NORNA-RAPPORTER 88 Binamn. Uppkomst, bildning, terminologi ...

Nokre personlege tilnamn i Sverresoga 151
som berre var nemnd ein einaste gong i ein tekst, ville me lett ha konkludert
med at dette var ein kar som hadde slege i hel ein sel.
Og sjølv når me har «Begleitsprosa» 10 kan det vera dunkelt nok. Me får
høyra om korleis Gudlaug Stallar (ogso kjend som Gudlaug Vale) vart so hardt
såra at motstandaren trudde han var daud, drog kledi av han og gjekk sin veg.
Men Gudlaug overlevde, og såret hans grodde. «Því kǫlluðu birkibeinar hann
síðan Guðlaug gnitaskǫr.» (ÞH s. 48.) Her har me fortalet 11 bak tilnamnet, men
det er likevel ikkje lettolka. Me finn fire ulike tolkingar hos Karl Rygh (1871
s. 20), Finnur Jónsson (1907 s. 195 f.), Evald Lidén (1910 s. 20 f.) og E. H. Lind
(Bin. sp. 113), og nedafor kjem endå eit framlegg.
Sjølv om mange av namni er vanskelege å tolka, kan me i alle fall slå fast at
det har vore (og er) mykje kreativitet i den folkelege namnedanningi. 12 Det er
ikkje lett å driva namnepsykologi 800 år på etterskot, men me lyt tora å tru at
mange av dei same årsakene til namngjeving var verksame då som no. Eit
namn har ikkje vore gjeve utan grunn. Men grunnane har vore mange og ulike,
og somme tider kryssande. Likevel kan me slå fast at tilnamn både i gamal og
ny tid fortel om utsjånad, karaktertrekk og hendingar (jf. Stemshaug 1984 s.
54). Dei kan vera rosande, som Eirikr Laukr (‘ættarprýði’, ÞH s. 75) og Ívarr
Horti (‘käck, rask’, Lind Bin. sp. 155). Vel so ofte er dei spottande og nedsetjande,
som Nikolás Skaufhali ‘reverumpe’, Sverres utnemne på biskop Nikolas
(Lind Bin. sp. 318). I noko mon har ogso spottenamni vore brukte av berarane
sjølve, jf. Svína-Peters tale til bymennene i Bergen: «Hér kømr at því sem mælt
er: oft it sama svín í akri» (ÞH s. 148). Truleg har krigarflokkane vore ein særleg
gunstig grobotn for slik namngjeving.
I borgerkrigenes tid har det eksistert til dels store flokker av profesjonelle krigere
fra forskjellige deler av landet, mannfolksamfunn av same typen som skipsmannskaper
i seinere tider. Nettopp i slike store flokker kan det oppstå behov for tilnavn
som karakteriserer personene bedre enn fornavn og eventuelt patronymikon
(Halvorsen 1975 s. 20).
Det verkar som mannskollektiv gjev særleg gunstig grobotn for oppkomsten
av slik namngjeving. Meldgaard (1987 s. 39 f.) skriv om tilnamn på skuleelevar
i blanda klassar, der gutane både har flest tilnamn, gjev flest tilnamn og brukar
dei mest.
Tilnamni kan utan tvil spela på fleire assosiasjonar samstundes (jf. Stemshaug
1984 s. 53 om «kobla opphav»). Oddmund Vestenfor (1991 s. 13 f.) nemner
Aura-Páll som eit døme. I Lind (Bin. sp. 9) blir førelekken tolka som topo-
10 Jf. Siegfried Beyschlag (1953 s. 113) om skaldedikt: «Es ist also die Feststellung zu treffen, daß für
ein volles und befriedigendes Verständnis der Skaldengedichte in späteren Generationen die Entwicklung
und zusätzliche Überlegung einer begleitenden, erläuternde Prosa unumgänglich war.»
11 Fortal (n.) [før'ta:l] er eit kort, munnleg tradert prosastykke, jf. «Kronikknotis, sagnnotis, oftest
av historisk karakter», og «Kronikat, beretning i jeg-form om en ikke-overnaturlig opplevelse»
(Grambo 1984 s. 87), norsk omsetjing av von Sydows (1948 s. 74, 78) termar Chroniknotizen og
Chronikat.
12 Slåande notidige døme finst i Stemshaug 1984 og Meldgaard 1987.