Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Темірді домнасыз алу соцғы кезде шыққан келешегі зор әдіс.<br />
Ол әдіс бойынша кұрамында темірі аз («кедей») кендерді де өцдейді,<br />
әрі кокс аз шығындалады. Мұнда шойын орнына кесеккесек<br />
болып темір шығады, оның қоспалары да аз болады. Ондай<br />
темірден болат жасау үшін шойынмен қосып балкытады (көміртек<br />
араластыру үшін).<br />
Болатты химиялык жэне термиялык жолмен<br />
ѳндеу. Болаттың физикалык, әсіресе механикалык, касиеттері<br />
оның ішкі кұрылымына байланысты. Болаттың кұрылымын<br />
жаксарту үшін оны термиялык еңдейді; термиялык өңдеудің<br />
маңызды әдісі болатты с у а р у және жасыту.<br />
Болатты суарғанда 760—900° дейін кыздырып, бірден суға<br />
малып суытады, мұның нәтижесінде болат катты және берік<br />
болады, бірак томырык, морт сынғыш келеді.<br />
Суарған болатты кайта кыздырып, біртіндеп суытсак, болат<br />
босап, жүмсап, жасиды.<br />
Термиялык өңдеу кезінде болат ішінде химиялык процестер<br />
жүреді. Суару процесіндегі болатын ѳзгеріс былай түсіндіріледі.<br />
Болат күрамындағы цементит жоғары температурада темірмен<br />
аустенит деп аталатын (балкыған ү — Ғе-дегі кеміртектіц<br />
ерітіндісі) қатты ерітінді түзеді, аустенит ѳте катты зат, әрі<br />
жоғары температурада ғана тұракты, бірақ кыздырған болатты<br />
суға малып, бірден суытканда аустенит айрылып үлгермей, суарған<br />
болат күрамында кала береді. Шын мәнісінде, болатты суарғанда<br />
күрамындағы аустенит ѳзгеріп, айтылған жағдайда өзінен<br />
гері қаттылығы артык мартенситке (а — Ғе ішіндегі көміртектің<br />
аса канык ерітіндісі) айналады. Ал, болатты жасытқанда —<br />
ол баяу суыған кезде, аустенит айрылып, кайтадан цементит<br />
пен феррит (а. — Fe ішіндегі С ерітіндісі) түзіледі, содан болат<br />
жұмсарады.<br />
Болаттан жасалған кейбір заттардыц сырты катты, іші жүмсак<br />
болуы керек кездер болады, мысалы автомашинаныц ось темірініц<br />
сырты кажалмайтын катты болумен бірге машинаны ойшұкырда<br />
соккан кезде, ось морт сынып кетпес үшін ішкі денесі<br />
жүмсак болу керек. Міне, осындайда металдыц сыртіузі бетініц<br />
химиялык күрамын ѳзгертетін бірнеше эдістер бар:<br />
Цементтеу — жүмсак болаттан жасалған заттыц сырткы<br />
бетіне кѳміртек сіціреді, ол үшін бүл затты кѳміртек (II) оксиді<br />
ішінде, не кѳмір толтырған ыдыста кыздырады. Сонда оныц сыртыныц<br />
0,5—2 мм кабаты катайып, берік болады.<br />
Азотта.у үшін болаттан жасалған затты аммиак ішінде<br />
500—600°-та 20 минут үстайды. Аммиактан ажырап шығатын<br />
атомдалған азот диффузия аркылы металдыц бетіне сіціп, сол<br />
арада нитридтер — Fe2N, Fe4N жэне AIN, CrN т. т. түзеді (нитридтер<br />
ѳте катты заттар).<br />
Циандау — болаттан жасалған заттыц сырткы бетін кѳміртек,<br />
әрі азотпен байыту. Ол үшін бүл затты натрий цианидініц<br />
баска тұздармен балкыған коспасына (NaCN + NaCl + Na2C 0 3)<br />
малады, сонда металдыц бетінде нитрид, карбидтердіц коспасы<br />
571
Change language