2 не

барлығы металдар, негізгі топтардан, біз әлі оқымаған, III, II, I
топтардыц да элементтерінің көпшілігі металдар екенін көреміз.
Бұл тарауда металдардын, жалпы сипаттамасына, табиғатта
таралуына, алу тәсілдері, физикалык жэне химиялык, қасиеттеріне
т. т. тоқталамыз.
§ 1. ТАБИҒАТТАҒЫ МЕТАЛДАР ЖЭНЕ ОЛАРДЫ АЛУДЫҢ
НЕГ13Г1 ТӘСІЛДЕРІ
Табиғатта металдар көбіне түрлі косылыстар түрінде кездеседі,
кейбіреулері бос, еш затпен қосылыспаған күйде болады.
Ондай жеке кездесетін түрін сап металл дейді, ол — платина, алтын,
күміс жэне мыс, калайы, сынап сиякты металдар. Сонғы үш
металл, кѳбіне косылыс түрінде болады.
Металдардын, жер кыртысында кездестін косылыстары, түрлі
минералдар түрінде болады.
Ішінде металдардын косылыстары бар минералдар мен тау
жыныстарын, кұрамындағы металды ѳнеркэсіптік жолмен шығарып
алу экономика жағынан тиімді болса, к е н (руда) деп атайды.
Демек кандайда болсын кен кұрамында керекті бѳлігімен
катар, керексіз күм, саз, әктас т. б. бос жыныс деп аталатын
бѳлімі болады. Мысалы, темір кендерінде таза темір 50—70%
болса, ондай кенді іске асыру экономика жағынан пайдалы дейді,
мыс кендерінде, таза мыс 1% болса да, ол бай кен болып саналады,
ал алтынға келеек, онда проценттің оннан, жүзден бѳліктері
бар жыныстардың өзі тиімді деп есептеледі.
Металдардын кені болып саналатын косылыстар кѳбіне оксидтер,
сульфидтер жэне түрлі тұздар (карбонат, галогенид, сульфат,
силикат, фосфат т. б.).
1. Оксид-кендердін, мысалдары — кызыл темір тас
(Ғе20 3), коныр темір тас (2Ғе20 3-ЗН20 ) , магнитті темір тас
(Ғе0-Ғе20 3); боксит (А120 3-2Н20 ) ; пиролюзит (Мп02); калайы
тас (Sn02) ; кызыл мыс кені (Cu20 ) , хромды темір тас [Fe(Cr02)2]
т. т.
2. Сульфид кендері, жер кыртысында біраз терен,-
дікте жатады, мысалы, колчедандар: мыс колчеданы
(CuFeS2); темір колчеданы (FeS2); жалтырлар: мыс жалтыры
(Cu2S); корғасын жалтыры (PbS); алдауыштар:
мырыштікі (ZnS), күмістікі (Ag2S), сыр (HgS) т. б. Сульфид кендерінін,
кѳпшілігінде бірнеше металл аралас болады, мысалы,
корғасын мен мырыш аралас, оның үстіне алтын, күміс т. б. коспасы
болады. Мұндай кѳп металды кенді поли металды кен
деп атайды.
3. Т ұ з к е н д е р і. Кей металдар, эсіресе, периодтык системаның
I, II негізгі топтарындағы металдар жэне сирек металдардын
біразы жаратылыста кѳбінесе тұздар турінде кездеседі.
Ол түздар теңіздердің, не ащы кѳлдердін, суында еріген күйде
жэне казба түз түрінде жер кабатында болады (бұлар да бұрынғы
теңіздердің қалдығы). Ол тұздардың да химиялык кұрамына
карай химиялык атымен катар минералдык аты бар. Айталык,