzeczki | Zbigniew Bidakowski 

En kantat för fotografier och sprucken violin | Harry Duda 

Kantata na fotografie i skrzypce pęknięte | Harry Duda 

Mannen som lurade ödet | Jozef Baran 

Człowiek, który oszukał los | Jozef Baran 

Kamp genom utbildning | Paweł M. Nawrocki 

Walka przez edukację | Paweł M. Nawrocki 

Vardag & kulturevenemang bl a om Gombrowiczs Trans-Atlantic, Johnssons Polen i historien 

Życie codzienne i artystyczne m. in o Trans-Atlantyku Gombrowicza, Johnssona Polska w historii 

Nanas krönika | Nana Håkansson 

Nanafelieton | Nana Håkansson 

Omslagsfoto/Okładka: Stefan Markiewicz 

med stöd från 

Prenumeration / Prenumerata 

Vill du prenumerera på de följande 4 numren av Suecia Polonia så sätt in 100 SEK på plusgiro 194626-8. 

Glöm inte ange namn och adress på inbetalnigskortet. 

Jeśli chcesz zaprenumerować kolejne 4 numery Suecii Polonii wpłać 100 SEK na plusgiro 194626-8. 

Nie zapomnij podać imienia, nazwiska i adresu.

En unik polsk julsång från Skoklosters slott 

Unikalna polska kolęda z zamku Skokloster 

Ewa Teodorowicz-Hellman 

5 grudnia na koncercie Kolędy i pastorałki w City kyrkan 

w Sztokholmie zaprezentowano fragmenty siedemnastowiecznej 

kolędy Jezus Bóg i człowiek w stajence betlejemskiej 

narodzony wraz z jej nowoczesną parafrazą Wielkie Nieba! 

Co się dzieje?, której tekst poetycki napisała poetka sztokholmska 

– Dana Rechowicz. Kolędę zaśpiewała mieszkająca 

w Szwecji Teresa Tutinas przy akompaniamencie zespołu 

wokalno-instrumentalnego pod kierownictwem Zbigniewa 

Bizonia. Profesor Ewa Teodorowicz-Hellman z Uniwersytetu 

Sztokholmskiego tak przedstawiła dzieje tej nieznanej 

i unikalnej polskiej kolędy, która odnaleziona została na 

zamku Skokloster. 

Złotym wiekiem polskiej kolędy jest wiek XVII – epoka 

baroku. Wtedy kolęda śpiewana na melodie polskich 

tańców i znanych piosenek ludowych, zdobywa 

ogromną popularność. 

Ale wiek XVII to wiek ciężki i niezwykle trudny dla polskiej 

kultury. Przez kraj przetaczają się liczne wojny. Wojska 

szwedzkie zalewają tereny Rzeczypospolitej i bezlitośnie 

grabią obiekty kultury materialnej i duchowej. Wśród szwedzkich 

przywódców wojskowych jest generał Karol Gustaw 

© Skoklosters slott 

På konserten Polska julsånger i City kyrkan i Stockholm den 

5 december presenterades fragment av en 1600-tals julsång 

Jezus Bóg i człowiek w stajence betlejemskiej narodzony (Jesus 

Gud och människa, född i stallet i Betlehem) samt dess moderna 

bearbetning Wielkie Nieba! Co się dzieje? (Milda makter! 

Vad är det som händer?), skriven på vers av stockholmska 

diktaren – Dana Rechowicz. Sången framfördes av boende i 

Sverige Teresa Tutinas och vokal-instrumentalisk ensemble 

under ledning av Zbigniew Bizoń. Professor Ewa Teodorowicz-Hellman 

från Stockholms universitet berättade följande 

om den gamla och unika polska julsången, som upphittades 

på Skoklosters slott. 

Den polska julsångens gyllene ålder var på 1600-talet, 

barockepoken. Då vann julsången (kolęda), som sjöngs 

till melodier av polska danser och kända folkvisor, 

stor popularitet. Men 1600-talet var ett dystert och mycket 

svårt århundrade för polsk kultur. Flera krig drog fram över 

landet. Adelsrepubliken översvämmades av svenska härar som 

skoningslöst plundrade både materiella och immateriella kulturobjekt 

i landet. Bland de svenska befälhavarna fanns general 

Carl Gustaf Wrangel (1613–1676), en av dåtidens största

svenska magnater, ägare till slottet Skokloster och många andra 

egendomar. Efter krigsåren i Europa tog han med sig ett 

omfattande bibliotek till Sverige, en samling som till stor del 

bestod av krigsbyten, däribland böcker och handskrifter från 

Polen. Bland dem fanns ett litet tryckalster, inbundet i rött 

omslag – en polsk julsång Jezus Bóg i człowiek w stajence 

betlejemskiej narodzony (Jesus Gud och människa, född i stallet 

i Betlehem). 

Det är en så kallad julsångsgåva (kolęda-podarek) som 

binder ihop julsången med en lovdikt (panegyrik). Skapare 

är studenter vid Akademien i Vilnius – bröderna Jan och Krzysztof 

Denhoff. Deras släkt härstammade från en poloniserad 

tysk adelsfamilj som slagit sig ner i Adelsrepublikens östra 

delar. Sången skrevs troligen under åren 1632–1648. Bröderna 

tillägnade den sina föräldrar, med önskningar om ett lyckligt 

liv. Därefter kom den att tillhöra kammarherren i staden 

Gostyń – Władysław Konstanty Wituski, hovman hos kung 

Władysław IV. Om det vittnar en namnteckning på trycksakens 

titelsida: Vladislai Constantini Wituski Succamerarii 

Gostinen. 

Med tiden visade det sig att det inte fanns plats för den 

polska julsången på hyllorna i slottsbiblioteket på Skokloster. 

Vi vet med stor säkerhet, att redan vid den polske historikern, 

arkivarien och kungliga bibliotekarien Johannes Albertrandis 

besök (1789 –1790) på Skoklosters slott fanns trycket inte med 

i bibliotekets samling. På grund av sitt anspråkslösa yttre och 

obegripliga språk slängdes den någon gång tidigare i en trälår 

längst in i biblioteket. Där får den sedan ligga med andra 

polska och latinska tryck i total tystnad och glömska under 

flera århundraden. 

Året är 1967. Skoklosters slott övergår i svenska statens 

ägo. Man genomför en noggrann inventering av föremålsbeståndet 

på slottet. Någon lyfter på locket till den gamla låren 

och hittar en samling böcker och små trycksaker som legat 

där orörda i århundraden. Denna 1600-tals Polonicasamling 

förflyttas till Kungliga biblioteket i Stockholm för en första 

beskrivning och registrering. Där får julsången signaturen 

Pol 128, dvs. Polonica 128. På registreringskortet står en kort 

anmärkning: datum och utgivningsort saknas, antagligen är 

texten unik. Efter flera år återvänder julsången till slottet men 

situationen förändras inte. Fortfarande är ingen intresserad av 

den, ingen läser den, ingen sjunger den... 

Året är 2006. Först nu får jag möjlighet att arbeta med 

den lilla Polonicasamlingen från Wrangels bibliotek på Skokloster. 

Elisabeth Westin Berg, bibliotekarie och intendent på 

Skoklosters slott och Ewa Berndtsson från Riksarkivet stöder 

mig i mina försök att hitta finansiering för att påbörja arbetet 

kring denna 1600-tals samling. Det uppstår först ett svenskt 

och därefter ett polskt forskningsprojekt. Maciej Eder kan 

– efter att ha letat igenom olika bibliografier, polska bibliotek, 

arkiv och samlingar av äldre polska handskrifter och tryck 

– slutligen bekräfta den tidigare förmodan: julsången är ensam 

i sitt slag. Den polska julsången från Skoklosters slottsbibliotek 

är det enda exemplaret som har bevarats i Sverige 

till våra tider. Sången är alltså helt unik. 

Och plötsligt blir julsången Jezus Bóg i człowiek w stajence 

betlejemskiej narodzony viktig för världen och människor. 

I Warszawa ligger dess utgåva redan till tryck inom 

Wrangel (1613–1676), pan na majątku Skokloster i na wielu 

innych włościach, jeden z największych magnatów ówczesnej 

Szwecji. Przywozi on do Skokloster bogatą bibliotekę, 

składająca się w dużej mierze z łupów wojennych, zdobytych 

także w Polsce. Wśród nich znajduje się niewielki druczek, 

oprawiony w czerwoną okładkę – kolęda Jezus Bóg i człowiek 

w stajence betlejemskiej narodzony. 

Jest to tzw. kolęda-podarek, łącząca gatunkowo kolędę z panegirykiem. 

Jej twórcami są bracia – Jan i Krzysztof Denhoff, 

studenci Akademii Wileńskiej. Pochodzili oni ze spolonizowanej 

niemieckiej rodziny szlacheckiej, która osiedliła się na 

wschodnich terenach Rzeczypospolitej. Swój utwór kolędowy 

napisali najprawdopodobniej w latach 1632–1648. Kolędę dedykowali 

rodzicom jako pieśń z życzeniami szczęśliwych lat 

życia. Później była ona własnością podkomorzego miasta 

Gostynia – Władysława Konstantego Wituskiego, dworzanina 

króla Władysława IV. Świadczy o tym podpis na stronie 

tytułowej druczku: Vladislai Constantini Wituski Succamerarii 

Gostinen. 

Z czasem okazuje się, że na półkach biblioteki w Skokloster 

nie ma miejsca dla polskiej kolędy. W roku 1789/1790 – w czasie 

wizyty na zamku historyka, archiwisty i królewskiego bibliotekarza 

Jana Albertrandiego, druczek już nie znajdował się 

w zbiorach bibliotecznych. Z powodu skromnego wyglądu i 

niezrozumiałego języka kolęda została wyrzucona do drewnianej 

skrzyni, w najdalszych częściach biblioteki. Tam zapomniana 

przeleżała w bezkresnej ciszy i spokoju wieki całe. 

Jest rok 1967. Zamek Skokloster przechodzi na własność 

państwa szwedzkiego. Prowadzone są dokładne prace inwentaryzacyjne. 

Ktoś podnosi wieko starej skrzyni i odkrywa nienaruszony 

od wieków zbiór książek i drobnych druków. Kolekcja 

przewieziona zostaje do Biblioteki Królewskiej w Sztokholmie, 

w celu sporządzenia wstępnego opisu i pierwszego rejestru. 

Tam kolęda uzyskuje sygnaturę Pol. 128, czyli Polonica 128. 

Na karcie rejestracyjnej odnotowano; bez daty i miejsca wydania, 

prawdopodobnie unikat. Po wielu latach kolęda wraca 

na zamek, ale sytuacja się nie zmienia. Nadal nikt się nią nie 

interesuje, nikt jej nie czyta, nikt jej nie śpiewa... 

Jest rok 2006. Dopiero teraz mam możliwość zajęcia się 

polską kolekcją z biblioteki Wrangla na zamku Skokloster. 

W staraniach o środki finansowe wspiera mnie Pani Elisabeth 

Westin Berg bibliotekarz i kustosz na zamku Skokloster 

oraz Pani Ewa Berndtsson z Archiwum Narodowego Szwecji 

w Sztokholmie. Powstaje najpierw szwedzki projekt Polonika 

na zamku Skokloster. Kolekcja polonika, potem także polski 

projekt badawczy Humanizm polski. Temat: Polonika. Po poszukiwaniach 

w różnych bibliografiach, polskich biliotekach, 

archiwach i zbiorach druków dawnych dr Maciej Eder potwierdza 

wcześniejsze przypuszczenia – kolęda jest unikatem. 

Druczek kolędy ze Skokloster jest jedynym egzemplarzem, 

jaki zachował się do naszych czasów. 

I nagle, kolęda Jezus Bóg i człowiek w stajence betlejemskiej 

narodzony staje się ważna dla świata i ludzi. W Warszawie 

przygotowane jest do druku jej wydanie w ramach 

pojektu Humanizm Pani Profesor Aliny Nowickiej-Jeżowej. 

Pani Joanna Janasz inicjuje i dzięki wsparciu finansowemu ze 

strony Pana Konsula – Radomira Wojciechowskiego finalizuje 

projekt powołania kolędy do życia. Powstaje nowy tekst

poetycki Pani Dany Rechowicz: na podstawie staropolskiej 

kolędy Jezus Bóg i człowiek ... rodzi się jej parafraza Wielkie 

Nieba! Co się dzieje?, napisana współczesnym językiem, 

wyposażona w refren i liczne powtórzenia, które podkreślają 

melodyjność wiersza. Pan Zbigniew Bizoń komponuje muzykę 

(staropolska kolęda nie miała oprawy muzycznej), Pani 

Teresa Tutinas przygotowuje interpretację wokalną, następują 

liczne próby zespołu wokalno-instrumentalnego 

w składzie Zbigniew Bizoń, Dominika Depczyk, Witold 

Robotycki, Stanisław Rejment i Janusz Słotwiński. Pan Tadeusz 

Nowakowski nagrywa film o dziejach staropolskiej 

kolędy oraz pracy zespołu nad przygotowaniem jej nowej parafrazy. 

Sztokhomska Nowa gazeta polska publikuje z okazji 

koncertu w City kyrkan mój obszerny artykuł o treści, formie 

i dziejach staropolskiej kolędy i jej współczesnej parafrazie. 

Które wydarzenie w historii kolędy Jezus Bóg i człowiek 

... jest najważniejsze? 

Odpowiemy prawdopodobnie: rabunek, odkrycie na zamku, 

zarejestrowanie druczku w Bibliotece Królewskiej, podjęcie 

prac badawczych, wydanie kolędy w wersji oryginalnej w Polsce, 

napisanie nowego tekstu w oparciu o tekst dawny ... 

Tak, to prawda, to fakty dużej wagi. 

Jednak moim zdaniem, najważniejsze jest jej dzisiejsze 

odkrycie. Kolęda nieśpiewana jest tekstem martwym, zabytkiem 

literacko-kulturowym. Tymczasem celem kolędy 

© Skoklosters slott 

ramen för professor Alina Nowicka-Jeż projekt „Den polska 

humanismen”. Joanna Janasz bestämmer sig för att på nytt 

väcka den gamla julsången till liv. I detta arbete sponsras hon 

av den polske konsul i Stockholm, Radomir Wojciechowski. 

Dana Rechowicz skriver en ny poetisk text: på grund av julsången 

Jezus Bóg i człowiek w stajence betlejemskiej narodzony 

föds dess moderna omarbetning – Wielkie Nieba! Co 

się dzieje? (Milda makter! Vad är det som händer?), skriven 

på modern polska, med refräng och flertaliga upprepningar, 

vilket bidrar till textens melodiska form. Zbigniew Bizoń sätter 

musik till texten, Teresa Tutinas förbereder en vokaltolkning, 

en vokal-instrumentalisk ensemble – bestående av Zbigniew 

Bizoń, Dominika Depczyk, Stanisław Rejment, Witold 

Robotycki och Janusz Słotwiński – börjar repetera. Tadeusz 

Nowakowski spelar in en film om den polska sångens historia 

och gruppens arbete med sångens moderna utformning. 

Tidskriften Nowa gazeta polska (N ya polska tidningen) som 

ges ut i Stockholm publicerar i anknytning till premiären i 

City Kyrkan min artikel om den gamla julsångens innehåll, 

form, öde och den nya omarbetningen. 

Vilka händelser i den gamla julsångens historia är viktigast? 

Svaret lyder troligen: plundringen, upptäckten på slottet, 

registreringen på Kungliga biblioteket, initieringen av forskningsarbete, 

utgivningen av den originella texten, skapandet 

av en modern parafras...

Ja, det är sant, det är otvivelaktigt viktiga fakta. 

Men viktigast är enligt min mening dagens händelse. En 

julsång som inte sjungs är bara en livlös text, ett litterärt och 

kulturellt minnesmärke. Det egentliga syftet med en julsång 

är att lovprisa Kristus födelse. Först idag, när vi sjunger den, 

har dess uppgift utförts till fullo. Julsången från Skoklosters 

slott Jezus Bóg i człowiek w stajence betlejemskiej narodzony 

har återupplivats i en ny, moderniserad form som sången 

Wielkie Nieba! Co się dzieje? Låt oss den här gången rädda 

den från glömska, låt den årligen lovprisa det lilla Jesusbarnets 

födelse. 

Darra jord, dåna hav! 

Morgonrodnad bocka dig 

Och du himmel buga djupt, 

Som i cirklar träget går. 

* Jan Denhoff & Krzysztof Denhoff, Jezus Bóg i człowiek 

w stajence betlejemskiej narodzony, Skoklosters slott, Polonicasamlingen. 

Pol. 128 (ME 33). Här citeras fragment ur den 

gamla julsången i en något moderniserad stavning. Sången 

Jezus Bóg i człowiek ... ges inom kort ut tillsammans med 

andra unika skrifter från Skoklosters slott i originalversionen: 

Polska siedemnastowieczna literatura okolicznościowa ze 

zbiorów Zamku w Skokloster (Polsk 1600-tals tillfällighetspoesi 

från samlingar på Skoklosters slott), bearb. S. Baczewski, vet. 

red. D. Chemperek, J. S. Gruchała, Warszawa 2009. Projekt: 

prof. Alina Nowicka-Jeżowa, Humanizm. Idee – nurty 

– paradygmaty humanistyczne w kulturze polskiej (Humanism. 

Strömningar - idéer - humanistiska paradigm i den polska kulturen). 

Liksom andra tryck från Polonicasamlingen genomgick 

julsången Jezus Bóg i człowiek... på sistone en ordentlig konservering 

och befinner sig nu i bra skick. Detta arbete genomfördes 

tack vore ansträngningar från Elisabeth Westin Berg, 

bibliotekarie och intendent på slottet. 

Man kan läsa mer om Polonicasamlingen i vår tidskrift 

Suecia-Polonia:1_2009: 1, s. 18 – 22. 

Ewa Teodorowicz-Hellman, professor i polska, Slaviska institutionen, 

Stockholms universitet. Studier i polsk och tysk filologi. 

I Polen arbetarde hon vid Jagellonska universitetet i Kraków 

och vid Silesia universitetet i Katowice. Tillsammans med polska 

forskare undersöker hon polska samlingar i Sverige. Hon är 

ledare för projekt: Polska skrifter på Skoklosters slott. Polonicasamlingen 

och Polonica i Strängnäs domkyrkobibliotek. 

jest sławienie narodzin Chrystusa. Dopiero dzisiaj, kiedy ją 

wspólnie zaśpiewamy, spełnione zostanie jej zadanie. Staropolska 

kolęda ze Skokloster w nowej, zmodernizowanej 

formie zostanie przywołana do życia. Tym razem ocalmy ją 

od zapomnienia. Pozwólmy, aby corocznie sławiła narodziny 

Dzieciątka Jezus: 

Trzęś się ziemio, zagrzmij morze! 

Pokłońcie się ranne zorze, 

A ty niebo uderz czołem, 

Co ustawnie chodzisz kołem. 

Alić się Jezus rozśmieje, 

Zadatek dobrej nadzieje (...)* 

Ewa Teodorowicz-Hellman 

* Jan Denhoff & Krzysztof Denhoff, Jezus Bóg i człowiek 

w stajence betlejemskiej narodzony, Skoklosters slott, Polonicasamlingen, 

Pol.128 (ME 33). Fragment staropolskiego tekstu, 

pisownia zmodernizowana. Kolęda Jezus Bóg i człowiek 

... wkrótce ukaże się drukiem wraz z innymi unikatami 

z zamku Skokloster: Polska siedemnastowieczna literatura 

okolicznościowa ze zbiorów Zamku w Skokloster, oprac. S. Baczewski, 

red. nauk. D. Chemperek, J. S. Gruchała. Warszawa 

2009. Projekt: prof. Alina Nowicka-Jeżowa, Humanizm. Idee 

– nurty – paradygmaty humanistyczne w kulturze polskiej. 

Druczek kolędy Jezus Bóg i człowiek... , podobnie jak i inne 

pozycje Kolekcji poloników (Polonicasamlingen), dzięki staraniom 

Elisabeth Westin Berg, bibliotekarza i kustosza na zamku 

Skokloster, został ostatnio poddany konserwacji i jest obecnie 

dobrze zachowany. 

Więcej na temat kolekcji poloników można przeczytać w piśmie 

Suecia-Polonia, 2009: 1, s. 18 – 22. 

Ewa Teodorowicz-Hellman, profesor polonistyki, Uniwersytet 

Sztokholmski. Studia filologii polskiej i germańskiej na Uniwersytecie 

Jagiellońskim. W Polsce pracowała na Uniwersytetach 

Jagiellońskim i Śląskim. Obecnie wraz z polskimi naukowcami 

bada zbiory poloników w Szwecji. Kierownik projektów: Polonika 

na zamku Skokloster: Kolekcja poloników oraz Polonica w bibliotece 

diecezjalnej w Strängnäs.

Fot. P. Batorowicz intervju/wywiad 

10 

Utlandspolackerna 

– möjligheter och tillkortakommanden 

Polonia – szanse i zaniechania 

Rozmowa z Maciejem Płażyńskim, Prezesem Stowarzyszenia Wspólnota Polska 

Ett samtal med Maciej Płażyński, ordförande i samfundet Polsk Gemenskap 

Zbigniew Bidakowski: Jaka jest rola diaspory polskiej w funkcjonowaniu 

Polski i w jej postrzeganiu na arenie międzynarodowej? 

Maciej Płażyński: sytuacja Polaków za granicą jest różna, bo 

siła grup polskich, ich wielkość, wpływy, zakorzenienie są 

bardzo różne w różnych krajach. Trudno porównywać Polonię 

amerykańską z jej potężnymi organizacjami z sytuacją Polaków 

w Kazachstanie. To, że Polaków na świecie, poza Polską, jest 

kilkanaście milionów wcale nie oznacza, że ta liczba przekłada 

się prosto na wpływy polityczne: lokalne i ogólnokrajowe. 

Mamy XXI wiek,mamy czas internetu, komórek, tanich linii 

i żadnych przeszkód w poruszaniu się, więc kontakt między 

Polonią a Polską jest codzienny, naturalny i to jest inna Polonia 

niż w latach 70-tych i 80-tych. Wtedy, za żelazną kurtyną, 

interesowała się tylko tym, co się dzieje w kraju, bo czuła się 

za kraj odpowiedzialna, uważała się za swoistego ambasadora 

Polski za granicą. Dziś wolna Polska ma swoje własne placówki 

dyplomatyczne i kulturalne. Wśród Polonii, również tej 

najnowszej, wyrosło następne pokolenie, które często już się 

za granicą urodziło i żyje życiem kraju swojego urodzenia. 

Są środowiska, które mogą aspirować do nieco większej 

roli w krajach zamieszkania np. w Stanach Zjednoczonych, 

Wielkiej Brytanii czy Niemczech, ale wydaje mi się, że te szanse 

nie są wykorzystywane. Są też środowiska, które z racji 

liczebności nie mają szans wpłynąć na wyniki wyborcze, czyli 

osiągnąć wpływów, mieć własnych reprezentantów politycznych, 

ale mają swoją elitę i ta elita może się przebijać w życiu 

kulturalnym, gospodarczym a czasami również politycznym 

na różnych szczeblach. I to dotyczy właśnie Skandynawii. 

Oczywiście całkiem inną kwestią są Polacy na dawnych 

kresach Rzeczpospolitej, które należą dziś do Litwy, Białorusi, 

Ukrainy. Oni są po prostu u siebie. Są mniejszością w danym 

kraju, ale lokalnie, na swoim terenie, są większością. Na de- 

Zbigniew Bidakowski: Vilken roll spelar polacker i förskingringen 

för Polens inre liv och dess avtryck på den 

internationella scenen? 

Maciej Płażyński: Polackernas situation i utlandet varierar då 

de polska kollektivens styrka, deras storlek, inflytande, förankring 

kan skilja sig mycket från land till land. Det är svårt 

att jämföra den kraftfullt organiserade polska gemenskapen 

i USA med polackernas situation i Kazakstan. Fler än 10 miljoner 

polacker bor utanför Polen men det betyder inte alls att 

antalet direkt avspeglas i motsvarande politiskt inflytande på 

det lokala och nationella planet. 

Vi lever på 2000-talet, i en tid av Internet, mobiltelefoni, 

billiga kommunikationer och rörelsefrihet, därför har kontakten 

mellan utlandspolackerna och Polen blivit vardaglig, 

naturlig och utlandspolackernas realiteter är idag annorlunda 

än på 1970- och 1980-talet. Då, på andra sidan av järnridån, 

intresserade de sig endast för vad som skedde i hemlandet eftersom 

de kände sitt ansvar, de uppfattade sig själva som ett 

slags ambassadörer i utlandet. Det fria Polen har idag egen 

diplomatisk och kulturell representation. Bland utlandspolackerna, 

även bland de senast utflyttade, har en ny generation 

vuxit upp, inte sällan född i utlandet och med sina rötter 

i födelselandet. 

Det finns miljöer som skulle kunna göra anspråk på att 

spela en större roll i sina länder, t.ex. i USA, Storbritannien 

eller Tyskland, men jag har intrycket av att de inte utnyttjar 

dessa möjligheter. Det finns även miljöer som på grund av 

sin begränsade storlek inte har någon möjligheter att påverka 

valresultaten, dvs. nå verkligt inflytande och ha egen politisk 

representation, men som har framstående företrädare och det 

är dessa som på olika nivåer kan lämna avtryck i kulturen, 

näringslivet och ibland även i politiken. Detta gäller just i 

Skandinavien.

Polackerna vid Res Publicas forna östra gränsmarker, idag 

tillhörande Litauen, Vitryssland och Ukraina, har en helt annan 

situation. De befinner sig helt enkelt hemma. De utgör 

minoriteter i sina respektive länder men lokalt, inom sina 

regioner, är de i majoritet. I det demokratiska Litauen är polackerna 

välorganiserade, har självstyre, sitter i parlamentet, 

en polack sitter i EU-parlamentet. I Vitryssland och i Ukraina 

är det en annan sak eftersom den politiska situationen där är 

annorlunda. 

Det finns alltså ingen gemensam nämnare. Förväntningarna 

på utlandspolackerna är därför olika beroende 

på situationen i deras länder. Vi skulle önska att det 

överallt fanns polska eliter – oavsett den polska gruppens 

storlek kan nuförtiden en opinionsbildande elit och 

ibland till och med en framstående individ ha ett stort 

inflytande på hur vårt land uppfattas. Under 2000-talet 

måste vi bli bättre på att samarbeta, att samverka med 

utlandsorganisationerna, med framstående polacker som 

företräder dessa miljöer. 

ZB: Har polska staten några förpliktelser gentemot utlandspolackerna? 

Även här måste man naturligtvis göra en åtskillnad: 

deras behov är annorlunda i de förra östra gränsmarkerna 

där polackerna hör hemma, i Kazakstan eller i det 

förmögna, demokratiska Sverige. 

MP: Det är nödvändigt att skilja mellan olika historiska och 

geografiska zoner. Jag anser att polska staten har en plikt att 

tillförsäkra polackerna i Kazakstan möjligheten att återvända. 

De har inte hamnat där av egen fri vilja utan därför att de 

var förföljda som polacker. Polen bör anstränga sig på samma 

sätt som tyskarna och judarna har gjort och föra hem de som 

så önskar. Man måste konstatera att det fria Polen under de 

senaste 20 åren inte har levt upp till sina förpliktelser. Repatrieringsprogrammet, 

trots allas skenbara bifall, realiseras 

endast i minimal utsträckning. För Polens del handlar det om 

en underlåtenhetssynd. 

Vad polackerna i de forna östra gränsmarkerna beträffar, 

bör man ha som riktmärke att ständigt stötta polsk identitet 

och kultur i dessa regioner. Detta bör göras kontinuerligt och 

i sådan omfattning att dessa polacker inte skall känna sig marginaliserade 

och förpassade till ett slags folkloristisk bakgård 

– de bör ha tillgång till levande polsk kultur. De behöver fullvärdig 

polsk bildning. Detta fungerar i Litauen inom ramarna 

för det litauiska utbildningsväsendet, vi hjälper att bygga och 

renovera skolor, vi utrustar dem, men i Vitryssland existerar 

den polska skolan inte, inte heller i Ukraina. Där måste vi nå 

ut till människorna på annat sätt. 

Annorlunda förhåller det sig med den politiska och förvärvsmotiverade 

utvandringen till väst, den senaste emigrationen 

inräknad. Där är det polska statens plikt att tillförsäkra 

tillgången till polsk skolgång – naturligtvis som komplettering, 

det är uppenbart att det inte finns någon anledning att 

skapa ett separat skolväsen. Vi måste se till att vara utvandrares 

barn, oavsett om utvandringen är permanent eller tidsbegränsad, 

får en möjlighet att på eftermiddagar eller helger gå 

i kompletterande polsk skola. Vi kan inte lämpa över på andra 

stater, Storbritannien eller de skandinaviska länderna plikten 

att ordna kompletterande undervisning i polska språket, his- 

mokratycznej Litwie, Polacy są dobrze zorganizowani i mają 

władzę samorządową, są w parlamencie, Polak jest europosłem. 

Inaczej jest na Białorusi i Ukrainie, bo tam jest inna 

sytuacja polityczna. 

Nie ma, jak widać, wspólnego mianownika. Oczekiwania 

wobec Polonii są więc różne w zależności od sytuacji w kraju 

jej zamieszkania. Chcielibyśmy, żeby wszędzie była polska 

elita, bo, bez względu na liczebność całej polskiej grupy, we 

współczesnym świecie to opiniotwórcza elita a czasami nawet 

wybitna jednostka ma większy wpływ na obraz kraju. To, co 

powinniśmy w XXI w. lepiej robić to lepiej współpracować, 

obok współdziałania z organizacjami, z tymi wybijającymi się 

Polakami, przedstawicielami swoich środowisk. 

ZB: Czy państwo polskie ma jakieś zobowiązania wobec 

Polonii? I tutaj też trzeba oczywiście rozróżniać: inne są potrzeby 

Polonii na byłych kresach, bo oni są u siebie, inne w 

Kazachstanie a jeszcze inne w zamożnej, demokratycznej 

Szwecji... 

MP: rozbicie na różne strefy historyczno-geograficzne, że tak 

powiem, jest konieczne. Uważam, że w stosunku do Polaków 

w Kazachstanie państwo polskie ma obowiązek zapewnić im 

możliwość powrotu. Nie znaleźli się oni tam z własnej woli, 

lecz dlatego, że byli prześladowani jako Polacy. Polska powinna 

zrobić taki sam wysiłek, jaki zrobili Niemcy i Żydzi i tych, 

którzy chcą wrócić, ściągnąć do Polski. I trzeba powiedzieć, 

że wolna Polska, przez ostatnie 20 lat, nie zrobiła tego, nie 

zrealizowała swojego obowiązku. Akcja repatriacyjna, mimo 

pozornej zgody wszystkich, jest realizowana tylko w minimalnym 

stopniu. To jest grzech zaniechania ze strony Polski. 

Jeśli chodzi o Polaków na byłych kresach to słuszna jest 

polityka stałego wspierania polskiej tożsamości, kultury na 

tym terenie. Musi to być realizowane stale i w takim zakresie, 

żeby ci Polacy nie czuli się marginesem, lecz by docierała 

tam polska kultura żywa, żeby nie byli jakimś zaściankiem 

folklorystycznym. Żeby była pełna polska oświata. Na Litwie 

istnieje ona w ramach systemu oświaty litewskiej, pomagamy 

w budowie i remontach szkół, wyposażamy je, ale już 

naBiałorusi nie ma polskiej szkoły, na Ukrainie też nie. I tam 

trzeba do ludzi docierać inaczej. 

Inaczej jest w przypadku emigracji polityczno-zarobkowej 

na zachodzie, łącznie z nową emigracją. Tam obowiązkiem 

państwa polskiego jest umożliwienie dostępu do polskiej szkoły. 

Do szkoły uzupełniającej oczywiście. Bo jest jasne, że nie 

stworzymy tam, nie ma zresztą takich powodów, całego szkolnictwa 

odrębnego. My musimy zadbać o to, by dzieci naszych 

emigrantów, i nie ma znaczenia, czy są to emigranci na 

stałe czy czasowi, miały możliwość pójścia do uzupełniającej 

polskiej szkoły, popołudniowej czy sobotniej. Nie możemy 

przerzucać na inne państwa, Wielką Brytanię albo kraje skandynawskie 

obowiązku zorganizowania uzupełniającej nauki 

języka polskiego, historii, geografii bo to jest nasz obowiązek 

przy współpracy z organizacjami emigracyjnymi. 

Uważam, że ta pomoc oświatowa ma zbyt symboliczny 

wymiar, szczególnie jeśli chodzi o zaangażowanie finansowe. 

Trzeba dać na oświatę za granicą znacznie większe pieniądze 

skoro miliony obywateli wyjechało z Polski i de facto odciążyły 

polskie ministerstwo edukacji narodowej od świadczenia na 

11

ich obowiązek szkolny. Co najmniej 100 tys. dzieci nie chodzi 

do szkoły w Polsce tylko gdzie indziej. A ich rodzice, emigranci, 

często przesyłają pieniądze do Polski. To jest strona 

finansowa. Po drugie: bez języka, bez umożliwienia młodym 

ludziom wbudowania się w polską kulturę możemy stracić 

tych młodych obywateli. Za 10 czy 20 lat nie namówimy 

już tej bardzo licznej grupy do stałego kontaktu z Polską. 

A przecież powinno nam zależeć na tym, żeby ci ludzie, 

kiedy tylko zechcą, uznają to za stosowne, wrócili do Polski. 

To bariera szkolna – czyli dzieci znające słabo polski, 

bo nie miały się gdzie nauczyć – powoduje często, że ludzie 

postanawiają zostać za granicą na stałe. Chcemy, by nie było 

tej bariery, chcemy dać ludziom wolność wyboru. Trzeba więc 

inwestować w polską oświatę za granicą, leży to w dobrze 

pojętym interesie państwa. 

ZB: Na razie jednak rodzice dzieci uczęszczających do polskiej 

szkoły popołudniowej w Sztokholmie otrzymali wiadomość, 

że szkoła zostanie zlikwidowana, być może już w przyszłym 

roku, bo państwa polskiego nie stać na utrzymywanie 

polskiego szkolnictwa ... Jak by Pan to skomentował? 

MP: Ministerstwo Edukacji Narodowej prowadzi kilkadziesiąt 

szkół, tzw. przyambasadzkich, które są opłacane w całości 

przez MEN, niekiedy rodzice dokładają drobne pieniądze. Jednocześnie 

istnieje kilkaset punktów i szkół sobotnich, które są 

szkołami w pełni społecznymi, utrzymywanymi ze składek 

rodziców. W ramach reformy polskiej szkoły polonijnej ministerstwo 

przedstawiło projekt, z którego na szczęście zaczyna 

sie wycofywać, którego ideą przewodnią jest: aby było 

sprawiedliwie to zlikwidujemy to, co jest bezpłatne, żeby nikt 

nie miał lepiej. 

Moim zdaniem nie należy równać w dół, tzn. nie należy 

odbierać tym, co już mają, tylko należy zastanowić się, jak 

dołożyć tym, co nie mają. Szkoły przyambasadzkie powinny 

pełnić swoją rolę a z racji tego, że są pod nadzorem polskiego MEN 

powinny być szkołami wzorcowymi, z których płynie merytoryczna 

pomoc, sugestie, doradztwo do szkół społecznych. I trzeba 

się raczej zastanowić, jak wesprzeć te społeczne. 

Świetnym przykładem jest polska szkoła w Atenach, o którą 

ostatnio toczył się wielki wielki spór z MEN. Jest pełną szkołą, 

tygodniową, ma 1000 uczniów. Jest bardzo ważną placówką, 

gdzie toczy się całe życie polonijne, gdzie się uczy i wychowuje. 

Nie widzę żadnego uzasadnienia, by reforma zaczynała 

się od likwidowania tego, co przez 20 lat funkcjonuje i co 

jest częścią stabilnej bazy nauczania tylko po to, żeby te 30 

mln przerzucić na kilkaset szkół sobotnich bo te niewielkie 

pieniądze i tak nie spowodują, że te szkoły sobotnie odczują 

ten zastrzyk finansowy. Trzeba upominać się w Polsce, by 

było więcej pieniędzy na oświatę w ogóle. Szkoły ambasadzkie 

powinny być koordynatorami. Oczywiście, większy udział 

rodziców w finansowaniu szkolnictwa też jest pożądany. Pani 

minister Katarzyna Hall powiedziała ostatnio, że ministerstwo 

z likwidacji wycofuje się. 

ZB: Żydostwo polskie. W Szwecji mieszka, jak wiadomo, 

wielu przymusowych emigrantów z 1968 roku. Czy są oni 

zaliczani do Polonii? Czy Wspólnota Polska nad nimi też rozkłada 

swoje skrzydła? 

12 

torien, geografin – det är vår uppgift att göra tillhandahålla 

det i samarbete med emigrantorganisationerna. 

Jag anser att utbildningsstödet är för begränsat, speciellt 

vad finansiella insatser beträffar. Man måste lägga betydligt 

mera pengar på utbildning i utlandet med tanke på att flera 

miljoner medborgare har lämnat Polen och i praktiken befriat 

det polska utbildningsministeriet från behovet att finansiera 

deras skolplikt. Minst 100 tusen polska barn går inte i skola 

i Polen utan någon annanstans. Deras föräldrar, emigranterna, 

skickar ofta pengar till Polen. Detta om finanserna. 

För övrigt: utan språket, utan möjligheten att växa in i den 

polska kulturen kan dessa unga polacker gå förlorade för oss. 

Om 10 eller 20 år kommer det att vara för sent att övertala 

denna talrika grupp att upprätthålla ständiga kontakter med 

Polen. Det borde ju kännas angeläget för oss att dessa människor 

återvänder till Polen så snart de så önskar och finner 

det lämpligt. Det är detta hinder – barn som inte kan polska 

tillräckligt väl eftersom de inte hade någonstans att lära sig 

– som ofta är orsaken till att folk bestämmer sig för att stanna 

i utlandet för gott. Vi vill inte ha ett sådant hinder, vi vill ge 

människorna valfrihet. Därför måste man investera i polsk 

utbildning i utlandet, detta ligger när allt kommer omkring 

i statens intresse. 

ZB: Än så länge har dock föräldrarna till de barn som går 

i den polska eftermiddagsskolan i Stockholm fått besked 

att skolan kommer att läggas ner, möjligen redan nästa år, 

eftersom polska staten inte har råd att upprätthålla polskt 

skolväsen. Hur vill du kommentera detta? 

MP: Utbildningsministeriet har ansvar för några tiotal skolor 

vid ambassaderna. Dessa skolor finansieras i sin helhet av ministeriet, 

ibland bidrar även föräldrarna med smärre belopp. 

Samtidigt finns några hundra utbildningsställen och lördagsskolor 

som helt och hållet bygger på frivillighet och betalas 

genom föräldrarnas bidrag. Som ett led i reformeringen av den 

polska utlandsskolan har ministeriet presenterat ett projekt 

som de tack och lov har börjat backa ifrån, vars grundtanke är: 

för att rättvisan skall råda, låt oss lägga ner det som är gratis 

för att ingen skall ha det bättre än någon annan. 

I mitt tycke bör man inte jämka neråt, dvs. ta ifrån de som 

redan har, utan man bör fundera på hur man skall ge till de 

som inte har. Skolorna vid ambassaderna bör få fortsätta och 

dessutom, med tanke på att de står under utbildningsministeriets 

överseende, bör de vara normbildande, tillhandahålla 

fackstöd, förslag, rådgivning till de övriga skolorna. Och man 

måste fundera på hur de sistnämnda skall stödjas. 

Ett utmärkt exempel utgör den polska skolan i Aten som 

just har varit föremål för en stor strid med ministeriet. Detta 

är en komplett skola som ger veckoundervisning till 1000 

elever. Den utgör en mycket viktig utpost där utlandspolackernas 

liv koncentreras, där man undervisar och fostrar. Jag 

ser inga skäl för att reformen skall ha som sin utgångspunkt 

avveckling av det som i 20 år har fungerat väl och ingått i 

en stabil utbildningsplattform, bara för att kunna omfördela 

dessa 30 miljoner till några hundra lördagsskolor som ändå 

inte kommer att uppfatta dessa ringa belopp som finansiella 

kraftinjektioner. I Polen bör man kräva större anslag till utbildningsväsendet 

i största allmänhet. Ambassadskolorna bör

fungera som samordnare. Större deltagande i finansieringen 

av skolorna från föräldrarnas sida är förstås också önskvärt. 

Utbildningsminister Katarzyna Hall har nyligen sagt att ministeriet 

drar tillbaka förslaget om nerläggningen. 

ZB: Polska judar. I Sverige bor som bekant åtskilliga ofrivilliga 

emigranter från 1968. Räknas de som utlandspolacker? 

Tar Polsk Gemenskap även dem under sina vingar? 

MP: Om någon räknas som utlandspolack är för mig till stora 

delar en fråga om hans eget val. Vad judiska emigranter från 

Polen beträffar (för övrigt inte bara från 1968 och inte bara de 

judiska utan alla) – de som känner sig som polacker, har del i 

den polska kulturen, har sina rötter i Polen – så är frågan till 

dem om de vill räknas som utlandspolacker. Det finns plats 

för alla av dem och säkerligen har du rätt i att vi borde ägna 

dem mera uppmärksamhet. I själva Israel omfattar begreppet 

utlandspolacker för mig rätt och slätt alla de som identifierar 

sig med Polen och polsk kultur, har polska rötter, talar polska. 

Med stor tillfredsställelse ser jag att t.ex. i Sydamerika, 

med mycket få polsktalande bland den gamla emigrationens 

ättlingar, finns polska judar som talar utmärkt polska. I deras 

miljöer har polska språket ofta bevarats mycket bättre än 

annanstans, möjligen bl.a. tack vare att de var mera bildade. 

Men under alla omständigheter betyder detta att den polska 

kulturen utgör en del av deras identitet. 

Tack för samtalet. 

MP: Dla mnie to, czy ktoś się zalicza do Polonii, czy nie jest 

w dużej mierze jego wyborem. W wypadku emigrantów żydowskich 

z Polski, nie tylko zresztą z 1968 roku (i nie tylko 

żydowskich, lecz wszystkich), którzy się czują Polakami, są 

częścią polskiej kultury, mają w Polsce swoje korzenie, to 

tu jest pytanie do nich, czy chcą być Polonią. Jest dla nich 

wszystkich miejsce i pewnie ma Pan rację, że powinniśmy 

poświęcić im więcej uwagi. W samym Izraelu pojęcie Polonia 

oznacza dla mnie po prostu wszystkich, którzy identyfikują 

się z Polską, polską kulturą, mają polskie korzenie, mówią 

po polsku. Z wielką satysfakcją obserwuję, że np. w Ameryce 

Południowej, gdzie jest bardzo mało potomków dawnej 

emigracji mówiących językiem polskim, polscy Żydzi mówią 

świetnie po polsku. W ich środowiskach język polski przetrwał 

często lepiej niż w innych. Być może m. in. dlatego, że byli 

ludźmi lepiej wykształconymi. Ale, tak czy inaczej, oznacza 

to, że polska kultura jest częścią ich tożsamości. 

Dziękuję za rozmowę.

Włodzimierz Paźniewski 

Każde wiekopomne lub patetyczne zdarzenie historyczne, 

posiada swoją drugą, czasami zupełnie inną, bardziej 

przyziemną stronę, często wstydliwie ukrywaną, 

gdyż, o, wspaniała ironio przypadku, jakiś niespodziewany 

drobiazg zdaje się na poczekaniu kwestionować podniosłość 

i sprowadzać na ziemię urzędowo zadekretowaną nadętość 

chwili, a nawet z niej pokpiwać, mieć za złe lub szydzić. 

Na początku roku 2008 zmarł w Rosji bohater Związku Sowieckiego, 

niejaki Michaił Minin, którego zdjęcie z 1945 roku 

w chwili jak zatyka czerwony sztandar na zdobytym gmachu 

Reichstagu w Berlinie, znalazło się w setkach i tysiącach albumów, 

monografii drugiej wojny światowej, w rocznicowych publikacjach 

i w artykułach prasowych. Użyczywszy zwycięstwu 

Armii Czerwonej nad Hitlerem swojej sylwetki i twarzy 

sołdata w symbolicznym geście triumfu, stał się rosyjską 

ikoną. Do końca swoich dni należał do osób czczonych i podziwianych; 

o co na bieżąco dbała patriotyczna propaganda 

i tzw. wytyczne. 

A przecież z tym historycznym zdjęciem od samego początku 

były same kłopoty i o mało nie znalazło się w koszu na śmieci. 

Ale tego szczegółu próżno szukać w publikacjach o zdobyciu 

stolicy III Rzeszy. Umocowanie flagi wymagało od żołnierza 

pewnego wysiłku. Musiał wspiąć się na palce i wysoko unieść 

ręce, w czasie, gdy reporter frontowy utrwalał ten moment dla 

potomności. Dopiero potem okazało się, że na zdjęciu z Reichstagu 

nie wszystko jest takie patetyczne, jakby się na pozór zdawało. 

W każdym razie cenzura wojskowa miała do fotografii poważne 

zastrzeżenia. Otóż gdy żołnierz podnosił ręce ze sztandarem 

w górę, rękawy jego munduru polowego zsunęły się w dół 

i wtedy, co dokładnie uchwycił obiektyw aparatu, okazało 

się, że obydwie ręce sołdata, niemal po same łokcie, są udekorowane 

zdobycznymi zegarkami, a Minin może stać się 

niezłą ilustracją zawołania, znanego pod koniec wojny także 

w Polsce: „Dawaj czasy!”. 

Tego dnia laboranci sowieccy musieli sporo się natrudzić, 

aby dyskretnie wyretuszować te nieszczęsne czasomierze na 

rękach Minina, a jednocześnie nie zepsuć fotografii, która 

poza tym jest pod każdym względem doskonała. Na szczęście 

dla bohatera Związku Sowieckiego ostateczna korekta rzeczywistości 

powiodła się w całej pełni i od tej pory Minin mógł 

już bez przeszkód grzać się w cieple swojej wojennej sławy, 

14 

Bojowa kariera zegarków 

Armbandsurens karriär i strid 

Varje minnesvärd eller storslagen historisk händelse har 

sin andra, mer prosaiska sida, ibland helt väsensskild, 

ofta i det fördolda emedan, o slumpens ironi, någon 

oväntad småsak vips förefaller ifrågasätta stundens upphöjda 

och officiellt deklarerade uppblåsthet, göra narr av den, misstycka 

eller bespotta den. 

I början av 2008 avled en sovjetisk hjälte i Ryssland, en Michail 

Minin. Bilden av Minin som 1945 reste den röda fanan 

över det erövrade Reichstag i Berlin har spritts i hundratals 

och tusentals album, i monografier över andra världskriget, i 

jubileumspublikationer och i tidningsartiklar. Den sovjetiska 

soldaten, som lånade ut sin person och sitt ansikte till Röda 

arméns seger över Hitler i en symbolisk gest av triumf, blev en 

rysk ikon. Ända till sina sista dagar hörde han till de vördade 

och beundrade; det såg den patriotiska propagandan och de 

s.k. direktiven till. 

Men ändå från första början var det ju bara bekymmer med 

den där historiska bilden, och inte långt ifrån att den hamnade 

i papperskorgen. Men den detaljen får man leta förgäves efter 

i texter om erövringen av Tredje rikets huvudstad. Att resa 

flaggan krävde en viss ansträngning av soldaten. Han fick resa 

sig på tå och lyfta armarna högt i den stund då frontreportern 

skulle bevara ögonblicket för eftervärlden. Först efteråt visade 

det sig att inte allt på fotografiet från Reichstag var så upphöjt 

som det verkade. I alla fall hade militärcensuren allvarliga 

betänkligheter beträffande bilden. För när soldaten lyfte armarna 

med fanan gled ärmarna på hans fältuniform ner och 

då visade det sig, vilket kameran troget snappade upp, att soldatens 

båda armar var dekorerade ända upp till armbågarna 

med stridstroféer i form av armbandsur, och Minin kunde 

vara en inte så oäven illustration till den befallning som mot 

slutet av kriget blev känd även i Polen: ”Ge hit klockan!” 

Den dagen måste de sovjetiska laboranterna ha fått slita 

rejält för att diskret retuschera bort de olycksaliga uren från 

Minins armar, utan att samtidigt förstöra fotografiet som i 

alla andra avseenden är utmärkt. Till all lycka för Sovjetunionens 

hjälte föll den slutgiltiga korrigeringen väl ut och 

hädanefter kunde Minin utan hinder sola sig i en glans som 

andra bara kunde drömma om. Varje årsdag eller nationell 

högtidsdag fick han fler ordnar och utmärkelser. I slutet av 

sin levnad hade han så många att han var tvungen att bära

dem på två olika kavajer för de rymdes inte längre på en. 

Ofta bjöds han in till skolor, kulturhus och klubbar, som ett 

levande monument över landets historia. Han besatt en viss 

narrativ talang, vilket ofta är fallet med krigsveteraner. Han 

berättade gärna och detaljerat om fanan på Reichstag – men 

om sin kollektion av armbandsur teg han diskret, så alla var 

nöjda och glada. 

Det är mycket som tyder på att den fascinerande berättelsen 

om andra världskriget och armbandsuren inte upphör i 

och med Minin. De lär redan tidigare ha spelat en avgörande 

roll i en viss militär operation och lyckades intressant nog föra 

den till en gynnsam final. 

Det var när en division ur Röda armén belägrade Wien 

våren 1945. Österrikes huvudstad, där tyskarna koncentrerat 

åtskilliga trupper och stora mängder krigsmateriel, förvarade 

sig länge och framgångsrikt. De attackerande led stora förluster, 

och fronten rörde sig inte ur fläcken. Det väckte med 

all rätt nervositet i staberna. Och hos de sovjetiska ”krigarna” 

började det plötsligt florera ett envist rykte om att en stor ära 

och ett en särskilt värdefull belöning väntade de förband som 

utmärkte sig i striderna om Wien. De skulle skickas för att 

”befria” … Schweiz. Alla soldater associerade landet med en 

och samma sak: Herregud, så många märkesklockor! 

Och då inträffade verkligen undret vid Wien. Man började 

attackera staden med sådan frenesi och sådant ursinne 

att den snart föll. Undrar vem som spred ryktet om den snara 

marschen mot Schweiz bland de sovjetiska soldaterna? De 

politiska kommissarierna som ständigt fick skäll på mötena 

för bristen på framsteg och begångna fel i agitationsarbetet? 

Eller kanske den militära underrättelsetjänsten eller kontraspionaget? 

Ja, säg det! Eftersom det inte var någon officiell 

nyhet eller information som kom från befälhavarna, utan något 

det tisslades och tasslades om, framstod det hela som än 

trovärdigare. Därmed kom armbandsuren att påverka krigshändelserna 

slutgiltiga förlopp. 

Inför varje ny attack mot de tyska ställningarna vid Wien 

drack det mer vodka än vanligt, vilket inte borde förvåna 

någon. En sup före jordens undergång och det blev lättare 

om hjärtat. 

Men var det verkligen så? Kanske är det bara en anekdot 

från fronten, något påhittat, allt för att förgylla 

en sovjetisk krigsveterans trista minnen? 

Det saknas direkta bevis, vilket 

inte alls betyder att den situation 

som jag helt kort har beskrivit 

aldrig har inträffat. Av 

hela händelsen kan man dra 

en ganska optimistisk slutsats: 

Även med hjälp av armbandsur 

kan man ibland skapa lite historia. 

❖ 

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 

której inni mogli mu tylko zazdrościć. Z każdą rocznicą 

lub świętem narodowym przybywało mu również orderów i 

odznaczeń. Pod koniec życia miał ich tyle, że musiał je nosić 

na dwóch marynarkach, bo na jednej już się nie mieściły. 

Często, niby żywy pomnik historii kraju, zapraszano go do 

szkół, domów kultury i klubów. Miał pewien talent narracyjny, 

co u kombatantów zdarza się dosyć często. O sztandarze 

na gmachu Reichstagu opowiadał słuchaczom chętnie i ze 

szczegółami; o kolekcji zegarków dyskretnie milczał, i wszyscy 

byli zadowoleni. 

Sporo wskazuje, że na przypadku Minina wcale nie kończy 

się fascynująca opowieść o drugiej wojnie światowej i zegarkach. 

Podobno znacznie wcześniej wzięły one czynny udział w pewnej 

operacji wojskowej i, co ciekawsze, potrafiły ją doprowadzić 

do pomyślnego finału. 

Było to w czasie oblężenia Wiednia wiosną 1945 roku przez 

dywizje Armii Czerwonej. Stolica Austrii, w której Niemcy zgromadzili 

sporo wojska i duże ilości sprzętu wojennego broniła 

się długo i skutecznie. Atakujący ponosili ciężkie straty, a front 

tkwił w martwym punkcie. Wzbudzało to zrozumiałe zdenerwowanie 

w sztabach. I nagle, któregoś dnia wśród sowieckich 

„bojców” zaczęła krążyć uporczywa pogłoska, że oddziały, 

które wyróżnią się w walkach o Wiedeń czeka wielki zaszczyt 

oraz szczególnie cenna nagroda, gdyż zostaną skierowane do 

„wyzwalania”... Szwajcarii. Każdemu żołnierzowi kraj ten 

kojarzył się jednoznacznie: – Gospodi, tyle markowych zegarków! 

I wtedy rzeczywiście stał się cud pod Wiedniem. Miasto 

zaczęto atakować z taką zaciekłością i furią, że wkrótce padło. 

Ciekawe, kto rozpuszczał wśród żołnierzy sowieckich pogłoski 

o rychłym marszu na Szwajcarię? Komisarze polityczni, 

którym stale obrywało się na odprawach za brak postępów 

i popełniane błędy w robocie agitacyjnej? A może wywiad 

wojskowy lub „kontrrazwiedka”? Kto to może wiedzieć na 

pewno! Ponieważ nie były to wiadomości oficjalne lub informacje 

dowódców, lecz zwykła „szeptanka”, przekazywana 

sobie z ust do ust, tym bardziej zyskiwała na wiarygodności. 

W ten sposób zegarki wpłynęły na ostateczny przebieg wydarzeń 

wojennych. 

Przed każdym kolejnym atakiem na niemieckie pozycje pod 

Wiedniem, co również nie powinno nikogo dziwić, 

wypijano więcej niż zwykle wódki, w myśl zasady. 

Setka przed końcem świata i na duszy lżej. 

Ale czy tak było naprawdę? A może 

to tylko frontowa anegdota, 

wymyślona, aby uatrakcyjnić 

drętwe wspomnienia jakiegoś 

sowieckiego kombatanta? Bezpośrednich 

dowodów brak, co wcale 

nie znaczy, że sytuacja, którą tu 

pokrótce opisałem, nigdy nie miała 

miejsca. Z całej tej sprawy wynika 

dość optymistyczny wniosek: Także 

za pomocą zegarków można czasami 

zrobić trochę historii. ❖ 

© j o a o c i a s 

15

Włodzimierz Paźniewski (ur. w 1942 r.). Absolwent filologii 

polskiej Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Z zawodu 

dziennikarz. Pracował jako publicysta w paru czasopismach. 

Zastępca redaktora naczelnego pisma „ABC” 

wydawanego przez „Solidarność”. Uczestnik podziemnego 

życia literackiego i kulturalnego w stanie wojennym. 

Wówczas w drugim obiegu ukazała się jego książka Proszę 

się rozejść (Biblioteka Obserwatora Wojennego, Kraków 

1983). W latach 1990-1995 redaktor naczelny ”Dziennika 

Zachodniego”. Poeta, prozaik i eseista. Uprawia również 

formy dramatyczne: pisze sztuki teatralne oraz słuchowiska 

radiowe, które publikował w miesięczniku „Dialog” 

i prezentował na antenie Polskiego Radia. Autor dwudziestu 

sześciu książek i współpracownik pism literackich, 

m.in. „Twórczości”. Powieść Paźniewskiego Krótkie 

dni (PIW, Warszawa 1983) zdobyła nagrodę im. Jarosława 

Iwaszkiewicza. Utwór ten ukazał się w przekładzie na j. 

francuski w Szwajcarii, a obszerne fragmenty w tłumaczeniach 

na ukraiński i niemiecki. W latach osiemdziesiątych 

zeszłego stulecia twórczość eseistyczna pisarza 

otrzymała nagrodę polskiego Pen-Clubu oraz nagrodę 

polskich środowisk niezależnych im. Barbary Sadowskiej. 

W 2003 roku zbiór jego esejów Europa po deszczu wyróżniono 

nagrodą „Solidarności” oraz katowickiego Oddziału 

Stowarzyszenia Pisarzy Polskich. Wiersze, powieści, opowiadania 

i eseje tłumaczone były na: angielski, niemiecki, 

francuski, serbochorwacki, czeski i ukraiński. O twórczości 

Paźniewskiego powstało kilka prac magisterskich. Najobszerniejszą 

analizą twórczości pozostaje wydana w 2000 

roku książka Elżbiety Dutki Ukraina w twórczości Włodzimierza 

Odojewskiego i Włodzimierza Paźniewskiego. Jest to 

praca doktorska, powstała w Uniwersytecie Śląskim. 

1 

Włodzimierz Paźniewski 

Włodzimierz Paźniewski föddes 1942. Han avslutade studier 

vid Mikolaj Kopernik Universitetet i Toruń. Journalist 

och publicist, poet, författare, essäist. Medverkade i 

underjordiska kullturellaaktiviteter. Han skrev också 

många pjäser och radiopjäser som sändes i polsk radio 

samt publicerades i i tidskriften ”Dialog”. Författare till 26 

böcker. Medarbetare till en ansenlig tidskrift ”Twórczość”. 

Włodzimierz Paźniewskis roman Krótkie dni (Korta dagar) 

fick Jarosław Iwaszkiewicz pris. För sina essäer prisades 

han av bl a Pen-Club. 

Paźniewskis dikter, romaner, noveller och essäer översattes 

till engelska, tyska, franska, serbokroatiska, tjeckiska 

och ukrainska. 

Armbandsuren karriär i strid publicerad här intill är hans 

första text på svenska (övers. Lisa Mendoza Åsberg).

Vinbärstället 

Tam, gdzie rosną porzeczki 

To zaczęło się w Suecii Polonii. Bezpretensjonalne opowieści 

Leo Kantora, które z dumą drukowaliśmy (każda redakcja by 

to robiła), powstawały nie tyle z powodu literackich ambicji 

autora, lecz raczej, by oddać hołd przedstawianym w nich 

ludziom, ziemi i czasom. 

Potencjału zawartego w tych opowieściach nie domyślał 

się z początku zapewne i sam autor, człowiek o skromności 

niezwykłej a nieraz, powiedzmy to sobie szczerze, nawet budzącej 

w nas, przyjaciołach (mam nadzieję, że mogę się tak 

określać), zakłopotanie. A jednak – tak to czasem bywa 

z dziełami powstałymi bezinteresownie – zaczęły one szybko 

żyć własnym życiem: przekraczać swoje granice, łączyć się 

i dzielić, ujawniać nowe sensy losu osobnego, indywidualnego, 

niepowtarzalnego i jednocześnie malować obraz losu zbiorowego, 

demonstrując w ten sposób, jak trafną i przejmującą są 

metaforą. 

Były to opowieści o losach rodziny autora i jego samego 

w wojennej Rosji: rodzice spędzający wakacje na Krymie 

tuż przed wojną, młody człowiek na fotografii pod skałą 

o złowróżbnej nazwie Czarci Palec to jedyny wizerunek zaginionego 

na froncie ojca, jaki ma Leo Kantor; ucieczka matki 

z Charkowa na Ural ostatnim eszelonem. Później autor, jego 

matka i ojczym w powojennej Polsce, na świeżo przyłączonym 

do Polski Dolnym Śląsku. Małe idylliczne miasteczko Strzegom 

– pięć kilometrów od obozu koncentracyjnego Gross- 

Rosen – z kamieniołomami i porzeczkami, właściwa mała 

ojczyzna Kantora, do dzisiaj ważniejsza niż jego okazały dom 

w dzielnicy willowej Sztokholmu (w ogrodzie przeflancowane 

porzeczki strzegomskie). Studia i praca w Opolu. Losy wy- 

Det började med Suecia Polonia. Leo Kantors okonstlade 

berättelser, som vi stolt publicerade (det skulle varje redaktion 

ha gjort), skapades inte så mycket för att tillfredsställa författarens 

litterära ambitioner som för att hedra de människor, 

länder och tider som skildrades. 

Berättelsernas potential anade nog till en början inte ens 

författaren själv, vars ovanliga anspråkslöshet inte sällan, i 

ärlighetens namn, har besvärat de som kallar sig hans vänner 

(jag hoppas att jag får räknas dit). Och ändå – som det ibland 

sker med verk som är sprungna från oegennyttan – började de 

snart leva sitt eget liv: överskrida sina gränser, flätas ihop och 

dela sig, blotta nya betydelser i det personliga, individuella, 

unika ödet och samtidigt måla en bild av det kollektiva ödet 

för att på detta sätt lägga dem i dagen som en träffsäker och 

gripande metafor. 

Det var berättelser om familjens och författarens öden i 

krigets Ryssland: föräldrarna på semester i Krim strax före 

krigsutbrottet; den unge manen fotograferad vid en klippa 

med det illavarslande namnet Djävulsfingret – Leo Kantors 

enda bild av fadern som försvann vid fronten; moderns flykt 

med sista evakueringståget från Charkov till Uralbergen. Senare 

om författaren, hans mor och styvfar i Efterkrigspolen, i 

Nedre Schlesien som nyss anslutits till Polen. Småstadsidyllen 

Strzegom – fem kilometer från koncentrationslägret Gross- 

Rosen – med sina stenbrott och vinbär, Kantors egentliga 

lilla hemland, idag fortfarande viktigare än hans präktiga 

hem i en av Stockholms villaförorter (där vinbärsbuskar från 

Strzegom har planterats i trädgården). Studierna och arbetet 

i Opole. Framstående violinisters livsöden – berättelser om 

1

itnych skrzypków, znajomych autora, zmuszonych do opuszczenia 

Polski. Wszystkie opowieści były pełne wojennego 

dramatyzmu lub codzienności – spokojniejszej, lecz tylko na 

pozór, zawsze bowiem była to codzienność tymczasowa, niepewna. 

Podszyta obecnością czarta albo może dybuka. 

Opowieści Kantora zaczęły przekraczać swoje własne granice, 

także granice formalne, gatunkowe. Zawarty w nich 

potencjał, elektryzujące napięcie domagały się nowego gatunku 

literackiego i stworzyły go – tak oto powstał Kantora 

teatr dokumentalny. 

Na zakończonym niedawno we Wrocławiu 43-tym Międzynarodowym 

Festiwalu Jednego Aktora dokumentalny monodram 

Kantora, Wyjechać ze skrzypcami, otrzymał nagrodę 

specjalną Wojewody województwa dolnośląskiego. Imponujące 

osiągnięcie, szczególnie jeśli się weźmie pod uwagę, 

że jest to jednosobowego teatru pierwszy spektakl. Jednak 

dla widzów, którzy przedstawienie widzieli już wcześniej, 

nagroda nie była w najmniejszym stopniu zaskakująca. Nikt 

z nich nie miał wątpliwości, że dzieło tak oryginalne, pełne 

pasji i dojrzałe nie może pozostać niedostrzeżone. 

Premiera Wyjechać ze skrzypcami odbyła się w Kazimierzu 

Dolnym, latem tego roku, w ramach dorocznego festiwalu 

kulturalnego Dwa Brzegi. Na scenie: stolik, na nim 

skrzypce i stary żydowski modlitewnik ojca Leo, Grzegorza 

Kantora, podoficera Wojska Polskiego, wziętego do niewoli 

we wrześniu 1939 pod Modlinem, a obok fotel, przeważnie 

zresztą w czasie przedstawienia pusty. Z tyłu ekran, na którym 

widzimy zmieniające się niespiesznie fotografie. I Leo 

Kantor – postać znacząco niejednoznaczna: narrator, aktor, 

komentator, opowiadacz, bohater ilustrowanej fotografiami 

historii snutej czasami w pierwszej osobie, czasami, by 

odwrócić od siebie uwagę, chowający się za gramatyczną 

osobą trzecią? I muzyka, znakomita i znakomicie wykonana 

przez koreańskiego skrzypka Soojina Hana, Wariacje na temat 

własny Henryka Wieniawskiego, który też jest jednym 

z bohaterów spektaklu; muzyka oszczędnie dozowana w krótkich 

antraktach na złapanie oddechu (przydają się bardzo). To 

właśnie oszczędność środków wyrazu tak pięknie wyróżnia 

ten spektakl. Brak w nim wszelkiego zadęcia, moralnego szantażu, 

histerii, nadmiernego dramatyzowania i epatowania 

poplątanym życiorysem. Ten umiar niezrównanie podkreśla 

dramatyzm i siłę narracji Kantora – splotu niepowtarzalnych 

historii, warkocza środkowoeuropejskiego losu. 

We Wrocławiu dla teatru Kantora znaleziono najlepsze 

z możliwych miejsce: synagogę „Pod Białym Bocianem”. 

Odbiór był fantastyczny. Przedstawienie doczekało się wielu 

omówień prasowych, m. in. wielkiego tekstu w Gazecie Wyborczej 

i reportażu w ogólnopolskim dzienniku telewizyjnym, 

wieczorem w dniu spektaklu. 

Natychmiast pojawiły się propozycje, zaproszenia, wywiady. 

Także propozycje nowych inscenizacji teatru dokumentalnego. 

Najciekawszą z nich jest plan Grzegorza Jarzyny 

– dyrektora artystycznego teatru Teatru Rozmaitosci w Warszawie 

(widział on spektakl w Kazimierzu Dolnym) – wystawienia 

Wyjechać ze skrzypcami w warszawskim teatrze. 

Nie można jednak wykluczyć, że Kantor ceni sobie najbardziej 

inną nagrodę. Kilka dni przed przedstawienieniem 

wrocławskim teatr dokumentalny gościł w Opo- ☛ cd. str.38 

1 

författarens bekanta som hade fördrivits ur Polen. Alla dessa 

historier var fulla av krigstidens dramatik eller av till synes 

lugnare vardaglighet – men bara på ytan, då denna vardag 

alltid var provisorisk, oviss. Man anade djävulens eller kanske 

dibbukens närvaro bakom kulisserna. 

Kantors berättelser började skrida över sina egna gränser, 

även formens och genrens spärrar. Deras inneboende potential, 

den elektrifierande spänningen krävde och skapade sin 

egen litterära genre – så uppstod Kantors dokumentärteater. 

Vid den nyligen i Wroclaw avslutade 43:e Internationella 

Enmansteaterfestivalen vann Kantors dokumentära ensamföreställning 

Resa iväg med sin fiol ett specialpris som stiftats 

av Nedre Schlesiens landshövding. Detta är en imponerande 

framgång, inte minst om man beaktar att detta var enmansteaterns 

första spektakel. För de åskådare, som redan hade 

sett föreställningen tidigare, var dock priset inte det minsta 

oväntat. Ingen av dem tvivlade på att ett så originellt, passionerat 

och moget verk måste bli uppmärksammad. 

Resa iväg med sin fiol hade sin premiär i Kazimierz Dolny i 

somras inom ramarna för den årliga kulturfestivalen ”De två 

kusterna”. På scenen: ett litet bord, på bordet en violin och 

en gammal judisk bönebok en gång tillhörig Leos far Grzegorz 

Kantor, underofficer i Polska armén, tillfångatagen vid 

Modlin i september 1939, och bredvid en fåtölj som kommer 

att förbli tom för det mesta. I bakgrunden en duk där foton 

rullar på i maklig takt. Och Leo Kantor – en gestalt av betydande 

mångtydighet: berättaren, skådespelaren, kommentatorn, 

huvudrollsinnehavaren i en av fotografierna ledsagad 

historia som han ibland förmedlar i jagform och ibland, för 

att avleda uppmärksamheten från sig själv, gömmer sig bakom 

tredje person. Och musiken, förträfflig och förträffligt framförd 

av den koreanske violinisten Soojin Han: Variationer på 

eget tema av Henryk Wieniawski, själv en av rollfigurerna; 

musiken serveras i sparsamma doser i korta mellanspel för 

att skapa utrymme för andhämtning (det behövs). Spektaklet 

utmärker sig just genom sin sparsamhet med uttrycksmedlen. 

Det saknar varje spår av uppblåsthet, moralisk utpressning, 

hysteri, överdramatisering och koketteri med den trassliga 

levnadsbeskrivningen. Denna måttfullhet understödjer på ett 

oöverträffat sätt den dramatiska kraften i Kantors berättelse 

– de unika historierna hoptvinnade i ett centraleuropeiskt 

ödes fläta. 

I Wroclaw har man hittat det allra bästa stället för Kantors 

teater: synagogan Under den vita storken. Mottagningen blev 

överväldigande. Föreställningen fick många pressrecensioner, 

bl.a. en stort uppslagen artikel i Gazeta Wyborcza, samt ett 

reportage i den nationella tv-kanalens nyhetssändning redan 

samma kväll. 

Uppslag, inbjudningar, intervjuer dök omedelbart upp, 

även förslag till nya iscensättningar för dokumentärteatern. 

Grzegorz Jarzyna, konstnärlig ledare för Teatr Rozmaitości i 

Warszawa, som hade sett föreställningen i Kazimierz Dolny, 

stod för det mest intressanta förslaget: att uppföra Resa iväg 

med sin fiol på hans teater. 

Man kan dock inte utesluta att Kantor mest av allt uppskattar 

ett annat pris. Några dagar före föreställningen i Wrocław 

gästspelade dokumentärteatern i Opole, där den visades på 

den i hela Polen kända och respekterade ☛ fort. sid. 38

Harry Duda 

Kantata na fotografie i skrzypce pęknięte 

En kantat för fotografier och sprucken violin 

W darze Leo Leszkowi Kantorowi, 

który jako cantus firmus wyśpiewał w swym kadisz 

pamięć gorzką i słodką – 20.11.2009 

”Czarci palec” i Ojca kropla w morzu wojny, 

i ucieczka matczyna z Charkowa. I losy – 

partytury tajemne: żołnierz bogobojny 

spod Modlina i piękna z Jekaterynburga, 

jak wdowa, rychły powrót, choć głodny i bosy, 

do Ojczyzny w zachodnich kresach. I nadzieje 

nowe – wnet zalęknione, zaś ręka Demiurga 

już ze smyczkiem przy strunach, a dziecko się śmieje. 

Strzegom i krajobrazy serca, i żołnierz w bóżnicy, 

Niemka Luśka niemowa od wojny szalona 

i płacz Matki uwięzły w pianina tęsknicy. 

Wreszcie miejsce pod słońcem radosne – Opole, 

nim jad marca wypisze zeń bilet – nim skona, 

co zakwitło, choć w gruzach przetrąconych kręgów 

życiorysu tułacza – co jak straszne wole 

albo garb odrzucenia pod żelazem cęgów. 

Gdzieś tam skrzypce, co trwały dwoma stuleciami 

i źle bardzo wraz z nimi Pan Spiro widziany, 

chociaż tajga rąbana artysty palcami 

słyszała z nich mazurka serca Dąbrowskiego. 

Na nic wiemość i pamięć, bo korzeń wyrwany. 

Dobrzy ludzie dla skrzypiec wywozu papiery 

sfałszowane mu dali. Lecz dnia pamiętnego 

celna pieczęć potwora niby cios siekiery 

ze skrzypeczek tych duszę utoczy i zgnębi. 

I znów Norwid na bruku fortepian Szopena 

zobaczy, a Wieniawski sprzed stulecia głębi 

jakże gorzko zaszlocha. Pozostaly groby – 

tu i tam, we Wrocławiu i w Szwecji; i scena 

dla kadisz; modlitewnik z ojcem wywieziony 

– ten znak nieuleczalnej już nigdy choroby: 

w Polsce czcionką hebrajską niegdyś wytłoczony ... 

❧ 

I gåva till Leo Leszek Kantor 

som likt cantus firmus i sin kaddish har besjungit 

det bitterljuva minnet – 20.11.2009 

Djävulsfingret, fadern en droppe i krigshavet, 

modern som tar till flykt från Charkov. Och ödena – 

hemliga partityrer: den fromme soldaten 

vid Modlin och den vackra från Jekaterinburg, 

som änka; snart tillbaka – hungriga, barfota – 

till hemlandet vid västra gränsen. Förhoppningar 

förvandlas strax till fruktan – medan barnet skrattar, 

håller demiurgen redan stråken mot strängarna. 

Strzegom och hjärtats landskap, soldaten i templet, 

den stumma tyskan Luśka som kriget gjort galen 

och moderns gråt infångat i pianots trängtan. 

Till sist en glädjens plats under solen – Opole, 

innan marsgiftet ger dem respass – innan det, som 

har blommat bland ruinerna av flyktingödets 

knäckta kotor, förgås – som en avskyvärd struma, 

en avstötningens puckel i tängernas järngrepp. 

Någonstans där finns en fiol, två sekel gammal, 

och jämte den herr Spiro, vilket starkt ogillas 

trots att tajgan, som huggits med artistens händer 

hört den spela Dąbrowskis älskade mazurka. 

Trohet, minne förslösas, ty roten är uppryckt. 

Goda mänskor gav honom ett förfalskat intyg 

för violinens utförsel. Men på ödesdagen 

fördriver och förspiller odjurets träffsäkra 

stämpel, som yxans tvärrhugg, själen ur fiolen. 

Ännu en gång skall Norwid se Chopins piano 

nå gatstenen och bittert skall Wieniawski gråta 

bortom det gångna seklet. Återstår gravarna 

här och där, i Wrocław och i Sverige; och scenen 

för kaddish; böneboken som fadern tog med sig 

– detta tecken på sjukdom som aldrig kan botas: 

i Polen en gång präntad med hebreiskt typsnitt… 

Översättning: Jurek Hirschberg 

1

Jozef Baran 

Hans, mój wspólnik w szmuglerskim fachu, ujawnił 

moją tożsamość swoim rodzicom dużo później, gdy 

pod koniec 1944 r front był już blisko i przeczuwaliśmy, 

że Niemcy przegrają wojnę. Jeździliśmy wtedy na Węgry do 

miejscowości nazywającej się Dzio, jeździliśmy na Słowację 

i do Krakowa, byliśmy już mocno wciągnięci w przemyt, 

mieliśmy swoje punkty kontaktowe, swoich ludzi. Pewnego 

razu nie zdążyłem wrócić na czas, spóźniłem się trzy dni. 

Wtedy rodzice Hansa uznali, żę wziąłem całą forsę i zwiałem. 

Na co Jaś mówi: „nie martwcie się, on na pewno wróci”. Przy 

okazji musiał zdradzić, iż wrócę dlatego, że jestem Żydem. 

Powstała niebezpieczna sytuacja. Ojciec Hansa okropnie się 

wystraszył i uznał, że trzeba się mnie w jakiś sposób pozbyć. 

Nie wspomniałem o tym wcześniej, że byłem po zęby uzbrojony 

w różne pistolety, które kupowałem od Włochów. 

Miałem cały arsenał broni i gdy, po powrocie do Wiednia 

dowiedziałem się o zajściu, postanowiłem uważać. 

Tu wypada mi się również przyznać do pewnego wstydliwego 

epizodu, który zwykle pomijam. Mianowicie ostrzegła 

mnie przed starym macocha Jasia, z którą żyłem potajemnie. 

Uwiodła mnie – po prostu – jak miałem 15 lat i kręciłem się 

po ich domu. Nigdy bym sam na to nie wpadł, interesowały 

mnie dziewczyny w moim wieku, a ona miała przecież ponad 

40 lat. Dodajmy jeszcze, iż w tych intymnych momentach 

musiałem uważać, żeby nie zorientowała się, że jestem obrzezany. 

Sytuacja była więc podwójnie niebezpieczna. 

Jednak trzeba przyznać, że wtedy macocha Hansa wykazała 

się wobec mnie lojalnością: „uważaj na siebie, stary może ci 

coś zrobić!”. 

Uzbroiłem się więc w najlepszy pistolet, jaki miałem i przez 

jakiś czas, kiedy z nim wychodziłem, uważałem , by nie dawać 

mu okazji. Nigdy nie pozostawiałem go z tyłu; szedłem obok 

albo puszczałem go przodem. Nie wiem, czy on to zauważył, 

czy nie, w każdym razie po tygodniu, dwóch uspokoił się. 

20 

Foto: commons.wikimedia.org 

część 2/ del 2 

Mannen 

som lurade ödet 

En berättelse om Alexander Orlowskis ovanliga livsöde 

Człowiek, 

który oszukał los 

Opowieść o niezwykłym losie Aleksandra Orłowskiego 

Hans, min kompanjon i smugglarverksamheten, berättade 

att jag var jude för sina föräldrar först i slutet 

av 1944, då frontlinjen var långt framskriden och vi 

kände på oss att tyskarna skulle förlora kriget. Vi reste då till 

Ungern, till en ort som hette Dzio, till Slovakien och till Krakow. 

Vi var djupt indragna i smuggelaffärerna, vi hade egna 

ställen, egna människor… 

En gång hann jag inte tillbaka i tid, jag blev tre dagar 

försenad. Hans föräldrar trodde att jag har dragit med alla 

pengarna. Men då sa han: 

−Var inte oroliga, han kommer säkert tillbaka. 

Samtidigt avslöjade han att jag kommer tillbaka eftersom 

jag är jude. Situationen blev riskabel. Hans far blev väldigt 

förskräckt och kom fram till att man på något sätt måste bli 

av med mig. Jag har inte nämnt det tidigare, men jag var 

upp till tänderna beväpnad med olika slags pistoler som jag 

köpte av italienarna. Jag hade en hel vapenarsenal och då jag 

kom tillbaka till Wien och fick reda på vad som hade inträffat 

bestämde jag mig för att vara på min vakt. Här måste jag 

också erkänna en ganska pinsam episod som jag vanligen 

brukar förtiga. Det var nämligen så att jag i hemlighet hade 

ett förhållande med Hans styvmor och hon varnade mig för 

sin man. Hon förförde mig helt enkelt då jag var 15 år och vi 

höll till hemma hos dem. Jag skulle så klart aldrig komma 

på det själv, jag var intresserad av tjejer i min egen ålder och 

hon var ju över 40. Jag måste också tillägga att jag under intima 

stunder var tvungen att iaktta försiktighet för att hon 

inte skulle lägga märke att jag är omskuren. Situationen var 

dubbelt farlig. Jag måste dock erkänna att Hans mor i den 

situationen var lojal gentemot mig. 

−Var på din vakt. Gubben kan göra dig något” sa hon. 

Jag beväpnade mig alltså med den bästa pistolen jag hade 

och under en tid såg jag till att inte ge honom något tillfälle. 

Jag lät honom aldrig gå bakom mig, jag gick alltid bredvid

eller lät honom gå framför, jag vet inte om han lade märke till 

det. I vilket fall som helst lugnade han ner sig efter ett par 

veckor, antagligen kom han fram till att jag kunde bli till nytta 

för honom efter kriget. Det visade sig också bli så. Under de 

första månaderna efter kriget fick vi ombytta roller. Jag gömde 

dem i min lägenhet, gav dem pengar och hjälpte dem. 

-Var det en lektion i cynism? 

Nej, jag skulle snarare säga en lektion i överlevnad. Vad 

skulle jag annars göra? Jag kunde antingen ge upp eller kämpa. 

Under hela den tiden hade jag ingen som helst kontakt 

med judar. Jag var helt överlämnad till min list, reaktionsförmåga 

och kallblodighet. Till och med i de mest farliga situationer 

tappade jag inte huvudet utan behöll mitt lugn. 

Jag kunde så klart bli starkare engagerad i förbrytarvärlden. 

Jag hade möjligheter, kontakter, pengar och en viss talang. 

Allt pekade i den riktningen, men trots det, i och med 

slutet av kriget, bestämde jag mig för att bryta med den världen. 

Du undrar varför? Det är svårt att precisera det. Antagligen 

styrdes jag av någon slags moralisk kompass som jag 

fått hemifrån. Jag gick med på vissa kompromisser, men tilllät 

mig inte några större svinaktigheter eller sådant som jag 

skulle skämmas för. Det var på det sättet under ockupationen 

och under Stalintiden. Det är sant att jag hade stark överlevnadsdrift 

och var mycket stresstålig. Man kan kalla det för 

att vara tjockhudad. Jag skulle snarare kalla det för att vara en 

mycket distanserad personlighetstyp med böjelse för risktagning. 

Distanseringen finns kvar. Antagligen är det så att om 

man lever under dödshot under lång tid, förlorar saker som 

normalt är väsentliga sin vikt. På grund av detta utgjorde inte 

pengar eller karriär ett mål i sig, varken då eller senare. Jag förhöll 

mig till det med stor distans. Jag har också fått betala för 

det. Än idag har jag hela tiden en känsla av kaos och världen 

är ett spel av tillfälligheter. Jag vet att man måste ta tillfället 

i flykten. Detta finns kvar och avspeglar sig i min praktiska 

syn på livet och världen. Som föreläsare i filosofi ville jag alltid 

inpränta i mina elever det som livserfarenheten lärt mig, en 

mer realistisk syn på världen och förmåga att nyktert betrakta 

gränser för mänskligt handlande. Det är omöjligt att göra om 

världen och livet med hjälp av stora, ofta utopiska planer som 

rubbar allt. 1900- talets stora utopier bringade med sig mycket 

olycka. De tjänade ondskans seger över godheten. På grund 

av det, anser jag, att strävande efter ett bättre liv, inte bör ses 

i kategorier av stora omvälvningar, utopier och principen att 

ändamålet helgar medlen.” 

III 

När kriget tar slut är Alexander 17 år och vet ännu ingenting 

om existentialism, fenomenologi och tysk filosofi som 

han kommer att undervisa i vid Stockholms universitet 30 

år senare. Då kommer han att föra in den kontinentala 

europeiska tanken i den svenska filosofiska diskussionen. 

Han har heller inte en aning om att det just är existentialister 

som hävdar att människan är ”dömd” till fri vilja 

och ställs inför ständiga val, fastän hon inte har något att 

luta sig mot. Moraliska normer, regler och påbud har förlorat 

sin laga kraft. Det finns bara en skör, flyktig, tillfällig 

existens. Människan är genom ödet utslängd i en eller 

Widocznie wykalkulował sobie, że po wojnie mogę mu się 

przydać, co okazało się prawdą, gdyż, w pierwszych miesiącach 

po wojnie, nasze role zmieniły się. Przechowywałem ich 

w mieszkaniu, dawałem pieniądze i pomagałem. 

Czy była to lekcja cynizmu? 

Nazwałbym ją raczej lekcją przetrwania. Cóż mogłem innego 

zrobić? Mogłem się poddać albo – walczyć, przez cały tamten 

czas nie miałem kontaktu z Żydami, byłem zdany tylko na 

swój spryt, refleks i zimną krew. Nawet w najbardziej niebezpiecznych 

sytuacjach nie traciłem głowy zachowując spokój. 

Tak, oczywiście, mogłem wejść mocniej w świat przestępczy. 

Kontakty, możliwości i pewien talent ... wszystko 

to popychało mnie do brnięcia w tym kierunku. A jednak 

z końcem wojny postanowiłem zerwać z tym światkiem. 

Dlaczego? Nie umiem na to precyzyjnie odpowiedzieć. 

Prawdopodobnie kierowałem się jakimś kompasem moralnym 

wyniesionym z domu. Idąc na pewne kompromisy, nie 

pozwalałem sobie na grubsze świństwa, czy na zrobienie 

tego, czego mógłbym się wstydzić. Tak było w czasie okupacji 

i w czasach stalinowskich. To prawda, miałem silnie 

ukształtowaną moc przeżycia, odporność na stressy. Można to 

nazwać gruboskórnością, ja raczej nazwałbym to osobowością 

bardzo zdystansowaną, ze skłonnościami do podejmowania 

ryzyka. Ten dystans pozostał. Najprawdopodobniej jeśli ktoś 

żyje długo w sytuacji zagrożenia śmiercią – to różne sprawy, 

które w normalnym życiu wydają się istotne – tracą dla niego 

ważność. W związku z tym zarówno wtedy, jak i później, 

pieniądze, kariera nie stanowiły dla mnie nigdy celu. Miałem 

do tego duży dystans. zapłaciłem też cenę: mam do dziś 

poczucie chaosu i przypadkowości świata. Wiem, że trzeba 

umieć schwytać ów przypadek w odpowiednim momencie. 

To mi zostało i rzutuje na mój praktyczny stosunek do życia 

i świata. 

Jako wykładowca filozofii chciałem natomiast zawsze wpoić 

moim uczniom to, czego nauczyło mnie doświadczenie: bardziej 

realistyczne spojrzenie na życie i umiejętność trzeźwego 

spojrzenia na życie i umiejętność trzeźwego określania granic 

ludzkiego działania. 

Nie można przekształcać świata i życia przy pomocy ogromnych, 

często utopijnych planów naruszających wszystko. Wielkie 

utopie XX-wieczne przyniosły wiele nieszczęść. Przysłużyły 

się zwycięstwu zła nad dobrem. Stąd – jak sądzę – kiedy myśli 

się o lepszym życiu – nie należy tego rozpatrywać w kategoriach 

ogromnych przekształceń, utopii i „uświęconych” 

środków służących zrealizowaniu utopijnych celów. 

III 

Kiedy kończy się wojna Aleksander ma 17 lat i nic nie wie 

jeszcze o istnieniu filozofów egzystencjalizmu, których obok 

fenomenologów i innych filozofów niemieckich będzie wykładał 

trzydzieści lat później na Uniwersytecie w Sztokholmie 

wprowadzając do szwedzkiej debaty filozoficznej kontynentalną 

myśl europejską. Nie ma również zielonego pojęcia, że 

to właśnie egzystencjaliści twierdzili, że człowiek jest skazany, 

by był wolny i stawał wciąż przed kolejnymi wyborami, choć 

nie ma się na czym oprzeć. Przecież straciły obowiązującą 

moc prawa moralne, nakazy i powinności. Jest tylko kruche, 

21

przelotne przypadkowe istnienie i człowiek wrzucony przez 

los w taką czy inną systuację, otoczony przez nicość i opuszczony. 

„Będzie on taki, jakim sam siebie zrobi”. 

Czy sytuacja zarysowana przez teretyków egzystencjalizmu 

nie doczekała się egzemolifikacji w losie piętnastolatka 

porzuconego w świecie rządzonym wilczymi prawami? Po 

pewnymczasie powinien właściwie uwierzyć w owe prawa, 

skoro „ocalał prowadzony na rzeź” i widział, że „człowieka 

tak się zabija jak zwierzę” a cnota i występek ważą tyle 

samo, podobnie jak słowa miłość i nienawiść, wróg i przyjaciel, 

ciemność i światło, które stały się pustymi pojęciami. 

Dlaczegóż nie miałby uwierzyć, że spryt, cwaniactwo, cynizm 

są najważniejszymi przykazaniami nowego dekalogu? Jeśli zaś 

nie uwierzył, to co go przed tym powstrzymało? 

W wyzwolonym Wiedniu 

W pierwszych dniach po wyzwoleniu Wiednia zgłosiłem się 

do komendy wojskowej (miasto było podzielone, podobnie 

jak Berlin, na cztery strefy okupacyjne) i pokazałem fałszywe 

papiery. Opowiedziałem, kim jestem, jak przeżyłem okupację, 

nie wspominając nic o szmuglu. Przesłuchał mnie specjalista, 

który nie ukrywał zdziwienia, że udało mi się ocalić skórę 

a, po naradzie ze starszym lejtnantem, zaproponował mi pracę 

tłumacza. Jak się później okazało – w radzieckim kontrwywiadzie. 

Mówiłem biegle po rosyjsku i niemiecku – byłem 

więc użyteczny przy przesłuchaniach hitlerowców, których 

nazwiska widniały na ich liście. 

Jeździłem z nimi, gdy przetrząsali miejsca, w których zbrodniarze 

mogli się ukrywać i przesłuchiwali ich krewnych. Za 

pracę tłumacza otrzymywałem zapłatę. W centrum Wiednia 

załatwiono mi piękne dwupokojowe mieszkanie po jakimś 

hitlerowcu. W szafach wisiały ubrania, które – niestety – były 

dla mnie za duże więc dałem je wszystkie koleżce z Polski. 

W moim mieszkaniu, jak już wspomniałem, znalazł też schronienie 

Hans z rodziną. Teraz ja im pomagałem wykorzystując 

dostęp do oficerskiej kantyny. 

Początkowo nie miałem pojęcia z kim pracuję. Jednak 

któregoś dnia porucznik, któremu towarzyszyłem, zażądał 

na ulicy samochodu z szoferem od pułkownika. Wystarczyło, 

że pokazał legitymację, a tamten zbladł, zasalutował i mówi: 

„proszę bardzo”. Zrozumiałem wtedy, jak bardzo ważni w 

hierarchii policyjno-wojskowej są ci moi przyncypałowie 

skoro jeden z nich, oficer w końcu dość niskiego stopnia, 

konfiskuje samochód drugiemu starszemu o parę stopni 

oficerowi. 

Zorientowałem się też po paru miesiącach, że oni coraz 

mniej potrzebują mnie do przesłuchań zbrodniarzy wojennych, 

a coraz więcej zajmują się czym innym. Mieli drugą 

listę – białych Rosjan – których zaczęli wyłapywać. Tu 

należy się ode mnie drobne wyjaśnienie. Otóż jako lwowianin 

wiedziałem, czym pachnie komunizm. Wiedziałem, co się 

działo po wkroczeniu Niemców do Lwowa, gdzie byli oni 

początkowo przyjmowani jako wybawcy od bolszewików. 

Niemcy otworzyli najpierw więzienia, skąd wyciągano tysiące 

zastrzelonych przez Rosjan więźniów a myśmy to wszystko 

oglądali i pozostało nam to na zawsze w pamięci. 

Zdając sobie sprawę, z kim mam do czynienia – postanowiłem 

czym prędzej rozstać się z kontrwywiadem. 

22 

annan situation, omringad av intet och övergiven. Hon skapar 

sig själv. 

Är det så att 15-åringens öde, övergiven i världen som regeras 

av djungelns lag kunde exemplifiera existentialismens 

teorier. Tja, efter en tid borde han tro på dessa lagar. Han 

överlevde, fastän han var på väg till slakt och såg att man 

dödar människor som djur. Han såg att dygd och brott väger 

lika mycket, att ord som kärlek och hat, fiende och vän, 

mörker och ljus, bara är tomma ord. Varför skulle han inte 

tro att list, fräckhet och cynism är den nya dekalogens viktigaste 

bud. Om han inte trodde på detta, vad var det som höll 

honom tillbaka? 

Befrielse av Wien 

”En av de första dagarna efter befrielsen av Wien anmälde 

jag mig till militärstyrelsen och visade mina falska papper. 

Staden var uppdelad i fyra ockupationszoner, liksom Berlin. 

Jag berättade vem jag var och hur jag överlevde kriget, utan 

att nämna någonting om smugglarverksamheten. Jag blev förhörd 

av en specialist som inte dolde sin förvåning över att jag 

lyckats rädda skinnet. Han rådgjorde med en äldre löjtnant 

och de erbjöd mig en tjänst som tolk, som det senare visade 

sig, i det ryska kontraspionaget. Jag talade flytande ryska och 

tyska och var på så sätt användbar vid förhör med tyska nazistförbrytare 

som de hade på en lista. Jag fick åka med dem 

då de sökte igenom platser där förbrytarna kunde gömma sig 

och vi förhörde deras släktingar. Jag fick betalt för jobbet som 

tolk och fick också en vacker tvårummare efter någon nazist 

mitt i Wiens centrum. I skåpen hängde kostymer som tyvärr 

var för stora för mig och som jag gav bort till en polsk kompis. 

Som jag har nämnt tidigare fick Hans med sin familj gömma 

sig hos mig. Nu var det jag som hjälpte dem och utnyttjade 

mitt tillträde till officersmässen. 

Till att börja med hade jag ingen aning om vem jag arbetade 

för. Men en dag mitt på gatan begärde löjtnanten som 

jag var i sällskap med en bil med chaufför av en överste. Han 

bara visade sin legitimation och den andre bleknade, gjorde 

honnör och sa: Varsågod! Då förstod jag hur högt i den politisk-militära 

hierarkin de stod, då en av dem, en officer av en 

förhållandevis låg rang, kunde konfiskera en bil av en flera 

grader högre officer. Efter några månader blev jag också varse 

att de allt mer sällan behövde mig för att förhöra krigsförbrytare 

och att de allt oftare sysslade med något annat. De hade 

ytterligare en lista med vita ryssar som de började jaga. Här 

måste jag förklara en sak. Som Lwowbo kände jag igen hur 

kommunism luktar. Jag visste vad som hade hänt efter tyskarnas 

inmarsch i Lwow. Till att börja med betraktades de 

som räddare från bolsjeviker. Tyskarna öppnade fängelserna 

varifrån man drog ut tusentals fångar skjutna av ryssar. Vi såg 

allt detta och det stannade för alltid i vårt minne. Då jag fick 

klart för mig vilka jag hade att göra med bestämde jag mig för 

att så fort som möjligt lämna kontraspionaget. Jag sa att jag 

skulle åka till Polen, tog adjö och gav mig verkligen av.” 

Frivillig i Mossburg 

”Efter att ha drivit runt i Polen i cirka två veckor kom jag 

fram till att jag inte tyckte om systemet. Jag bestämde mig 

för att återvända till Wien. Jag köpte en liter vodka i Cieszyn,

hejdade på bron ett ryskt militärfordon och sa att jag var på 

väg hem till Jugoslavien. På så sätt kom jag till Bratislava och 

därifrån var det inte så långt till gränsen. 

Tack vare mina kontakter med den brottsliga världen, jag 

sysslade fortfarande då och då med svartabörsaffärer, köpte 

jag i början av 1946 ett falskt dokument som tillät resor inom 

alla fyra ockupationszonerna och åkte till Salzburg. Jag ville 

anmäla mig till Den II polska militärkåren i exilarmén som 

bildats i väst. Jag har alltid känt mig nära förbunden med 

Polen och polsk tradition. Jag hade då till och med en sådan 

mystisk period, kanhända under den av någon anledning 

mycket religiösa ukrainsk-tyska familjens inflytande. Jag döpte 

mig. Det är sant att jag inte gillade sakernas tillstånd i Polen, 

men jag var övertygad om, i likhet med många andra under 

den tiden, att det sovjetiska styret inte blir gammalt. Det 

gällde förresten också vänskapen mellan England, Ryssland 

och Amerika. Jag trodde inte heller att ryssarna skulle ha någon 

chans om det blev konflikt. Så man kan säga att idén att 

ansluta mig till Den II kåren kom till på grund av funderingar 

kring vad som kommer att ske med världen. Fast också redan 

då började jag fundera på vad det skulle bli av mig. Jag längtade 

efter något klart och rent, efter att känna mig värdefull 

och att stå på fast grund. Den känslan trodde jag att en militär 

uniform, dessutom en polsk, skulle ge mig. 

Men man tog inte längre emot till Den II Kåren. Istället 

tog man med mig till Mossburg, en liten stad 70 km från 

München. Där höll det på att bildas en polsk vaktstyrka vid 

den amerikanska armén. Jag var stationerad där ett år. Det 

var ett stort läger för högt uppsatta nazistförbrytare. Lägret 

var omgivet av taggtrådsstängsel. På natten stod man i ett 

vakttorn eller så patrullerade man utanför stängslet. Under 

dagen följde man med tyskarna till arbetet i verkstäder eller 

på bondgårdar. ❖ 

fortsättning följer 

Översättning Tatjana Hydman 

Foto: John Phillips Salzburg, Austria 1945 

Powiedziałem, że wyjeżdżam do Polski, pożegnałem się i rzeczywiście 

wyjechałem. 

Ochotnik w Mossburgu 

Pokręciłem się ze dwa tygodnie po Polsce i doszedłem do 

wniosku, że system mi nie odpowiada. Postanowiłem wracać 

do Wiednia. W Cieszynie kupiłem litr wódki, na moście 

zatrzymałem wojskowy rosyjski samochód i powiedziałem, 

że jestem wracającym do domu Jugosłowianinem. W ten 

sposób dojechałem do Bratysławy, skąd niedaleko już było 

do granicy. 

Na początku 1946 roku, dzięki kontaktom ze światkiem 

przestępczym – wciąż, od czasu do czasu, handlowałem na 

czarno – zakupiłem fałszywą przepustkę na wszystkie cztery 

strefy okupacyjne i pojechałem do Salzburga. Chciałem 

zgłosić się do II Korpusu utworzonego na Zachodzie. Zawsze 

czułem związek z Polską, z polską tradycją, miałem nawet 

wtedy taki mistyczny okres. Może pod wpływem tej rodziny 

ukraińsko-niemieckiej, skądinąd strasznie religijnej 

– ochrzciłem się. To prawda, że porządek panujący w Polsce 

nie bardzo mi odpowiadał, ale byłem przekonany, podobnie 

jak większość ludzi w tamtych czasach, że rządy sowieckie 

niedługo potrwają. Podobnie zresztą jak przyjaźń 

amerykańsko-angielsko-rosyjska.Zaś na wypadek konfliktu 

nie dawałem Rosjanom większych szans. Można więc rzec, 

że mój pomysł z II Korpusem wyniknął z zastanowienia się 

nad światem – co z nim dalej będzie – choć również już wtedy 

zacząłem zastanawiać się nad samym sobą. Zapragnąłem 

czegoś klarownego, czystego, żeby czuć się dowartościowany 

i stać na pewnym gruncie, a to poczucie – jak mi się zdawało 

– mógł dać żołnierski i w dodatku polski mundur. 

Do II Korpusu już nie przyjmowano za to przewieziono 

mnie do Mossburga, miasteczka leżącego 70 km od Monachium, 

gdzie tworzony był polski oddziałek wartowniczy 

przy amerykańskiej armii. Tam stacjonowałem przez rok. 

Był to duży obóz dla wysoko postawionych niemieckich hitlerowców. 

Stało się na wieży – bo obóz otaczały druty – albo 

chodziło wzdłuż drutów od zewnątrz, szczególnie w nocy. 

W dzień prowadziło się Niemców do roboty w w warsztatach 

bądź u chłopów. ❖ 

23

Walka przez edukację 

Paweł M. Nawrocki 

Fenomenem lat okupacji były nie tylko podziemne struktury 

wojskowe i cywilne, ale również tajne szkolnictwo. 

Najwięcej dzieci objęło na poziomie szkoły powszechnej: 

milion, może nawet półtora miliona. 

1 

września 1939 r. Teresa Jankowska miała pójść do pierwszej 

klasy szkoły powszechnej, jak nazywano wtedy 

podstawówki, Andrzej Nawrocki do klasy trzeciej. 

Oboje mieszkali w Łodzi, która jesienią 1939 r. stała się – jako 

Litzmannstadt – częścią III Rzeszy. Szkolne zajęcia Teresy 

i Andrzeja zaczęły się pod koniec września, ale skończyły 

szybko: w grudniu władze niemieckie zamknęły polskie 

szkoły. 

Jednak już w 1940 r. Teresa i Andrzej znów zaczęli naukę: 

nielegalnie. Taka edukacja była dla dzieci także szkołą życia: 

ostrożne dotarcie do mieszkania, w którym odbywała się nauka, 

potem równie ostrożny powrót. W kwietniu 1940 r. Helena 

Świątkówna, nauczycielka Andrzeja, zapisała w pamiętniku: 

„Dziś dwukrotnie pukali do nas żandarmi. Zaglądali przez 

okno. Musieliśmy przerwać zajęcia. Chłopcy uciekli na inną 

posesję furtką zapasową”. 

Podobnie było w całej Polsce: wkroczeniu Niemców towarzyszyły 

nie tylko represje i przesiedlenia, ale również ograniczenie 

dostępu do edukacji – Polacy mieli być tylko siłą 

roboczą. Nauczyciele, których ominęły aresztowania, przy 

wsparciu rodziców samorzutnie zaczęli konspiracyjne nauczanie 

już jesienią 1939 r., dla niepoznaki zatrudniając się ofi- 

24 

Foto: Wikipedia.org 

Kamp genom utbildning 

Det var inte bara de underjordiska militära och civila strukturerna 

under ockupationsåren som var märkvärdiga, utan 

även det hemliga skolväsendet, främst på grundskolenivå. 

Det omfattade en miljon, kanske så många som en och en 

halv miljon barn. 

1 

september 1939 började Teresa Jankowska första klass 

i grundskolan och Andrzej Nawrocki började tredje. 

Båda bodde i Łódź, som under namnet Litzmannstadt 

blev en del av Tredje riket hösten 1939. För Teresa och Andrzej 

inleddes skolåret i slutet av september, men undervisningen 

fick ett snabbt slut – de tyska makthavarna stängde alla polska 

skolor i december. 

Redan 1940 kunde dock Teresa och Andrzej återuppta 

sin skolgång: illegalt. Det var även en livets skola för barnen 

som försiktigt fick ta sig till lägenheten där undervisningen 

ägde rum, sedan lika försiktigt ta sig tillbaka hem. 

I april 1940 skrev Helena Świątkówna, Andrzejs lärare, i 

sin dagbok: ”Idag knackade gendarmerna på två gånger. 

De tittade in genom fönstret. Vi var tvungna att avbryta 

lektionen. Pojkarna tog sig över till en annan tomt via en 

sidogrind.” 

Situationen var likadan i hela Polen: tyskarnas inmarsch 

innebar inte bara repression och tvångsförflyttning, utan även 

begränsad tillgång till utbildning – polackerna skulle bara 

vara arbetskraft. Med stöd från föräldrar började lärare som 

lyckats undgå arrestering att på egen hand undervisa i hemlighet 

redan i september 1939 och för att inte väcka misstänk-

samhet tog de officiellt anställning inom andra yrken. Där det 

saknades lärare – en del satt i egenskap av reservofficerare i 

tyska och sovjetiska fångläger – kom jurister, ingenjörer, präster, 

studenter och elever från högre klasser till hjälp … Och 

barnen tog undervisningen på allvar – många såg den som en 

plikt eller rent av en form av kamp. 

Med tiden kom spontana handlingar att ersättas av organisering. 

Under dödshot 

Alla polska skolor, även grundskolor, stängdes i de delar av Polen 

som anslöts till Tredje riket i september 1939. På grund av 

ockupationsmaktens synnerligen restriktiva agerande – t.ex. 

kunde polska barn, i germaniseringssyfte, få gå i ett fåtal särskilda 

tyska skolor – uppstod här en speciell typ av underjordisk 

utbildning som baserades på ett nät av ”klasser” med 

ett litet antal elever. Lektionerna ägde rum två, tre gånger 

i veckan, i elevernas eller lärarnas hem. Ifall de avslöjades 

hotade arbetsläger eller koncentrationsläger, till och med 

avrättning. Det blev även vanligt att föräldrar höll undervisning 

i hemmen. 

Situationen var en aning bättre i Generalguvernementet 

där ockupationsmakten lämnade grund- och yrkesskolor i 

fred (om än med nedskuren kursplan och förbud att undervisa 

i polsk litteratur, historia och geografi), samtidigt som 

man stängde gymnasier och högskolor. I Warszawa bildades 

i oktober 1939 Lärarkårens underjordiska organisation (Tajna 

Organizacja Nauczycielska – TON) på initiativ från Styrelsen 

för polsklärarnas centralförbund. Grundare var Czesław Wycech, 

Zygmunt Nowicki, Kazimierz Maj, Wacław Tułodziecki 

och Teofil Wojeński. 

Annorlunda var det under sovjetisk ockupation: där utsattes 

det alltjämt fungerande grundskole- och gymnasieväsendet 

för kommunistisk indoktrinering. Många lärare och alla 

präster avskedades från skolorna, läroplanen ändrades och 

efter att områdena intagits av tyskarna 1941 avskaffades även 

denna form av polskt skolväsen. Informationen om underjordisk 

undervisning under sovjetisk ockupation är knapphändig: 

det framgår att den endast utvecklades i ringa omfattning 

eftersom en stor del av eliten snabbt hamnade i Sibirien, i läger 

och i fängelse, och ofta dog. 

Underjordiska högskolor 

Lärarkårens underjordiska organisation samarbetade med utbildnings- 

och kulturdepartementet som var underställt polska 

regeringens ombud i Polen (och fick bl.a. understöd från 

exilregeringen i London) samt med Hemmaarméns union för 

väpnad kamp (ZWZ-AK). TON:s uppgift var att koordinera den 

underjordiska undervisningen och dra försorg om lärare som 

tvångsförflyttats från områden som anslutits till Tredje riket 

och om familjer till lärare som stupat eller försvunnit under 

krigshandlingar, mördats eller arresterats. TON hjälpte även 

lärare som var efterlysta. 

Inledningsvis tog TON hand om grundskolor och gymnasieskolor, 

för att därefter inleda undervisning på högre nivåer. 

Professorer på högskolorna drog nytta av att det uppstod 

specialiserade yrkesskolor, som öppnats för att tillgodose 

ockupationsmaktens behov av arbetskraft, och organiserade 

cjalnie w innych zawodach. Tam, gdzie brakowało nauczycieli 

– niektórzy jako oficerowie rezerwy siedzieli w niemieckich 

i sowieckich obozach jenieckich – z pomocą przychodzili 

prawnicy, inżynierowie, duchowni, studenci, uczniowie 

starszych klas... A dzieci podchodziły do tej nauki poważnie – 

wiele traktowało ją jako obowiązek czy nawet formę walki. 

Z czasem miejsce działań spontanicznych zastąpiła organizacja. 

Pod groźbą śmierci 

Niemcy w części Polski włączonej jesienią 1939 r. do Rzeszy 

zlikwidowali wszystkie polskie szkoły, nawet powszechne. 

W związku ze szczególnie restrykcyjnymi działaniami okupanta 

– np. dzieci polskie mogły chodzić tylko do przeznaczonych 

dla nich, nielicznych szkół niemieckich w celach germanizacyjnych 

– powstała tu specyficzna odmiana edukacji 

konspiracyjnej: oparta na sieci kilku- albo kilkunastoosobowych 

„klas”. Lekcje odbywały się dwa-trzy razy w tygodniu, 

w mieszkaniach uczniów bądź nauczycieli. W przypadku 

dekonspiracji groziły im wywózki na roboty, do obozów koncentracyjnych, 

a nawet egzekucja. Powszechną formą stało się 

też nauczanie domowe prowadzone przez rodziców. 

Nieco lepiej przedstawiała się sytuacja w Generalnym Gubernatorstwie, 

gdzie okupant pozostawił szkoły powszechne 

i zawodowe (choć z okrojonym programem i zakazem uczenia 

polskiej literatury, historii oraz geografii), likwidując 

jednocześnie szkoły średnie i wyższe. Tu, w Warszawie, 

w październiku 1939 r., z inicjatywy działającego w podziemiu 

Zarządu Głównego Związku Nauczycielstwa Polskiego, 

powołana została Tajna Organizacja Nauczycielska (TON). Jej 

założycielami byli Czesław Wycech, Zygmunt Nowicki, Kazimierz 

Maj, Wacław Tułodziecki i Teofil Wojeński. 

Inaczej było pod okupacją sowiecką: tam funkcjonujące 

nadal szkolnictwo powszechne i średnie w języku polskim poddane 

zostało komunistycznej indoktrynacji. Ze szkół usunięto 

wielu nauczycieli i wszystkich duchownych, zmianie uległy 

programy (po zajęciu tych terenów w 1941 r. przez Niemców 

likwidacji uległa także ta forma polskiego szkolnictwa). Informacje 

o tajnym nauczaniu pod okupacją sowiecką są skąpe: 

wynika z nich, że rozwinęło się tu w niewielkim stopniu, gdyż 

duża część elit szybko trafiła na Syberię, do obozów i więzień, 

często tracąc życie. 

Uczelnie w podziemiu 

Tajna Organizacja Nauczycielska współpracowała z Departamentem 

Oświaty i Kultury Delegatury Rządu RP na Kraj 

(m.in. korzystając z subwencji rządu RP w Londynie) oraz 

z ZWZ-AK. Zadaniem TON-u była koordynacja konspiracyjnego 

nauczania oraz opieka nad nauczycielami przesiedlonymi 

z terenów włączonych do Rzeszy i nad rodzinami nauczycieli 

poległych lub zaginionych podczas kampanii wrześniowej, 

zamordowanych bądź aresztowanych. TON pomagała również 

nauczycielom poszukiwanym przez okupanta. 

Początkowo Organizacja objęła swą pieczą szkolnictwo 

powszechne i gimnazjalne, by w następnej kolejności rozpocząć 

nauczanie na poziomie szkoły średniej. Z kolei w takich ośrodkach 

jak Warszawa czy Kraków, a po 1941 r. także Lwów i Wilno 

profesorowie wyższych uczelni – korzystając z powstawa- 

25

2 

Foto: ©Krzysztof Płociński 

nia wyspecjalizowanych szkół zawodowych, otwieranych za 

zgodą okupanta z uwagi na zapotrzebowanie na siłę roboczą 

– organizowali tajne nauczanie na poziomie uniwersyteckim. 

Odbywało się w lokalach tych szkół i z wykorzystywaniem 

pomocy naukowych. Na przykład w szkołach mechanicznych 

kształcono studentów kierunków politechnicznych, 

a w szkołach kształcących niższy personel medyczny – studentów 

medycyny. 

Funkcjonować zaczął podziemny Uniwersytet Warszawski. 

Również w stolicy powstał w 1940 r. Tajny Uniwersytet 

Ziem Zachodnich; tworzyli go wykładowcy Uniwersytetu 

Poznańskiego, wysiedleni do GG. W antologii Polska – Niemcy. 

Wojna i pamięć (wyd. Polsko-Niemiecka Współpraca Młodzieży, 

2009) historyk Piotr Majewski wylicza, że działały 

również: w Warszawie Politechnika, SGGW i SGH, w Krakowie 

UJ, we Lwowie Politechnika i Uniwersytet Jana Kazimierza, 

w Wilnie Uniwersytet Stefana Batorego. 

Cena edukacji 

Liczba uczestników jednego „kompletu” – jak nazywano 

zajęcia – wynosiła zwykle kilka osób, choć bywały większe 

grupy. Liczba godzin nauki danego przedmiotu zredukowano 

do połowy czasu obowiązującego przed wojną. Lekcje 

były dwugodzinne, w miarę możliwości według programu 

przedwojennego. Ze względu na brak podręczników główną 

metodą był wykład nauczyciela, a uczniowie robili notatki. 

W jednym mieszkaniu nauka mogła odbywać się dwa-trzy 

razy w tygodniu. „Komplet” nie zmieniał mieszkania podczas 

jednego dnia nauki, to nauczyciel przechodził z jednego lokalu 

do innego. Nauczyciele wspominali pilność młodzieży, 

mimo jej niedożywienia i zmęczenia nastolatków, którzy już 

pracowali, aby uchronić się przed wysyłką na przymusowe 

roboty. 

Mimo kar grożących za tajne nauczanie rzesza nauczycieli 

nie porzuciła powołania, traktując to jako formę walki. 

A cena bycia nauczycielem była wysoka: w latach 1939-45 

straciło życie 15 proc. nauczycieli i 40 proc. wykładowców 

szkół wyższych. 

Zasięg tajnej edukacji był fenomenem – w tak szerokim 

zakresie i tak sprawnej organizacji podziemne szkolnictwo 

nie rozwinęło w żadnym innym kraju okupowanej Europy. 

Uczestniczyło w nim kilkanaście tysięcy nauczycieli 

i wykładowców (niezależnie od tego, że wielu angażowało 

się w konspirację wojskową, np. na wsi nauczyciele często 

byli dowódcami placówek AK). A ilu było uczniów? Wedle 

szacunkowych danych tajnym nauczaniem na poziomie 

underjordisk undervisning på universitetsnivå på platser som 

Warszawa och Kraków, och efter 1941 även i Lwów och Wilno. 

Undervisningen ägde rum i yrkesskolornas lokaler och med 

hjälp av deras läromedel. Till exempel utbildades studenter i 

olika tekniska inriktningar på mekaniska skolor och medicinstudenter 

fick sin utbildning på skolor för lägre medicinsk 

personal. 

Warszawas underjordiska universitet började verka. 1940 

tillkom även Västra områdenas underjordiska universitet 

[Tajny Uniwersytet Ziem Zachodnich] i huvudstaden; det 

skapades av föreläsare från Poznans universitet som tvångsförflyttats 

till Generalguvernementet. I antologin Polen – 

Tyskland. Krig och minne [Polska – Niemcy. Wojna i pamięć, 

utgiven på Polsko-Niemiecka Współpraca Młodzieży, 2009] 

uppger historikern Piotr Majewski att det i Warszawa bedrevs 

undervisning även på bl.a. Tekniska högskolan och Handelshögskolan, 

i Kraków på Jagiellonska universitetet, i Lwów på 

Tekniska högskolan och Jan Kazimierzuniversitetet och i Wilno 

på Stefan Batoryuniversitetet. 

Utbildningens pris 

Deltagarlistan för en ”årgång” – som föreläsningarna kallades 

– bestod ofta av ett fåtal personer, även om det förekom större 

grupper. Antalet studietimmar i varje ämne reducerades 

till hälften mot före kriget. Lektionerna varade i två timmar 

och följde om möjligt förkrigskursplanen. Eftersom det rådde 

brist på läroböcker höll läraren vanligtvis en föreläsning och 

eleverna gjorde anteckningar. I en och samma lägenhet kunde 

undervisning äga rum två-tre gånger i veckan. En ”årgång” 

bytte inte plats under dagen, det var lärarna som gick från en 

lägenhet till en annan. Lärarna nämner hur flitiga ungdomarna 

var, trots undernäring och trötthet – tonåringarna arbetade 

redan för att undgå att skickas iväg på tvångsarbete. 

Trots straffen för underjordisk undervisning övergav inte 

lärarna sitt kall utan såg det som en form av kamp. Och priset 

för att undervisa var högt: under åren 1939– 45 förlorade 15 % 

av lärarna och 40 % av föreläsarna på högskolor livet. 

Den underjordiska undervisningens utbredning var ett fenomen 

– ett så brett urval och så effektiv organisering av ett 

underjordiskt skolväsen utvecklades inte i något annat land 

i det ockuperade Europa. Tusentals lärare och föreläsare deltog 

(oavsett att många var engagerade i den militära underjordiska 

rörelsen, t.ex. var lärarna ute på landsbygden ofta 

befälhavare i Hemmaarmén). Och hur många elever? Uppskattningsvis 

deltog 1–1,5 miljoner elever i den underjordiska 

grundskoleutbildningen, 90-100 000 elever i teoretisk gym

Foto:www.osu.pl 

nasieundervisning och över 10 000 vidareutbildades i yrkesskolor. 

På högre nivå var det 7–10 000 studenter. Det är svårt 

att fastställa antalet akademiska avgångsbetyg, men känt är 

att ca 600 personer tog magisterexamen, 39 disputerade och 

19 förvärvade docentkompetens. 

Framför sitt säte i Warszawa har Polsklärarnas centralförbund 

rest ett minnesmärke över hjältarna som bedrev underjordisk 

undervisning. 

*** 

Efter kriget började Teresa Jankowska direkt fjärde klass i 

grundskolan. År 1955 tog hon tandläkarexamen på Medicinska 

akademien i Łódź. Efter att ha gått igenom grundskolans 

läroplan skrev Andrzej Nawrocki i slutet av ockupationen 

in sig på ett underjordiskt gymnasium; efter kriget tog han 

examen från Tekniska högskolan och blev textilingenjör. De 

gifte sig 1957. 

Andrzej Nawrocki har kvar några minnessaker från sin utbildning 

under ockupationen. Bland dem finns ett betyg som 

sattes av läraren Helena Świątkówna, handskrivet på rutat 

papper från ett häfte. På pappret står följande ämnen: polska 

språket, aritmetik, geografi med naturlära, religion, teckning. 

Men även: tyska språket. Alla omdömen lyder: ”med beröm 

godkänt”.❖ 


har en examen i kulturvetenskap från Łódź universitet; medverkar 

i lokalpress, rikstäckande press liksom i tidskrifter för utlandspolacker 

Artikeln publiceras tack vare den tillmötesgående redaktionen 

och skribenterna vid Tygodnik Powszechny i Kraków. 

Maturzystki z 1944/1945 roku z m. Jadwigą Glemówną - przełożoną, m. 

Bożeną Szerwentke i m. Andrzeją Maciejewską - dyrektorkami Gimnazjum 

i Liceum. 

Flickorna från underjordisk kloster skola som tog studenten 1944/45 

szkoły podstawowej objęto 1-1,5 mln uczniów, na poziomie 

szkoły średniej ogólnokształcącej 90-100 tys., dokształcaniem 

w szkolnictwie zawodowym ponad 10 tys. Na poziomie wyższym 

było to 7-10 tys. studentów. Trudno określić liczbę 

uzyskanych dyplomów, wiadomo o ok. 600 magisteriach, 39 

doktoratach i 19 habilitacjach. 

Bohaterom tajnego nauczania Związek Nauczycielstwa 

Polskiego postawił pomnik – przed swoją siedzibą w Warszawie, 

na Wybrzeżu Kościuszkowskim. 

*** 

Po wojnie Teresa Jankowska poszła od razu do czwartej klasy 

szkoły powszechnej. W 1955 r. ukończyła stomatologię 

na łódzkiej Akademii Medycznej. Andrzej Nawrocki pod 

koniec okupacji, po przerobieniu programu szkoły powszechnej, 

zapisał się do tajnego gimnazjum; po wojnie skończył 

Politechnikę i został inżynierem włókiennikiem. W 1957 r. 

pobrali się. 

Z okupacyjnej edukacji Andrzej Nawrocki zachował kilka 

pamiątek. Wśród nich świadectwo, które wystawiła nauczycielka 

Helena Świątkówna – zapisane piórem na wyrwanej 

z zeszytu kartce w kratkę. Figurują na niej nazwy przedmiotów: 

język polski, arytmetyka, geografia z przyrodą, religia, 

rysunki. A także: język niemiecki. Wszystkie oceny: „bardzo 

dobry”. ❖ 


jest absolwentem kulturoznawstwa na Uniwersytecie Łódzkim; 

w czasie studiów był członkiem Niezależnego Zrzeszenia 

Studentów. Członek „Rodziny Katyńskiej”, publikuje w prasie 

lokalnej, ogólnopolskiej i polonijnej. 

Artukuł publikujemy dzięki uprzejmości redakcji i autorów Tygodnika 

Powszechnego z Krakowa. 

2

2 

życie codzienne i artystyczne Y vardag & kulturevenemang 

Trans-Atlantyk 

Krótki przewodnik alfabetyczny 

Bodegård Anders 

Trans-Atlantyk w przekładzie Andersa 

Bodegårda jest jednym z nielicznych 

przekładów tej powieści, uważanej za 

nieprzetłumaczalną, na język obcy. Nie 

wypada mi wyrażać zachwytów dziełem 

Bodegårda, bo brzmiałbym, jako nie- 

Szwed, niewiarygodnie. Wyrażam więc 

głęboką wdzięczność . 

Chrobry Bolesław 

Drugi historyczny władca Polski. Pierwszy 

koronowany polski król. Postać, 

a ściśle mówiąc jej legenda, przez wieki 

przywłaszczana przez różne obozy polityczne. 

Wizerunek jego miecza, który 

miał wyszczerbić uderzając nim w bramę 

Kijowa jest symbolem skrajnych 

nacjonalistów. Imię Chrobrego nadano 

nowemu statkowi transatlantyckiemu, 

który latem 1938 roku wyruszył w swój 

dziewiczy rejs do Buenos Aires. Na rejs 

zaproszono różne osoby, m. in. dwóch młodych 

literatów: Witolda Gombrowicza 

i Czesława Straszewicza. 

Chuda Szkapa 

Gombrowicz idzie daleko. Centrum, jądrem, 

zarodkiem nowoczesności czyni 

dworek szlachecki – coś całkowicie anachronicznego. 

Narrator to przecież taki 

były rezydent dworu, który się przepocz- 

warza. Poznać to choćby po języku. Czy 

robi to w celu ugłaskania narodowców? 

Przypodobania się im? Jeśli tak, to tylko 

ich rozjusza. Pokazuje np., że wiejski dwór 

to prefiguracja świata odmiennego 

od ideałów bliskich nacjonalistom, np. 

czystości rasowej. 

Odwaga 

Gombrowicz wykazuje się odwagą artystyczną 

i cywilną. Wykłada swoją filozofię 

narodową kalając wszystkie narodowe 

świętości. Nie jest to tylko prowokacja. 

Gombrowicz przerabia Polaka (a ogólnie: 

każdego zaściankowego prowincjusza) 

na człowieka. Najpierw jesteśmy ludźmi 

a potem Polakami, Szwedami itd. Zadanie 

jest potężne, więc wymaga nadzwyczajnej 

odwagi, jaką jest wyłamanie się mentalne 

z bogoojczyźnianego frontu wobec 

krwawej wojny. To niewyobrażalne jeśli 

nie jest się w transie. 

Potrawy 

są dziwne, w zaskakujący sposób z sobą 

skrzyżowane: 

Dalej pasztety owe chyba Przekładańce, 

a jakby Precel jaki lub Marcepan; nie 

Marcepan jednak, a może Pistacja, choć to 

i z wątróbki. 

Rzekome przysłowia i złote myśli 

szlachecko-wiejskie 

Nic piskorzowi kiedy raka biją oraz Zdrów 

czyżyk, choć tam barana sztorcują – mówi 

samousprawiedliwiająco do siebie narrator 

porównując swoją sytuację do położenia 

rodaków w dalekiej Polsce. Ludzie, 

jak w bajkach, są zwierzętami. I nie tylko 

ludzie lecz i byty bardziej abstrakcyjne, 

np. ojczyzna: A że chuda Szkapa była, to 

niech zdycha. 

Świat owadzi 

Zofia Stefanowska napisała kiedyś studium 

Świat owadzi w IV części Dziadów 

Adama Mickiewicza (polski dramat narodowy 

z okresu romantyzmu). Odkryła, 

że robaczki świętojańskie to dusze zmar- 

łych, zaś kołatek (kornik) to medium służące 

przekazywaniu głosu zmarłych. Insekty 

przechowują a niekiedy ujawniają tajemnice 

przyrody. U Gombrowicza mamy 

w wielu miejscach: much dużych złocistych 

brzęczenie albo duże świecące robaczki pod 

drzewami. Świat hybrydycznych zwierząt, 

w tym także insektów, w Trans-Atlantyku 

nie został jeszcze należycie rozpoznany. 

Trans 

stan podobny do półsnu, albo do snu 

zimowego, charakteryzujący się obniżoną 

świadomością i zmienioną wrażliwością 

na bodźce, występujący pod wpływem 

hipnozy lub samoistnie w histerii. W trans 

można się wprowadzić przez powtarzalne 

czynności, zaśpiewy, okrzyki, modlitwy. 

Najbardziej charakterystyczne przykłady 

transu w powieści: 

– epizod w piwnicy, wbijanie ostróg w łydki; 

gdyby nie stan transu nikt by tego nie 

wytrzymał. 

– Wprowadzanie się w trans na końcu: 

odbijanie piłki, odpowiadające temu okrzyki 

buch bach. Narrator, wprowadziwszy się 

w trans, zgadza się nagle na wszystko: na 

homoseksualne uwiedzenie, na zbrodnię 

ojcobójstwa i korzysta z okazji by skończyć 

powieść. 

Trans to też transgresja, transwestytyzm, 

czyli zaburzenie tożsamości, przekraczanie 

granic, przemiana; w końcu: przepoczwarzanie. 

Tytuł 

Po polsku i po szwedzku transatlantyk, 

transatlantycki pisze się łącznie, bez dywizu. 

Rozdzieleniem wyrazu Gombrowicz sugeruje, 

że nie chodzi o statek przecinający 

Atlantyk w drodze do Ameryki, ale o trans. 

Cała powieść przepojona jest transem. 

I jest napisana jak w transie. 

Wiele rzeczy powiedzianych przez 

Gombrowicza w powieści może pisarz 

usprawiedliwić tylko transem. Tak jak inni


usprawiedliwiają swoje nieprzyzwoite 

(albo nazbyt śmiałe) zachowanie pijaństwem. 

Nie robiłem (nie mówiłem) tego 

na serio – byłem pijany. 

Zdrada, tchórzostwo, ucieczka 

Kiedy wybuchła wojna statek „Chrobry” 

wrócił do Europy. Straszewicz został na 

pokładzie, Gombrowicz został w Buenos 

Aires, potajemnie opuściwszy statek. 

Powieść jest pomysłem na usprawiedliwienie 

się: oto dlaczego zostałem, 

zamiast wrócić do Europy i walczyć 

z wrogiem z bronią w ręku. Gombrowicz 

przed zarzutami dezercji bronił się też w 

Dziennikach, w tonie dyskursywnym. W powieści 

wymyśla obronę artystyczno-filozoficzną. 

Powieść powstała więc w celu 

bardzo praktycznym – w obronie własnej. 

W trakcie pisania zmieniła się w uniwersalny 

traktat w formie gawędy, z romansami 

i zbrodnią, bardzo głęboki, wypełniony 

symboliką. 

Zwierzęta i nieczystość rasowa 

w powieści pełno jest zwierząt, jak to 

na folwarku, które traktowane są jako 

naturalne otoczenie człowieka. Tyle że 

nie jest to normalny zwierzyniec, psy np. 

to jakieś pokraczne hybrydy: 

a ten pewnie Legawiec, ale kłapouch z niego 

kiepski, bo jakby chomika miał uszy… 

sukę miał Wilczurę, która chyba w piwnicy 

z chomikiem sparzyć się musiała, a choć 

potem Legawcem pokryta, z Chomika 

słuchami szczenięta wydała… 

pies duży, legawy przyszedł się łasić; i jak 

baran czarny; ale nie baran to był, bo jak 

kot duży z pazurami; tyle tylko że z koźlim 

ogonem i zamiast miauczeć, jak koza beczał. 

Nocne odgłosy zwierząt to też nie zwykłe 

folwarczne szczekanie i porykiwanie: 

Ale gdy noc ziemię mantyllą swoją ogarnęła, 

a duże świecące robaczki pod drzewami, 

gdy z mroków ogrodu zwierza wszelkiego 

odgłosy, a już Szczek Miaukowaty albo 

Chark Kwiczący... 

Dziwne zwierzęta są metaforą świata w procesie 

przepoczwarzania. Chodzi tu o świat 

szlachecki, dworkowy i o świat globalny, po 

wielkiej wojnie, któremu możemy stawić 

czoła tylko jeśli nabierzemy mentalnej 

siły, staniemy się ludźmi. To stały motyw 

gombrowiczowski. Narrator sam dziwi się, 

że nie budzi to w nim niepokoju, chociaż 

powinno. Obecność dziwnych stworzeń 

można tłumaczyć tym, że przecież 

jesteśmy w kraju egzotycznym, ale też 

symbolizują one zagubienie narratora 

wśród nowych ludzi, w nowym świecie, 

jaki się właśnie rodzi. ❖ 

Trans-Atlantic 

Y 

Förkortad läsanvisning i alfabetisk ordning 

Bodegård Anders 

Trans-Atlantic i Anders Bodegårds översättning 

är en av få översättningar av en 

roman som anses vara oöversättlig. Det 

passar sig inte att jag prisar Bodegårds 

verk för det låter inte trovärdig när det 

kommer från en icke-svensk. Istället vill 

jag uttrycka min djupa tacksamhet. 

Bolesław den Tappre 

Den andra härskaren i Polens historia. 

Den första polska kungen som kröntes. 

En figur, eller snarare legend, som olika 

politiska läger lagt beslag på genom århundradena. 

Bilden av hans svärd, som 

fick ett hack när han slog den mot Kievs 

port, är symbolen för extrem nationalism. 

Till ”Bolesław den Tappre” döptes 

det nya transatlantiska fartyg som sommaren 

1938 gav sig i väg på sin jungfrutur 

till Buenos Aires. Olika personer bjöds in 

till resan, däribland två unga författare: 

Witold Gombrowicz och Czesław Straszewicz. 

Djuren och rasblandning 

I romanen vimlar det av djur, som brukligt 

på en lantgård, De betraktas som människans 

naturliga miljö. Men det är ingen 

normal djurgård, t.ex. hundarna är några 

anskrämliga hybrider: 

Det är säkert en Vaktelhund, fast inte 

mycket för hängöron, de är ju som Hamsteröron. 

... en Schäfertik som nere i källarn måste ha 

parat sig med en Hamster, och fast att hon 

sedan blev betäckt av Vaktelhunden fick 

hon valpar med Hamsteröron. 

en stor hund, vaktelhund, och svansade; 

och svart som en bagge, men någon bagge 

var det inte, den var mer som en stor katt 

med klor; fast med den skillnaden att den 

hade getsvans, och i stället för att jama lät 

den som en get. 

Djurens läten om natten är inte heller 

det vanliga skällandet och råmandet på 

en lantgård: och då natten famnade jorden 

i mantiljen sin, och det var stora lysmaskar 

under träden, då kom ur trädgårns dunkel 

Djurets alla oljud, här ett Jammande Skall 

eller ett Skriande Gnägg. 

Världen förpuppas. Författaren är själv 

förvånad över att det inte väcker någon 

oro hos honom, fast det borde. Närvaron 

av de märkliga varelserna kan man förklara 

med att vi ju befinner oss i ett exotiskt 

land (författaren stannade i Argentina, se 

nedan), men de symboliserar även författarens 

hjälplöshet bland nya människor, i 

en ny värld som just håller på att födas. 

2

30 


Förräderi, feghet, flykt 

När kriget bröt ut återvände fartyget ”Bolesław 

den Tappre” till Europa. Straszewicz 

blev kvar på däck, Gombrowicz blev kvar 

i Buenos Aires, han gick i land. Romanen 

är ett rättfärdigande: det här är varför jag 

stannade kvar istället för att återvända 

till Europa och kämpa mot fienden med 

vapen i hand. Gombrowicz försvarar sig 

mot anklagelserna om desertering redan 

i Dagboken, i en diskursiv ton. I romanen 

tänker han ut ett konstnärligt och filosofiskt 

försvar. Romanen tillkom alltså för ett 

mycket praktiskt ändamål – i självförsvar. 

Under skrivandets gång förändrades den 

till en universellt traktat i form av en berättelse, 

med kärleksaffärer och brott, mycket 

djuplodande och full av symbolik. 

Insekternas värld 

Zofia Stefanowska skrev en gång en studie 

över Insekternas värld i fjärde delen av 

Adam Mickiewicz Minnesfesten (ett nationaldrama 

från romantiken). Hon påvisade 

att lysmaskarna var de dödas själar, och 

barkborren ett medium som förmedlade 

de dödas röst. Insekterna ömsom bevarar, 

ömsom avslöjar naturens hemligheter. 

Hos Gombrowicz hittar vi på många ställen: 

stora gyllne flugors surr eller stora lysmaskar 

under träden. Hybriddjurens värld, 

däribland även insekternas, i Trans-Atlantic 

är ännu inte ordentligt utforskad. 

Mager som Kraken var, låt honom kola 

av 

Gombrowicz går långt. Centrum för det 

moderna, dess kärna och linda utgörs 

av adelsgodset – något fullständigt anakronistiskt. 

Berättaren är ju en före detta 

boende på ett gods, som förpuppas. Om 

inte annat märks det på språket. Gör han 

det i syfte att blidka nationalisterna? För 

att behaga dem? I så fall lyckas han bara 

reta upp dem. Han visar bland annat att 

lantgodset representerar en värld som 

skiljer sig från nationalisternas ideal, t ex 

om rasernas renhet. 

Maträtterna 

är konstiga, korsade med varandra på 

ett överraskande sätt: Därpå pastejer, fast 

med flera bottnar, och liksom någon Kringla 

eller Marsipan; inte Marsipan ändå, men 

kanske Pistasch, fast den är av lever också. 

Mod 

Gombrowicz uppvisar konstnärligt och 

civilt mod. Han framlägger sin nationella 

filosofi genom att besudla alla nationella 

helgedomar. Inte bara för att provocera. 

Gombrowicz förädlar varje polack (och 

i synnerhet: varje inskränkt lantortsbo) 

till människa. I första hand är vi människor 

och därefter polacker, svenskar osv. 

Uppgiften är stor och det fordras exceptionellt 

mod för att mentalt bryta sig ur 

den fanatiskt patriotiska fronten gente- 

mot det blodiga kriget. Det är otänkbart 

om man inte befinner sig i trans. 

Ordspråk och påhittade lantadliga 

maximer 

Karpen går fri då de kräftan slår eller Frisk 

är siskan, fast baggen pucklar man på – 

säger berättaren för att rättfärdiga sig 

själv när han jämför sin situation med sina 

landsmäns i det avlägsna Polen. Människor 

är djur, precis som i sagan. Och inte 

bara människor utan även mer abstrakta 

ting, t ex fosterlandet: och så Mager som 

Kraken var, låt honom kola av. 

Titeln 

På polska och på svenska skriver man ordet 

transatlantisk ihop, utan bindestreck. 

Genom att dela upp ordet antyder Gombrowicz 

att det inte handlar om ett fartyg 

som korsar Atlanten på sin väg till 

Amerika, utan om trans. Hela romanen 

genomsyras av trans. Och den är skriven 

som i trans. 

Många saker som Gombrowicz säger i romanen 

kan författaren bara rättfärdiga 

med trans. Liksom andra rättfärdigar sitt 

opassande (eller alltför djärva) uppträdande 

med berusning. Jag gjorde det inte (sa 

det inte) på allvar – jag var berusad. 

Trans 

ett tillstånd som liknar halvslummer eller 

vintersömn och karakteriseras av sänkt 

medvetande och förändrad känslighet 

för stimulus. Infaller efter hypnos eller av 

hysteri. Man kan försätta sig i trans genom 

att upprepa vissa göromål eller genom 

att rytmiskt sjunga, skrika eller be. 

De mest typiska exemplen på trans i romanen 

är: 

• episoden i källaren, ingen som inte befinner 

sig i trans skulle stå ut med att få 

sporrarna intryckta i vaden. 

• transen i slutet: bollarna som kastas tillbaka 

och utropen. Efter att ha försatt sig 

i trans går berättaren plötsligt med på allting: 

på att romanhjälte Ignacy blir förförd 

av en man, på fadermord och han tar 

tillfället i akt att avsluta romanen. 

Trans är också transgression, transvestism, 

dvs. identitetsstörning, gränsöverskridning, 

förvandling; slutligen: förpuppning. 

❖ 

Zbigniew Bidakowski


Witold Gombrowicz Trans-Atlantic, översättning 

av Anders Bodegård, förord av 

Jan Stolpe, MODERNISTA, Stockholm 

2009. 

Y 

Petera Johnssona interpretacja his torii 

Polski 

Książka Petera Johnssona – historyka 

z wykształcenia i zamiłowania, na co 

dzień dziennikarza specjalizującego się w 

krajach Europy Środkowowschodniej – to 

drugie, uzupełnione wydanie monografii 

Polen i Europa: en resa i historien 966–2005, 

która ukazała się przed czterema laty. 

Johnsson spędził kilkanaście lat w Warszawie 

w charakterze korespondenta 

dziennika Göteborgs-Posten, w Polsce 

się ożenił i w tej najnowszej książce 

widać jego osobistą fascynację Polską 

i życzliwość wobec tego kraju. Pomysł 

napisania książki, której celem było 

spojrzenie na Polskę przez pryzmat 

przeszłości uzasadnił stwierdzając, że „dla 

kogoś, kto chce zrozumieć współczesną 

Polskę, historia jest koniecznym punktem 

wyjścia” (s. 18). 

Praca została podzielona na cztery części. 

Część I (Europa Polski – Polska Europy) 

ma charakter wprowadzający. Autor tłumaczy 

genezę rządów komunistycznych 

w Polsce oraz okoliczności, w jakich zostały 

ustalone nowe granice Polski po 

zakończeniu II wojny światowej. Od razu też 

zaznacza, że mimo 45 lat przynależności 

do bloku państw podporządkowanych 

Związkowi Sowieckiemu, Polska stanowi 

część cywilizacji Europy Zachodniej. 

W tej części Johnsson odwołuje się do 

dwóch symbolicznych nazw – Katynia, 

jako symbolu antypolskich kłamstw Sowietów 

i państw zachodnich oraz Jałty, 

jako symbolu podziału Europy. Słusznie 

dowodzi, że dla Polaków są to wciąż żywe 

hasła, mające odniesienia jak najbardziej 

współczesne. 

Najobszerniejsza, zasadnicza, część II, 

zatytułowana Dziedzictwo historyczne to 

chronologiczny wykład historii Polski, 

od czasów najdawniejszych do 1989 

roku, uzupełniony o rozdziały dotyczące 

obecności Żydów na ziemiach polskich, 

rys biograficzny papieża Jana Pawła II 

oraz podstawowe informacje dotyczące 

kultury polskiej. 

W porównaniu z poprzednią edycją, 

Autor rozszerzył znacznie fragmenty, w 

których omawia najstarsze dzieje Polski 

i m. in. porusza zagadnienie wypraw 

Wikingów na ziemie polskie. Podobnie 

uczynił w rozdziałach dotyczących 

panowania dynastii Wazów w Polsce. 

Te zabiegi są nakierowane na czytelnika 

szwedzkiego, dla którego takie ujęcie 

historii Polski będzie niewątpliwie najbardziej 

interesujące. Tym też należy 

tłumaczyć wprowadzenie dodatkowego 

podrozdziału o „nieznanym księciu Wazie”. 

Ten wątek wydaje się zupełnie marginalny 

na tle głównej narracji, a mimo to 

Johnsson poświęcił mu 20 stron tekstu. 

Zwykle w syntezach dziejów poszczególnych 

krajów autorzy, przechodząc 

do zagadnień coraz bliższych w czasie, 

omawiają je coraz obszerniej. U Johnssona 

jest inaczej. Czasem dzieje się to z korzyścią 

dla narracji, jak w przypadku obszernego 

fragmentu dotyczącego dziejów Państwa 

Zakonu Krzyżackiego. Autor wnikliwie 

szuka genezy późniejszych, dwudziestowiecznych, 

problemów politycznych 

związanych z istnieniem prowincji Prusy 

Wschodnie, Wolnego Miasta Gdańska 

i tzw. korytarza pomorskiego. W oparciu 

o nowe interpretacje polskich historyków 

niuansuje ocenę działalności rycerzy 

krzyżowych, kiedyś zdecydowanie negatywną. 

Teraz za wybitnymi specjalistami 

historii średniowiecza zwraca uwagę na 

pozytywne aspekty aktywności Zakonu, 

jako części wpływów kulturowych ludności 

Europy Zachodniej migrującej 

na wschód i mającej zasługi w rozwoju 

społecznym i gospodarczym zasiedlanych 

terenów. 

Znacznie szerzej, niż w poprzedniej wersji 

książki Johnsson zaprezentował wojny, 

jakie Polska prowadziła w XVII wieku ze 

Szwecją, Rosją i Turcją, podejmując przekonującą 

polemikę z publikacjami popularnego 

w Szwecji historyka Petera 

Englunda. Również więcej miejsca poświęcił 

ostatnim dziesięcioleciom XVIII 

wieku, w sposób zrozumiały omawiając 

czasy saskie, reformy króla Stanisława 

Augusta Poniatowskiego oraz okoliczności 

rozbiorów, dociekając przyczyn 

degeneracji zasady liberum veto obowiązującej 

w polskim parlamencie. Natomiast 

omówienie wieku XIX oraz dziejów 

Drugiej Rzeczypospolitej pozostawiają 

uczucie niedosytu. Okres ten potraktował 

chyba zbyt skrótowo (zaledwie 40 stron). 

Widać tu też niekonsekwencję w doborze 

literatury, bo w przeciwieństwie do 

pozostałych rozdziałów książki, gdzie 

dominują najnowsze interpretacje znawców 

przedmiotu, w tym fragmencie są 

cytowane publikacje zdecydowanie przestarzałe 

(np. E. H. Carr, The twenty years 

of crisis 1919-1939, 1 wyd. 1939). W tych 

fragmentach książki jest też stosunkowo 

sporo pomyłek faktograficznych Autora. 

Przykładowo: Bertel Thorvaldsen został 

określony rzeźbiarzem barokowym, 

a jego dzieło w postaci pomnika ks. 

Józefa Poniatowskiego to w interpretacji 

Johnssona przykład rzeźby XVIII-wiecznej 

(s. 183); w Małej Entencie nie było 

Polski, natomiast uczestniczyła w niej 

Czechosłowacja (s. 228); wojna gospodarcza 

z Niemcami trwała od 1925 roku, a nie od 

31

32 


1926 (s. 229); żądania ze stro ny Niemiec 

przekazał Ribbentrop w Berlinie am basadorowi 

Lipskiemu już w paź dzierniku 

1938 roku, a nie w Warszawie (Autorowi 

chodzi chyba o wizytę w sty czniu 1939, 

s. 233); tzw. koncepcje Międzymorza, 

czyli sojusz pa ństw mię dzy Niemcami 

a ZSRR, Beck próbował realizować 

przez całą swą kadencję, w roku 1939 

było już na to za późno (s. 234); premier 

Wielkiej Brytanii Chamberlain złożył 

deklarację w sprawie gwarancji 

suwerenności dla Polski w marcu 1939, 

nie 1938 roku (s. 236); Beck słynne zdanie 

o honorze narodowym, jako rzeczy bezcennej 

wygłosił na początku maja 1939 

w parlamencie, a nie w rozmowie ze 

szwedzkim przemysłowcem Birgerem 

Dahlerusem, jak wynika z kontekstu 

narracji (s. 236); wiadomość o odkryciu 

zbrodni katyńskiej Niemcy ogłosili w 

kwietniu 1943 roku, a nie w latach 1942–43; 

polskich ofi cerów NKWD zamordowało 

na wiosnę 1940, a nie w marcu 1941 

roku (s. 258, 267); na Cmentarzu Orląt 

Lwowskich są pochowani polscy obrońcy 

miasta z lat 1918–20, a nie żołnierze Armii 

Krajowej z okresu II wojny światowej (s. 

250); Warszawa skapitulowała w końcu 

września 1939 roku, a nie w końcu października 

(s. 260); generał Sikorski zginął 

w katastrofi e lotniczej w Gibraltarze w 1943 

roku, a nie w Algierze w 1944 (s. 261). Można 

zaryzykować stwierdzenie, że w tym właśnie 

okresie – pierwszej połowie XX wieku 

– Autor orientuje się najsłabiej, ponieważ 

przy odwołaniach do tych dziesięcioleci 

w części I również znalazło się trochę 

błędów. Np. kanclerz Niemiec Stresseman 

nie mógł blokować wejścia Polski 

do Ligi Narodów, bo od początku istnienia 

tej organizacji Polska była jej członkiem (s. 

25); niemiecką maszynę szyfrującą polscy 

kryptolodzy rozpracowali przed II wojną 

światową i nie byli żołnierzami Armii 

Krajowej (s. 27). 

W części III (Współczesna Polska) omówiono 

przemiany polityczne, społe czne 

i gos podarcze w Polsce po upadku 

komunizmu. Część IV (Polska w Unii 

Europejskiej), opublikowana w całości po 

raz pierwszy, dotyczy współczesnej Polski 

po wstąpieniu do Unii Europejs kiej. 

Autor dowiódł swej świetnej orientacji 

w kluczowych zagadnieniach i omówił 

je w sposób przystępny i interesujący. Są 

to zdecydowanie części najlepsze. Autor 

wykazał kompetencję, dając czytelnikowi 

obraz przebiegu i skutków transformacji 

ustrojowej w Polsce. 

Wysoko trzeba ocenić fakt wykorzystania 

przez Johnssona najnowszych polskich i 

szwedzkich opracowań historycznych, ale 

niezrozumiałe są wymienione wcześniej 

elementarne pomyłki, tym bardziej, 

że Autor powołuje się na monografi e 

dotyczące omawianych wydarzeń. Są 

w tej książce zatem fragmenty rzetelne, 

ale i słabsze, czego nie dało się uniknąć 

przy tak szeroko zakrojonej syntezie 

dziejów Polski. Może niepotrzebnie 

Autor postawił sobie ambitne zadanie, 

aby ogarnąć tematykę wymagającą 

bardzo rozległej wiedzy i znajomości 

literatury. W niektórych fragmentach 

czuje się niepewnie. Może zbyt małe 

wsparcie towarzyszyło mu ze strony 

redakcji, bo w paru miejscach da się 

zauważyć karygodne błędy redaktorskie 

(numery przypisów: s. 30, 91, 404; w niektórych 

miejscach brak aktualizacji: np. 

s. 413 Aleksander Kwaśniewski nadal jest 

polskim prezydentem). Trudno jed noznacznie 

ocenić efekt końcowy, ale w tej 

chwili jest to najbardziej kompetentna 

inter pretacja dziejów Polski na rynku 

szwedzkim. ❖ 

Paweł Jaworski 

Peter Johnsson, Polen i historien, Carlsson 

Bokförlag, Stockholm 2009, ss. 599. 

Paweł Jaworski , historyk 

Na podstawie monografi i Marzyciele i opor tu- 

niści. Stosunki polsko-szwedzkie w latach 1939- 

1945 i kolokwium habilitacyjnego, które odbyło 

się w Instytucie Historycznym Uniwersytetu 

Wrocławskiego w grudniu 2009 roku, uzys kal 

stopien doktora habilitowanego nauk huma- 

nistycznych. Obecnie wspólnie z histo rykami 

szwedzkimi pracuje nad tematem: Szwe cja 

wobec opozycji demokratycznej w Polsce 1976- 

1989. 

Y 

Polens historia enligt Peter Johnsson 

Peter Johnsson är en 

både yrkeskunnig och 

passionerad historiker 

som till vardags arbetar 

som journalist med 

östra Central europa 

som specialitet. Hans 

bok är en andra utökad 

utgåva av monografi n 

Polen i Europa: en resa i historien 966– 

2005 som kom ut för fyra år sedan. 

Johnsson har tillbringat ett tiotal år som 

utrikeskorrespondent i Warszawa för Göteborgsposten, 

han har gift sig i Polen 

och man kan i hans senaste bok se hans 

fascination liksom sympati för landet han 

beskriver. Han sammanfattar idén bakom 

bokens tillblivelse, vars syfte var en betraktelse 

av Polen i ljuset av det förfl utna 

med orden: „om man vill förstå dagens 

Polen är landets historia den nödvändiga 

utgångspunkten“ (s. 18). 

Hans verk är indelat i fyra delar. Den första 

delen (Polens Europa – Europas Polen) 

bildar inledningen. Här förklarar förfat-


taren den kommunistiska regimens ursprung 

liksom omständigheterna för Polens 

nya gränsdragningar efter andra 

världskriget. Redan här markerar han att 

Polen trots att det i 45 år tillhört Sovjetunionens 

satellitstater utgör en del av den 

västeuropeiska civilisationen. Han anför 

här två symbolisk laddade namn – Katyn 

som symbol för Sovjets och väststaternas 

antipolska lögner och Jalta som en symbol 

för Europas delning. Han argumenterar 

helt riktigt att för dagens polacker 

utgör dessa historiska ortnamn levande 

och i allra högsta grad aktuella referenspunkter. 

Den andra delen Det historiska arvet är 

den mest omfångsrika och består av en 

kronologisk föreläsning med början i forntiden 

och fram till 1989 och har kompletterats 

med kapitel om judarnas närvaro i 

Polen, en biografisk översikt av Johannes 

Paulus II och grundläggande information 

om den polska kulturen. 

I jämförelse med första utgåvan har författaren 

utökat de delar som berör Polens 

äldsta historia, bl.a. frågan om vikingarnas 

expeditioner till Polen. Detsamma gäller 

i frågan om Vasadynastin. Båda syftar 

till att fånga den svenska läsarens intresse 

för vilken en sådan framställning av Polens 

historia utan tvekan kan te sig intressantare. 

Det är också mot denna bakgrund 

man får se det nya underkapitlet 

om ”den okände Vasaprinsen” som är ett 

sidospår sett i boken som helhet, men 

som författaren ägnar hela 20 sidor. 

Det är vanligt att författare som skriver 

om ett lands historia ägnar större utrymme 

åt händelser som ligger oss närmare 

i tiden. Johansson gör tvärtom. Ibland 

berikar det berättelsen som det är fallet 

med avsnittet som behandlar den Tyska 

ordenstaten. Inträngande söker förfat- 

taren ursprunget till 1900-talets politiska 

problem förbundna med existensen av 

Ostpreussen, Den Fria Staden Gdansk och 

den s.k. polska korridoren. Med stöd av 

polska historiker och deras senaste tolkningar 

nyanserar han den tidigare genomgående 

negativa bilden av korsriddarna. 

Tillsammans med framstående kännare av 

medeltiden visar han på positiva aspekter 

av Tyska ordens aktivitet i form av samhällsbyggande 

och ekonomisk utveckling 

i bosättningsområden som en del av kulturella 

inflytelser från Västeuropa. 

Polens krig mot Sverige, Ryssland och 

Turkiet under 1600-talet har i den nya 

utgåvan fått mycket mera utrymme. Här 

polemiserar författaren övertygande 

med den i Sverige populäre historikern 

Peter Englund. Mer uppmärksamhet ägnas 

också åt 1700-talets sista decennier 

där författaren på ett begripligt sätt beskriver 

den sachsiska epoken, Stanisław 

August Poniatowskis reformer och omständigheterna 

kring Polens delningar 

med fokus på degenereringen av liberum 

veto, den gällande principen i polska parlamentet. 

Avsnitten som berör 1800-talet 

och Andra Republiken lämnar däremot 

en del övrigt att önska. Kanske ägnade 

han epoken alltför litet utrymme (endast 

40 sidor). Här blir också tydlig en viss inkonsekvens 

när det gäller val av källor, för 

till skillnad mot bokens övriga avsnitt där 

de senaste vetenskapliga rönen dominerar, 

citeras här avgjort föråldrade publikationer 

(t.ex. E. H. Carr, The twenty years 

of crisis 1919-1939, 1 utgåvan, 1939). Här 

påträffas också ett stort antal faktafel. Ett 

axplock: skulptören Bertel Thorvaldsen 

figurerar här som en representant för barocken 

och hans staty av prinsen Józef 

Poniatowski blir i Johanssons tolkning ett 

exempel på 1700-talets skulpturkonst (s. 

183); Polen fanns inte med i Lilla Ententen 

men väl Tjeckoslovakien (s.228); det eko- 

nomiska kriget med Tyskland började 1925 

och inte 1926 (s.229); Tysklands krav meddelades 

den polska ambassadören Lipski 

av Ribbentrop redan i oktober 1938, och 

inte i Warszawa (författaren syftar nog på 

besöket i januari 1939, s. 233); konceptet 

Intermarum dvs. en federation av stater 

som låg mellan Tyskland och Sovjetunionen 

försökte Beck förverkliga under hela 

sin mandatperiod, 1939 var det redan för 

sent (s.234); Storbritanniens premiärminister 

Chamberlain lämnade deklarationen 

om garantier för Polens gränser i 

mars 1939 inte 1938 (s. 236); den berömda 

formuleringen om nationell heder som 

något ovärderligt yttrade Beck i början 

av 1939 i parlamentet och inte i samtal 

med den svenska industrimannen Birger 

Dahlerus som man kan förledas att tro av 

berättelsens kontext (s. 236); informationen 

om Katynmorden offentliggjordes av 

tyskarna i april 1943, inte 1942-43; Polska 

officierare mördades av NKVD på våren 

1940 och inte i mars 1941 (s. 258, 267); På 

Försvarare av Lwów kyrkogården ligger 

polacker som försvarade Lwów 1918-1929, 

inte polska hemmaarméns soldater från 

tiden för andra världskriget (s. 25); generalen 

Sikorski omkom i flygolyckan i Gibraltar 

1943 och inte i Alger 1944 (s.261). 

Man kan våga påstå att författarens kunskaper 

om just den här perioden dvs. 

1900-talets första hälft inte tillhör hans 

starka sida eftersom det även i första delens 

hänvisningar till perioden finns en 

del fel. Så kunde t.ex. den tyske kanslern 

Stresseman inte blockera Polens inträde 

i Nationernas Förbund eftersom Polen 

från första början var organisationens 

medlem (s.25); den tyska krypteringsmaskinen 

avkodades av polska kryptologer 

före andra världskriget och de var inte 

medlemmar i hemmaarmén (s. 27). 

I bokens tredje del (Polen i modern tid) behandlas 

politiska, sociala och ekonomis- 

33

34 


ka förändringar i Polen efter kommunismen. 

Den fjärde delen (Polen i Europeiska 

Unionen) som för första gången publiceras 

i sin helhet behandlar det moderna 

Polen efter EU-inträdet. Här visar författaren 

hur väl han är insatt i nyckelfrågor 

och behandlar dem på ett lika intressant 

som begripligt sätt. Avsnitten tillhör avgjort 

bokens bästa. På ett kompetent sätt 

introducerar han läsaren i skeendena och 

följderna av de politiska förändringarna 

i Polen. 

Det är av stort värde att författaren begagnar 

sig av de senaste polska och svenska 

historiska rönen, men något obegripligt 

varför det samtidigt finns så många elementära 

fel trots att författaren refererar 

till monografier som berör de behandlade 

händelserna. Boken innehåller följaktligen 

starka och svagare avsnitt. Kanske 

är det oundvikligt när man tar ett så stort 

grepp över den polska historien. Kanske 

skulle författaren inte ha satt upp ett så 

ambitiöst mål som att greppa ämnesområden 

som kräver ett så vidsträckt vetande 

och litteraturkunskaper. I vissa avsnitt 

känner sig författaren osäker. Kanske fick 

han inte tillräckligt redaktionellt stöd för 

att somliga ställen i boken innehåller allvarliga 

redaktionella fel (fotnoter: s. 30, 

91, 404; vissa ställen är inte uppdaterade, 

t.ex. på s. 413 är Aleksander Kwaśniewski 

fortfarande Polens president). Det är svårt 

att entydigt bedöma slutresultatet men 

boken är för närvarande den mest kompetenta 

tolkningen av Polens historia på 

den svenska bokmarknaden. ❖ 

Paweł Jaworski, historiker 

Peter Johnsson, Polen i historien, Carlsson 

Bokförlag, Stockholm 2009, ss. 599. 

Med Drömmare och opportunister. Polsk-svenska 

förhållanden under 1939-1945” disputerade 

Paweł Jaworski i december 2009 på Institutet 

för Historia vid universitetet i Wroclaw och erhöll 

docentkompetens inom humanvetenskaperna. 

För närvarande arbetar han med ämnet: 

Sverige och den demokratiska oppositionen 

i Polen 1976-1989. 

Y 

Pani Anna (Walentynowicz) i generał 

(Jaruzelski) 

Doświadczony reporter dziennika „Aftonbladet”, 

nagradzany za swe książki, Peter 

Kadhammar podjął próbę spojrzenia na 

kilkadziesiąt lat współczesnej historii 

Polski przez pryzmat losów Anny 

Walentynowicz i generała Wojciecha 

Jaruzelskiego. O ile wybór Jaruzelskiego 

jako reprezentanta komunistycznej władzy 

nie jest zaskoczeniem, to za oryginalny 

trzeba uznać pomysł pokazania drogi 

życiowej robotnicy ze Stoczni Gdańskiej. 

Życiorysowi głównej postaci reżimu 

PRL Kadhammar przeciwstawił osobę 

pozostającą w cieniu innych bohaterów 

„Solidarności” z Lechem Wałęsą na czele. 

Początek książki też jest zaskakujący. Strajk 

w Stoczni Gdańskiej w sierpniu 1980 roku 

został przedstawiony oczami ówczesnego 

dyrektora przedsiębiorstwa Klemensa 

Gniecha. Wyrzucenie z pracy Anny Walentynowicz 

okazało się iskrą, która rozpaliła 

nastroje społeczne, doprowadziła do powstania 

antykomunistycznego ruchu 

społecznego i, mimo wprowadzenia 

stanu wojennego, ostatecznie przyniosła 

upadek dawnego reżimu. Wywiad z Gniechem 

jest jednym z kilkunastu, na których 

Autor oparł swą opowieść. Dodał też 

retrospekcje z własnych podróży do 

Polski. 

Najważniejsze są oczywiście zapisy 

spotkań z tytułowymi bohaterami. Kadhammara 

interesuje przede wszystkim 

osobowość ludzi, z którymi się spotyka. 

Nie poprzestaje na odtworzeniu relacji, 

zwraca uwagę na atmosferę spotkań, 

zapamiętuje zapachy. Przypomina codzienność 

totalitarnego ustroju, ale nie 

poprzez pryzmat bezprawia, działań tajnej 

policji, braku wolności. Stwierdzenie, że z 

czasów PRL pamięta najbardziej zapach 

benzyny niskooktanowej i wilgotnego 

brudu wystarczy za naukową analizę 

stopy życiowej obywateli Polski Ludowej. 

W sposób drobiazgowy opisuje fizyczność 

osób, z którymi rozmawia. Do czarnych 

okularów Jaruzelskiego dorzuca plamy 

na rękach, które kojarzą mu się z krwią 

na rękach Makbeta oraz łupież, który na 

ramionach generała budzi co najmniej 

taki sam niesmak jak jego oportunizm. 

Waltentynowicz – przeciwnie. Dotyk jej 

delikatnej dłoni przekonuje Kadhammara 

o wewnętrznym cieple, dobroci, szczerości 

i skromności. 

Inne osoby pojawiają się incydentalnie. 

Kadhammar przyznaje, że Wałęsa stał 

się symbolem przemian i upadku komunizmu 

i nic tego nie zmieni. Porusza kwestię 

oskarżeń pod adresem Wałęsy o współpracę 

ze Służbą Bezpieczeństwa, ale 

czyni to taktownie podsumowując, że być 

może dawny przywódca „Solidarności” 

skrywa mroczną tajemnicę, która 

nigdy nie zostanie wyjaśniona. Nie 

opowiada się za żadną wersją wydarzeń, 

chociaż Wałęsa z opisu Kadhammara 

nie budzi sympatii – jest nieprzystępny 

i zniecierpliwiony. Spotkania z szefem 

bezpieki generałem Czesławem Kiszczakiem, 

ostatnim I sekretarzem PZPR 

Mieczysławem Rakowskim i specjalistą 

od propagandy Jerzym Urbanem 

mają stanowić klucz do zrozumienia 

elit komunistycznych. Starsi panowie,


którzy ponieśli polityczną klęskę, jako 

przywódcy komunistycznego państwa 

są mimo to zadowoleni, a nawet dumni, 

że kraju nie opanował chaos, a 

oni sami współdziałali z opozycją we 

wprowadzaniu mechanizmów de mokracji. 

Natomiast ludzie, którzy zmiany 

zapoczątkowali, wymuszając je na rządzących 

– Walentynowicz i robotnicy ze 

stoczni – ekonomicznie nie skorzystali 

na przemianach. Przemysł stoczniowy 

podupadł, a pani Anna od kilkudziesięciu 

lat mieszka w tym samym niewielkim 

mieszkanku w Gdańsku. 

W sumie otrzymaliśmy ciekawy, choć 

dziennikarski, przyczynek do historii PRL 

i przemian demokratycznych po 1989 

roku. ❖ 


Peter Kadhammar, Fru Anna och generalen, 

Albert Bonniers förlag, Stockholm 

2009, ss. 239. 

Fru Anna (Walentynowicz) och generalen 

(Jaruzelski) 

Peter Kadhammar, 

erfaren 

repor ter från 

A f t o n b l a d e t 

och prisbelönt 

för sina böcker, 

har gjort ett 

försök att kasta 

en blick på ett 

tiotal år i Polens 

moderna 

historia genom 

Anna Walentynowicz 

och general Wojciech Jaruzelskis 

öden. Även om valet av Jaruzelski som re- 

presentant för de kommunistiska makthavarna 

inte kommer som någon överraskning 

måste medges att idén att visa 

livsvägen för en arbetare från Leninvarvet 

är överraskande. Kadhammar ställer biografi 

n för kommunistregimens huvudgestalt 

mot en person som stått i skuggan 

av de andra Solidaritethjältarnas, med 

Lech Wałęsa i spetsen. 

Bokens inledning är också överraskande. 

Strejken på Gdanskvarvet i augusti 1980 

presenteras genom ögonen på verkställande 

direktören för Leninvarvet, Klemens 

Gniech. Avskedandet av Anna Walentynowicz 

visade sig bli den gnista som satte 

samhället i brand, ledde till att det uppstod 

en antikommunistisk samhällsrörelse 

och trots krigstillståndet ledde till regimens 

fall. Intervjun med Gniech är en 

av ett drygt tiotal som författaren baserar 

sin bok på. Han har också lagt till återblickar 

från sina egna resor till Polen. 

Viktigast är naturligtvis mötena med 

huvudpersonerna. Kadhammar intresserar 

sig framför allt för personligheten 

hos de människor han möter. Han nöjer 

sig inte med att redogöra, han noterar 

stämningen under mötena, han minns 

lukterna. Han erinrar sig vardagen under 

ett totalitärt system, men inte genom 

laglöshet, hemliga polisens agerande 

och bristen på frihet. Konstaterande att 

det han minns bäst från Kommunistpolen 

är lukten av lågoktanig bensin och fuktig 

smuts räcker som vetenskaplig analys av 

levnadsstandarden för en medborgare i 

Folkrepubliken Polen. Han beskriver ingående 

det fysiska hos personerna han 

samtalar med. Till Jaruzelskis mörka glasögon 

lägger han till fl äckar på händerna, 

som han associerar med blodet på Macbeths 

händer, eller mjällen som väcker 

lika stor avsmak som hans opportunism. 

Med Walentynowicz är det tvärtom. Be- 

röringen av hennes hand övertygar Kadhammar 

om inre värme, godhet, uppriktighet 

och anspråkslöshet. 

Andra personer visar sig bara sporadiskt. 

Kadhammar medger att Wałęsa har fått stå 

symbol för omvälvningarna och kommunismens 

fall och det kan ingenting ändra 

på. Han tar upp anklagelserna mot Wałęsa 

om samarbete med säkerhetstjänsten, 

men gör det genom att taktiskt sammanfatta 

att Solidaritets förre ledare kanske 

döljer en mörk hemlighet som aldrig kommer 

att bli uppklarad. Han tar inte ställning 

för någon av version av händelserna, även 

om Wałęsa i Kadhammars beskrivning inte 

väcker sympati, han är högdragen och otålig. 

Mötena med chefen för säkerhetstjänsten, 

Czesław Kiszczak, kommunistipartiets 

sista förstesekreterare Mieczysław Rakowski 

och propaganda specialisten Jerzy Urban 

är tänkta att utgöra nyckeln till förståelse 

av den kommunistiska eliten. Dessa äldre 

herrar är som ledare för en kommuniststat 

trots det politiska nederlaget nöjda, ja rent 

av stolta över att landet inte hamnade 

i kaos, och att de själva samarbetade med 

oppositionen för att införa demokratiska 

mekanismer. Men de människor som initierade 

förändringarna och tvingade fram 

dem – Walentynowicz och varvsarbetarna 

– inte har dragit någon ekonomisk nytta av 

omvälvningen. Varvsindustrin gick omkull, 

och fru Anna bor sedan ett tiotal år i samma 

lilla lägenhet i Gdansk. 

Kort sagt har vi fått ett intressant men 

journalistiskt bidrag till historieskrivningen 

om Kommunistpolen och de demokratiska 

omvälvningarna efter 1989. ❖ 


Peter Kadhammar, Fru Anna och generalen, 

Albert Bonniers förlag, Stockholm 

2009, s. 239. 

35

3 

Nanas krönika 

Nanafelieton 

Nigdy nie robiłam aborcji. Nie było o tym mowy, jako że 

nigdy nie byłam w ciąży. Natomiast zastanawiałam się 

całkiem poważnie, co bym zrobiła gdybym zaszła w ciążę: 

czy dokonałabym aborcji? Nie mam żadnej odpowiedzi na to 

pytanie. Trudno jest wmyśleć się w taką sytuację, trudno jest 

wyobrazić sobie, jak to jest być w ciąży i co się wtedy czuje. 

Nie jestem w żaden sposób wyjątkowa, myślę, że większość 

moich rówieśników zastanawiała się, jak by postąpili/ły, gdyby 

zaszły w ciążę lub spowodowali czyjąś ciążę. Jeśli nawet 

dyskusje w kręgu moich przyjaciół z czasem coraz częściej 

dotyczą, jak, jeśli nie ma się partnera/ki, znaleźć go/ją, żeby 

mieć z nim/nią dziecko i jakie jest alternatywne wyjście 

z niechcianej bezdzietności. Ci, którzy mają partnera i chcą 

mieć dziecko dyskutują, co zrobić, by zajść w ciążę jak najszybciej. 

Moi homoseksualni przyjaciele dyskutują, z kim 

można by mieć dziecko i jak, praktycznie, można do tego doprowadzić. 

Z powrotem do rzeczy. Nie chcę powiedzieć, że to nie 

jest nic takiego wielkiego dokonać aborcji w Szwecji, bo tak 

nie jest, poświadczają to wszystkie, które usunięcia ciąży dokonały. 

Usunąć, coś, co mogło być żywym człowiekiem nie 

odbywa się bez zaangażowania emocji, jednak z pewnością 

dokonać aborcji w Szwecji nie jest tak samo wielką rzeczą jak 

w wielu innych krajach, na przykład w Polsce. 

Najpowszechniej występujące w Szwecji nastawienie do 

aborcji jest, że każdy decyduje o swoim własnym ciele i o swojej 

ewentualnej ciąży. 

Szwecja jest jedynym krajem w Europie z prawem do aborcji 

na życzenie do 18 tygodnia, ale Socialstyrelsen może, w szczególnych 

wypadkach, pozwolić na abort nawet do 22 tygodnia. 

W ubiegłym roku, 2008, Szwedki dokonały 38 tys. aborcji, co 

jest liczbą większą niż kiedykolwiek. Wypada 21,3 aborcji na 

1000 kobiet. Chociaż statystyka może być trochę myląca. Od 

1 stycznia 2008 roku w Szwecji można wykonywać aborcję 

również kobietom, które nie mieszkają w Szwecji; z raportu 

Socialstyrelsen o liczbie wykonanych aborcji nie wynika, jaki 

odsetek cudzoziemek zawiera statystyka. 

To się nazywa „turystyka aborcyjna” – kobiety jadą za granicę, 

aby usunąć ciążę. To, że Szwecja zezwoliła na „turystykę 

aborcyjną” było decyzją polityczną, za którą głosowali wszyscy 

przywódcy partyjni w szwedzkim parlamencie. Wszystkie 

partie, poza chrześcijańskimi demokratami, były przy tym 

jednomyślne. Argumentem za wprowadzeniem „turystyki aborcyjnej” 

była m. in. chęć zapobieżenia nielegalnym aborcjom 

w Polsce i danie Polkom możliwości legalnych i bezpiecznych 

Szwecja, Polska i ustawy aborcyjne 

Jag har aldrig gjort abort. Det har aldrig kommit på tal då 

jag aldrig har varit gravid. Däremot har jag funderat en 

hel del på vad jag skulle göra om jag blev gravid: skulle 

jag göra abort då? Jag har inget svar på den frågan. Det är 

svårt att tänka sig in i situationen, det är svårt att föreställa 

sig känslan av att vara gravid och ännu föreställa sig hur jag 

skulle känna inför det. 

Jag är inte på något sätt unik, jag tror att de flesta av mina 

jämngamla vänner har funderat över hur de skulle reagera och 

göra om de skulle bli gravida eller ha gjort någon annan gravid. 

Även om diskussionerna bland mina vänner med åren allt 

oftare har börjat handla om hur man om man inte har partner 

ska göra för att hitta en partner att skaffa barn med och vilka 

alternativa vägar som skulle kunna vara en väg ut ur ofrivillig 

barnlöshet. De som har partner och vill ha barn diskuterar 

hur de ska göra för att få till en graviditet på kortast tid. Mina 

homosexuella vänner diskuterar hur det rent praktiskt ska gå 

till, hur och med vem de ska skaffa barn. 

Åter till ämnet. Jag skulle inte vilja säga att det inte är en 

stor grej att göra abort i Sverige, för det tror jag att det är, det 

vittnar alla jag känner som har gjort abort om. Att ta bort 

något som skulle ha kunnat bli en levande människa är inget 

man gör utan att bli känslomässigt berörd, däremot är det uppenbarligen 

inte en lika stor sak att göra abort i Sverige som 

det är i många andra länder, till exempel i Polen. Den vanligaste 

svenska hållningen till abort är att var och en bestämmer 

över sin egen kropp och över sin egen eventuella graviditet. 

Sverige är det enda landet i Europa med fri abort fram till 

vecka 18, men ända fram till och med vecka 22 kan Socialstyrelsen 

tillåta abort i särskilda fall. Förra året, 2008, gjorde 

svenskarna över 38 000 aborter, vilket är mer än någonsin. 

Det blir 21,3 aborter per 1000 kvinnor. Fast statistiken är något 

missvisande. Sedan den första januari 2008 är det nämligen 

tillåtet för även kvinnor som inte bor i Sverige att göra 

abort här, och exakt hur många procent av statistiken de utländska 

kvinnorna framgår inte av Socialstyrelsens rapport 

om antalet genomförda aborter. 

Det kallas för ”abortturism”, fenomenet att kvinnor reser 

utomlands för att göra abort. Att Sverige började tillåta 

abortturism var ett politiskt beslut som alla partiledare som 

sitter i den svenska Riksdagen röstade för. Alla partier utom 

Kristdemokraterna var dessutom eniga inom sina partier. Ett 

argument för att införa abortturism var bland annat att förhindra 

illegala aborter i Polen och ge polska kvinnor en möjlighet 

till lagliga och säkra aborter. Ja, för det är en av de saker

Sverige, Polen och våra abortlagar 

som svenskarna ofta förknippar Polen med – den hårda polska 

abortlagstiftningen. 

Annat var det på 60-talet, innan det var fri abort i Sverige 

åkte svenska kvinnor till Polen för att göra abort. Det stora 

antalet abortresor till Polen anges ofta vara en av orsakerna 

till debatten om fri abort som sedan kom att leda till att Sverige 

införde en lag om fri abort 1974. Många tror och hoppas 

att den nya lagen som tillåter utländska medborgare att göra 

abort i Sverige ska ha samma inverkan på den polska lagstiftningen 

som den polska abortlagen på 60-talet påverkade den 

svenska lagstiftningen. 

Agnieszka Graff, polsk författare och feminist som har 

skrivit mycket om den polska abortfrågan, tror dock inte det. 

Hon menar att det är allt för dyrt för polska kvinnor att åka 

till Sverige för att göra abort och att abortfrågan fortfarande 

är så kontroversiell och skambelagd att tala om i Polen att hon 

har svårt att se en diskussion där många polacker offentligt 

talar för fri abort. Dessutom menar Agnieszka Graff att Polen, 

trots sin hårda abortlagstiftning, har en välorganiserad 

abortverksamhet. Eftersom det var tillåtet med fri abort i 

Polen fram till 1993 finns det gott om kompetenta läkare, varav 

många numera verkar under jorden. Enligt Federationen 

för kvinnor och familjeplanering i Polen genomförs mellan 

80 000 och 200 000 illegala aborter varje år. 

Men bara för att aborten är fri i Sverige betyder det inte 

att alla tycker att den borde vara det. Intresseorganisationen 

”Ja till livet” har över 18 000 medlemmar och driver en aktiv 

kampanj om att förbjuda aborter. Organisationens mål är ett 

samhälle där aborter varken behövs eller efterfrågas. Organisationen 

anses av många som mycket konservativ och så 

sent som härom veckan läste jag en insändare i en av de stora 

morgontidningarna där en insändarskribent efterfrågade en 

mer öppen abortdebatt. Vad insändarskribenten menade var 

att det i Sverige inte är accepterat att vara emot abort. Jag tror 

hon har rätt. Jag tror att fler svenskar än vad som säger det är 

för en hårdare abortlagstiftning i Sverige, på samma sätt som 

jag tror att fler polacker än vad som säger det är för en mer 

liberal abortlagstiftningen i Polen. ❋ 

Nana Håkansson, frilansjournalist 

zabiegów. Tak, jedną z rzeczy, która Szwedom często kojarzy 

się z Polską jest restrykcyjna ustawa aborcyjna. 

Inaczej było w latach 60-tych. Zanim w Szwecji nastała 

wolna aborcja, Szwedki jeździły do Polski, by usunąć ciążę. 

Dużą liczbę aborcyjnych podróży podaje się często jako jeden 

z powodów rozpoczęcia debaty o dozwolonej aborcji, która 

później, w 1974 r., doprowadziła do uchwalenia przez Szwecję 

ustawy o aborcji na życzenie. Wielu wierzy i ma nadzieję, że 

nowe prawo zezwalające obcym obywatelom na przeprowadzenie 

aborcji w Szwecji będzie miało taki sam wpływ na polskie 

prawodawstwo tak jak polskie prawo aborcyjne w latach 

60-tych wpłynęło na szwedzkie prawodawstwo. 

Agnieszka Graff, polska pisarka i feministka, która wiele 

pisała o problemie aborcji w Polsce, jednak w to nie wierzy. 

Uważa ona, że podróż do Szwecji dla zrobienia aborcji 

jest dla Polek za droga a sam problem aborcji jest w Polsce 

w dalszym ciągu tak kontrowersyjny i obłożony tabu, że nie 

wyobraża sobie ona dyskusji, w której ludzie wypowiadaliby 

się masowo za aborcją na życzenie. Ponadto Agnieszka Graff 

uważa, że, mimo ostrego prawa antyaborcyjnego, w Polsce 

działa dobrze zorganizowany podziemny przemysł aborcyjny. 

Ponieważ aborcja była w Polsce dozwolona aż do roku 1993, 

jest wielu kompetentnych lekarzy, z których wielu w nim 

pracuje. Według Federacji d/s kobiet i planowania rodziny, 

przeprowadza się w Polsce od 80 tys. do 200 tys. nielegalnych 

aborcji każdego roku. 

To, że aborcja jest w Szwecji na życzenie, nie oznacza wcale, 

że wszyscy uważają, iż tak powinno być. Organizacja „Ja till 

livet” (Tak życiu) ma ponad 18 tys. członków i prowadzi 

energiczną kampanię na rzecz zakazu aborcji. Celem organizacji 

jest doprowadzenie do stanu, gdy aborcje nie są ani 

potrzebne, ani pożądane. Organizacja postrzegana jest przez 

wielu, jako bardzo konserwatywna i nie dalej niż parę tygodni 

temu czytałam artykuł w jednym z dużych dzienników, gdzie 

autor domagał się bardziej otwartej debaty w sprawie aborcji. 

Autor uważał mianawicie, że w Szwecji nie jest akceptowane 

być przeciwko aborcji. Uważam, że ma rację. Uważam, że 

więcej Szwedów niż to wynika z badań opinii jest za ostrzejszym 

prawodawstwem aborcyjnym w Szwecji, podobnie jak 

więcej Polaków niż tylko ci, co o tym mówią, jest, jak sądzę, 

za liberalniejszym prawem aborcyjnym w Polsce. ❋ 

Nana Håkansson 

dziennikarka frilanserka 

3


☛ cd. ze str.18 

lu – pokazano go na scenie znanego w 

całej Polsce prestiżowego Teatru Lalki i 

Aktora. Następnego ranka po spektaklu 

w hotelu pojawił się opolski poeta Harry 

Duda i wręczył Kantorowi niezwykły 

dar: napisany nocą wiersz Kantata 

na fotografie i skrzypce pęknięte. Ten 

wzruszający utwór, będący poetycką 

interpretacją spektaklu Leo Kantora, 

publikujemy w tym numerze. 

Opowieści Kantora nie tylko przegryzały 

się ze sobą, wymuszały dla siebie 

nowe literackie formy, ale i zaczęły 

zapładniać, inspirować innych twórców, 

wrastać w delikatną tkankę polskiej 

kultury, której Leo Kantor jest już 

niezbywalnym elementem. 

Kantor stworzył w tej kulturze swoje 

własne rozpoznawalne pasmo. ❖ 

3 

☛ fort.från sid. 18 

Dock- och skådespelarteatern. Harry 

Duda, en poet från Opole, anmälde sig 

på hotellet morgonen därpå och överlämnade 

till Kantor en ovanlig gåva: en 

dikt som han hade skrivit under natten 

– En kantat för fotografier och sprucken 

violin. Detta gripande verk, en poetisk 

tolkning av Leo Kantors föreställning, 

publiceras i detta nummer. 

Kantors berättelser har inte bara brottats 

med varandra, kämpat sig fram 

till nya litterära former, utan även har 

börjat befrukta, inspirera andra skapare, 

växa in i den polska kulturens delikata 

vävnad av vilken Leo Kantor utgör en 

oundgänglig beståndsdel. 

Kantor har i denna kultur skapat ett 

eget igenkännligt stråk. ❖ 

Suecia Polonia do słuchania 

Suecii Polonii można też słuchać. Z płyty CD 

Na jednej płycie znajdują się obie wersje językowe – polska i szwedzka. 

W języku polskim nie mamy na dźwiękowe czasopismo dobrego słowa. Książkę nagraną na kasetę 

czy płytę księgarnie internetowe nazywają audiobook. Niezupełnie po polsku. A czasopismo? 

Audioczasopismo? Słuchomagazyn? A może: czasopismo do słuchu? Chyba brzmi jednak zbyt 

dwuznacznie. 

Zostańmy więc na razie przy Suecia Polonia do słuchania. 

Suecię Polonię do słuchania można zamówić e-mailem: info@sueciapolonia.se 

albo pocztą: SUECIA POLONIA, Himlabacken 8, 179 78 Solna 

Płytę cd wysyłamy pocztą pod podanym adresem. 

Koszt wynosi 100 kr rocznie (4 numery). 

Suecia Polonia som taltidning 

Nu finns det Suecia Polonia i form av en inläst taltidning. 

En cd-skiva innehåller två språkversionerna: svenska och polska. 

Suecia Polonia taltidnig kan beställas via e-mail: info@sueciapolonia.se 

eller post: SUECIA POLONIA, Himlabacken 8, 179 78 Solna 

Taltidningen skickas hem till angiven adress. Kostnaden är 100 kr per år (dvs. för 4 nummer). 

Suecia Polonia 

nr 4(30)/2009 

”Suecia Polonia” utges av Föreningen Forum 

Suecia-Polonia/„Suecia Polonia” jest pismem 

wydawanym przez Stowarzyszenie Forum 

Suecia-Polonia 

Ansvarig utgivare/ Wydawca odpowiedzialny: 

Zbigniew Bidakowski 

Redaktör/Redaktor: 

Zbigniew Bidakowski 

Översättningar/Tłumaczenia: Jarema 

Bielawski, Jurek Hirschberg, Lisa Mendoza 

Åsberg 

Grafisk form/Opracowanie graficzne: 

Anna Bidakowska. 

Foto: P. Batorowicz, britannica.com, Stefan 

Markiewicz, John Phillips, osu.pl, K.Płociński 

hemarkiv, Skoklosters slott, wikipedia.com 

Adress/Adres:”Suecia Polonia”, 

Himlabacken 8, 170 78 Solna 

Tel/fax:+46-(0)8-85 72 62, 

+46-(0)704 868 225 

e-mail: 

info@sueciapolonia.se 

Alla inbetalningar till Postgiro/ 

Wszystkie wpłaty na Postgiro: 

194 626-8 

Föreningen Forum Suecia-Polonia 

Redaktionen tar inget ansvar för innehåll 

i annonser, återsänder inte obeställd 

materiall och har inga möjligheter att svara 

på alla insända brev. Vi förbehåller oss 

rätter att förkorta och redigera texter samt 

ändra rubriker/ Redakcja nie odpowiada 

za treść ogłoszeń, nie zwraca materiałów 

nie zamówionych i nie ma możliwości 

odpowiadania na wszystkie nadsyłane listy. 

Zastrzegamy sobie prawo skracania i adiustacji 

tekstów oraz zmiany ich tytułów. 

ISSN 1651-0658 

◆ 

REDAKTIONSRÅDET/RADA REDAKcyjNA: 

ORDföRANDE/PRzEwODNIczący: 

LEO KANTOR, PUbLIcIST, ORdföRANdE 

I INTERNATIONELLT KULTURfORUM I 

SVERIGE/ PUbLIcySTA, PRZEWOdNIcZący 

MIędZyNAROdOWEGO fORUM KULTURy W 

SZWEcJI 

LEDAmöTER/człONKOwIE: 

KJELL ALbIN AbRAHAMSON, PUbLIcIST OcH 

föRfATTARE, UTRIKESKORRESPONdENT 

föR SVERIGES RAdIO I WARSZAWA, WIEN 

OcH MOSKVA/PUbLIcySTA I PISARZ, 

KORESPONdENT SZWEdZKIEGO RAdIA 

W WARSZAWIE, WIEdNIU I MOSKWIE 

PIOTR cEGIELSKI, JOURNALIST OcH f.d 

dIREKTöR föR POLSKA INSTITUTET I 

STOcKHOLM/dZIENNIKARZ, były dyREKTOR 

INSTyTUTU POLSKIEGO W SZTOKHOLMIE 

KATARZyNA JANOWSKA, JOURNALIST 

VId VEcKOTIdNINGEN POLITyKA, 

PROGRAMLEdARE I POLSK TV/dZIENNIKARKA 

TyGOdNIKA „POLITyKA” I TVP 

ANNA M. PAcKALéN, PROfESSOR I POLSKA VId 

UPPSALA UNIVERSITET/ PROfESOR fILOLOGII 

POLSKIEJ UNIWERSyTETU W UPPSALI

From Stockholm to Warsaw 

3 times daily 

Enjoy a LOT of convenient 

connections to Eastern 

and Southern Europe via 

Warsaw. Experience 

a LOT of Polish hospitality 

onboard. But first of all 

check a LOT of the best 

prices offered on 

www.lot.com 

www.lot.com

Posttidning B 

Avsändare: Suecia Polonia 

Himlabacken 8, 170 78 Solna 

Anna Klimczak, Moje gniazdo jest moje, 2005 

2 0 0 7 - 2 0 0 8 A RT I S T S : 

J A C E K J A G I E L S K I 

K RY S T Y N A J A C H N I E W I C Z 

A N N A K L I M C Z A K 

K A M I L K U S K O W S K I 

W I E S ¸ AW ¸ U C Z A J 

RY S Z A R D ¸ U G O W S K I 

S ¸ AW O M I R M A R Z E C 

J O A N N A M I L E W I C Z 

PAW E ¸ M O S T O W S K I 

E L I Z A N A D U L S K A 

E D WA R D N A R K I E W I C Z 

E WA P E ¸ K A 

J A N RY L K E 

T O M A S Z S I K O R S K I 

J A N Â W I D Z I ¡ S K I 

D A R I U S Z S K WA R C A N 

I G N A C Y S K WA R C A N 

W ¸ O D Z I M I E R Z S Z Y M A ¡ S K I 

K R Z Y S Z T O F Z A R ¢ B S K I 

CURATORS: GRZEGORZ BORKOWSKI, EULALIA DOMANOWSKA, PRZEMYS¸ÑW KWIEK 

ANNA LEÂNIEWSKA, AGNIESZKA RAYZACHER, STEFAN SZYD¸OWSKI 

XX1 Gallery, Jana Paw∏a II 36 

00-141 Warsaw, Poland 

tel./fax +48 22 620 78 72 

xx1@mckis.waw.pl 

free.art.pl/xx1

Armbandsurens karriär i strid Bojowa kariera ... - Suecia Polonia

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?