2 не

т о л л е қарсы шығып, екеуі 8 жыл айтысып, акырында, ол кезде,
Пруст жеңді.
Бертолленін. пікірінше, химиялык косылыстын кұрамы, онын
түзілу жағдайына карай, әсіресе оның күрамына кіретін заттардың
алғаш алынған өзара салмак катынастарына карай ауыспалы
болуы мүмкің^
Біздің еліміздің атакты ғалымы Н. С. Курнаковтың зерттеулері
(1912— 1913 ж .) бойынша, екі окымыстының да пікірлері дұрыс.
Прустың заңына да бағынатын химиялык косылыстар бар,
бірақ олармен катар, Бертолле айткандай, лүзілу жағдайына
карай кұрамы ауыспалы косылыстар да бар.(Н . С. Қурнаков кұрамы
тұракты (формуласы валенттікке сәйкес, мысалы H 2Ö,
СН4, РСІз, H 2S) косылыстарды Дальтонның кұрметіне — дальтонидтер
деп, кұрамы ауыспалы (формуласы валенттікке үйлеспейтін)
косылыстарды — бертоллидтер деп атаған, мысалы,
сынап оксиді — дальтонид, темір сульфиді — бертоллид. Металдардың
өзара косылыстары интерметалдык косылыс
деп аталады (XIV тар ау). Н. С. Курнаков бертоллидтері осы;
косылыстардан көп тапкан (мысалы: CuZn, C uZ ne).
Ол кезде Прустың жеңуі атом-молекула теориясының өркендеуіне
үлкен эсер ет т і/
-Э-К в ивалент заны. Химиялык тәж ірибелерде таразыны
кең колдану, химиялык косылыстардың кұрамын білу, химиктердің
алдына бірнеше ж аңа мәселелер койды. Соның бірі
химиялык элементтер бірімен-бірі косылысканда кандай салмак
мөлшерлерінде косылысады деген мәселе болды. Ағылшын
•ғалымы Джон Дальтон 1803 жылдан бастап бірнеше жыл
осы мәселемен шұғылданып, акырында химияға эквивалент
(әуелгі аты «косылғыштык салмак») деген түсінік енгізді.
Эквивалент дейтініміз — химиялык элементтер бірімен-бірі
кандай салмак мөлшерлерінде косылысатындығын көрсететін
сан.
Әдетте сутек пен оттекті өлшеуіш ретінде пайдаланады, сутектің,
1,008 салмақ бөлігіне, оттектің 8 салмак бөлігі сәйкес
•келетіні белгілі, сондыктан:
Элементтің хим иялы к, эквивалент і дейт інім із р н ы ң 8 салмак,
б ө л ік оттекпен не 1,008 салмак, б ө л ік сутекпен к,осы лы са алатын
немесе қосы лы ст арда со л а р д ы ң о р н ы н баса алатын салмак, м ө л -
ш ері.
Кѳміртек диоксидін С 0 2 анализдегенде кәміртектің 12 салмак
бѳлігіне оттектің 32 салмақ бөлігі косылатыны аныкталған. М ұнда
оттектің 8 салмак бѳлігіне кеміртектің 3 салмак бѳлігі сәйкес,
олай болса көміртектің эквиваленті 3-ке тең. Бір элементтің
әрекеттесуге катысатын, шығатын өнімнің ретіне байланысты
бірнеше эквиваленті бола алады. Мысалы, көміртектің екінші
оттекті косылысы СО алсак, онда оттектің 8 салмак бѳлігіне
кеміртектің 6 салмак бѳлігі косылып тұрғанын кѳреміз. Демек,
бұл көміртек оксидіндегі көміртектің эквиваленті б-ға тең.
21