Descargue o libro - Consello da Cultura Galega

7. Elementos etimolóxicos
294
Martín Sarmiento
problema etimolóxico? V. g., pídese a etimoloxía da planta
axedrea 13 . Respondo: o A engádese, o X vén do S, polo teorema
cincuenta e cinco do libro primeiro, o D vén do T, e resulta
satureia, que significa a mesma axedrea e en galego
segorella. Nos teoremas faltan algúns e en moitos teoremas faltan
exemplos porque todo o escribín á carreira; co tempo
emendarase todo o dito. No entanto, abondan os teoremas e
os exemplos propostos para que o máis testán se faga cargo
destes Elementos etimolóxicos. [381] Dese modo entrarei
desembarazado a formar e escribir, se Deus quixer, a avultada
obra dun grande Onomástico latino, castelán e galego etimolóxico,
canto ás voces físico, filolóxico canto ás cousas de erudición
e da Historia Natural, e cronolóxico canto ás alteracións
sucesivas das voces e das cousas. Confeso que o título promete
moito, sobre ser algo runfleiro, pero os que saben que o
título do Vocabulario portugués do padre Bluteau ten cincuenta
e sete adxectivos esdrúxulos desde o A ata o Z de Zoolóxico,
non estrañarán o título do meu Onomástico.
382
Non poderá menos de suceder que con tan repetido
manexo e combinación das voces latinas, xa puras, xa da
Media Idade, non tope con moitas voces francesas e italianas
que fagan ó caso para comprobar a etimoloxía, xa galega, xa
castelá, dunha voz. Daquela, incidentalmente, debe advertirse
a harmonía correspondente. Os mesmos franceses e italianos
afirman que os galegos, por rústicos que sexan, son os que
con maior facilidade e prontitude entran na lingua francesa e
italiana. Que con tanta e máis entren na lingua portuguesa non
hai que admirar, pois entran en cousa súa, agás as voces bár-
13. Axedrea é voz castelá, a grafía con x é antiga; na actualidade escríbese
con j. Na actualidade, pénsase que a palabra castelán vén do latín satureia,
como defende Sarmiento, pero a través do árabe shatriya; a voz galega
provén directamente do latín, tal como indica o noso autor. Véxase J. Corominas
& J. A. Pascual, Diccionario crítico etimológico castellano e hispánico,
6 vols., Madrid, Gredos, 1980.
Martín Sarmiento 7. Elementos etimolóxicos
baras do Brasil, África e Oriente. [383] Non será moi difícil, e
será moi útil, que por modo de escolios ou de corolarios se
engadan debaixo algúns teoremas destes meus Elementos etimolóxicos
os máis principais teoremas das etimoloxías francesas
e das italianas. Todo poderá coadxuvar moitísimo para
entender de raíz non só a voz, pero tamén a cousa significada.
Dúas cousas entran nunha completa etimoloxía: a historia cronolóxica
da voz e as súas translacións metafóricas. E a historia
da cousa e das súas propiedades. Isto é o máis útil nas etimoloxías.
E xa se ve que con estes dous antecedentes poderá
correr a pena en calquera escrito.
384
Teño experiencia de escribir un ou dous pregos sobre
unha soa voz e paréceme que quedei curto. ¿E que sería se
escribise sobre unha cousa? Se esa cousa é un mixto da Historia
Natural, poderán escribirse dous tomos. Sobre o rinoceronte,
e en especial sobre o seu precioso corno, escribín
vintecinco pregos nos cales mesturo moitas etimoloxías curiosas
e reflexións que non lin en libro ningún. [385] O mesmo
digo doutros dezaoito pregos que escribín sobre un grande e
precioso cáliz de áloe, de dez sobre o cinocéfalo que vin en
Madrid, e de seis sobre un lince que teño na miña cela14 . O
mellor que traio neses papeis débollelo non ós libros, mais ó
exercicio da arte combinatoria e das etimoloxías, o que me
convenceu de que iso debe ser o Christus15 de toda ciencia.
Tan certo é que cousas sen voces, ou voces sen cousas, serven
de moi pouco, e que é indispensable estudiar a un tempo
as voces e as cousas para saír do costume de falar e entender
coma o papagaio, deixando de banda a racionalidade, prenda
característica do home, animal racional.
14. Refírese ós seus escritos Noticia dun corno do rinoceronte e Ligno
Aloes, ambos de 1762, e mais Sobre o lobo cerval ou lobicán e Sobre o papión
ou Cynocéphalo, ambos de 1760.
15. A Cartilla de Christus era o instrumento elemental para aprender a ler.
295