You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
нәтижесінде, Ломоносовтыц пікіріне ұксас пікірлер қайта туды,<br />
оларға эксперименттік дәлелдер де табылды.<br />
§ 2. ХИМИЯ НЫҢ АЛҒАШҚЫ ЗАҢДАРЫ<br />
М. В. Ломоносовтын жалпы ғылымға, онын ішінде химияға<br />
сіңірген еңбегі өте зор. Ол химияда, әсіресе химиялык тәжірибелерде,<br />
әрдайым «салмак пен мөлшерді» колдану каж ет екендігін<br />
баса көрсетті. Бұл уақытка дейінгі тәж ірибелерде таразыны<br />
сирек колданатын. XVIII ғасырдың екінші жартысынан бастап<br />
(әсіресе флогистон іздеуш ілер) химиялық тәж ірибеге алынған<br />
ж эне реакциядан шыккан заттарды ѳлшеп, тәж ірибелерде салмактық<br />
бакылау жасалатын болды. Бұл әдістін нәтижесі көп<br />
күттірген жок, бірнеше ж аңа заттар, бірнеше ж аңа заңдар ашылды.<br />
Мысалы: Джозеф Блек кѳміртек диоксидін (1752 ж .)<br />
Генри Кавендиш сутекті (1766 ж .) , Даниэль Резерфорд<br />
(1772 ж .) пен Карл Шееле (1773 ж .) азотты,<br />
Карл Шееле — оттекті (1772 ж .), Д ж о з е ф Пристли —<br />
оттекті екінші рет (1774 ж .), Карл Ш ееле — хлорды (1774 ж .)<br />
ашты.<br />
Заттар массасының сақталу заңы. М. В. ЛомоносовТ7Т5жыльГматерия<br />
сакталуыныц жалпы принциптерін былай<br />
тұжырымдады. «...Табиғатта болатын күллі өзгерістердің мәнісі<br />
мынада: бір денеден қанша кемісе, екіншісіне соншама косылады;<br />
бір жерден бірнеше материя азайса, баска ж ерде артады...<br />
/М . В. Ломоносов материя ретінде затты кабылдап, онын мѳлшеріне<br />
массасын (салмагын) алды. Қазіргі кѳзкарас бойынша, жалпы<br />
материяның сакталу занын химиялык процестерге арнасак, ол<br />
заттар массасының сакталу заны болып шығар еді.<br />
Реакцияға каты скан барлык заттарды ң, яғни<br />
реагенттердін м а с с а с ы реакция нэтижесінде<br />
шығатын-заттардыц, яғни ѳнімдердіц массалары<br />
на тец.<br />
Ломоносов ашкан бұл зац былай да окылады: хим иялы к,<br />
р е а к ц и я л а р ға қат ы насуш ы заттардыц м ассасы ѳвгерм ейді.<br />
1756 жылы Ломоносов аузы бітелген ыдыста металдарды<br />
кыздыру тэжірибесін жасады . Ыдысты тәж ірибеге дейін ж эне<br />
одан соц ѳлшеп, «металдыц салмагы ѳзгермейді» деген корытындыға<br />
келеді, сѳйтіп масса сакталу зацын эскперимент ж үзінде<br />
дэлелдеді.<br />
1774 жылы Л авуазье металдардың тотығуын зерттеп, массалар<br />
сакталу зацын тәж ірибе ж үзінде нығайта түсті. Мысалы мырыштыц<br />
оттекпен әрекеттесуін алсак:<br />
6,54 с. б .+ 1,6 с. б. = 8,14 с. б.<br />
мырыш оттек мырышоксиді<br />
реагенттер мен ѳнімніц массалары бірдей болатынын көреміз.<br />
XIX ғасырда М. В. Л омоносов ашкан заттар массаларыныц<br />
сакталу зацы тәж ірибе ж үзінде әлденеш е рет дәлелденіп, оныц<br />
ешбір кінәсі байкалмады.<br />
\ 19
Change language