2 не

2 не 2 не

library.psu.kz
from library.psu.kz More from this publisher
13.01.2015 Views

к ү р д е л і қ о с ы л ы с т а р д ы ң қ а т а р ы н а ж а т қ ы з а д ы . Б ұ л т о п т ы ж а й қ о с ы л ы с т а р д а ғ ы а т о м д а р ғ а ұ қ с а т ы п қ а р а у ғ а ә р і б і р ғ а н а э л е к т р т е - р і с т і к м ә н і м е н с и п а т т а у ғ а б о л а д ы . К ү р д е л і к о с ы л ы с т а р д ы ц ө з д е р і н қ ұ р а м ы н д а ғ ы т о п т ы ц т а б и ғ а - т ы н а о р а й е к і г е б ө л е д і : ж а й т о п т ы ж э н е к о м п л е к с т і т о п т ы к о с ы ­ л ы с т а р . К о м п л е к с т і т о п т ы ң б а с т ы е р е к ш е л і г і — о н ы к ұ р а й т ы н б а с т ы о р т а л ы қ а т о м н ы ң к о о р д и н а ц и я с а н ы с о л э л е м е н т т і ц т о т ы ғ у д ә р е ж е с і н і ц а б с о л ю т м ә н і н е н ж о ғ а р ы б о л ы п к е л е д і . М ы с а л ы , N H ^ ж ә н е P O ! - т о п т а р ы н д а ғ ы о р т а л ы қ а т о м д а р д ы ц к о о р д и н а ­ ц и я с а н ы 4 ж э н е 8 о л а р д ы ц т о т ы ғ у д э р е ж е л е р і н і ц а б с о л ю т м ә н д е р і н е н ( 3 п е н 5 ) ү л к е н , с о н д ы к т а н к о м п л е к с т і т о п т а р ғ а ж а т а д ы . Ж а й т о п т а р д ы ц м ұ н д а й к а с и е т і б о л м а й д ы . Қ ұ р а м ы н д а ж а й т о б ы б а р к ү р д е л і к о с ы л ы с т а р д ы ц ө з і н ү ш к е б ө л і п к а р а у ғ а б о л а д ы : с у б к о м п л е к с т і к о с ы л ы с т а р , п е р к о с ы л ы с т а р , с у б к о с ы л ы с т а р . С у б к о м п л е к с т і к о с ы л ы с т а р д а э л е к т р о ц ы р а к э л е м е н т т і ц а т о м ы б а с к а э л е к т р т е р і с і р е к э л е м е н т т і ц а т о м д а р ы м е н ә р т ү р л і х и м и я л ы к б а й л а н ы с т ү з е д і , н е м е с е , к е р і с і н ш е , э л е к т р т е р і с э л е м е н т т і ц а т о м ы б а с к а э л е к т р о н э л е м е н т т і ц а т о м д а р ы м е н ә р т ү р л і б а й л а н ы с б е р е д і . О ғ а н м ы с а л р е т і н д е д и о к с о у р а н х л о р и д і н U O 2C I 2 а л а й ы к , м ұ н д а у р а н а т о м ы о т т е к а т о м ы м е н к о в а л е н т т і , а л х л о р м е н и о н д ы р а к б а й л а н ы с п е н б а й л а н ы с ы п т ұ р . Е г е р н а т р и й а м и д і н N a N H 2 к а р а - с а к , м ұ н д а а з о т а т о м ы н ы ц с у т е к п е н к о в а л е н т т і , а л н а т р и й а т о м ы ­ м е н и о н д ы б а й л а н ы с т ү з е т і н і н к ө р е м і з . Б ұ л е к і к о с ы л ы с т ы ц е к е у і н і н і ц қ ү р а м ы н д а д а о ц ж э н е т е р і с ж а й т о п т а р д ы ц б а р е к е н д і г і к ө р і н і п т ұ р . С о н д ы к т а н о л а р д ы т а б и ғ а т ы б о й ы н ш а ж о ғ а р ы д а к е л т і р і л г е н ж а й к о с ы л ы с т а р д ы ц к л а с с и ф и к а ц и я с ы б о й ы н ш а к а р а ғ а н д ұ р ы с , я ғ н и ж а й т ұ з д а р ғ а н е ж а р т ы л а й т ұ з - д а р ғ а ж а т к ы з у о р ы н д ы . С у б к о м п л е к с т е р д і ц к а т а р ы н д а а с а м а ц ы з д ы г и д р о к о с ы л ы с т а р б а р . С о л а р д ы ц б а с т ы с ы г и д р о к с и д т е р - н е г і з д е р м е н о т т е к т і к ы ш к ы л д а р . Н е г і з д е р д і ц қ ү р а м ы н д а ғ ы о т т е к а т о м ы с у т е к п е н к о в а л е н т т і б а й л а н ы с с а , а к т и в т і м е т а л д а р м е н и о н д ы б а й л а н ы с а д ы . Қ ы ш к ы л д а р д а , к е р і с і н ш е , о т т е к а т о м ы ж а н ы н д а ғ ы э л е к т р о ц ы р а к э л е м е н т т і ц а т о м ы м е н к о в а л е н т т і б а й л а ­ н ы с ы п , с у т е к п е н и о н д ы л а у б а й л а н ы с к а т ү с е д і . А м ф о т е р л і г и д - р о к с и д т е р д е е к і б а й л а н ы с т ы ц с и п а т ы у к с а с т а у к е л е т і н д і к т е н к а с и е т т е р і д е е к і ж а к т ы б о л ы п к е л е д і . П е р к о с ы л ы с т а р д ы к а з а к ш а а с к ы н к о с ы л ы с т а р д е п т е а т а й д ы . О л а р д ы ц қ ұ р а м ы н д а б і р і м е н - б і р і к о в а л е н т т і б а й л а н ы с к а н т о т ы қ - т ы р ғ ы ш э л е м е н т т е р д і ц а т о м д а р ы б о л а д ы . Е г е р о н д а й а т о м д а р б і р д е й б о л с а и з о м е р - к о с ы л ы с т а р ш ы ғ а д ы : — S — S — п е р с у л ь - ф и д т е р — О — О — п е р е к с и д т е р , а л к о в а л е н т т і б а й л а н ы с к а н а т о м д а р ә р т ү р л і б о л с а г е т е р о п е р к о с ы л ы с т а р т ү з і л е д і : — S — О — т и о о к с и д т е р , — N — О — н и т р о о к с и д т е р т . б . П е р к о с ы л ы с т а р - д ы ц і ш і н д е а с а м а ц ы з д ы л а р ы п е р о к с и д т е р б о л ы п е с е п т е л е д і . П е р о к с и д т е р д і ц к а т а р ы н а қ ұ р а м ы н д а O r т о б ы б а р с у п е р о к с и д - т е р ж э н е О - Г т о б ы б а р о з о н и д т е р д е ж а т а д ы . С у б к о с ы л ы с т а р д е п к ұ р а м ы н д а э л е к т р о ц э л е м е н т т е р д і ц а т о м ­ д а р ы ѳ з а р а б а й л а н ы с к а н т о п т а р ы б а р з а т т а р д ы а й т а д ы . О л а р д ы д а и з о - ж э н е г е т е р о с у б к о с ы л ы с т а р д е п б е л у г е б о л а д ы . Х и м и я д а 216

к е з д е с е т і н с у б к о с ы л ы с т а р д ы н , м а ң ы з д ы л а р ы : Ы 20 - а з о т ( I ) о к с и д і , H g 20 - c b i H a n ( I ) о к с и д і т . т . § 4. Х И М И Я Л Ы Қ Қ О С Ы Л Ы С Т А Р Д Ы Ң Н О М Е Н К Л А Т У Р А С Ы Қ а з і р г і х и м и я ә д е б и е т і н д е қ о л д а н ы л ы п к е л е ж а т к а н а т а у л а р ж ү й е с і ү н е м і ж а ң а л а н ы п , а з д а ғ а н ө з г е р і с к е д е ү ш ы р а п о т ы р а д ы . Ѳ т к е н у а қ ы т т а ш ы к к а н о к у л ы қ т а р д ы с а л ы с т ы р а к а р а с а б і р з а т ­ т ы н , б і р н е ш е т ү р л і а т ы н к е з д е с т і р у г е б о л а д ы . Х и м и я л ы к н о м е н - к л а т у р а н ы ж ү й е г е с а л у ү с т і м і з д е г і ғ а с ы р д ы ң е к і н ш і ж а р т ы с ы н а н б а с т а п к ы з у к о л ғ а а л ы н д ы . Б і з а й т к а л ы о т ы р ғ а н н о м е н к л а т у р а о с ы ж а ң а е р е ж е л е р г е с а й к е л е д і . Формула және заттың жалпы атауы. А н о р г а н и к а л ы к з а т т а р ­ д ы б е й н е л е у д і ң е ң к а р а п а й ы м ә р і т ү с і н і к т і ә д і с і о л а р д ы ң ф о р м у - л а с ы н а н ш ы ғ а д ы . Д ұ р ы с ж а з ы л ғ а н ф о р м у л а а т о м д а р а р а с ы н - д а ғ ы б а й л а н ы с т ы б а с к а д а м ә л і м е т т е р д і б е р е а л а д ы . Ж е к е м о л е к у л а л а р д а н т ұ р а т ы н з а т т а р д ы н ф о р м у л а с ы н о л а р ­ д ы н , н а ғ ы з м о л е к у л а л ы к м а с с а с ы н а с а й е т і п ж а з ғ а н д ұ р ы с , м ы с а л ы : Н 4 Р 20 6 ( Н 2 Р 0 3 о р н ы н а ) , S 2 C 1 2 ( S C I о р н ы н а ) . А л м о л е к у л а л ы к м а с с а с ы т е м п е р а т у р а ғ а с а й ѳ з г е р м е л і б о л ы п к е л е - т і н з а т т а р д ы н , е н , к а р а п а й ы м ф о р м у л а с ы н б е р г е н о р ы н д ы ; м ы с а ­ л ы , S 8 , Р 4, N 20 4 о р н ы н а S , Р , N O ” 2 ж а з у к е р е к . Ф о р м у л а д а ғ ы з а т т ы н , э л е к т р о б ѳ л е г і ( к а т и о н ы ) а л д ы м е н ж а з ы л а д ы : K C l , C a S 0 4, Е г е р к о с ы л ы с т а б і р н е ш е к а т и о н б о л с а , о л а р д ы б е л г і л і б і р р е т п е н ж а з ы п а т а й д ы . Е г е р м е т а л д а р б і р т о п - ш а д а о р н а л а с с а ф о р м у л а д а о л а р д ы ң т а ң б а л а р ы т ѳ м е н н е н ж о - ғ а р ы к а р а й , а л т о п ш а л а р д а б о л с а в а л е н т т і г і а ғ ы н а н к ѳ б і н е к а р а й ж а з ы л а д ы . Б и н а р л ы к о с ы л ы с т а р д ы н ф о р м у л а с ы н ж а з ғ а н д а , б ұ р ы н н а н к а л ы п т а с к а н д ә с т ү р г е с а й , а л ғ а ш қ ы о р ы н д ы т ѳ м е н д е г і к а т а р д а к е л т і р і л г е н э л е м е н т т е р д і н б ұ р ы н о р н а л а с к а н ы ж а з ы л а д ы : R n , X e , К г , В , S i , С , S b , A s , P , N , H , Т е , S e , S , A t , I , B r , C l , O , F . М ы с а л д а р : X e F 2 , N H 3 , H 2 S , S 2 C 1 2 , C 1 20 , O F 2 . Е г е р б і р о р т а л ы к а т о м ғ а е к і н е о д а н д а к ѳ п а т о м д а р т о б ы к е л і п ж а л ғ а с с а ф о р м у л а д а ғ ы а л ғ а ш к ы о р ы н ғ а о р т а л ы к а т о м ­ н ы н с и м в о л ы ә р і к а р а й ж о ғ а р ы д а г ы к а т а р д а г ы о р н ы н а р е т п е н а т о м д а р д ы ң н е о л а р д ы н т о п т а р ы н ы ң т а н б а л а р ы ж а з ы л а д ы : М ы с а л ы , Р В г С 1 2 , S b C l 2 F . А л а й д а , с у т е к т і к ы ш к ы л д а р д а с у т е к а т о м ы ф о р м у л а д а ғ ы а л ғ а ш к ы о р ы н ғ а ж а з ы л а т ы н ы к а з і р д е с а к - т а л ы п о т ы р . И н т е р м е т а л д ы к к о с ы л ы с т а р д ы н ф о р м у л а л а р ы н д а ғ ы э л е м е н т ­ т е р ж о ғ а р ы д а ғ ы д а й р е т п е н ж а з ы л а д ы . Б і р а к о л а р д ы н и о н д ы к с и п а т ы н т а н ы т у ү ш і н N a 3 B i 5 , н е ұ к с а с т а р ы н ѳ з а р а с а л ы с т ы р у қ а ж е т б о л ғ а н д а C u 5 Z n 8 , C u 5 C d 8 д е п е р е ж е н і б ұ з ы п т а ж а з а б е р е д і . Қ о с ы л ы с т а р д ы н , ж ү й е л і к а т а у л а р ы н д а о н ы к ү р а й т ы н а т о м - д а р д ы ң н е т о п т а р д ы ң а т ы , о л а р д ы н , с а н ы к е л т і р і л е д і . Ж о ғ а р ы д а а й т ы л ғ а н д а й к ә п т е г е н к ү р д е л і з а т т а р е к і б ө л і к т е н ( б и н а р л ы т и п ) т ұ р а д ы , н е о л а р д ы е к і б ѳ л і к т е н т ү р а т ы н д а й е т і п к а р а у ғ а б о л а д ы . С о н д а а л д ы м е н э л е к т р о н б ѳ л і г і ( к а т и о н ы ) а т а л а д ы . Б і р к о с ы л ы с т ы н е к і н е о д а н д а к ѳ п э л е к т р о н б ѳ л і г і б о л с а , о н д а 217

к е з д е с е т і н с у б к о с ы л ы с т а р д ы н , м а ң ы з д ы л а р ы : Ы 20 - а з о т ( I )<br />

о к с и д і , H g 20 - c b i H a n ( I ) о к с и д і т . т .<br />

§ 4. Х И М И Я Л Ы Қ Қ О С Ы Л Ы С Т А Р Д Ы Ң Н О М Е Н К Л А Т У Р А С Ы<br />

Қ а з і р г і х и м и я ә д е б и е т і н д е қ о л д а н ы л ы п к е л е ж а т к а н а т а у л а р<br />

ж ү й е с і ү н е м і ж а ң а л а н ы п , а з д а ғ а н ө з г е р і с к е д е ү ш ы р а п о т ы р а д ы .<br />

Ѳ т к е н у а қ ы т т а ш ы к к а н о к у л ы қ т а р д ы с а л ы с т ы р а к а р а с а б і р з а т ­<br />

т ы н , б і р н е ш е т ү р л і а т ы н к е з д е с т і р у г е б о л а д ы . Х и м и я л ы к н о м е н -<br />

к л а т у р а н ы ж ү й е г е с а л у ү с т і м і з д е г і ғ а с ы р д ы ң е к і н ш і ж а р т ы с ы н а н<br />

б а с т а п к ы з у к о л ғ а а л ы н д ы . Б і з а й т к а л ы о т ы р ғ а н н о м е н к л а т у р а<br />

о с ы ж а ң а е р е ж е л е р г е с а й к е л е д і .<br />

Формула және заттың жалпы атауы. А н о р г а н и к а л ы к з а т т а р ­<br />

д ы б е й н е л е у д і ң е ң к а р а п а й ы м ә р і т ү с і н і к т і ә д і с і о л а р д ы ң ф о р м у -<br />

л а с ы н а н ш ы ғ а д ы . Д ұ р ы с ж а з ы л ғ а н ф о р м у л а а т о м д а р а р а с ы н -<br />

д а ғ ы б а й л а н ы с т ы б а с к а д а м ә л і м е т т е р д і б е р е а л а д ы .<br />

Ж е к е м о л е к у л а л а р д а н т ұ р а т ы н з а т т а р д ы н ф о р м у л а с ы н о л а р ­<br />

д ы н , н а ғ ы з м о л е к у л а л ы к м а с с а с ы н а с а й е т і п ж а з ғ а н д ұ р ы с ,<br />

м ы с а л ы : Н 4 Р 20 6 ( Н 2 Р 0 3 о р н ы н а ) , S 2 C 1 2 ( S C I о р н ы н а ) . А л<br />

м о л е к у л а л ы к м а с с а с ы т е м п е р а т у р а ғ а с а й ѳ з г е р м е л і б о л ы п к е л е -<br />

т і н з а т т а р д ы н , е н , к а р а п а й ы м ф о р м у л а с ы н б е р г е н о р ы н д ы ; м ы с а ­<br />

л ы , S 8 , Р 4, N 20 4 о р н ы н а S , Р , N O ” 2 ж а з у к е р е к .<br />

Ф о р м у л а д а ғ ы з а т т ы н , э л е к т р о б ѳ л е г і ( к а т и о н ы ) а л д ы м е н<br />

ж а з ы л а д ы : K C l , C a S 0 4, Е г е р к о с ы л ы с т а б і р н е ш е к а т и о н б о л с а ,<br />

о л а р д ы б е л г і л і б і р р е т п е н ж а з ы п а т а й д ы . Е г е р м е т а л д а р б і р т о п -<br />

ш а д а о р н а л а с с а ф о р м у л а д а о л а р д ы ң т а ң б а л а р ы т ѳ м е н н е н ж о -<br />

ғ а р ы к а р а й , а л т о п ш а л а р д а б о л с а в а л е н т т і г і а ғ ы н а н к ѳ б і н е к а р а й<br />

ж а з ы л а д ы .<br />

Б и н а р л ы к о с ы л ы с т а р д ы н ф о р м у л а с ы н ж а з ғ а н д а , б ұ р ы н н а н<br />

к а л ы п т а с к а н д ә с т ү р г е с а й , а л ғ а ш қ ы о р ы н д ы т ѳ м е н д е г і к а т а р д а<br />

к е л т і р і л г е н э л е м е н т т е р д і н б ұ р ы н о р н а л а с к а н ы ж а з ы л а д ы :<br />

R n , X e , К г , В , S i , С , S b , A s , P , N , H , Т е , S e , S , A t , I , B r , C l , O , F .<br />

М ы с а л д а р : X e F 2 , N H 3 , H 2 S , S 2 C 1 2 , C 1 20 , O F 2 .<br />

Е г е р б і р о р т а л ы к а т о м ғ а е к і н е о д а н д а к ѳ п а т о м д а р т о б ы<br />

к е л і п ж а л ғ а с с а ф о р м у л а д а ғ ы а л ғ а ш к ы о р ы н ғ а о р т а л ы к а т о м ­<br />

н ы н с и м в о л ы ә р і к а р а й ж о ғ а р ы д а г ы к а т а р д а г ы о р н ы н а р е т п е н<br />

а т о м д а р д ы ң н е о л а р д ы н т о п т а р ы н ы ң т а н б а л а р ы ж а з ы л а д ы :<br />

М ы с а л ы , Р В г С 1 2 , S b C l 2 F . А л а й д а , с у т е к т і к ы ш к ы л д а р д а с у т е к<br />

а т о м ы ф о р м у л а д а ғ ы а л ғ а ш к ы о р ы н ғ а ж а з ы л а т ы н ы к а з і р д е с а к -<br />

т а л ы п о т ы р .<br />

И н т е р м е т а л д ы к к о с ы л ы с т а р д ы н ф о р м у л а л а р ы н д а ғ ы э л е м е н т ­<br />

т е р ж о ғ а р ы д а ғ ы д а й р е т п е н ж а з ы л а д ы . Б і р а к о л а р д ы н и о н д ы к<br />

с и п а т ы н т а н ы т у ү ш і н N a 3 B i 5 , н е ұ к с а с т а р ы н ѳ з а р а с а л ы с т ы р у<br />

қ а ж е т б о л ғ а н д а C u 5 Z n 8 , C u 5 C d 8 д е п е р е ж е н і б ұ з ы п т а ж а з а б е р е д і .<br />

Қ о с ы л ы с т а р д ы н , ж ү й е л і к а т а у л а р ы н д а о н ы к ү р а й т ы н а т о м -<br />

д а р д ы ң н е т о п т а р д ы ң а т ы , о л а р д ы н , с а н ы к е л т і р і л е д і . Ж о ғ а р ы д а<br />

а й т ы л ғ а н д а й к ә п т е г е н к ү р д е л і з а т т а р е к і б ө л і к т е н ( б и н а р л ы<br />

т и п ) т ұ р а д ы , н е о л а р д ы е к і б ѳ л і к т е н т ү р а т ы н д а й е т і п к а р а у ғ а<br />

б о л а д ы . С о н д а а л д ы м е н э л е к т р о н б ѳ л і г і ( к а т и о н ы ) а т а л а д ы .<br />

Б і р к о с ы л ы с т ы н е к і н е о д а н д а к ѳ п э л е к т р о н б ѳ л і г і б о л с а , о н д а<br />

217

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!