Descargue o libro - Consello da Cultura Galega

5. Onomástico etimolóxico da lingua galega
673
240
Martín Sarmiento
Os xentís son máis antigos en Galicia, e en todas partes,
ca os cristiáns. Había, v. g., nunha valgada, tres, catro ou cinco
lugares dos xentís cos seus nomes propios. Sucedéronse os
romanos, suevos, e godos, formando no mesmo val diversas
quintas e casais que tomaron o nome do xenitivo do dono,
suplíndose o nominativo vila ou casal. Despois fundouse no
dito val unha igrexa que fose común a todos. Ese sitio onde
se fundou só debía chamarse o sitio ou lugar da igrexa, como
aínda hoxe se usa. Pero en atención ó titular que se escollía e
a unha lixeira circunstancia do sitio, nomeárono cun nome
composto do santo e da lixeira circunstancia. [674] Por vía de
exemplo, o adaxio galego “Legua por legua Santo Amaro da
Portela” alude a que desde Pontevedra tirando ó norte e camiño
de Santiago hai unha legua desaforada de longa ata chegar
a Santo Amaro da Portela. O nome antigo do terreo é Crescimir,
voz sueva. Fundouse a igrexa nun sitio en que había
unha silva e dedicouse a san Mamede. Así, esa freguesía chamouse
San Mamede da Silva. Fundouse despois alí unha ermida
a san Mauro ou santo Amaro, e por estar alí unha especie
de portela que fan dous outeiros chámase hoxe Santo
Amaro da Portela. Isto sábeno todos. O San Mamede da Silva
sábeno moitos, pero que aquela portela se chama nos instrumentos
antigos illa Portella de Crescimir só eu o sei porque o
lin, e ignórano moitos.
675
Velaquí a diferencia que hai entre os nomes de freguesías
e os dos seus lugares. Con silva e portela, que son nomes
comúns, nada tiramos en limpo. E a voz Crescimir poderá
servirnos de moito. Sen saír da veciñanza, alí está a freguesía
de Santa María de Alba, por estar sobre o río Alba ou Elba
dos antigos. Pero ten un lugar chamado Guixilde, que seguramente
é gótico. Desta calidade de nomes de sitios xeográficos,
e doutros semellantes, por seren pouco comúns,
Martín Sarmiento 5. Onomástico etimolóxico da lingua galega
precísase ter unha colección para complemento da xeografía
de Galicia. [676] Xamais se fará ben esta colección senón preguntando
nas mesmas freguesías, ó transitar por elas, todos
os nomes dos seus sitios particulares e apuntando os nomes
que non foren moi comúns. Despois debe copiarse outra vez
e á parte o catálogo de todas as freguesías, e debaixo de cada
unha poñeranse os nomes dos seus respectivos, entrando
nomes de montes, ríos, etc. Despois debe facerse outro índice
universalísimo e alfabético de todos os nomes, así de freguesías
coma de sitios, citando o bispado e o número de freguesía,
v. g.: Guixilde Sant., núm. 620, v. g., os nomes dos sitios
para distinción escribiranse con letra cursiva e con estas
letras, M, R, P (monte, río, ponte) etc.
677
Xa temos o noso Alethophilo instruído na Xeografía.
Vamos á Historia Natural e á Botánica. Todo isto debe estudiarse
peregrinando, preguntando, escribindo e recollendo.
Debe recoller todos os nomes de animais, aves, peixes, mariscos,
cunchas, insectos, anfibios, terras fósiles, minerais, etc.
Tamén debe recoller todos os nomes de canto vexetal, árbore,
arbusto, herba, flor, froito, semente, etc. Non só un nome
que lle dan en tal parte, mais todos cantos nomes oíse aquí
ou alá que conveñen a un só mixto. [678] Será moi útil que
da Historia Natural se recollan algúns mixtos para formar un
gabinete e da Botánica diferentes vexetais en sazón para formar
un herbario seco, e recollendo á parte todo xénero de
sementes para a comunicación, sinalando o sitio, día, mes e
ano a todo. E ningunhas augas termais, baños ou augas medicinais
deben esquecerse. Con isto imponse Alethophilo na lingua
galega. O latín, o castelán e a Etimoloxía virán despois
de toda esa colección.
679
Instruído xa Alethophilo da lingua galega en toda a súa
extensión, da Xeografía ata a última individualidade, da His-
241