2 не
2 не 2 не
Фосфорлау қ ЫІц к ы л (Н4Р 20 6) дейтініміздің баска кышкылдарға караранда құрылымы өзгеше. Баска қышқылдарда фосфордың атомдары оттек аркылы Р — О — Р байланыскан, ал мұнда Р р байланысы бар. Кызыл фосфорды натрий гипохлоритімен тотықХЫрҒанда осы кышкылдың тұзы — натрий гипофосфаты түзілед; дйтзлык корғасын гипофосфатын H2S пен әрекеттесе фосфорлау ҚЬІІцкыл түзіледі; бұл 70°С балкитын кристалдык зат. Полифосфор қЬішкылдар жэне полифосф а тт а р. Ортофосфор кышкылын кыздырса, шамасы 350°С маңында, өткенде Жазылған процестерге кері, одан су молекулалары бөлініп шығып, метафосфор кышкылы түзіледі. Н 3Р 0 4->- ->-НР03 + Н 20. Бұл заттый полимер касиеті бар (НРОз)га. Осы ортофосфор қЫШ«ылынын түздарын, оның ішінде кышкыл тұздарын кыздырсак, полимер түздар — полифосфат- тар түзіледі: «NaH2P O i^ (N aP03)„ + rcH20, nN а (N Н4) Ңрд 4 -> (N а РО3) „ «Н20 -f «N Нз- Метафосфаттардың 0СЬІ қасиетіне сүйеніп түрлі полифосфаттарды алуға болады полифосфаттардың күрылымы 1950 ж. зерттелді. Өткенде Ро4~ ^ ионы дүрыс тетраэдр тәрізді екенді- гін айттык. Р 2От_ ионьінда екі тетраэдр төбесіндегі оттекті ортактастырып косылыскац, осы сиякты 3, 4... одан да көп тетраэдр косылыса алады, Бұл тетраэдр цикл не с а к и н а тэрізді болып косылысса, оларды бүрынғыдай метафосфат (циклофосфат) дейді, ал аЦ]ЫҚ тізбек неациклды болып біріксе, п о л и фосфат (тізбекті фосфат) дейді; соцғылардыц кұрамында су бар (NaP0 3)„-H2O) деп есептейді. Полифосфаттар су ерітінділерінде біртіндеп ғана мына бағытта гидролизденеді: триметафосфат трИОрТофосфат дифосфат ортофосфат. Қандай болмасын полифосФаттыц гидролизініц акырғы өнімі - ортофосфат. Натрийдіц дигидр0 ф0Сфатын (NaH 2P 0 4), онша жоғары емес температурада, ұзақ уакыт кыздырса, біріне-бірі ауысып түзілетін бірнеше полифосфаттар шығады. Аттары алғаш алған адамыныц есімімен аталады (*. У. z = (102— 106) : N a H 2PO 150° I ЫагНгРгО-------- -»-(ЫаРОз)л; л (NaP03)i/ ■< (NaPCb) z дифосфат М адре^ь Ту зЫ Курроль т. Грэм тұзы > 230° >500° >500° 300—600 NasPsCb-------------------- .-NaPOa I триметафосфат 61 о_640° балкыма § 9 - Ф О С Ф О Р Т Ы Ң А Й Т Қ Ы Ш Т А Р Ы Егінніц бітік ш ы руына минералдык тыцайткыштардыц мацызы зор екендігі казірДе ^ұрттың бәріне мәлім. Өсімдік өскенде жерден түрлі еріген заттарДЬІ (тұздарды) тамыр аркылы бойына 406
тартып қорек етеді, егінді жинағанда жерден алынған заттар бірге кетеді, мысалы мына өсімдіктердің әрбір тоннасы, өзімен мынадай мөлшерде фосфорды алып кетеді: картоп — 3 кг, жаздық бидай 10,5 кг, кара бидай — 11 кг. Жер жүзінде жыл сайын ондаған млн. т фосфорды (Р2О5 есебімен) егін өзімен жерден алып кетеді екен, сөйтіп топырақтың нәрі азайып құнарсызданады. Жаратылыстың өзінде мұның орнын толтыратын процестер жоққа жакын, сондықтан топыракта фосфор тапшылығы басталады. Соған қарсы әрекет ретінде, адам фосфордың түрлі тұздарын егістік жерге сеуіп, топырақты қайтадан күнарландырадьі; бір тонна фосфор тыцайтқышы (Р 2О5 есебімен) мактаныц түсімін гектарына 5— 6 г, кант қызылшасын 8 —9 т, картоп — 40—45 тарттырады. Тыңайткыш түрінде өсімдікке берілетін үш элементтің (фосфор, азот, калий) ішінде фосфордың орны ерекше, фосфор ѳсімдіктің дәніне жиналады, басқалары — сабағы, жапырағы, тамырына жиналады. Фосфор да азот сиякты протоплазманыц мацызды бѳлігін түзеді, тірі организм ѳсіп ѳнуіне қатынасатын түрлі органикалык заттардыц кұрамында болады, тіршілік процестеріне үлкен эсерететін — фермент, гармон, витаминдердіц кұрамына кіреді. Сондыктан фосфор тыцайтқыштары егінніц өнімін арттырумен кабат түсімніц сапасын жақсартады (кызылшаныц — кантын, картоптыц — крахмалын, мактаның — талшығыныц беріктігін арттырады). Фосфор ашылғаннан 150 жыл ѳткеннен кейін ғана (1830—1840 жылдарда), оның өсімдіктер тіршілігіндегі мацызы зор екендігі аныкталды. 1760 жылы кальций фосфаты — суйектің негізгі белімі екендігі анықталды. 1840 жылы Либих сүйекті күкірт кышкылымен әрекеттеп, ондағы кальций фосфатын өсімдікке сіцімді түрге айкалдырып, оны тыцайткыш ретінде пайдал а ну ды ұсынды: Ca3(P 0 4 b + 2 H2SO(= C a(H 2P 0 4 b + 2CaS04 Либихтың осы ұсынысы тыңайткыштар өнеркәсібінің алғаш қадамы болды. Фосфордың жаратылыста кѳп мөлшерде кездесетін косылыстары фосфорит пен апатит, екеуінде де фосфор кальций фосфаты Саз(Р0 4) 2 түрінде болады. Бүл тұз ерімейтін түз, демек бұл күйінде өсімдікке сіцімсіз, топырак күнарландыруға жарамайды; оны бұл максатка ұстау үшінэуелі кышкыл түздардыц біреуіне айналдыру керек. Міне, фофорлы тыцайткыштар жасайтын өнеркәсіптіц негізгі жұмысыи жалпы түрде айтканда — ол кальций фосфатын Саз(Р0 4) 2 кьшкыл түздыц біріне Са(Н 2Р 0 4) 2, СаНР0 4 айналдыру. Фосфорлы тыцайткыштардыц бастыларымен танысып ѳтейік. Суперфосфат жасау үшін әбден ұсаткан фосфоритка күкірт кышкылын кұйып, жаксылап араластырып, үздіксіз істейтін камераларға салады, онда мына реакция жүреді: Са3 (РО4) 2 + 2H2S 0 4= 2CaS04 -f Ca (H2P 0 4) 2 407
- Page 358 and 359: дарға айналады. Сал
- Page 360 and 361: су ерітіндісінде т
- Page 362 and 363: H 2S 2 сутек пероксид
- Page 364 and 365: касиеті бар, демек
- Page 366 and 367: * J s / II \ Н О о O H о / о 4
- Page 368 and 369: (бұл реакция галоге
- Page 370 and 371: о о ,1 О, „ н о ч ІІ /°\
- Page 372 and 373: 7. Дикүкірт қ ы ш қ ы
- Page 374 and 375: лады, яғни күкірт д
- Page 376 and 377: өте өсігг кетеді, с
- Page 378 and 379: қасиетінен әлдекай
- Page 380 and 381: азот келеді, бірақ
- Page 382 and 383: катализатор. Соның
- Page 384 and 385: болуынан су молеку
- Page 386 and 387: 1 және химиялық тұр
- Page 388 and 389: Қышқыл тотықтырғыш
- Page 390 and 391: да азот оксидтерін
- Page 392 and 393: м ен — 10° пен + 140° С
- Page 394 and 395: Азотты қышқылдың т
- Page 396 and 397: сүйығы» (орысша «ца
- Page 398 and 399: Ауа иіргізетін Нит
- Page 400 and 401: Тарихынан. XVII ғасыр
- Page 402 and 403: I Осы арада айта кет
- Page 404 and 405: Фосфордың үш оксид
- Page 406 and 407: Фосфордың кышкылда
- Page 410 and 411: Бірак бұл реакция ж
- Page 412 and 413: АзНз-суйытылган қы
- Page 414 and 415: SbCl3 + 3NaOH = !Sb(O Hh + 3NaCl Sb
- Page 416 and 417: Өткен негізгі топт
- Page 418 and 419: наль торынан тұрад
- Page 420 and 421: Заттың сыртқы беті
- Page 422 and 423: ды. Қазақстанда Қар
- Page 424 and 425: С у газы генератор
- Page 426 and 427: Кальций карбиді ац
- Page 428 and 429: басқа газдардын, иі
- Page 430 and 431: К0Н + С 0 2 = КНС0з КНСО
- Page 432 and 433: тастар, шлифтайтын
- Page 434 and 435: Кәдімгі к ұ м да ква
- Page 436 and 437: Кремний кышкылы өт
- Page 438 and 439: мен кремнеземнен ш
- Page 440 and 441: Цемент казіргі зам
- Page 442 and 443: GeCl2 + 2KOH = Ge(OH)2 + 2KCl Те
- Page 444 and 445: PbO + C = Pb + CO Пиромета
- Page 446 and 447: Аккумулятор жасау
- Page 448 and 449: барлығы металдар, н
- Page 450 and 451: бос жыныстан бѳліп
- Page 452 and 453: ұшкыштығына сай қо
- Page 454 and 455: жақсы өткізетін эл
- Page 456 and 457: өзгерту арқылы, тех
тартып қорек етеді, егінді жинағанда жерден алынған заттар<br />
бірге кетеді, мысалы мына өсімдіктердің әрбір тоннасы, өзімен<br />
мынадай мөлшерде фосфорды алып кетеді: картоп — 3 кг, жаздық<br />
бидай 10,5 кг, кара бидай — 11 кг. Жер жүзінде жыл сайын<br />
ондаған млн. т фосфорды (Р2О5 есебімен) егін өзімен жерден<br />
алып кетеді екен, сөйтіп топырақтың нәрі азайып құнарсызданады.<br />
Жаратылыстың өзінде мұның орнын толтыратын процестер<br />
жоққа жакын, сондықтан топыракта фосфор тапшылығы басталады.<br />
Соған қарсы әрекет ретінде, адам фосфордың түрлі тұздарын<br />
егістік жерге сеуіп, топырақты қайтадан күнарландырадьі;<br />
бір тонна фосфор тыцайтқышы (Р 2О5 есебімен) мактаныц<br />
түсімін гектарына 5— 6 г, кант қызылшасын 8 —9 т, картоп —<br />
40—45 тарттырады.<br />
Тыңайткыш түрінде өсімдікке берілетін үш элементтің (фосфор,<br />
азот, калий) ішінде фосфордың орны ерекше, фосфор ѳсімдіктің<br />
дәніне жиналады, басқалары — сабағы, жапырағы, тамырына<br />
жиналады.<br />
Фосфор да азот сиякты протоплазманыц мацызды бѳлігін<br />
түзеді, тірі организм ѳсіп ѳнуіне қатынасатын түрлі органикалык<br />
заттардыц кұрамында болады, тіршілік процестеріне үлкен эсерететін<br />
— фермент, гармон, витаминдердіц кұрамына кіреді.<br />
Сондыктан фосфор тыцайтқыштары егінніц өнімін арттырумен<br />
кабат түсімніц сапасын жақсартады (кызылшаныц — кантын,<br />
картоптыц — крахмалын, мактаның — талшығыныц беріктігін<br />
арттырады).<br />
Фосфор ашылғаннан 150 жыл ѳткеннен кейін ғана (1830—1840 жылдарда),<br />
оның өсімдіктер тіршілігіндегі мацызы зор екендігі аныкталды.<br />
1760 жылы кальций фосфаты — суйектің негізгі белімі екендігі анықталды.<br />
1840 жылы Либих сүйекті күкірт кышкылымен әрекеттеп, ондағы кальций<br />
фосфатын өсімдікке сіцімді түрге айкалдырып, оны тыцайткыш ретінде пайдал<br />
а ну ды ұсынды:<br />
Ca3(P 0 4 b + 2 H2SO(= C a(H 2P 0 4 b + 2CaS04<br />
Либихтың осы ұсынысы тыңайткыштар өнеркәсібінің алғаш қадамы<br />
болды.<br />
Фосфордың жаратылыста кѳп мөлшерде кездесетін косылыстары<br />
фосфорит пен апатит, екеуінде де фосфор кальций фосфаты<br />
Саз(Р0 4) 2 түрінде болады. Бүл тұз ерімейтін түз, демек бұл күйінде<br />
өсімдікке сіцімсіз, топырак күнарландыруға жарамайды;<br />
оны бұл максатка ұстау үшінэуелі кышкыл түздардыц біреуіне<br />
айналдыру керек. Міне, фофорлы тыцайткыштар жасайтын<br />
өнеркәсіптіц негізгі жұмысыи жалпы түрде айтканда — ол кальций<br />
фосфатын Саз(Р0 4) 2 кьшкыл түздыц біріне Са(Н 2Р 0 4) 2,<br />
СаНР0 4 айналдыру. Фосфорлы тыцайткыштардыц бастыларымен<br />
танысып ѳтейік.<br />
Суперфосфат жасау үшін әбден ұсаткан фосфоритка<br />
күкірт кышкылын кұйып, жаксылап араластырып, үздіксіз істейтін<br />
камераларға салады, онда мына реакция жүреді:<br />
Са3 (РО4) 2 + 2H2S 0 4= 2CaS04 -f Ca (H2P 0 4) 2<br />
407
Change language