Descargue o libro - Consello da Cultura Galega

5. Onomástico etimolóxico da lingua galega
178
Martín Sarmiento
ningún. Os de mediana crianza poderán concorrer explicando
os significados usuais con algunha distinción. Os literatos
poderán recoller todos eses materiais, ou parte deles, e reservalos
para se se ofrece ocasión de que algúns curiosos se
dediquen ó estudio especulativo da lingua galega.
132
Ós avogados e ós mestres de latinidade en Galicia élles
indispensable este estudio. ¿Como o mestre de latinidade responderá
a un discípulo que bateu coa expresión de Verxilio
“Nec cytiso saturantur apes”, e lle pregunta qué significa cytiso?
Se consulta a Nebrixa, dirá: “Cytisus, cierta flor. Hierba a mi no
conocida”. Eu respondería ó galeguiño: ¿que preguntas se o
sabes xa? O y grego pronúnciase como u, e o u esvara a o, así
a voz cytiso pasou a cutiso, cotiso, e o t esvara a d (como
cadea, de catena). Logo veu parar a codiso e despois codeso.
¿Que galego ignora cál é o arbusto codeso e os seus derivados
Codesido, Codeseda, Codeseira, Codesoso, Codesal, etc.? Pois de
todo é raíz de pura latinidade cytisus, aínda que na súa primeira
orixe é grega, tomada da illa Cythnos, onde era abundante
ese arbusto. As abellas non se fartan de chuchar as flores do
codeso, e a iso alude Verxilio: “Nec cytiso saturantur apes” 16 .
[133] Zerda, sobre Verxilio, supón que coñecía o cytiso e que o
había nas veciñanzas de Madrid, pero non lle pon nome castelán
ningún17 . Eu asinto a que o hai nas ditas veciñanzas, pois
no Libro de Montería do rei don Afonso o último pon un lugar
sobre o Real Sitio do Pardo co nome Citoseda, que infaliblemente
vén de Cytosetum e corresponde ó galego Codesido e
Codeseda. O máis singular é que esa mesma voz codeso é pura
e antiga voz e usada en Castela. Úsaa e explícaa non menos
que o cronista Pedro López de Ayala, que viviu no século XIV,
16. ‘E as abellas non se fartan do codeso’.
17. “Verxilio cos comentos do P. Luis de la Zerda, e coas concordancias
de Erythraeo. Colonia, 1642 e 1647”.
Martín Sarmiento 5. Onomástico etimolóxico da lingua galega
e nun libro manuscrito que lin e trata de cetrería 18 . Os portugueses
traducen codeso por cítiso, pero eu acertei esa correspondencia
polas regras etimolóxicas.
134
¡Vaites! ¿E cantas preguntas semellantes poderán facer os
rapaces galegos, xa preguntando o latín das voces que saben,
xa preguntando qué voces das que saben nativas corresponden
ó latín con que baten? Acaso será máxima dalgúns que
ensinan o castigar os que falan algo de galego para non
vérense avergoñados coas preguntas. Esa tiránica máxima
devecería se os que van ser mestres fosen galegos e con
coñecemento da lingua, ou, caso que non o fosen, se lles
obrigase a que antes a estudiasen e entendesen con extensión.
Sendo eu moi neno ía coa finada da miña nai e señora,
que Deus teña na gloria, á igrexa de San Xoán de Deus, de
Pontevedra, a oír misa. Dicíaa un santo sacerdote que demoraba
unha hora na misa. Os meus tenros xeonllos non podían
aturar tanto tempo, e así, para enganalos, botaba os ollos
polas paredes a rexistralo todo. Á dereita do altar maior estaba
esta inscrición CHARITAS, e á esquerda estoutra HUMILITAS,
ambas con letras maiúsculas. Eu lía o ch de CHARITAS como
se le en charco e poñía o acento no i. Deste modo lía en alto
charítas e dicía á nai: “Mi madre ¿que quere decire charítas?”
A resposta era rifarme porque non atendía á misa. Atendía un
pouco e despois lía en alto a outra voz HUMILITAS, así: hu-milí-tas,
e volvía preguntarlle: “Mi madre, ¿que quere decire
humilítas?” E respondíame como antes19 .
18. O Libro de las aves de caza, escrito c. 1385 polo chanceler de Castela
Pedro López de Ayala (en boa parte trátase dunha traducción dunha obra do falcoeiro
do rei Fernando I de Portugal, Pero Menino), gozou dunha grande difusión
en forma manuscrita ata o século XVII, pero non se imprimiu ata 1869.
19. As palabras latinas charitas e humilitas (a primeira de orixe grega),
que significan ‘caridade’ e ‘humildade’, lense káritas e umílitas.
179