Nº 11

documentado en boa parte da Europa central
e sureña pode ser así recoñecido como un
xogo autóctono europeo.
Das nosas pescudas etnográficas puidemos constatar
a ausencia total deste xogo no contexto
actual do mundo infantil na nosa zona de traballo
e unha serie de testemuñas breves e incompletas,
na maioría dos entrevistados.
Afortunadamente tamén recollemos algúns
modelos propios da zona, feitos por parentes ou
amigos dos nenos, pudendo así constatar con
aportes materiais, dúas ferramentas do xogo:
caño e richinó, con morfoloxías así mesmo particulares.
Tamén puidemos recoller o regulamento
completo da maneira de xogar a billarda na
vila de Cedeira, que por parecernos de interese,
ofrecemos a continuación íntegro:
En Cedeira chamabámoslle palán de billarda,
cando menos os que agora temos cincuenta
pero os vellos chamábanlle irio.
Á billarda xógase con dous paos diferenciados: o
palán e a billa. O palán é un cilindro de 50 cm.
de lonxitude, e 2 ou 3 de groso; a billa é un cilindro
de entre 15 e 20 cm. de longo e grosor
variable, que vai aguzado, coma un lapis, polos
dous extremos, que reciben o nome de bicas.
Á billarda podíamos xogar un contra un o por
equipos. O obxectivo do xogo era conseguir o
maior número de puntos previamente pactados.
Así diciamos que xogabamos a un chico
cando queríamos acabar aos cincuenta puntos,
e dicíamos a unha mota, cando xogabamos
a cen (polo daquela un chico era o nome da
moeda de cinco céntimos de peseta e unha
mota era a de dez céntimos). Para conseguirmos
eses puntos deberíamos de afastar a billa
da saída, tanto como puidesemos: a medida
dun palán era o valor dun punto.
A billarda xogábase por quendas. Mentres un
procuraba facer puntos e non ser eliminado, o
IDEA 2005
contrario esmerábase en impedirllo e en eliminalo,
para pasar así el a disposición de
xogador atacante.
O lugar de saída eran dúas pedras chamadas
cepas, que debían de levantar da carón unha
cuarta boa. Distanciábanse unha da outra o suficiente
para asentar nelas a lonxitude do palán.
O atacante púñase ao lado das cepas, co palán
nunha man e a billa na outra, presto para chimpala
o máis lonxe posible; e o defensor, rúa
adiante, enfronte, a una distancia prudencial e
axeitada, para mirar de cortar o avance da billa
ou mesmo pillala no aire.
A billa lanzabámola ao aire cunha mao e mentres
voaba dabámoslle as ansias co palán procurando
acertarlle no medio e medio, que non
é nada fácil, para que fora máis dereitiña e
chegara lonxe.
O que chimpaba a billa tiña que berrar no momento
mesmo de golpeala: ¡Palán de billarda.! Se
non se dicía, non valía o tiro. E de camiño tiña
que pousar o palán entre as cepas, pois se non
o facía así (ou caíalle ao poñelo) e o contrario
xa collera a billa podía achegarse correndo
mentres o palán non estivera montado nas
pedras. Se lle deras ben e a botabas lonxe por
riba das cabezas dos outros nenos berrabas
todo ledo: ¡A canealas! Pola banda de Cariño,
en cambio, dicían: !A caxilas!
Dende o mesmo lugar en que parara a billa, o
defensor facía, co brazo, un lanzamento por ver
de achegar o máis posible a billa ás cepas (ou
dar nelas e así gañar a quenda). A continuación
o atacante tiña tres oportunidades para seguir
alonxando a billa. Para iso batía coa punta do
palán en calquera das bicas da billa, para ver
de facela brincar no aire. E se tiña a habilidade
suficiente, rematala cun certeiro golpe, mentres
a billa voaba, para botala aínda máis lonxe. O
defensor andaba sempre ao redor, procurando
entorpecer a traxectoria ou pillala no aire.
Esgotados estes tres intentos procedíase a pedir
os puntos. O atacante calculaba, a ollo, o
número de paláns que habería entre a billa e as
cepas e dicía, por exemplo: -Pídoche vintecinco;
o outro xogador se entendía que andaba
pedindo de máis dicía: -Mídeas. E collendo o
palán e poñéndoo no chan sucesivamente,
contábamos o número exactos de puntos
(medidas de palán) que había. Operación que
non traía máis que leas e releas, se a liña non ía
todo o dereitiña que tería que ir. Se polo contrario
entendía que había bastantes máis das que
65