Descargue o libro - Consello da Cultura Galega

5. Onomástico etimolóxico da lingua galega
174
[5.6]
[UN EXEMPLO: ENTENA]
Martín Sarmiento
122
Non vai ser todo teoría, vaia un exemplar recente e práctico.
Onte, día de San Fernando deste ano de 58, concorreron
á miña cela algúns literatos que adoitan favorecerme. Non sei
por qué acaso se falou da voz entena, que en Pontevedra significa
‘panal de mel’. Souben, polo que dixeron os galegos
concorrentes, que esa mesma voz entena, e na mesma significación,
se usaba en Lugo e noutros bispados de Galicia. Preguntei
a un castelán se a voz entena era tamén castelá ou se
a tiña escoitado utilizar. Dixo que era totalmente nova para
el. Procurouse nos diccionarios casteláns e portugueses e non
se atopou tal voz. Buscouse nos diccionarios latinos e tampouco
se achou. Só na Amalthea onomastica se encontra así:
“Entenna, Insecta, Gloss.” Non sinala qué glosa é esa e cando
o Glossario de Du Cange unicamente copia a Amalthea é
sinal que ese Glossario ou glosa non é común.
123
Non se puido recorrer a un diccionario galego porque
non o hai. Así, aínda que saibamos o significado de entena,
non sabemos a calidade e orixe desa voz. Matinei despois
en pescudar esa voz entena a fundamentis e saín coa
miña, non en virtude de diccionarios, mais lendo os autores
que tratan das abellas. A verdadeira orixe da voz entena
atópase en Plinio, libro 11, capítulo 14 11 . Alí pon tres
xéneros de panais de mel. O primeiro é o da primavera, e
este chámase anthino: “vernum ex floribus constructo favo,
11. “Plinio. Historia naturalis (37 libros, con comentos de Jacob Dalecampio
e con variantes do Pintiano, Gelenio, etc.). 1631”, “Plinio. Historia
natural (da edición e con comentos do P. Harduino. Di en París, pero non é
senón Basilea, 1741”; “Plinio. Opera (en catro tomiños manuais)”, “Plinio, en
castelán, coa versión e notas de Geronymo de Huerta. Madrid, 1624”.
Martín Sarmiento 5. Onomástico etimolóxico da lingua galega
quod ideo vocatur anthinum” 12 . Engade que este mel non se
lles debe retirar ás abellas, pois ten que quedar para máis
abundante alimento que concorra a maior fecundidade e para
mantenza dos embrións, “ut largo alimento valida exeat soboles”
13 . [124] Velaquí descuberta a nobre e antiga orixe da voz
entena, e non menos que nunha voz pura grega que Plinio
adaptou á súa pura latinidade. A voz anthos en grego significa
‘flor’, e o adxectivo anthinos significa ‘cousa de flor’. De anthino
e anthina díxose cunha leve inflexión (como de asparagus,
espárrago) entina e entena, para significar o ‘panal de mel
antina ou entena’, isto é, o primeiro panal que fabrican as
abellas pola primavera, a distinción do outro panal que fabrican
polo estío, que por iso Plinio chama horaeum.
125
De aquí infírese que, aínda que a voz entena se aplique
en Galicia ó panal en común, o seu rigoroso e primitivo significado
é o de ‘panal de mel da primavera’. Ó modo que,
como dixen, a voz cordeiro non significa senón o agnus cordus,
isto é, o que naceu moi serodio, ó contrario do agnus (o
año en galego) que naceu na estación regular, que ese non é
cordeiro. Pola contra, a entena non é o panal do estío, mais o
temperán da primavera. Nisto non me opoño a que as voces
cordeiro e entena se usen como hoxe se usan. Úsense, pero
sáibase que ese uso é posterior ás súas primitivas significacións.
E sáibase de paso que as orixes das voces xamais se
acertarán se non se recorre á fonte e á primitiva significación
da voz.
126
Agora poderá facerse crítica daquela glossa que se cita na
Amalthea onomastica, na cal se di: entenna, insecta, sen
12. ‘Favo (ou panal) construído das flores na primavera, que polo mesmo
se chama anthinum’.
13. ‘Para que, coa abundancia de alimento, a descendencia saia sá’.
175