2 не

§ 2. А Л Ю М И Н И Й
Алюминий III периодтың элементі, мұның алдында осы периодтын
р — элементтері — Cl, S, Р, Si таныстык," енді мұнан
кейін 5 — элементтер Mg мен Na-Fa кѳшеміз. Осы бағытта айтылған
элементтердің валенттік электрондары кеміп, онымен қатар
бос тұрған валенттік орбитальдар саны өсе береді. Осының салдарынан
кос электронды байланыстыц беріктігі әлсіреп, орныкпаған
(локализацияланбаған) электрондар аркылы туатын байланыстар
ѳсіп, одан металдык байланыста тууға бейімділік күшейеді.
Міне, период ішімен р — элементтерден s элементтерге карай
жылжығанымызда валенттік электрондардьщ азаюынан, әуелі
молекулалык кристалдык торы бар бейметалдардан (Ar, Cl2,
Р4), атомдары тізбектелген (Soo) кабыршакты (Р2 0 0 ) каркас
түзген Зізоо), күрылымды бейметалдар аркылы, металл тэріздес
кристалдык күрылымға келеміз.
Осы кұрылым өзгерген бағытта, химиялык байланыстыц типі,
оған тәуелді жай заттардын касиеттері де өзгеріп отырғанын
көрдік, соған тағы мысал Ar, Cl, S — диэлектрик, кремний —
шала ѳткізгіш, ал Al, Mg, Na — металл (ѳткізгіш).
Алюминий бор сиякты р — элемент, сырткы валенттік электрондарыныц
саны бірдей болғандықтан үксастығы да көп, алайда
сырттан екінші кабат ѳзгеше, әсіресе алюминийде 3d— орбитальдардыц
бар болуы, оныц үстіне атомдардыц кұрамыныц
эр түрлі болуы олардыц касиеттерінде айырмашылык тудырады.
Алюминий бор сиякты тотығып, оц үш валенттік кѳрсетеді,
теріс валенттік білдіруі бордан да сирегірек.
Алюминий нағыз амфотерлі элемент. Алюминий косылыстарыныц
кѳпшілігінде sp3 — гибрид жэне sp3d2 — гибридтену күйінде
де жиі болады.
Алюминийдіц бордан айырмашылығы, оныц А1 — О — Al тізбегі
В —О —В сиякты су әрекетінен үзіліп кетпейді, сондыктан алюминийдіц
оттекті косылыстары түракты, табиғатта, да жиі кездеседі.
Жер кыртысында бар металдардыц ец кѳбі алюминий. Бүл
косылыс түрінде болады. Алюминий алуға жарайтын косылыстар
боксит А120 3-хН20, алунит K2S 0 4-xAl2(S04)3-yAl20 3-
•2Н2О, нефелин 4 Na20 -4 Al20 3 -9 Si0 2. Бұлардыц ішінде әзірше
алюминий алу үшін көбірек колданып келе жатканы боксит.
Біздіц елде алюминийлі кендер өте көп. Бокситке бай
жерлер Қазакстанда Торғай алкабында, Орал тауында, Башкұртстанда
бар, сонымен катар Хибинда апатитпен аралас нефелин
бар, Сібірде де алюминий кендері көп.
Алюминий кендері жер кыртысын түзуші атпа жыныстармен
Д е, шөгінді жыныстармен де байланысты.
Атпа жыныстар гранит — далалык шпат, слюда жэне кварц.
Далалық шпат пен слюда алюмосиликат
473