Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
түзіледі (қалыңдығы 0,1—0,2 мм). Осы сияқты жылу арқылы<br />
силицийлеу, алюминийлеу (алитирлеу), хромдау әдістері бар.<br />
Болаттардың кұрылымын өзгерту аркылы сапасын жақсарту<br />
әдістерін алғаш ұсынған атақты металлург Д. Қ. Чернов<br />
(1839— 1921) болды.<br />
Осы күні болатты таза күйде қолдану сиреп барады. Болаттың<br />
арнаулы, сапалы (легированная сталь) түрлері алынады, ол<br />
'үшін оған тиісті мөлшерде бір,' не бірнеше металл араластырады,<br />
ол жайында сол металдарды өткенде айтьицған болатын.<br />
§ 4. Т Е М І Р Ж Ә Н Е О Н Ы Қ Қ О С Ы Л Ы С Т А Р Ы<br />
Темірді таза түрде алу біраз қиын жүмыс, ол үшін онын, таза<br />
оксидін сутекпен тотықсыздандырады, немесе тұзын электролиздейді,<br />
содан кейін вакуумда кайта балкытады. Таза темір күмістей<br />
ақ, жалтыраған, таттанбайтын металл.<br />
Темірдің төрт аллотроптық түрі бар.<br />
а — Ғе, ол қалыпты жагдайда 770° С дейін түрақты түрі колем<br />
ішіне центрленген куб торлы, өзінің ферромагниттік қасиеті<br />
болады.<br />
ß — Ғе температура 770° С жоғары кѳтерілгенде а — Fe, ß —<br />
Fe ауады, кристалдық қүрылымы өзгермегенімен ферромагниттік<br />
касиеті жойылып, парамагнитті болады.<br />
у — Ғе, темірді ары карай кыздырганда 906° С полиморфтык<br />
өзгеріске ұшырайды, кристалы жак ішіне центрленген куб торына<br />
ауады, бүл у — Ғе, металл парамагнитті калпында кала<br />
береді. б — Ғе, темірді катты қыздырып 1401° С барғанда тағы<br />
бір полиморфтык өзгеріс болып, темірдің кристалдык торы келем<br />
ішінде центрленген куб түріне кайта айналады, ол 6 — Fe,<br />
сол түрінде балку температурасына дейін (1539° С) ѳзгермейді.<br />
Темір химиялык активтігі орташа металл. Құрғак жағдайда<br />
темір пассивтеніп тұрады, ылғалды ауада темір оңай тотығып,<br />
бетін тат каптайды. Темір кыздырса (әсіресе үсак түрде болса),<br />
бейметалдардьщ барлығымен дерлік реакцияласады. Нәтижесінде<br />
реакцияласу жағдайы мен бейметалдыц активтігіне карай,<br />
катты ерітінділер (С, Si, N, P, В, H), металл<br />
тәрізді (Fe3C, Fe3Si, Ғе3Р, Fe4N, Fe2N) нетұз тәрізді<br />
(ҒеГ2, ҒеО, FeS) косылыстар түзіледі.<br />
Темірді кыздырганда таттанып, оның оксидтері Ғе30 4(Ғе20 3-<br />
•ҒеО) түзіледі. Қызған темірді ұсталар сокканда, ұшып түсетін<br />
темір кагы да осы косылыс. Темір сұйык кышкылдарда оцай еріп,<br />
сутекті ығыстырып шығарады. Концентрленген күкірт кышкылы<br />
салкын күйде темірге эсер етпейді. Концентрленген азот кышкылы<br />
да темірге эсер етпейді (өткенде айтылған алюминий жэне<br />
хром сиякты «пассивтенеді»). Сілтілер темірге эсер етпейді.<br />
Темір, баска да d —’элементтер сиякты, онша актив емес<br />
бейметалдар мен металдык байланыс аркылы біріккен косылыстар,<br />
мысалы, кѳміртекпен карбид (Fe3C — цементит), катты<br />
ерітінділер (аустенит, феррит) эвтектикалык коспалар<br />
(темір кѳміртек, цементит пен аустенит, темір мен цементит т. б.)<br />
572
Change language