Descargue o libro - Consello da Cultura Galega

5. Onomástico etimolóxico da lingua galega
voces nun só país, mais en cada país as máis singulares e de
cousas que todos apalpen e toquen. Facendo isto en cada país
xuntaranse infindas voces, todas certas, fixas e útiles. Despois
será máis doado enxergar a súa etimoloxía e moito máis doado
coñecer as súas propiedades polos libros.
[…]
[5.11]
[TOPONIMIA GALEGA]
396
[...] En vista de todo o devandito, vexan os retóricos, oradores,
poetas, etc. que, ou se deben dedicar antes á Historia
Natural, ou dirán moitos desatinos con nume e intelixencia.
[397] Semellarán inconexos os estudios destas dúas facultades.
Pero eu farei que o sexan para que necesiten da Historia
Natural. Non falo da Xeografía en canto comprende o especulativo
e cosmográfico, nin o físico, pois todo iso é a mellor
porción da Historia Natural. Falo da Xeografía política e práctica
e do que dependeu do beneplácito do homes. E aínda
nisto, non falarei da Xeografía de toda España, mais unicamente
da Xeografía do Reino de Galicia e da orixe dos
nomes dos seus lugares.
En igualdade de terreo é máis abundante Galicia do que
Castela no número de nomes de lugares. As parroquias, freguesías
e poboacións de Castela teñen todos os seus veciños
xuntos e apiñados, moi achegados á igrexa, e as súas herdades
case a unha legua distante en arredor, sen vivir nelas
veciño ningún. Pola contra, en Galicia os veciños teñen as
súas casas espalladas polas herdades e ás veces cunha enorme
distancia da igrexa. Seis, oito ou dez veciños, e ás veces
só tres ou catro, que viven xunto á igrexa, compoñen un
lugar que se chama en galego o lugar da igrexa. A imitanza
disto, cada pelotón de casas ou veciños que están espallados
por todo o territorio compón un lugar con nome distinto. De
198
Martín Sarmiento
Martín Sarmiento 5. Onomástico etimolóxico da lingua galega
aquí resulta que en Castela unha aldea só ten un nome e un
lugar e que unha aldea de Galicia ten seis, dez, quince, dezaoito,
vinte e máis lugares con distintos nomes.
Esta distribución dos veciños é a que aumentou a poboación
e veciñanza en Galicia, o número dos lugares e o
maior cultivo das terras. Pasan de tres mil parroquias as que
hai en Galicia, e tendo en conta os seus lugariños non é
ponderación que en Galicia haxa pasados vinte mil lugariños
cos seus respectivos nomes. Se algún dixer que en Castela
hai tamén moitos nomes xeográficos dentro dunha parroquia,
contando o nome de lugares e sitios, aínda que non
teñan veciños; digo que tamén en Galicia hai, ademais dos
lugariños, infindos nomes de sitios e herdades. Con esta diferencia
para o exceso: que o sitio e herdade en Castela ocupa
moito terreo e en Galicia cada recanto ou palmo de terra ten
o seu peculiar nome.
[...]
398
Facendo un prudente cálculo, coido que haberá en todo
o Reino de Galicia cen mil nomes xeográficos separados, aínda
que non distintos, pois un só nome atribúese a infindos
lugares. Teño os nomes de todas as parroquias de Galicia. E
non contento con isto, procurei recoller nas miñas camiñadas
todos os dos lugariños de moitas parroquias e aldeas por
onde transitaba. E se estivese no Reino máis de vagar, recolleríaos
todos e non me sería difícil distribuílos en dez ou
doce clases sen gastar moito papel. [399] Isto debían ter feito,
con método e clareza, os que en Galicia se ocuparon en facer
inventarios das miserias galegas26 . E non sería malo que, obe-
26. Refírese ó célebre Catastro de Ensenada, primeira tentativa de censo
universal de poboación do Reino de España. Sarmiento deploraba que non
se aproveitase o inquérito para obter máis e mellores datos, previa peparación
dos enquisadores.
199