NORNA-RAPPORTER 88 Binamn. Uppkomst, bildning, terminologi ...

156 Gudlaug Nedrelid
namnet Gnitaskǫr heng saman med såret han fekk, men kva betyr det eigentleg?
Finnur Jónson (1907 s. 195 f.) meiner det betyr ‘rokkehoved’. «Da G.
første gang mødte sine stalbrødre efter at være bleven såret, har vel han hans
hovud ‘rokket’ lidt, og derfor har de i spøg givet ham tilnavnet.» Lind (Bin. sp.
113) set det i samband med verbet gnetta. Han skriv at såret kan ha valda stivheit
i halsen, «som vid rörelser på huvudet medfört ett knastrande ljud». Lind
nemner ogso Evald Lidéns tolking. Lidén (1910 s. 20 f.) refererer Finnur Jónssons
tolking, nemner Karl Ryghs forklaring utan å sitera han, og avviser begge.
Lidén set namnet i samanheng med gnit (lusegg, dvs. ‘lusegghår el. -hovud’),
og forklarer det med at då såret grodde, fylgde det med slik kløe at det såg ut
som han var lusete. Og Ryghs (1871 s. 20) forklaring, for å ta den med det same,
er «Af skör i betydningen: sammenføjning; jfr.oldengelsk hnítan, støde,
stikke.» Þorleifur Hauksson (s. 48) seier tilnamnet har uviss betydning, men
han nemner Finnur Jónssons tolking, det kan vel tyda på at han finn den mest
tillitvekkjande.
I nynorsk finst adjektivet gniten ‘forsiktig, påholden, gjerrig’, og gnita- er
eit vanleg brukt føreledd, mest kjend i samansetningi gnitelus ‘gjerugknark’,
med synonymi gnitefot, gnitepose og gnitepung, som alle står i NO. Elles står
der gniteskap ‘gjerrigheit’ og ogso gnitesalt ‘salt ein må spara på’. Eg kan
leggja til ord som ikkje står i NO som gnitarederi ‘rederi med forsiktig forretningsførsel’
ogso brukt overført om landbasert næringsverksemd, og gnitaselskap
‘gjestebod der det blir spart på mat og kanskje særleg drykk’. Adjektivet
skal ha samanheng med gnida, gnika, og er belagt i heile landet (NO
4 sp. 515). Dersom me ser etterleddet i samband med nynorsk skòr, nemleg
hakk, skòre (jf. Nynorskordboka), so kunne det vera om såret, og seinare æret
på halsen. Dersom ikkje bonden hadde halde att på hogget, hadde stallaren
mist hovudet, jf. uttrykket å lusa på hoppkanten. Skihopparen held att, tek
ikkje i med tilstrekkeleg kraft, og resultatet blir eit lushopp. Korkje lushopp
eller lushoppar står i NO, sjølv om begge ordi er vanlege. Men under verbet
lusa står i alle fall «vera gjerug; spara (på noko), gjera noko utan full innsats,
sluntra unna (arbeid): han lusa på hoppet om skihoppar som ikkje tek i av full
kraft på hoppkanten» (NO 7 sp. 751). Det uttrykket er ogso inne i begge
handordbøkene (Nynorskordboka og Bokmålsordboka). Å lusa er mao å vera
gniten, ikkje dra til av full kraft. Ei nynorsk gnitaskor ville vore eit lushogg,
og det kunne saktens ha vore eit tilnamn som «Staldbrøderne i Spøg» hadde
gjeve, for å sitera Finnur Jónsson. Problemet med denne tolkingi er at det er
høgst usikkert kor gamal den noverande bruken av gniten er. Aasen har gniken
‘gnieraktig’ (1977 s. 231), men ikkje gniten. Ross (1971 s. 259) har gniten
‘smålig, nøyeregnende’, med belegg frå Sogn og Voss, og sameleis Torp
(1992 s. 173) «nisk. karrig, So Vo Shl».
Men det at eit ord ikkje er belagt før på 1800- eller 1900-talet treng ikkje å
bety det er nytt. Det har me eit godt døme på i nettopp Sverresoga. Der er ein
kar som blir kalla Jón Kútiza. Finnur Jónsson (s. 337) skriv «Betydn. uvis» før
han kjem med eit forslag, medan Lind (Bin. sp. 227) ikkje har forklaring på