12.07.2015 Views

Traducción de una antología en guaraní y la labor de Rubén Bareiro ...

Traducción de una antología en guaraní y la labor de Rubén Bareiro ...

Traducción de una antología en guaraní y la labor de Rubén Bareiro ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Verónica Rosarito Ramirez Parquet RolónUNIVERSIDADE FEDERAL DE SANTA CATARINACENTRO DE COMUNICAÇÃO E EXPRESSÃODEPARTAMENTO DE LÍNGUA E LITERATURA ESTRANGEIRATraducción <strong>de</strong> <strong>una</strong> antología <strong>en</strong> guaraní y <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>Rubén <strong>Bareiro</strong> SaguierVerónica Rosarito Ramirez Parquet RolónTraducción <strong>de</strong> <strong>una</strong> antología <strong>en</strong> guaraní y <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>Rubén <strong>Bareiro</strong> SaguierTrabajo <strong>de</strong> Conclusión <strong>de</strong> Cursopres<strong>en</strong>tado al Curso <strong>de</strong> Letras –L<strong>en</strong>gua Extranjera <strong>de</strong> <strong>la</strong>Universidad Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> SantaCatarina – UFSC – como requisitopara <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Habilitación<strong>en</strong> L<strong>en</strong>gua Españo<strong>la</strong> y Literaturas<strong>de</strong> L<strong>en</strong>gua Españo<strong>la</strong>.Ori<strong>en</strong>tadora: Profª. Dra. A<strong>la</strong>i Garcia DinizFLORIANÓPOLIS2011FLORIANÓPOLIS20111


Verónica Rosarito Ramirez Parquet RolónTraducción <strong>de</strong> <strong>una</strong> antología <strong>en</strong> guaraní y <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>Rubén <strong>Bareiro</strong> SaguierEste Trabajo <strong>de</strong> Conclusión <strong>de</strong> Curso, requisito para obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>ltítulo académico <strong>en</strong> Letras – L<strong>en</strong>gua Españo<strong>la</strong> y Literaturas <strong>de</strong> <strong>la</strong>Universidad Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> Santa Catarina, fue juzgado a<strong>de</strong>cuado yaprobado.Florianópolis, 16 <strong>de</strong> Marzo <strong>de</strong> 2012.Banca ExaminadoraDedico este trabajo especialm<strong>en</strong>te a mis padrespor <strong>la</strong> semil<strong>la</strong> <strong>de</strong> confianza que <strong>de</strong>positaron<strong>en</strong> mí.. Y a mis hermanos y novio, que fueronlos que me motivaron a ingresar <strong>en</strong> <strong>la</strong>universidad.Profª Dra. A<strong>la</strong>i Garcia DinizOri<strong>en</strong>tadoraUniversidad Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> Santa CatarinaProfª Dra. Andréa CescoMiembro evaluadorUniversidad Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> Santa CatarinaFLORIANÓPOLIS20122


Agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tosAgra<strong>de</strong>zco a Dios por el don <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida, r<strong>en</strong>ovado a cada día y que hastaaquí me ha ayudado y ori<strong>en</strong>tado. Sin él no t<strong>en</strong>dría logrado nada.A Papito y a Mamita, porque <strong>de</strong>dicaron <strong>la</strong> vida a mí y a mis hermanos,por el amor, por haber soñado mis sueños, por nunca t<strong>en</strong>erme <strong>de</strong>jado llorar so<strong>la</strong> ypor creer <strong>en</strong> mí mucho más que yo misma <strong>en</strong> mi realización. Uste<strong>de</strong>s para mí sonlos mejores, mí ejemplo <strong>de</strong> familia, mí base, mí fortaleza.A mi hermana Leti, que estuvo a mi <strong>la</strong>do, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el vi<strong>en</strong>tre materno, porhaberme apoyado <strong>en</strong> mis i<strong>de</strong>as, por aconsejarme y darme fuerza, por traermealegrías y porque es un ángel <strong>en</strong> mi vida. A mis hermanos Ronchi, Tata y Júniorpor hacer parte <strong>de</strong> mi base, por estar siempre a mí <strong>la</strong>do, por ce<strong>la</strong>r por mí <strong>en</strong> mismom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> miedo y hacerme seguir a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte.A Mamama por apoyarme incondicionalm<strong>en</strong>te, por siempreinc<strong>en</strong>tivarme <strong>en</strong> los estudios, por querer siempre lo mejor para mí. A Tía Marl<strong>en</strong>epor darme toda <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia para <strong>la</strong> conclusión <strong>de</strong> este trabajo, por per<strong>de</strong>r horas <strong>de</strong>su día ayudándome y cantando los poemas <strong>de</strong> este trabajo.A mi novio Andy por el cariño, por estar a mí <strong>la</strong>do dándome todo e<strong>la</strong>poyo e inc<strong>en</strong>tivándome a nunca <strong>de</strong>jar los estudios.A Rubén Barreiro Saguier no solo porque <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un principio aceptóayudarme <strong>en</strong> esta conquista, pero también por ponerse a disposición para sanartodas mis dudas, por ser siempre muy prestadizo y por cambiar mis p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos.A mi Profesora A<strong>la</strong>i por ponerse a disposición y aun <strong>de</strong> lejos darmetodo el apoyo necesario para esta realización y conquista, por toda <strong>la</strong> paci<strong>en</strong>cia yat<strong>en</strong>ción que me ha <strong>de</strong>dicado.A mis abuelos Papapa, Abuelo Papi y Abue<strong>la</strong> Toti<strong>la</strong> (In Memorian) porsaber que mismo que ya no estén más acá con nosotros todavía me quedaniluminando y ayudándome a ser cada día mejor.A mis amigas y amigos por construir conmigo este sueño, por estarsiempre a disposición para escucharme, acogerme, conso<strong>la</strong>rme cuando eranecesario.3


Resum<strong>en</strong>Este trabajo es un dinámico ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> traducción. Para eso, el libroAntología <strong>de</strong> <strong>la</strong> poesía culta y popu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> guaraní (2007) <strong>de</strong> Rubén <strong>Bareiro</strong>Saguier y Carlos Vil<strong>la</strong>gra Marsal bilingüe (guaraní y castel<strong>la</strong>no), fue elegido para<strong>una</strong> traducción <strong>de</strong>l guaraní al portugués, <strong>en</strong> <strong>la</strong> variante brasileña, y <strong>la</strong> selección <strong>de</strong>cinco poemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra Camino <strong>de</strong> andar (2008) <strong>de</strong> Rubén <strong>Bareiro</strong> Saguier, para<strong>la</strong> traducción <strong>de</strong>l castel<strong>la</strong>no al portugués, <strong>en</strong> <strong>la</strong> variante brasileña.Este trabajo, <strong>en</strong>tonces, lo que propone es dar a conocer algunos poemas <strong>en</strong>guaraní al público brasileño y algunos apuntes sobre <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> Rub<strong>en</strong> <strong>Bareiro</strong>Saguier como mediador <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura guaraní y como poeta, así como hacer <strong>de</strong> esoun esfuerzo <strong>de</strong> introducir con ese ejercicio <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> traducción y susreflexiones.ResumoEste trabalho é um dinâmico exercício da tradução. Para isso, o livroAntología <strong>de</strong> <strong>la</strong> poesía culta y popu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> guaraní (2007) <strong>de</strong> Rubén <strong>Bareiro</strong>Saguier y Carlos Vil<strong>la</strong>gra Marsal bilíngüe (guarani e castelhano), foi escolhidopara uma tradução do guarani ao português, na variante brasileira, e a seleção <strong>de</strong>cinco poemas da obra Camino <strong>de</strong> andar (2008) <strong>de</strong> Rubén <strong>Bareiro</strong> Saguier, para atradução do castelhano ao português, na variante brasileira.Então, este trabalho o que propõe é dar a conhecer alguns poemas emguarani ao público brasileiro e alguns pontos sobre o <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> Rubén <strong>Bareiro</strong>Saguier como mediador da cultura guarani e como poeta, assim como fazer dissoum esforço <strong>de</strong> introduzir com esse exercício no campo da tradução e suasreflexões.Pa<strong>la</strong>bras c<strong>la</strong>ves: Traducción, poesía, guaraní, Rubén <strong>Bareiro</strong> SaguierPa<strong>la</strong>vras chaves: Tradução, poesia, guarani, Rubén <strong>Bareiro</strong> Saguier4


SUMARIOINTRODUCCIÓN...........................................................................................05CAPÍTULO I1.1 TRADUCCIÓN DE POEMAS DE ANTOLOGÍAS DE LA POESÍA CULTA YPOPULAR EN GUARANÍ……………………………………………………………………….08CAPÍTULO II2.2 TRADUCCIÓN DE CUATRO POEMAS DE LA OBRA CAMINO DEANDAR………………………………………………………………………………...……50CONSIDERACIONES FINALES..................................................................56REFERENCIALES BIBLIOGRÁFICOS.......................................................58IntroducciónLa propuesta <strong>de</strong> este trabajo <strong>de</strong> conclusión <strong>de</strong> curso compr<strong>en</strong><strong>de</strong>, <strong>en</strong> primerlugar, un reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor realizada por Rubén <strong>Bareiro</strong> Saguier, <strong>en</strong>cuanto al énfasis que este profesor universitario e investigador paraguayoimprimió a <strong>la</strong> cultura guaraní <strong>en</strong> <strong>la</strong> literatura, cultura letrada <strong>de</strong> su país.Antes que nada vale com<strong>en</strong>tar un poco más sobre <strong>la</strong> trayectoria <strong>de</strong>l escritorRubén <strong>Bareiro</strong> Saguier que nació <strong>en</strong> Villeta <strong>de</strong>l Guarnipitán – Paraguay, 22 <strong>de</strong><strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1930 y obti<strong>en</strong>e el título <strong>de</strong> abogado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad Nacional <strong>de</strong>Asunción <strong>en</strong> 1953. Lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> Letras también por <strong>la</strong> Universidad Nacional <strong>de</strong>Asunción <strong>en</strong> 1957, y con su exilio <strong>en</strong> Francia logra el título <strong>de</strong> Doctor <strong>de</strong> Estado<strong>en</strong> Letras y Ci<strong>en</strong>cias Humanas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad Paul Valery – Montpellier III <strong>en</strong>1991.El escritor paraguayo se especializó <strong>en</strong> poesía y a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> su trayectoriaha obt<strong>en</strong>ido reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su <strong>la</strong>bor literario como: el Concurso At<strong>en</strong>eoParaguayo, Asunción, 1952; el Concurso <strong>de</strong> Cu<strong>en</strong>tos – Revista Panorama,Asunción, 1954; el Concurso <strong>de</strong> Poesía Latinoamericana – Revista Imag<strong>en</strong>.Caracas, 1970; Concurso Internacional <strong>de</strong> Cu<strong>en</strong>tos – Casas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas. LaHabana, 1971; Dec<strong>la</strong>rado Maestro <strong>de</strong> Arte – Literatura – Congreso <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación –Asunción, 2005 y Premio Nacional <strong>de</strong> Literatura – Asunción, 2005. <strong>Bareiro</strong>Saguier también cultivó su faceta <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayista, narrador y crítico literario.Destacado intelectual paraguayo y profesor universitario <strong>en</strong> Francia, él hacontribuido a difundir <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua guaraní por el mundo.5


Con esos datos nos <strong>de</strong>paramos con <strong>la</strong> proyección internacional que <strong>Bareiro</strong>Saguier le da a <strong>la</strong> cultura y costumbres paraguayas, introduci<strong>en</strong>do a todos <strong>en</strong> sumundo paraguayo, <strong>en</strong> su pasión por <strong>una</strong> cultura que llegó a ser <strong>de</strong>sprestigiada <strong>en</strong>Paraguay por otros intelectuales <strong>en</strong> distintos mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> su historia.El libro Camino <strong>de</strong> andar (2008) <strong>de</strong> Rubén <strong>Bareiro</strong> Saguier es <strong>una</strong>selección <strong>de</strong> su obra poética, escrita casi <strong>en</strong> su integridad <strong>en</strong> el exilio, don<strong>de</strong> nosmuestra su historia, su trayectoria y sus mom<strong>en</strong>tos más difíciles a través <strong>de</strong> cadapoesía. Otro libro que trae el testimonio <strong>de</strong> <strong>una</strong> g<strong>en</strong>eración exiliada es AugustoRoa Bastos - Caídas y resurrecciones <strong>de</strong> un pueblo (2006). Este libro fue <strong>la</strong>nzadopor <strong>la</strong> editorial uruguaya TRILCE, <strong>la</strong> cual hizo <strong>una</strong> serie “Espejos”, que era <strong>la</strong>unión <strong>de</strong> dos autores <strong>de</strong> un mismo país <strong>la</strong>tinoamericano, próximos por <strong>la</strong> amistad yel conocimi<strong>en</strong>to recíproco <strong>de</strong> sus respectivas obras. Fue don<strong>de</strong> Rubén <strong>Bareiro</strong>Saguier y Augusto Roa Bastos fueron invitados para participar <strong>de</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boraciónconjunta <strong>de</strong> textos basados <strong>en</strong> diálogos cordial y motivador sobre <strong>la</strong> literaturaparaguaya. Para <strong>la</strong> conclusión <strong>de</strong> este libro fueron más <strong>de</strong> och<strong>en</strong>ta horas <strong>de</strong>duración <strong>la</strong>s grabaciones <strong>de</strong> los dos amigos. El diálogo tuvo como resultado nosolo <strong>la</strong> trayectoria vital <strong>de</strong> Augusto Roa Bastos, pero <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as, teorías, cre<strong>en</strong>cias,aversiones, amores y <strong>la</strong>s circunstancias que dan el soporte a su extraordinaria <strong>la</strong>borliteraria.Las publicaciones <strong>de</strong> <strong>Bareiro</strong> Saguier suman más <strong>de</strong> veinte libros, por eso,<strong>en</strong> este trabajo el recorte elegido fue <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> Rubén <strong>Bareiro</strong> Saguier <strong>en</strong>co<strong>la</strong>boración con Carlos Vil<strong>la</strong>gra Marsal, cuyo título es Antologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> poesíaculta y popu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> guaraní (2007) que es <strong>una</strong> obra bilingüe –guarani /castel<strong>la</strong>no yque fue traducida al portugués. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> eso con el <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> dar a conocer <strong>una</strong>muestra <strong>de</strong> <strong>la</strong> lírica <strong>de</strong>l escritor, se hizo <strong>la</strong> traducción <strong>de</strong> cinco poemas suyos <strong>de</strong>llibro Camino <strong>de</strong> andar <strong>de</strong>l castel<strong>la</strong>no al portugués.En el primer capítulo se pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> traducción <strong>de</strong> <strong>una</strong> selección <strong>de</strong>poemas <strong>de</strong>l libro Antologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> poesía culta y popu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> guaraní <strong>de</strong> Rubén<strong>Bareiro</strong> Saguier y Carlos Vil<strong>la</strong>gra Marsal, <strong>de</strong>l guaraní al portugués, <strong>en</strong> <strong>la</strong> variantebrasileña.En un segundo capítulo <strong>la</strong> traducción <strong>de</strong> cinco poemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra Camino<strong>de</strong> andar, <strong>una</strong> traducción <strong>de</strong>l castel<strong>la</strong>no al portugués, <strong>en</strong> <strong>la</strong> variante brasileña.La traducción <strong>de</strong> los poemas se justifica <strong>en</strong>tonces <strong>en</strong> <strong>la</strong> oportunidad con elpropósito <strong>de</strong> ofrecer el acceso a los poemas <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua guaraní, legitimado por <strong>la</strong>car<strong>en</strong>cia que hay <strong>de</strong> <strong>una</strong> traducción al portugués brasileño <strong>de</strong> estos poemas, trabajoque posiblem<strong>en</strong>te sea inédito <strong>en</strong> Brasil. La traducción <strong>de</strong> los poemas <strong>de</strong> <strong>Bareiro</strong>Saguier <strong>de</strong>l castel<strong>la</strong>no al portugués trata <strong>de</strong> proponer también <strong>una</strong> contribuciónmínima acerca <strong>de</strong> su faceta <strong>de</strong> poeta.En términos teóricos, fue <strong>de</strong> gran importancia para <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> traducir lospoemas <strong>la</strong> concepción <strong>de</strong> Haroldo <strong>de</strong> Campos (1994) que trata <strong>la</strong> tarea como unproceso singu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> arte, impulsionador <strong>de</strong> interacciones <strong>en</strong>tre l<strong>en</strong>guas y culturas.Para Campos <strong>la</strong> traducción es un proceso que une autores, espacio y tiempo,l<strong>en</strong>guas, cultura y obras, ya que <strong>la</strong> traducción es el <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l diálogo yre<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre cultura e épocas <strong>en</strong> un <strong>de</strong>terminado tiempo <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia.Concluye Campos que <strong>la</strong> traducción ti<strong>en</strong>e el papel <strong>de</strong> creación porque <strong>la</strong>traducción no es copia y sí <strong>la</strong> transposición <strong>de</strong>l original para el texto traducido,pero por <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>de</strong>l traductor. Extraer algo <strong>de</strong>l original es <strong>la</strong> gran realización <strong>de</strong><strong>la</strong> traducción.6


En <strong>la</strong> obra A arte no horizonte do provável (1977), Haroldo <strong>de</strong> Camposestablece algunos elem<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> compre<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> traducción – “atradução como uma didática, como uma forma crítico-criativa <strong>de</strong> reiv<strong>en</strong>tar atradução” (p. 97). Defi<strong>en</strong><strong>de</strong> también <strong>la</strong> figura <strong>de</strong>l poeta-traductor como un<strong>de</strong>signer <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje, ya que el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua original <strong>de</strong>l textotraducido pasa a ser m<strong>en</strong>or, el <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>sestéticas ofrecidas por el texto es mucho mayor. Campos observa que hace parte<strong>de</strong> <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong>l traductor <strong>de</strong>frontar con <strong>la</strong>s impossibilida<strong>de</strong>s cuando se permite <strong>la</strong>“reimaginación”, “transcripción” <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra compuesta <strong>en</strong> idiomas tan difer<strong>en</strong>tes.Contando con el apoyo que <strong>la</strong>s teorías <strong>de</strong> Susan Bassnett que <strong>en</strong> <strong>la</strong> obraEstudos <strong>de</strong> traduções (2005) que afirma que <strong>la</strong> traducción garante <strong>la</strong> sobreviv<strong>en</strong>cia<strong>de</strong> un texto y que <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua es algo social, histórico, <strong>de</strong>terminado por condicionesespecíficas <strong>de</strong> <strong>una</strong> sociedad y <strong>de</strong> <strong>una</strong> cultura, lo que el traductor <strong>de</strong>be llevar <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> traducción son los factores culturales. Para Bassnett <strong>la</strong>traducción es popu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te concebida como <strong>la</strong> <strong>de</strong>coficicación y recodificación <strong>de</strong>s<strong>en</strong>tidos para <strong>la</strong> lectura <strong>de</strong>l significado.En <strong>en</strong>trevista el 12 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2012, <strong>Bareiro</strong> Saguier dice que “<strong>la</strong>straducciones ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> base mis conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos l<strong>en</strong>guas (guaraní ycastel<strong>la</strong>no) y por ser difer<strong>en</strong>te <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas no hay forma <strong>de</strong> traducirpa<strong>la</strong>bra por pa<strong>la</strong>bra, llevo <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el s<strong>en</strong>tido.”En resum<strong>en</strong>, esa i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l escritor sirve para reflexionar sobre <strong>la</strong> actitud<strong>de</strong>l traductor ante su objeto <strong>de</strong> trabajo, es <strong>de</strong>cir, <strong>Bareiro</strong> Saguier no fue solo<strong>en</strong>sayista, poeta, profesor, sino que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> proyectar <strong>la</strong> cultura guaraní parafuera <strong>de</strong> su país, poseía <strong>una</strong> concepción <strong>de</strong> su <strong>la</strong>bor como traductor. Es ciertotambién que, <strong>de</strong> cierto modo, su concepción sobre traducción l<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ciónpara discusiones contemporáneas sobre <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> traducir.En artigo reci<strong>en</strong>te “Um tradutor é um escritor da sombra? Variações sobrea ontología da tradução” <strong>de</strong> Márcio Seligmann-Silva, <strong>en</strong> el número XXVIII <strong>de</strong>Ca<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Tradução, 2011 (PGET), hay <strong>una</strong> percepción que se sobrepone a <strong>la</strong>visión <strong>de</strong> <strong>Bareiro</strong> Saguier sobre <strong>la</strong> búsqueda por el s<strong>en</strong>tido. El autor <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> queal traductor cabe ponerse al revés <strong>de</strong> <strong>la</strong> mural<strong>la</strong>. El traductor seria el mediador <strong>de</strong><strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia, haci<strong>en</strong>do con que <strong>la</strong> traspar<strong>en</strong>cia implique <strong>en</strong> <strong>la</strong> turbiedad <strong>de</strong>ls<strong>en</strong>tido: por lo tanto, lo que m<strong>en</strong>os permite es el s<strong>en</strong>tido. El m<strong>en</strong>saje hace másvisible <strong>la</strong> distinción; al m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> visibilidad que importa a B<strong>en</strong>jamin,aquel<strong>la</strong> que implica <strong>en</strong> <strong>la</strong> reve<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong> <strong>la</strong> complem<strong>en</strong>tariedad <strong>de</strong><strong>la</strong>s línguas, don<strong>de</strong> el tradutor <strong>en</strong>samb<strong>la</strong> el rompecabezas. (Seligmann-Silva, 2011,p. 28-29)En suma lo que se <strong>de</strong>ve consi<strong>de</strong>rar es que sería imposible p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> <strong>la</strong>traducción como sombra <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo p<strong>la</strong>tónico <strong>de</strong> <strong>la</strong> imitación, perosi se pue<strong>de</strong> ver <strong>en</strong> su teoría <strong>una</strong> fuerte <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> traducción como mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>sobreviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra, algo que <strong>Bareiro</strong> Saguier logró hacer al dar a conocer <strong>la</strong>lírica <strong>en</strong> guaraní con <strong>la</strong> antología que e<strong>la</strong>boró <strong>de</strong> los poemas anónimos o <strong>de</strong> autoríaconocida con <strong>la</strong> traducción al castel<strong>la</strong>no.7


CAPÍTULO IEl libro Literatura guaraní <strong>de</strong>l Paraguay (2004) fue <strong>la</strong> primera obra <strong>de</strong><strong>Bareiro</strong> Saguier <strong>de</strong>dicada a esa literatura. En esa obra el autor expone que elguaraní se as<strong>en</strong>tó y mostró su autoridad. Es un <strong>en</strong>sayo sobre el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong>literatura guaraní con alg<strong>una</strong>s muestras <strong>de</strong> <strong>la</strong> prosa y con pocos poemas. La l<strong>en</strong>guaguaraní es compr<strong>en</strong>dida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el Caribe hasta el Río <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta, y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> elAtlántico hasta <strong>la</strong>s emin<strong>en</strong>cias andinas. (BAREIRO SAGUIER, 2004, p.9)El pueblo que <strong>la</strong> hab<strong>la</strong>ba, que no se caracterizó por construir ciuda<strong>de</strong>s omonum<strong>en</strong>tos materiales notables, resumió <strong>en</strong> cambio su s<strong>en</strong>sibilidad y su tal<strong>en</strong>to<strong>en</strong> <strong>una</strong> l<strong>en</strong>gua que se constituyó <strong>en</strong> el valor cultural más alto. Lo que nos hacep<strong>en</strong>sar es que hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> poesía guaraní exige hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua, tanto porque elproceso <strong>de</strong> <strong>una</strong> y otra se correspon<strong>de</strong>n, como por <strong>una</strong> corre<strong>la</strong>ción aún másprofunda, que se asi<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong> naturaleza es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> ambas.Rub<strong>en</strong> <strong>Bareiro</strong> Saguier expone que <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua guaraní, que se convertiría<strong>la</strong> mayoritaria <strong>de</strong>l Paraguay, y que obtuvo uno <strong>de</strong> sus escasos reconocimi<strong>en</strong>toshistóricos <strong>en</strong> <strong>la</strong> época <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Misiones, fue vista y tratada como “l<strong>en</strong>gua <strong>de</strong>loprimido” durante toda su historia. A excepción <strong>de</strong> algunos breves tramos yespaciadas actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> respeto hacia <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua, el<strong>la</strong> cayó <strong>en</strong> <strong>una</strong> agudadiscriminación, casi hasta los finales <strong>de</strong>l siglo que ha terminado.De ese modo, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> l<strong>la</strong>mar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sobre esa cultura y suimportancia, <strong>Bareiro</strong> Saguier tuvo interés <strong>de</strong> hacer más por el guaraní, con <strong>una</strong>difusión <strong>de</strong> los poemas <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> <strong>una</strong> Antología que ahora pasaremos a tratarparticu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te.1.1 TRADUCCIÓN DE POEMAS DE ANTOLOGÍA DE LA POESÍA CULTA Y POPULAR ENGUARANÍEste capítulo trata <strong>de</strong> <strong>la</strong> traducción <strong>de</strong> veintiocho poesías <strong>de</strong>l guaraní alportugués, <strong>en</strong> <strong>la</strong> variante brasileña, que fueron seleccionadas por Rubén <strong>Bareiro</strong>Saguier y Carlos Vil<strong>la</strong>gra Marsal. En <strong>la</strong> obra esas poesías están separadas <strong>en</strong> trestiempos, <strong>la</strong> poesía popu<strong>la</strong>r anterior al siglo XX, poesía popu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l siglo XX ypoesía culta <strong>de</strong>l siglo XX.En estas poesías po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>contrar rasgos medievales como el “amorcortés” prov<strong>en</strong>zal, <strong>de</strong> <strong>la</strong> “morriña”, imág<strong>en</strong>es y metáforas tan sutiles y hermosas.Los géneros predominantes son los amatorios, los elegíacos, los <strong>de</strong>scriptivos, losépico-líricos, los satíricos, burlescos y <strong>la</strong> oralidad, su característica es<strong>en</strong>cial.Buscando pres<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes prop<strong>en</strong>siones y reflexiones <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong>lpasado histórico <strong>de</strong>l Paraguay, con textos característicos <strong>de</strong>l imaginario guarani,tomando <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong> narrativa y <strong>la</strong> poesía se constituy<strong>en</strong> <strong>de</strong> losreconocimi<strong>en</strong>tos más int<strong>en</strong>sos <strong>de</strong>l mestizaje lingüístico guaraní-español,condición, los anhelos, vicisitu<strong>de</strong>s y esperanzas <strong>de</strong> un pueblo.Los versos <strong>de</strong> “Che lucero aguai'y”, autoría <strong>de</strong> un leg<strong>en</strong>dario poetapopu<strong>la</strong>r, Juan Manuel Avalos, es ejemplo evi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l mestizaje lingüísticoguaraní-español.La época <strong>de</strong> oro <strong>de</strong> <strong>la</strong> canción popu<strong>la</strong>r escrita <strong>en</strong> guaraní llegó alre<strong>de</strong>dor<strong>de</strong> <strong>la</strong> tercera década <strong>de</strong>l siglo XX. Algunos poetas <strong>de</strong> <strong>la</strong> época continuaronrespetando <strong>la</strong>s pautas <strong>de</strong> rima y métrica <strong>de</strong> <strong>la</strong> poesía españo<strong>la</strong>, pero cultivaron unguaraní “sin contaminaciones”, <strong>de</strong> admirable riqueza, como ejemplo el poema“N<strong>de</strong> ratypykua” <strong>de</strong> autoría <strong>de</strong>l poeta Félix Fernán<strong>de</strong>z.8


La teoría <strong>de</strong>l amor cortés 1 supone <strong>una</strong> concepción p<strong>la</strong>tónica y mística <strong>de</strong><strong>la</strong>mor que po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> el poema” ROHECHAGA’U”, cultiva por suparte el poema erótico, con un l<strong>en</strong>guaje <strong>de</strong> gran musicalidad, habitado por <strong>la</strong>picardía y <strong>la</strong> ternura.La morriña 2 es un término gallego que <strong>de</strong>fine <strong>la</strong> nostalgia <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierraamada, que se si<strong>en</strong>te cuando se está lejos y esta concepción po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong>los poemas “CHE PARAHEKUE” y “CHE VALLEMI” al leer estos poemost<strong>en</strong>emos el real s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong> morriña que es cuando s<strong>en</strong>timos el sonido <strong>de</strong> <strong>una</strong>gaita cuando estás lejos <strong>de</strong> tu tierra amada.1 http://pt.wikipedia.org/wiki/Amor_cortês. Acessado em 27/02/20122 http://morrinh<strong>en</strong>tos.com/no<strong>de</strong>/546. Acessado em 28/02/20129


Poesia popu<strong>la</strong>r anteriorao Século XXTORORETORORE(Canção <strong>de</strong> ninar)Galópe galópeSepélo rópekesu peteĩinimbo <strong>una</strong> ónsareka.Galope, galopeAo SepeloUm queijoDe fio a medidaA buscar.Hera’ỹvaAnônimo10


CAMPAMENTOCERRO LEÓNCampam<strong>en</strong>to Cerro León, Mariscal López odispone,tamambe’umi peẽme guerra tiempo peguare.Campam<strong>en</strong>to Cerro León, catorce, quince, dieciseis,osẽrõ guare oje’ói el Batallón número seis,<strong>la</strong> corneta it<strong>en</strong>on<strong>de</strong>, <strong>la</strong> media trompa itapykue.“Néik<strong>en</strong>a Mayor Laku, n<strong>de</strong>rehe ajeroviave,eipe’a cuatro batallón soldado escogidokue.”Oikéma Mayor Laku oiporavo isoldadorã,catorce mil escogido ogueraha ov<strong>en</strong><strong>de</strong>pa.Osẽrõ oje’oi haguã <strong>en</strong>terove ojahe’o hikuái:“Imposíblepa jahejáta <strong>la</strong> nación <strong>de</strong>l Paraguay.Adios pues, hermano kuéra, ja rohomíma ningo ore,ore ko ja rohomíma ropres<strong>en</strong>távo ore rekové.”Mi<strong>en</strong>tras Robles invadía <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Corri<strong>en</strong>tes,Mayor Laku y Duarte se dirigieron al Río Gran<strong>de</strong>,Mayor Laku oho avei Uruguayánape más al este.Mayor Laku, el más activo, Uruguayánape ohasa,y Duarte con su tropa Janaípe ojesitia.COMPANHIACERRO LEÓNCompanhia Cerro León, or<strong>de</strong>nou o marechal,permita-me que lhe conte daquele tempo <strong>de</strong> guerra.Companhia Cerro León, catorze, quinze, <strong>de</strong>zesseis,no mom<strong>en</strong>to que saiu o batalhão número seis,à fr<strong>en</strong>te a corneta, e a meia tropa atrás.“Vamos, pois, Major Lakú, mais que ninguém a ti confia,esquadrão quatro tropas <strong>de</strong> soldados escolhidos.”Move-se o Major Lakú, juntando seus soldados:catorze mil escolhidos levou e v<strong>en</strong><strong>de</strong>u.No mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> partir, todos juntos choraram:“É possível que <strong>de</strong>ixemos a nação do Paraguai?A<strong>de</strong>us, pois, nossos irmãos, já estamos marchando,Já marchamos, a oferecer nossos corpos.”Enquanto Robles invadia a Província <strong>de</strong> Corri<strong>en</strong>tes,Majores Lakú e Duarte se dirigiram ao Rio Gran<strong>de</strong>.Major Lakú se foi ao leste <strong>de</strong> Uruguaiana.Major Lakú, o mais ativo, a Uruguaiana chegou,e Duarte com sua tropa foi <strong>en</strong>curra<strong>la</strong>do em Yatai.11


A los once días <strong>de</strong>spués, Duarte fue atacadopor <strong>la</strong>s fuerzas <strong>en</strong>emigas que es el Triple Aliado.Mayor Laku ohasa hikuái hasta <strong>la</strong> costa <strong>de</strong> Yvera,ha upégui ja ohasáma <strong>en</strong> el río <strong>de</strong> Uruguayána,ha upépe ja ojekuaáma los veinticuatro vapores.He’íma Mayor Laku: “Peñ<strong>en</strong>tregánte lo mitã,ndaiporivéima remedio, japerdéma ñane retã.”He’íma Mayor Duarte: “Ñañ<strong>en</strong>tregái chéne che,para eso areko espada añe<strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong> haguã,a<strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong> haguã che patria ha che <strong>de</strong>recho ave.”He’íma Mayor Laku: “Peñ<strong>en</strong>tregánte katu los soldados,ndaiporivéima remedio, peẽ ya son v<strong>en</strong>didos.”He’íma Mayor Duarte: “Ahura voi vaekuea<strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong> haguã che patria hasta <strong>la</strong> muerte peve,jepémo esta misma hora peipe’a che rekove.”Peteĩ corralón guasúpe oguapy ojahe’o hikuái:“Añetete piko japerdéta <strong>la</strong> Nación <strong>de</strong>l Paraguay?”He’íma Cabo Torales: “Peñeconsolánt<strong>en</strong>a lo mitã,ello que oiméne tiempo jahecha jevývo ñane retã.”IFerrocarril:che guatahaOnze dias <strong>de</strong>pois, Duarte foi atacadope<strong>la</strong>s forças inimigas que são os Três Aliados.Lakú passou com sua g<strong>en</strong>te à costa <strong>de</strong> Yverá,e <strong>en</strong>tão atravessou o rio <strong>de</strong> Uruguaiana:a partir daí observava os vinte e quatro vapores.Disse o Major Lakú: “Entreguem-se, sim rapazes,não existe remédio algum, já se per<strong>de</strong>u nossa pátria.”Disse o Major Duarte: “Eu jamais irei <strong>en</strong>tregar-me,para isso t<strong>en</strong>ho espada, me <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>rei com e<strong>la</strong>, e<strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>rei minha pátria e meus direitos também.”Disse o Major Lakú: “Entreguem-se os soldados;Não existe remédio algum, vocês foram v<strong>en</strong>didos.”Disse o Major Duarte: “Jurei, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>tão,que <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>rei minha pátria ainda que a morte me alcance,mesmo se agora mesmo me arrebatarem a existência.”Em um círculo <strong>en</strong>orme s<strong>en</strong>taram-se a chorar:“É verda<strong>de</strong> que per<strong>de</strong>remos a nação do Paraguai?”.Disse o Cabo Torales: “Consolem-se, camaradas:t<strong>en</strong>ho certeza que chegará o tempo <strong>de</strong> vermos outra vez a pátria.”IO trem,meu modo <strong>de</strong> andar.12


Paraguari:che vy’aha.Paraguay:che perdiciónGalopapu:che diversión.Cero León:che campam<strong>en</strong>to.Los veinticuatro:che batallón.Ha upéva ku:che elem<strong>en</strong>to.Cada mes:che pagam<strong>en</strong>to.IIKirikiri:che róga árikarakara:takuru ári.Paraguari:meu lugar da felicida<strong>de</strong>.Paraguai:minha perdiçãoSão <strong>de</strong> galopes:minha diversão.Cerro León:meu batalhão.Os vinte e quatro:minha tropaEsse som<strong>en</strong>te:o meu elem<strong>en</strong>to.A cada mês:meu pagam<strong>en</strong>to.IIO falcão:sob meu teto.O Caracarás:sob o formigueiro.13


Infantería:mboka ijyva áriCaballería:kavaju áriArtillería:barranca áriAkã morotĩ:canoa áriHe’íma Sarg<strong>en</strong>to Díaz “Imposible Mayor Laku,Imposible Mayor Laku ña<strong>en</strong>tregátapa <strong>la</strong> ban<strong>de</strong>ra,ña<strong>en</strong>tregátapa <strong>la</strong> ban<strong>de</strong>ra <strong>de</strong>l Paraguay”Infantaria:no ombro fusilCava<strong>la</strong>ria:no cavaloArtilharia:no barranco“Chapéus brancos”:nas canoas.Disse o Sarg<strong>en</strong>to Díaz: “Será possível, Lakú,será possível, Major, que <strong>en</strong>treguemos a ban<strong>de</strong>ira,que <strong>en</strong>treguemos a ban<strong>de</strong>ira, ban<strong>de</strong>ira do Paraguai.”Hera’ỹvaAnônimo14


CHE LUCERO AGUAI’YChe áma, che señorandajuhúi n<strong>de</strong> joguaha,péina amo n<strong>de</strong> tyvytayvágare oñepinta.Che áma, che señorandajuhúi n<strong>de</strong> joguaha,n<strong>de</strong> resa ojajái jajái,ni lucero nombojojái.Arai morotĩ potyopaite che mbuesay,che lucero Aguai’yambojojáva kuarahy.Ne porã há ne potĩ,rehesape ha remimbiopa ojeroky rokyche lucero Aguai’y.Toiko aipo ñorairõ,tove cañon tokororõ,n<strong>de</strong>rehe che korasõche rekove jepe toso.MINHA ESTRELA DE AGUAI’YMinha dona, s<strong>en</strong>hora minha,não <strong>en</strong>contro quem te assemelha,aparece tua sobrancelha<strong>de</strong>s<strong>en</strong>hada lá no céu.Minha dona, s<strong>en</strong>hora minha,não <strong>en</strong>contro quem te assemelha,fulgem teus olhos, brilham,nem a estre<strong>la</strong> os igua<strong>la</strong>.Oh flor das brancas nuv<strong>en</strong>sse até me fizeste chorar,minha estre<strong>la</strong> <strong>de</strong> Aguai’ysemelhante ao mesmo sol.És be<strong>la</strong> e és límpida,c<strong>la</strong>reias e resp<strong>la</strong>n<strong>de</strong>cesbai<strong>la</strong>rina luz dançanteminha estre<strong>la</strong> <strong>de</strong> Aguai’y.Mesmo no combate avassa<strong>la</strong>dor,e com canhão roncando t<strong>en</strong>az,só por ti bate meu coraçãoaté que minha vida se solte.15


Toñehe che resay,tosyry pe che ruguy,che esperanza taipoty,che lucero Aguai’y.Itristeha ñambyasyoikekuévo kuarahy.Ambojoja mante che syn<strong>de</strong>rehe che Tupãsy.Ne porã ha ne potĩrehesape há remimbi,opa ojeróky rokyche lucero Aguai’y.Que se <strong>de</strong>rramem minhas lágrimas,que corra meu sangue aberto,que floresça minha esperança,minha estre<strong>la</strong> <strong>de</strong> Aguai’y.Entristeço e dói minha almaquando está morr<strong>en</strong>do o sol.Som<strong>en</strong>te com minha mãecomparo-te, virgem minha.És be<strong>la</strong> e és límpidac<strong>la</strong>reias e resp<strong>la</strong>n<strong>de</strong>ce,bai<strong>la</strong>rina luz cantanteminha estre<strong>la</strong> <strong>de</strong> Aguai’y.Juan Manuel Ávalos16


Poesía popu<strong>la</strong>rDo Século XXCHE PARAHEKUELl<strong>en</strong>a el alma <strong>de</strong> suspirosaseguíta che rape,adios che vy’a hague,adios lugar preferido,oguahẽ el tiempo cumplidorohejávo katuete;ndahaséi ramo jepeel <strong>de</strong>stino che obliga.Ãga ipaha rohecha,adios che parahekue.Adios che sombrakuemi,adiós soñado lugar,tal vez el mom<strong>en</strong>to fatalche separa n<strong>de</strong>hegui;pero durante avivijepémo mombyryve,arekóne n<strong>de</strong>rehemi amoroso p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to,rohechávo yeyvo algún tiempo,adios che parahekue.Adios sombra inovidable,mi dicha, p<strong>la</strong>cer, mi gloria,rogueraháta <strong>en</strong> <strong>la</strong> memoria,<strong>en</strong> mi m<strong>en</strong>te invariable;mi <strong>de</strong>stino irremediableoñecumplía cherehe,ha upévare ipahaiteEnche minha alma <strong>de</strong> suspirosvou continuar meu caminho,a<strong>de</strong>us espaço <strong>de</strong> gozo,a<strong>de</strong>us lugar preferido,chegou a cumprir-se o tempoé preciso ir-se com o v<strong>en</strong>to;mesmo que não queira ir emborao <strong>de</strong>stino é quem me obriga.pe<strong>la</strong> última vez te vejo,a<strong>de</strong>us meu antigo rancho.A<strong>de</strong>us minha sombra que foi,a<strong>de</strong>us sonhado lugar,talvez um mom<strong>en</strong>to fatalme fez separar <strong>de</strong> ti;ao mesmo tempo inc<strong>en</strong>tivandomesmo que distante,hei <strong>de</strong> ter posto em tio p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>to amoroso,a que um dia vou retornar,a<strong>de</strong>us meu antigo rancho.A<strong>de</strong>us sombra inesquecível,minha alegria, prazer e glória,te levarei em minha memória,m<strong>en</strong>te invariável;meu <strong>de</strong>stino irremediáveltem que cumprir-se em mim,pe<strong>la</strong> última vez, <strong>en</strong>tão;MEU ANTIGO RANCHO17


ãga ndéve apurahéi;ikatúnte ndajuvéi,adios che parahekue.Ne maltratárõ yvytu,n<strong>de</strong> jopérõ kuarahy,oity ramo n<strong>de</strong> potyha upéi reju n<strong>de</strong> piru,upérõ che mborayhuocuidáne n<strong>de</strong>rehe,orregáne n<strong>de</strong> roguereikomivemi haguã,ñandénte ojupe guarã,adios che parahekue.Tal vez algún pasajeroupéi reju rehayhu,remoguahẽ opyty’une sómbrape ohasakuévo,calma, feliz y sosiegopeganzáne oñondive,ha che mombyry asyeteaime vaerã n<strong>de</strong>hegui,ne pore’ỹ asufri,adios che parahekue.agora vou cantando,po<strong>de</strong> ser que já não volte,a<strong>de</strong>us meu antigo rancho.Se o v<strong>en</strong>to te maltrata,se te castiga o sol,se murcham tuas florese ressecada ficasses,ali por fim meu carinhocom amor te cuidaria,e regaria tuas folhaspara que vivesses mais,somos um do outro,a<strong>de</strong>us meu antigo rancho.Talvez algum andarilhochegue a gostar <strong>de</strong> ti <strong>de</strong>pois,<strong>de</strong>ixe-o <strong>de</strong>scansarembaixo tua sombra, ao passar,calma, feliz e sossegojuntos talvez gozassem,e eu dolorido e longehei <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar-me em ti,assim, sofr<strong>en</strong>do tua ausência,a<strong>de</strong>us meu antigo rancho.Emiliano R. Fernán<strong>de</strong>z18


PRIMAVERAPRIMAVERAOhasa tiempo ro’y,primavera oguahẽ,ñu, ka’aguy oflorecehokypa iver<strong>de</strong> asy;palo b<strong>la</strong>nco ha tajymombyrýgui rehecha,ka’aguy oñuambahecha pyrã pe yvoty.Yerbas, arbustos y flores<strong>en</strong>tero ipoty jera,yvotyty jahechacon exquisitos primores.Bellos aspectos <strong>en</strong>cantadoreskova ko tiempo ogueru:ko’ẽ jave reh<strong>en</strong>duhimnos <strong>de</strong> aves cantoras.Campichuélope resẽhovy hũmba rejuhu,kaysáre reh<strong>en</strong>duumi pykasu rasẽ;churiri ha pitogue,<strong>la</strong> novia ha pepoasa,n<strong>de</strong> ári katu ocruzabandada pyku’ipe.Passou o tempo <strong>de</strong> frio,A primavera já chegou,florescem montes e camposhá ver<strong>de</strong> por toda parte;pau branco e ipê<strong>de</strong> longe se <strong>de</strong>cifram,e a floresta abraçaflores que se vêem.Ervas, arbustos e florespor inteiro <strong>de</strong>sabrocham,distinguem-se ramalhetescom bonitos primores.marcas <strong>en</strong>cantadorastraz este tempo consigo:quando amanhece se ouvemhinos <strong>de</strong> aves cantoras.Ao sair a Campichuelotudo é azul profundo,da cerca se escutaum gemido <strong>de</strong> pombas;patos e bem-te-vis,as noivas e asas-cruzadas<strong>en</strong>quanto lá no alto passambandos <strong>de</strong> andorinhas.19


Kokuerépe reh<strong>en</strong>dusarĩa oñe’ẽ joa,ñandú guasu ombureaha orronca ñakurutũ;pe javoráire jakuayvumiéma ojapo,alba oñe’ẽ chiricóteumi tataupa ha mytu.Mbokaja ipotypaoadorna kokue rape,pindo rakãme opereretu’ĩ ha marakana;opurahéi ñakyrãoanuncia sandía aju,yvapovõ ha yvavijutape ykére okukuipa.Kuarahy oñapymiocalmave yvytu,rehecha jasy pyahuikarapã po’imi;estrel<strong>la</strong> <strong>en</strong>tero omimbijepiguágui iporãve,siete cabril<strong>la</strong> ojereoguahẽvo ko’ẽti.Rosada ha morotĩhesayju pytangy,orraya pe kuarahyosẽmbotárõ omimbi;da antiga Capoeiraas seriemas fofocamas gran<strong>de</strong>s avestruzes rugemas corujas roncam;o peru, no pantanal,um pouco mais agitados,dizem alba saracurasinhambu e o mutum.Os coqueiros floridos<strong>en</strong>feitam o caminho do sítio,nos jerivás batem asascodorninhas, periquitos;cantam as cigarrasanunciando a me<strong>la</strong>ncia,papamundo e <strong>la</strong>ranjatransbordam pelo caminho.Ao ir <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>do o solo v<strong>en</strong>to vai se acalmando,vê-se a pequ<strong>en</strong>a luacurva e magra no céu;a estre<strong>la</strong> pisca, piscamais be<strong>la</strong> que nunca,as sete estre<strong>la</strong>s brilhamquando chega a alvorada.O sol no firmam<strong>en</strong>to irradia<strong>de</strong> rosa e branco <strong>de</strong> chumbo,<strong>de</strong> avermelhado e amareloquando está por reluzir;20


ojeroky panambimbyju’i ha mainumby,<strong>la</strong> creación ombohory:Niño ára hi’aguĩ.Ko’ẽmbavove resẽrecruza <strong>la</strong> vecinda,rehetũ pe res<strong>en</strong>dáha ku rosa pytãite,rehechaseve seveumi jardín florecida,jazmín, c<strong>la</strong>vel morotĩvandaho’i pe hyakuãngue.dança a borboletaandorinha e beija-flor,a criação alegre:com a chegada do m<strong>en</strong>ino.Depois da alba que surg<strong>en</strong>a vizinhança se cruza,a resedá se cheirae aque<strong>la</strong> rosa vermelha,mais e mais se quer veresses floridos jardins,cravos brancos, jasmins<strong>de</strong> fragrância se vestem.Emiliano R. Fernán<strong>de</strong>z21


CHE VALLEMIOiméne tajy poty pe cerro omopytãmbá,oiméne hyakuã porã opárupi ka’aguy,oiméne ku mainumby ovy’a ha isarakimaymáva guyramimi ijayvu ha opurahéiche py’águi ndojeivéi upe che Paraguaimi.Umi ysyrymimi panambi oñuãmba,ha oime cu<strong>la</strong>ntrilloita hembére ojere rei,l<strong>la</strong>ntén peteĩteĩ ku hogue hovy asy,ha iguýre iñanambusu ju’i rupi’aký.Ku asuc<strong>en</strong>a okúi rei hyakuãngue ne monga’u,panambi hovy guasu oveve ñemi ñemi,oiméne ku guyva’i opárupi ojaitypo,eira ru’ã ono’õ yvotýre ombureaupéva ijeirarã oipyte ha ohykue’o.Oiméne hyakuã porã ku yvytu cérrogui oúva,amambái ryakuã oguerúva ka’aru ro’ysã porã,oiméne ijayvu joa umi ykuágui oúva,iñakã ári oguerúva kambuchi há hyakuã,hi’ãnte chéve ahecha upe che valle ahayhúva.Oiméne ynanbu sevói pe ñure morotĩmba,tetéu ijayvu joa jahasávo iñangekói,hi’ã váicha che reñoi che retãmi porãite,ha oime che rembiayhukue che rechaséva avei,MEU VALELá o ipê florido vai avermelhando o p<strong>en</strong>hasco,um feixe <strong>de</strong> aromas vai tomando a floresta,alegre os beija-flores irão brincando e dançandopássaros em bandos vão voar e vão cantar:não se exi<strong>la</strong> do meu peito essa flor do meu querer.Aque<strong>la</strong>s águas fluindo estriadas <strong>de</strong> borboletas,e uma fúria da av<strong>en</strong>ca que em suas bordas se di<strong>la</strong>tam,<strong>de</strong> tempo em tempo uma rama com folhas ver<strong>de</strong>s,ansioso, em cima azul ternura do florido jacinto,<strong>en</strong>quanto embaixo se <strong>en</strong>grossam ovos <strong>de</strong> rã em cachos .As <strong>de</strong>slumbrantes açuc<strong>en</strong>as cujo aroma atordoa,as pausadas borboletas, que <strong>de</strong> vez em vez azu<strong>la</strong>m,as pontuais avezinhas por todas as partes se aninham,as abelhas recolh<strong>en</strong>do <strong>de</strong> flor em flor o mel,zumbindo, bebe do meloso néctar da coro<strong>la</strong> à colméia.Lá, o perfume do morro virá com os altos v<strong>en</strong>tos,e o cheiro da samambaia, que o crepúsculo refresca,ouviram-se, distintas, as vozes das nasc<strong>en</strong>tes,as que <strong>en</strong>feitam <strong>de</strong> aromas <strong>de</strong> cantos e grinaldas,parece que estou sonhando com aquele vale <strong>de</strong>sejado.Lá a branqueará os campos <strong>de</strong> erva da perdiz,o quero-quero alvoroçado ao ver ameaçado seu <strong>la</strong>r,é como se me chamasse pequ<strong>en</strong>o lugar,talvez a distante namorada também sofra <strong>de</strong> sauda<strong>de</strong>,22


che rayhúrõ gueteri ahayhu háicha ichupe.El tiempo hatã oiko ñane akã omyapatĩ,ñan<strong>de</strong> rova omocha’ĩ ha ndaikatúi jajoko,nahi’ãnte <strong>la</strong> amano mombyryete n<strong>de</strong>hegui,aháne rohechami che akãme roguerekóva,ha amõne ave che ahõva rohechaga’ugui aĩ.se e<strong>la</strong> ainda me quer, quem a ama também sou eu.O tempo em ritmo rápido agrisalha-nos as cabeças,<strong>en</strong>ruga nossas faces, não é possível <strong>de</strong>tê-lo,não <strong>de</strong>sejaria morrer tão longe <strong>de</strong> meu so<strong>la</strong>r,hei <strong>de</strong> voltar a te ver, como a t<strong>en</strong>ho na lembrança,<strong>de</strong>satam-me os suspiros <strong>de</strong> tão profundo sonhar.Enrique Torres23


Poesia culta do Século XXROHECHAGA’UHi’ãnte chéve aveveaguejymi ne r<strong>en</strong>dápe,añe’ẽmi n<strong>de</strong> apysápeche ãgapyhyha peve.Hi’ãnte che guyramiaguejy n<strong>de</strong> po pytépe,ha pe n<strong>de</strong> rova yképerohavi’u mbeguemi.Néina pykasutĩmi,che rupi n<strong>de</strong> pepo ári,ha amõ che rembiayhu piárijaha tapytu’umi.Añ<strong>en</strong>orõ ake haguãne ñe’ẽ che myangekói,hi’ã váicha che r<strong>en</strong>óin<strong>en</strong>dive aimemi haguã.Máicha mo po rohayhuku mombyry reimehápe,mamõ ajesarekoháp<strong>en</strong>e angue mante ajuru.Ku ko’ẽtimba javeremimbi che resa yképeSAUDADEAh se pu<strong>de</strong>sse voarchegar ali on<strong>de</strong> está,e fa<strong>la</strong>r perto do ouvidoaté per<strong>de</strong>r o fôlego.Convertido em avezinhapousar em sua mão aberta,e no limiar dos beijosacariciar suas faces.Anda, pombinha branca,leva-me em suas asas,e lá junto ao meu carinhoiremos <strong>de</strong>scansar.Enquanto me <strong>de</strong>ito a dormirseu sussurro me <strong>de</strong>sve<strong>la</strong>,e é como se me chamassepara chegar até você.Como há <strong>de</strong> ser este amorque lhe <strong>en</strong>contrando assim distante,on<strong>de</strong> fixe os meus olhossom<strong>en</strong>te vejo sua sombra errante.E logo quando amanheceBrilha em minha pupi<strong>la</strong>24


ha amõ kuarahy reiképeche ahõmi n<strong>de</strong>rehe.Ndavy’avéi che mamoveaime’ỹguive n<strong>de</strong> ypýpe,ha upéicha mba’embyasýp<strong>en</strong><strong>de</strong> rayhupápe aikove.Marcelino Pérez Matríneze lá on<strong>de</strong> morre o solseu ocaso o sono me assedia.Feliz em n<strong>en</strong>hum <strong>la</strong>do vivose consigo não estou,<strong>en</strong>tão em minha tristezaamando-omais eu vou.25


LAS SIETE CABRILLASLas Siete Cabril<strong>la</strong>s pehechávapaPyhare pyte yvate omimbi?Mba’énte nipo che momandu’atorýgui apuka che añomi rei.Ajesarekóvante ko che hese,ha’eténte chéve ku ovechamimioguata joáva ñu hovy mbytéreiñasãimbahápe Agosto poty.Las Siete Cabril<strong>la</strong>s Tupã rataindyahayhúva che, che mitã guive,mba’éipo ko’ãga pe ndéve ojehúvape mokõi estrel<strong>la</strong> n<strong>de</strong>hegui ogue.Aipapa che kuãre cínconte atopa,mokõi n<strong>de</strong> yvoty nipo ojepo’o.Añeponrandúvo che jupe apytamamoitépane ha’ekuéra oho.Upe pyharépe Tupãsy ahechache ke guýpe guáicha che momarandu:“Ku mokõi estrel<strong>la</strong> n<strong>de</strong> rehayhuetévamokõi tesarã oime ojereru.”Há ne’ĩraiténte peteĩ tringueñahesa jajaipáva che resapepa,ha che ku tu’icha pyhare opáyvatataindy r<strong>en</strong>dýpe hovái apyta.AS SETE ESTRELINHASAs sete estrelinhas que lá se distinguemfulgindo no céu, no meio da noite,eu não sei o que me fazem lembrar,<strong>de</strong> pura alegria sorrio a sós.Quando as <strong>en</strong>contro se vão meus olhos,até me parecem cor<strong>de</strong>iros brancoscaminham juntos no céu azulon<strong>de</strong> se espalham as flores <strong>de</strong> agosto.As sete estrelinhas, ve<strong>la</strong> <strong>de</strong> Tupã,gostei <strong>de</strong>s<strong>de</strong> pequ<strong>en</strong>inoo que acontece com vocês?Estão apagadas duas estre<strong>la</strong>s.Conto com os <strong>de</strong>dos: ap<strong>en</strong>as cinco;duas daque<strong>la</strong>s flores arrancadas foramp<strong>en</strong>so e me pergunto <strong>en</strong>tão,por que se ocultam, on<strong>de</strong> se escon<strong>de</strong>ram?Nessa noite Virgem eu vi,E como num sonho me anunciou:“Essas duas estre<strong>la</strong>s que tanto amasforam <strong>de</strong>spr<strong>en</strong>didas a tuas pupi<strong>la</strong>s.”Em um instante uma mor<strong>en</strong>ame <strong>en</strong>cheu <strong>de</strong> luz; <strong>de</strong> olhos brilhantescomo quem acorda tar<strong>de</strong> da noitevi diante <strong>de</strong> mim duas estre<strong>la</strong>s <strong>de</strong> rep<strong>en</strong>te.26


Upete guive che tindy aguantávo,ni pe ñasaindýre namañasevéi,ku música púicha che apysápe oiko,ha herakuemínte aropurahéi.Ando cabisbaixo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> aquele tempo,nem o c<strong>la</strong>rão da lua quero mais olhar;t<strong>en</strong>ho os ouvidos como que ouvindo músicae som<strong>en</strong>te seu nome me ponho a cantar.Francisco Martín Barrios27


ÑANE ARAMBOHAHyakuã vevuimi pacholi apytép<strong>en</strong><strong>de</strong> rapykuerépe ñane aramboha,ñane ropevýrõ jahura haguépejaikove aja jajoayhu haguã.Ne akã r<strong>en</strong>daguépe oiméva akóijeruti rupáicha ipýko’ẽmi,pyhare vovénte váicha che r<strong>en</strong>õiha ajapajeréi che año peteĩ.Hembe’y jegua, iñ<strong>en</strong>kahe jumbytépe n<strong>de</strong> réra, che réra rovái,ne rembiapokue, Ana <strong>de</strong> Jesus,ãga ipore’ ỹ ndarovia vaeraĩ.He’emi oh<strong>en</strong>du ja’erõ ojupeñe’ẽ ombohoýva ñane korasõ,ha oime este día ajuhu hykuecausa pyhare rombojahe’o.Noñe’ ẽirupínte nomombe’upáindarovy’aiha pe ne pore’ỹ,ha ha’e oñandu ko che ndaikatúipyhare ake che año tyre’ỹ.Hã che mborayhu ka’aru pytũn<strong>de</strong> rekoviahárõ kóinama opyta,ne r<strong>en</strong>oiuka Ana <strong>de</strong> JesusN<strong>de</strong> rechaga’u ñane aramboha.NOSSO TRAVESSEIROLeve teu odor <strong>en</strong>tre o patchulino travesseiro <strong>de</strong>ixou tua marcaquando juramos no sonhope<strong>la</strong> vida inteira nos amar.O teu templo ainda estácomo ninho vazio <strong>de</strong> pomba azul,que no ocaso parece me chamarme remex<strong>en</strong>do na solidão.Nas bordas ornadas com fio <strong>de</strong> r<strong>en</strong>da,teu nome, diante do meu,Ana <strong>de</strong> Jesus, tua mão teceue na falta me nego a crer.Ele ia ouvindo quando dizíamosao coração pa<strong>la</strong>vras <strong>de</strong> gozo<strong>en</strong>contrei-o molhado nesta albapelo que na noite o fez chorar.Só porque é mudo não sabe dizerque infeliz tua ausência s<strong>en</strong>tiele bem sabe, o impossívelque é dormir órfão <strong>de</strong> ti.Ah, meu companheiro do ocasoAqui em teu lugar ficou,Vou até chamar, Ana <strong>de</strong> Jesus:Sauda<strong>de</strong>s do nosso travesseiro.Féliz Fernán<strong>de</strong>z28


NDE RATYPYKUAEpukavymína mitã kuña, che mborayhujára,tahecha jey n<strong>de</strong> juru mboypýri n<strong>de</strong> ratypykua,n<strong>de</strong> rova yképe ikuãme oikutu vaekue Ñan<strong>de</strong>járaha ipyko’ẽmíva opyta opupu mborayhu ykua.Ka’aru pytũ jasy tomimbi n<strong>de</strong> rova mbytéreha tory rupápe toñoañua ñane mborayhu,tuka’ẽ ra’ãvo oñondivete tojeity ojoapéretojahu hikuái n<strong>de</strong> ratypykuápe upe ka’aru.Epukavymína mitã kuña, che py’a ra’ãva,hoy’umisete ko ipepo paráva upe ñahatĩ,n<strong>de</strong> ratypykuápe guare ymínte oipy’a jukáva,ha ipepo akãmínte omoakỹsete mokõi panambi.N<strong>de</strong> rova yképe ikuãme oikutu vaekue Ñan<strong>de</strong>járaha ipyko’ẽmíva opyta opupu mborayhu ykua,epukavymína mitã kuña che mborayhu járataropurahéi n<strong>de</strong> juru mboypýri n<strong>de</strong> ratypykua.TUAS COVINHASSorri, te peço, graciosa moça, dona <strong>de</strong> meu coração,veja outra vez em tua boca as doces covinhas,nas faces cutuca teu <strong>de</strong>do, Ñan<strong>de</strong>járano oco tênue ficaram emanando v<strong>en</strong>eração <strong>de</strong> amor.Que ao <strong>en</strong>tar<strong>de</strong>cer a lua brilha no meio do teu rostoteu querer e o meu no leito <strong>de</strong> gozo se abracem, se procurem,às escondidas, brincando animados, se atiçam e giremjuntos em tuas duas covinhas ao po<strong>en</strong>te se banhem.Sorri, te peço, graciosa m<strong>en</strong>ina, que me atordoa o peito,se<strong>de</strong>ntas te procuram com asas coloridas as rápidas libélu<strong>la</strong>s,pois <strong>de</strong> tuas covinhas borboleteia uma água que as <strong>de</strong>satina,e duas borboletas molhar som<strong>en</strong>te querem teus cotovelos a<strong>la</strong>do.Aqui nas tuas bochechas veio a cutucar seu <strong>de</strong>do Ñan<strong>de</strong>járaNo buraco leve ficaram borbulhando fontes <strong>de</strong> carinho,sorri, te imploro, graciosa m<strong>en</strong>ina, dona <strong>de</strong> meu amorque quero cantar essas tuas covinhas através <strong>de</strong> tua boca.Félix Fernán<strong>de</strong>z29


OÑONDIVEMIHi’ãnte chéve, mitã kuñaoñondive ñasẽ, jaguata,jahechami umi ysyryikonimbáva n<strong>de</strong> joguaha.Oime ku arróyo ka’aysápeamambaitýpe ochororo,ne r<strong>en</strong>oimíva hína ipukápeko ka’arúpe ne ra’arõ.Guyramimi jepe opurahéi,maymarõite mba’e omyimba;ha umi arróyo nah<strong>en</strong>yhẽipype ofaltágui ne ra’anga.Jaha emanã umi ysyrýpepiramimi jepe tovy’a,ha che upépe ku pukavýpeha’e jeýne rohayhuha.Barranca ari jajayvymíneha ojekuaáne pypukuete,ne ra’anga váicha nichomínepiky hermana ja’e hese.Ha Ñan<strong>de</strong>jára pe amo yváguiñan<strong>de</strong> rovasávo oñondive,ko mbarakape che ne r<strong>en</strong>dáguitambopurahéi ñane rekove.JUNTOSGanhei um sonho, m<strong>en</strong>ina minha:ambos saímos a caminhar,vamos v<strong>en</strong>do as águas diáfanasque ao fluir se vão parec<strong>en</strong>do.Junto às sebes, os córregos<strong>en</strong>tre samambaias se precipitam,chamam todas com tua alegriasob este ocaso em que te aguardam.Ligeiras aves gorjeiam e cantam,tudo parece piscar e piscare córregos não estão repletosporque suas águas não te refletem.Vamos, olhe esses cristaisaté os peixes se alegram,e <strong>en</strong>tão, minha, <strong>en</strong>tre sorrisosdirei novam<strong>en</strong>te quanto te amo.No abismo nos est<strong>en</strong><strong>de</strong>mose o profundo apreciaremos,ali tua imagem, como no nicho,diria-se irmã <strong>de</strong> peixinhos.Des<strong>de</strong> sua altura, Ñan<strong>de</strong>járamostro caminhada ab<strong>en</strong>çoada.Com meu violão, a ti <strong>en</strong><strong>la</strong>çado,farei do canto nosso caminho.Félix Fernán<strong>de</strong>z30


NE RENDAPE AJUMombyry asyetégui aju ne r<strong>en</strong>dápe romoporãségui,ymaite guivéma reiko che py’ápe, che esperanzami.Mborayhu ha y’uhéigui amanombotáma ko’ápe aguahẽvo,tañesúna ndéve ha n<strong>de</strong> po guive ta che mboy’umi.Che azuc<strong>en</strong>a b<strong>la</strong>ncaryakuãvu rei,eju che azuc<strong>en</strong>atorohetũmi.He’íva n<strong>de</strong>rehe umi karia’y kuéra pe imandu’ahárupikuña n<strong>de</strong> rorýva música porãicha naimbojojahái,che katu ha’éva cada ka’aru, n<strong>de</strong>rehe ap<strong>en</strong>sárõ,ikatu vaerã piko che ichugui añembyesarái.Yvotynga’u hínako che rekove,aipo’o haguãrojapi pype.Ku c<strong>la</strong>vel potýicha n<strong>de</strong> juru iporãva repukavymírõ,ne porãitevéva el alba potýgui, che esperanzami;na tañemondéna jazmin memetégui che rayhu haguãichaha ku che ke guýpé, che azuc<strong>en</strong>a b<strong>la</strong>nca,che añuãmi.VENHO JUNTO A TIDe um sofrim<strong>en</strong>to longe v<strong>en</strong>ho on<strong>de</strong> estás para te celebrar,faz um longo tempo habitais minha alma, flor da esperança.Já <strong>de</strong>smaiando <strong>de</strong> se<strong>de</strong> e carinho alcanço tuas raízes,quero assim prostrado, que tuas mãos juntas apaguem minha se<strong>de</strong>.Minha açuc<strong>en</strong>a branca<strong>de</strong> aroma sutilminha açuc<strong>en</strong>a vem aquique <strong>de</strong>sejo beijar-te.Fa<strong>la</strong>r <strong>de</strong> ti costumam os amantes, quando te recordam,mulher tão radiante como be<strong>la</strong> música não se <strong>en</strong>contra;e sim que medito, a cada <strong>en</strong>tar<strong>de</strong>cer, quando p<strong>en</strong>so em ti,será que algum dia <strong>de</strong><strong>la</strong> justam<strong>en</strong>te irei esquecer.Ah se fosse floreste meu existireu o arrancariae te jogaria.Qual vermelho cravo tua boca floresce quando sorris,eis mais be<strong>la</strong> que o brilho da alba, esperança minha,<strong>de</strong>ixa que me vista todo <strong>de</strong> jasmim para que me amesno sonho, minha açuc<strong>en</strong>a branca, me aconchego em teus braços.Manuel Ortiz Guerrero31


PANAMBI VERAPanambi che raperãmeresẽva rejerokyn<strong>de</strong> pepo kuarahy’ãmetamora’e añeñotỹ.N<strong>de</strong> réra oikóva ku eira saitéichache ahy’o kuápe,ha omboasukáva chéve amboy’úvoche resay.Pe ñuatindýre, ñu ka’aguýr<strong>en</strong>emoñahápeiku’ipáva che ánga che pópehuguy syry.Reguejy haguã che pópeaikóva anga romuña,ha torýpe torypápeche áripi rehasa.Panambi, ndéichagua Tupã rymbanipo oime iporãva.Resẽ yvytúndie, che yvotytýr<strong>en</strong><strong>de</strong> saraki.Remimbivérõ ko che resáperemimbipáva,tove mba’éna n<strong>de</strong> rapykuéritañehundi.BORBOLETA RESPLANDECENTEBorboleta fulguranteque danças em meu caminhose à sombra <strong>de</strong> tuas asaspu<strong>de</strong>ra eu repousar!Em minha garganta teu nom<strong>en</strong>inhos qual mel ariscae me açucara o choroaberto quando a bebo.Entre espinhos, campose floresta, a perseguir-teesquartejada minha almana direita sangrando está.Para que em minha mão <strong>de</strong>sçaai, te sigo e persigo,e alegre tu em tua alegriapassar por cima <strong>de</strong> mim.Borboleta, como tu, luz <strong>de</strong> Tupãserá tão bonita?Vais com o v<strong>en</strong>toEntre minhas flores a brincar.Quanto mais brilhessó em meus olhos resp<strong>la</strong>n<strong>de</strong>rás,e <strong>en</strong>tão, <strong>de</strong>ixes,que atrás do teu passo me <strong>de</strong>satine.Manuel Ortiz Guerrero32


JASY MOROTĨJasy morotĩ remaña mombyrýva cherehe rehóvo,py’a tarovágui marõ n<strong>de</strong>rekévai cheichaite avei,ha chéicha remoñáva araka’eve jahupitý’ỹva,n<strong>de</strong> ko che reindy, jasy morotĩ maña asymi.Ejehykuavóna ko kuñataĩ rógaguy porãme,jasy morotĩ, ehesapemi ko che r<strong>en</strong>daguã;añesũpehẽta ko hovetãguýpe, aropurahéita,mba’asy po’ícha che pytéva ohóvo ko mba’epota.Rekéva reína, kuñataĩmi ahayhu porãva,epu’ã ehecha ne rokẽme oúva oñemopoi,tupãmba’ejára, ne r<strong>en</strong>õi haguéma hembe huguypáva,ha n<strong>de</strong> rechaségui yvága ru’ãre hesa ikã rei.Ka’aguy poty che moakãnundúva n<strong>de</strong> pukavymíreha ne ryakuãngue rapykuéri aikóvanga atyryry,esẽ che r<strong>en</strong>dápe: he’ukáramo chéve n<strong>de</strong> jurúgui eiratosopa haguã ko che py’a i’uhéi, ka’aguy poty.Esẽ che r<strong>en</strong>dápe ha n<strong>de</strong> apysápe tamombe’u ndévemba’éicha rupípa ko che mitãhápe aiko añembyasy,Che páy ha che kéra urutau rasẽicha che py’a ojopývaha yvytu pirúicha che ruguy apére oikóva opoñy...Jasy morotĩ remaña mombyrýva cherehe rehóvo,n<strong>de</strong>rekéi haguéma n<strong>de</strong> resa’yjúva cheichaite avei;ko’ẽramointénte rehasa hasa ha reiko reikóvoche tavy haguéma reikuaa vaerã, jasy morotĩ.LUA BRANCAL<strong>en</strong>ta lua branca que contemp<strong>la</strong> das alturas,um pulsar qu<strong>en</strong>te te mantém be<strong>la</strong> como a mim também,e como eu, andas perseguindo o inalcançável,eis tu minha irmã, suave lua branca <strong>de</strong> olhar int<strong>en</strong>so.Derrama-te já no <strong>la</strong>r propício <strong>de</strong>ssa moça em flor,branca lua redonda, o lugar <strong>de</strong>sejado ilumina assim;vou ajoelhar-me sob sua jane<strong>la</strong> para elevar meu canto,vai me consumindo a angústia <strong>de</strong> amar, como o mal fino.Moça <strong>de</strong>itada em sono ser<strong>en</strong>o, certeza te amo,levanta-te a ver quem chega à tua porta para te implorar,sou o m<strong>en</strong>digo com lábios sangrante <strong>de</strong> tanto te chamar,que ansioso por te ver, limpa contra o céu, resseca seus olhos.Casulo da floresta, teu leve sorriso me aquece a fr<strong>en</strong>tee p<strong>en</strong>osam<strong>en</strong>te persigo as pegadas <strong>de</strong> teu aroma c<strong>la</strong>ro,espreitar aqui: me dá <strong>de</strong> beber o mel da tua bocacapaz <strong>de</strong> saciar esta se<strong>de</strong> da alma, casulo sutil.Espreita-te já que quero te dizer, suave em teus olvidos,o modo profundo <strong>de</strong> meu sofrim<strong>en</strong>to <strong>de</strong>s<strong>de</strong> minha infância,acordo, e dormindo como o urutau meu peito se soltae qual fino v<strong>en</strong>to, ao <strong>la</strong>do <strong>de</strong> meu sangue, <strong>de</strong>sce e se humilha...L<strong>en</strong>ta lua branca que me contemp<strong>la</strong> das alturas,se<strong>la</strong> sua insônia o lívido rosto a minha também;ao raiar o dia te irás, andando e me <strong>de</strong>ixando,suave lua branca, mas consci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> que <strong>en</strong>louqueci.Darío Gómez Serrato33


MANDU’A RORYMandu’a rory ikusuguepáva ne pore’ỹhápeojope hague ñembyasy puku omano vaerã,n<strong>de</strong> rerakuemi aropurahéiva ou che py’ápeikatuve’ỹva ajahe’o’ỹre aromandu’a.Che ruguy porãva atopárõ máva n<strong>de</strong> réra oguerúva,yvoty ryakuãicha che mbopiro’ýva ne ahõnguemi.Rohuguaitĩségui tape ipukuvéva oh<strong>en</strong>on<strong>de</strong>’ávaikatu haguãicha che r<strong>en</strong>duse’ỹro añeh<strong>en</strong>duka.Sapy’a ahecharõ ku karia’y kuéra n<strong>de</strong> rógape oúvarombyekoviaséva ha nañanimáigui ajesaupimi.Tesarái maymárõ noguahẽi vaekue che róga rokẽme,che vy’a apytépe ha che ñembyasýpe n<strong>de</strong> mante reimé,yvága ha yvýpe n<strong>de</strong> jasy resẽme ndaipóri omo’ãva,ñasaindy porãicha pyhare ru’ãgui ñan<strong>de</strong> resape.N<strong>de</strong> reikuaa’ỹre n<strong>de</strong> pypore ári ymáma aguatáva,ikatu vaerã ku oguahẽ che ára ha rohupity;ha’éva che jupe mborayhu paháipo ko hese añandúva,ajeve ndaipóri pohã omongueráva ko mba’embyasy.Pyhare poty Paraguái retã rehesapepáva,che momarandúna regue potaitévo japa oñondive.LEMBRANÇA FELIZLembrança feliz que <strong>en</strong>velheceu durante tua ausênciae um longo pesar tem ido requeimando até sua ausência,teu nome, o <strong>de</strong> sempre, veio ao meu peito para que te cantejá que não consigo lembrar-te nunca a não ser chorando.Quando <strong>en</strong>contro aquilo que teu nome traz se alegra meu sangue,refresca minha pele teu fino hálito <strong>de</strong> aroma florido.Quer<strong>en</strong>do te alcançar o caminho mais longo costumo caminharpara que consiga, mesmo que não quer<strong>en</strong>do, fazer-me escutar.Quando às vezes vejo aqueles rapazes que em tua casa chegamQuero te substituir, mas não me animo e olho os céus.Jamais o esquecim<strong>en</strong>to soube atravessar a luz <strong>de</strong> meu umbral,em meio ao gozo, como igual na p<strong>en</strong>a, sempre estás pres<strong>en</strong>te,no céu e na terra tua lua cresc<strong>en</strong>te ninguém há <strong>de</strong> eclipsar,na noite alta nos vai iluminando um c<strong>la</strong>ro luar.Sem que tu saibas há muito tempo que piso teus passos,po<strong>de</strong> ser que um dia amanheça o tempo <strong>de</strong> alcançar-te o fim;me digo a mim mesmo que amor passado este que eu sinto,com certeza não existe seguro remédio ao mal que me aflige.Florescer noturno que iluminas inteira a terra natal,Perto a tua sombra, te rogo me avises e morremos juntos.Hérib Campos Cervera34


CHE ÁNGA...Che ánga repopoitéva che py’apýpe...,nañandúiva raka’eve péicha n<strong>de</strong> popo,terãiko nan<strong>de</strong>javéima pe n<strong>de</strong> kotýpeha resẽse ichugui reheja há’eño.Che añoite anga aikuaa ndéve ojehúvan<strong>de</strong> pype n<strong>de</strong> reñomíva ñembyasy,vy’a’ỹ ne ñe’ãme n<strong>de</strong> su’úva...ha upéicha reikovéva tyre’ỹ.Che aveíko, che ánga areko chéve hasývaha n<strong>de</strong>ichaite asẽséma... aveve,aheja ko yvy tatatĩgui t<strong>en</strong>yhẽva.Che ra’arõna... ha ñakañỹvo oñondiveñambogue tekotevẽ ñan<strong>de</strong> rasývaha javeve ku guyramícha mokõive.MINHA ALMAAlma que tanto te agitas em meu peito…,que eu me lembre nunca te angustias assim,ou será que em teus apos<strong>en</strong>tos já não cabese <strong>de</strong>sejas partir, <strong>de</strong>ixando sem ninguém?Alma, som<strong>en</strong>te eu sei o que te acontece,o que andas escon<strong>de</strong>ndo em teus a<strong>de</strong>ntros,a dor que na medu<strong>la</strong> te mor<strong>de</strong>...e te <strong>de</strong>ixa <strong>de</strong> tal sorte em orfanda<strong>de</strong>.T<strong>en</strong>ho minha própria dor eu também, almas,e, como tu, quero sair e.... voar,distanciar-me <strong>de</strong>sta terra suja <strong>de</strong> fumaça e nevoa.Por favor, me aguarda,... ao per<strong>de</strong>rmos juntosapagaremos sem dúvida tudo que aqui nos dóie cruzaremos o ar, como pássaros os dois.Gumersindo Aya<strong>la</strong> Aquino35


CHE PYKASUMIChe pykasumi reveve vaekue chehegui rehóvooúva ne ange cada pyhare che kéra jopy;rohayhúgui aĩ ajepy’apýva che ne ra’arõvo,michínte jepépa ndaivevuivéi che mba’embasy.Ne añaitégui ndénte aikóva ko’ãicha aiko asyjaikóma rire ku juayhu porãme oñondivete;resẽ reveve che rejarei che motyre’ỹ,aiko aikorei ndavy’amivéi upete guive.Ku a más que ko’ẽ rohayhu asy naremediavéi,naimo’ã voi ku itavymíva mba’e aiko;ama’ẽ asy pe n<strong>de</strong> rogamíre ha n<strong>de</strong> nereiméi,korasõ rasy che mbotarova che mbojahe’o.Reveve vaekue chehegui rehóvo, che pykasumi,reipotave’ỹgui rohavi’umi ni rojavykyejumi jeýna ikatumiháicha che conso<strong>la</strong>mi,taivevuimi che jopy asýva che mba’embasy.MINHA POMBINHAMinha pombinha que leve voando <strong>de</strong> mim se distanciousua imagem retorna uma e outra noite a oprimir meu sono;em razão <strong>de</strong> amor me <strong>de</strong>sassossego e esperando vou,mesmo s<strong>en</strong>do profunda intolerável esta minha dor.Eis cruel estou caminhando do<strong>en</strong>te e febril<strong>de</strong>pois <strong>de</strong> mimar o morno carinho que juntos vivemos;tornando-me órfão, aqui me <strong>de</strong>ixaste, empre<strong>en</strong><strong>de</strong>r o vôo,sumido em tristeza <strong>de</strong>s<strong>de</strong> aque<strong>la</strong> vez, vagabundo e só.cresce o amor int<strong>en</strong>so sem remédio algum com o amanhecer,nem posso acreditar que ando transtornado, errante, infeliz;ao olhar tua casa on<strong>de</strong> já não estão, meus olhos pa<strong>de</strong>cem,coração atorm<strong>en</strong>tado que me saco<strong>de</strong> o peito, me faz chorar.Tão leve voas <strong>de</strong> mim te distancias, pequ<strong>en</strong>a pombinha,não querias já que te acariciasse a pele, os cabelosregressa, te peço, a dar-me consolo, você sabe,que se volte leve este sofrim<strong>en</strong>to que me torce a alma.Carlos Vali<strong>en</strong>te36


NDE RESA KUARAHY’ÃMESapy’ántepa ikatúnekuarahy pytu akúgui,n<strong>de</strong> resa kuarahy’ãmeaguahẽ ap´ytu’umi.Ndijavýnteva ko chéveysatĩ opupúva hínaamambái roky apytép<strong>en</strong><strong>de</strong> resa kuéra mimi.Pyharépe rehechávañasaindy pere perépe,jasymi oike ha osẽvoaraípe oñemo’ã,ha n<strong>de</strong> ave ko upeichaitévarejere ha rejeréro,omimbi ha iñypytũvan<strong>de</strong> resa kuarahy’ã.Ajuhu mba’e iporãvache py’a guive ahayhúva,yvypórape omoĩvajeguakáramo Tupã.Ysyry r<strong>en</strong>daguemíchahovyũ ha ipyko’ẽvavevyimínte ahetũsẽvan<strong>de</strong> resa kuarahy’ã.Reikuaáma arohorýva,reikuaáma mamoitépa,sapy’a amanoha áraikatúnte che ñotỹ.Será possível algum diaque consiga <strong>de</strong>scansardo duro hálito do solà sombra <strong>de</strong> teus olhos?À SOMBRA DE TEUS OLHOSSe eu te digo não erroque teus olhos se me almejamque borbulham manancial<strong>en</strong>tre as samambaias ver<strong>de</strong>s.Costuma-se à noitecortes e tachas <strong>de</strong> lua,lua que sai e se escon<strong>de</strong>abrigada pe<strong>la</strong>s nuv<strong>en</strong>s,e assim mesmo, você tambémao girar e dar a volta,cinti<strong>la</strong>m e se escurecem<strong>de</strong> teus olhos essas sombras.Ei <strong>en</strong>contrado a belezaque intimam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sjo,a que <strong>de</strong> ornam<strong>en</strong>to colocouTupã na face da terra.Como um leito <strong>de</strong> córrego<strong>de</strong> côncavo azul escurosuavem<strong>en</strong>te beijariaessa sombra <strong>de</strong> teus olhos.Você conhece meu <strong>de</strong>sejo,e sabe em que lugar,po<strong>de</strong>-me sepultarno dia em que eu morrer.37


Che rejánte k<strong>en</strong>a Mirnan<strong>de</strong> resa kuarahy’ãme,tosyry jepi che áritapia n<strong>de</strong> resay.Então Mirna, permitaque <strong>de</strong>slize sobre mim,à sombra <strong>de</strong> teus olhoso dique <strong>de</strong> suas lágrimas.Teodoro S. Mongelós38


OKARAYGUAMI AKÃ SA’YJUKu mitãkuña ava apope sa’yju mimbíva,iñakã jegua ndijavyiete mbokaya poty,inimbo overáva ho’a ijati’ýre, ojajái reíva,ichupe heñoi che ñe’ã ruguápe mborayhu hypy.Ha’e umi hesa mbyja ko’ẽju ñan<strong>de</strong> resapéva,yvága hovy oje’o hague ima’ẽ paje,aropurahéine che mbarakapúpe mba’e iporãitévahova pytangy ha’ete voíva kuarahy resẽ.Ojogua mokõi jasy pyahumi hováre oguejývaumi ityvyta po’i asyete karapã’imi,yvoty pytãva hope ojerávo ha he’ẽ mbochývaupéva ijuru pe huguy syrýva ha ikambuchimi.Kuña sarovy, pire morotĩ, akã sa’yjupa,yvytu pepo toguerahami che ñe’ẽ poty,Tupãsỹ itykéra ojoguaiteíva ko che mborayhúpe,mokõive ojovái ndojuasai porãme ha ojohupity.SELVAGEM LOIRINHAMoça g<strong>en</strong>til <strong>de</strong> cabelo crespo, dourado resp<strong>la</strong>n<strong>de</strong>c<strong>en</strong>te,cabeça adornada que assim se assemelha a flor <strong>de</strong> coco,fios fulgurantes a seus ombros caem, abertos em luz,fazem que do c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> minha alma rebrote o profundo amor.São esses seus olhos estre<strong>la</strong>s <strong>de</strong> alba que nos iluminam,o límpido céu ali <strong>de</strong>sbotou seu mágico azul,com esta guitarra irei cantar o belo feitiçoa face rosa que tanto parece o sol po<strong>en</strong>te.Duas sobrancelhas curvas <strong>de</strong>licadas <strong>de</strong> exata finuraigual a gêmeos filhotes <strong>de</strong> lua em ambas as faces,qual péta<strong>la</strong> doce que se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong>ram <strong>de</strong> uma vermelha florseus lábios são jarra <strong>de</strong> <strong>la</strong>t<strong>en</strong>te sangue, cheios <strong>de</strong> amor.Mulher <strong>de</strong> olhos g<strong>la</strong>ucos, <strong>de</strong> pele louça, áurea cabeleira,que a asa do v<strong>en</strong>to leve levem<strong>en</strong>te minha voz florescida,meu carinho sabe que és como irmã da santa Virgem,Não po<strong>de</strong>rei saber quem é a mais be<strong>la</strong> se e<strong>la</strong> e você se <strong>en</strong>contrem.Carlos Miguel Giménez39


YSYRYYsyry porãite remimbíva,ita ári mbegue rehasa,ha’eténte ku mboí ne konívarohechávo hory che ñe’ã.Ysyry, rasaite rohayhúva,Ñe añomíte ko chéve pohã;n<strong>de</strong> pype apyrũvo añandúvaváicha chéve paite akuera.Ysyry, n<strong>en</strong>dive heta árañasaindýpe aju ñañe’ẽ;ne añomínte ko che rayhuhárareikuaáva che rekovekue,reñandu ch<strong>en</strong>dive ambyasýva,che ñe’ãme oikóva oikarãi,rehecha che reságui osyrýva...rembyasýva n<strong>de</strong> ave che rovái.Hetaitémi ku yma n<strong>de</strong> syrýpemokõivéva roñombojaru;reh<strong>en</strong>dúmi hembe pukavýpehe’ikuévo chéve “rohayhu”.Ha ko’ãga che añóma n<strong>de</strong> ypypetindyhápe ko aju aguahẽ;hetaitéma aiko tyryrýpe,avave nomañái chereche.RIACHOÁgua be<strong>la</strong>, cristal que brilha,com moroso fluir <strong>en</strong>tre pedras,tuas escamas <strong>de</strong> prata ba<strong>la</strong>nçamalegrando minha c<strong>la</strong>ra paixão.Riacho <strong>de</strong> amor que transborda,som<strong>en</strong>te tu dás remédio a meus males;ao molhar-me em tuas águas eu sintoque refresca e curas meu peito.Quantas vezes, córrego, nas noitesconversamos ao c<strong>la</strong>ro da lua;som<strong>en</strong>te tu és amante sem tréguatu conheces minha historia sofrida,tu compartes comigo as p<strong>en</strong>as,que me arranham o coração,e ao olhar-te com meus olhos que choram...em seguida o choro.Há muito tempo, em tua limpa corr<strong>en</strong>tebrincamos, cont<strong>en</strong>te, os dois;escutaste uns lábios sorri<strong>de</strong>ntesrepetindo promessas <strong>de</strong> amor.E o pres<strong>en</strong>te, a teu <strong>la</strong>dochorando me animo outra vez;há muito minha vida se arrasta,sem ninguém que se busque em meus olhos.40


Ysyry, n<strong>de</strong> niko reikuaávaoñandúva ko che korasõ;ñembyasy che ruguýre oguatávaha mantéva che mbojahe’o.Ysyry, oguahẽnepa áran<strong>de</strong> ypýpe aju apyta?Che r<strong>en</strong>dúma Tupã ore jára,ha ko ýpe apyrũvo tapa.Como ninguém, tu sabes, córregoo que passa em meu coração;em tristeza caminha meu sanguee sempre me empurra a chorar.Riacho me pergunto se um diaa tua margem virei <strong>de</strong>scansar?Eu te rogo Tupã <strong>la</strong> do céu,que em suas águas possa morrer.Pedro Encina Ramos41


MBORAYHU ASYNdikatu mo’ãi aikovévo che pe n<strong>de</strong>rehe’ỹka’aguy mbytére hi’ãnte ma chéve aha aiko rei;ko che korasõ che mbotarováta n<strong>de</strong>rehe ap<strong>en</strong>sárõ,ha aiko aporandu já n<strong>de</strong> resaráimapa chehegui?Estrel<strong>la</strong>mimi pe amõ yvatete pyhare omimbíva,Ndijavyváicha n<strong>de</strong> réra he’íva che r<strong>en</strong>õi haguã.Che tarovaite apáy roheka ha ndorotopái,tesay mante péicha añembyasýrõ che conso<strong>la</strong>ha.Ku amano rire ne mandu’amíro n<strong>de</strong> rayhu harére,n<strong>de</strong> py’aite guivépa eñembo’émi ani ánga ap<strong>en</strong>a;tuichaite mba’e niko che ajapo ko yvy apére,ndéve rohayhúgui Tupã ha che sýgui che resaraipa.INTENSO AMORNão po<strong>de</strong>ria eu andar pelo mundo sem vocêse até <strong>de</strong>sejo vagabun<strong>de</strong>ar no meio da floresta;este coração me <strong>en</strong>louquece porque te recorda,e pergunto se talvez você já me esqueceu?Pequ<strong>en</strong>a estre<strong>la</strong> que o céu azul pisca, noturna,Teu nome por certo pronuncia e assim me invoca e chama.E <strong>de</strong>satinada acordo e te busco e nunca te <strong>en</strong>contro,para estas tristezas consolo me trazem só lágrimas.Quando eu morra te rogo que guar<strong>de</strong>s lembranças <strong>de</strong> mim,do fundo do peito te imploro que reze por minha salvação;tem sido tão gran<strong>de</strong> a amorosa se<strong>de</strong> que levo comigo,esqueci o carinho até <strong>de</strong> Tupã por adorar-te.Rosalía Díaz León42


MAINUMBY PYTÃMainumby pytã.Yvoty poty.Ysapy rekávo reikávo n<strong>de</strong>peporyapu.Ysyry ypy, guata katuete,ava retekuápe remombo rerúva kambysy yma.Ytu guasuete. Ysau raity. Yvu ypykue.Yvytu memby n<strong>de</strong> pepo rague.Yvy potymi. Tekove yta.Rekambúvaipo yvága yguápe, añeporandu.Mamóguitepa mbarete reruajeve ramo ku n<strong>de</strong>reikuaái tapytu’umi.Mbiriki ryapu.Ava mbaraka rekuchupa’ỹva.Angekói ryru. Angata rupa remumumantéva.Retytýi asýva kerasy poguýpe.Ipáy, ikeguýpe, ikéra mbytére reñangarekóvakerambu reípe.Ani nekangy. Ani repyta.Tove tekove taipotykuru, taipotyjera.Kerasy aña ani rembyaty.Toikovemive.Ikerayvoty tokakuaave.Pe yvyguata neremimoingotopukavymi omano mboyve.BEIJA-FLOR VERMELHOBeija-flor vermelho.Florida flor.Anda buscando o orvalho com o fragor <strong>de</strong> suas asas.Caminho seguro, à beira da água,das <strong>en</strong>tranhas do homem traz e distribui uma antiga seiva.Im<strong>en</strong>sa cachoeira. Formigueiro púrpura. Água da origem.A plumagem <strong>de</strong> suas asas é filho do v<strong>en</strong>to.Florida <strong>de</strong> argi<strong>la</strong>. Apoio da vida.Pergunto-me se amam<strong>en</strong>ta algum néctar do céu<strong>de</strong> on<strong>de</strong> traz sua força.Já que não conhece o mínimo <strong>de</strong>scanso.Zumbido da brinca<strong>de</strong>ira.Primordial maracá <strong>de</strong> incessante som.Jarra da angustia. Leito <strong>de</strong> insônia que abundam sem fim.Com seu pulso int<strong>en</strong>so sust<strong>en</strong>ta o homem.Na meta<strong>de</strong> do sono, acordo e dormindo você ve<strong>la</strong> por ele.Não <strong>de</strong>sfaleça. Não se <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ha.Que a vida <strong>en</strong>c<strong>la</strong>usurada, que abra suas péta<strong>la</strong>s.Não juntes quebrantos escuros.Que ele viva um pouco mais.Que cresça a flor <strong>de</strong> seu sonho.Que esse caroço ao qual você dá vida.Aponte um sorriso antes <strong>de</strong> morrer.Ta<strong>de</strong>o Zarratea43


MITÃ RUPA PURAHEIARARO’Y REHEGUAKuarahy ikangy.Hupápe opyta.Karai ro’yosẽna oguata.-Ypaka’a, Ypaka’a,ro’y rypy’a oikytĩmbache retyma,che memby oke aja.Iponcho hũngytávare oipyso,ha amarayviyvy omohe’õ.-Aguapeaso, aguapeaso,ykuére ne rasẽ soro,jepe’a remono’õ,che membýk<strong>en</strong>a ani ojahe’o.Péina oguahẽmaKarai ro’yovéña ohupihakã rogue’ỹ.-Kuarahy mimby, kuarahy mimbyndépa rembyasykuarahy mbyky,che membýke ani hesay syry.CANÇÃO DE NINAREM TEMPO DE INVERNOO sol, <strong>de</strong>caído.Em seu leito está.O s<strong>en</strong>hor frioSai a caminhar.-Saracura, saracuraos coágulos <strong>de</strong> friominhas pernas,<strong>en</strong>quanto dorme o n<strong>en</strong>ê.Est<strong>en</strong><strong>de</strong>m o ponchoNo breu da vi<strong>la</strong>,a fina chuvaa terra <strong>en</strong>charca.- Jaçana, jaçanapelos rios se <strong>la</strong>m<strong>en</strong>ta,e vai catando l<strong>en</strong>ha,que meu n<strong>en</strong>ê não chore.Já vemO s<strong>en</strong>hor frioo cajueiro-japonês levantaramas no cio.- Garça, garçaé verda<strong>de</strong> que dóia noite sem o sol,ou o choro do n<strong>en</strong>ê.44


Karai ro’y,amba’y roguehu’itĩ mimbípeojukapaite...-Korochire, korochire,néina aréve eremamõpa reime,che memby tataypýpe tojepe’e.Karai ro’y,tuja resayku,ipytu te’õoikóvo oipeju.-Yryvu, yryvu,guyra rague hũ.Che memby omondétasapatu pyahu.S<strong>en</strong>hor frio,da samambaiadançam as folhascom pó <strong>de</strong> luz...- Sabiá, sabiácanta, canta<strong>en</strong>quanto o n<strong>en</strong>ê,se abriga com o fogo.S<strong>en</strong>hor frio,velho aguado,que passa soprandoseu hálito molhado.Urubú, urubu,De plumagem escura.Calçara meu n<strong>en</strong>êsapatinhos novos.Carlos Martínez Gamba45


TATAYPÝPEOpovyvy tataoheréi pytũmbyoikarãi mandu’a.Ohapo’o ymaumi teko asyha michimivy’a.Koamangypéina ojeka,che akã rypýiapáy haguã.Ohesy cheguatamboriahu kusugueyvy apére yma.Ojapokói tatache akã ohevere,ro’y cheape nupã.Ajepe’e.Chemandu’a.Añembyasy.Ogue tata.JUNTO AO FOGOfuça o fogo<strong>la</strong>mbe a escuridãoarranha a memória.Arranca essas antigasp<strong>en</strong>asuma pitada <strong>de</strong> alegria.E <strong>en</strong>tãouma chuva mansa,e rega minha cabeça,acordo assim.O que hoje é cinza da pobrezaontem tostava meus passoso fogo agarro.Chamuscam meus cabelos,nas costas o frio me bate.Aqueço-me.E me lembro.Me<strong>la</strong>ncolia.Apaga o fogo.Miguel Ángel Meza46


KA’ARUAsaje,yvytu vevuimi...Che py’a hesaho,hopevy kangymiha hi’ánte chupeokañy pe tapére.Asaje, yvy timbo…Ohopámache rembipotakue,itindy ha okái ohokuévo,kuarahy pytére,tape tujamíre.Yvytu vevuimi,moóiko reho,rehasáva che ykére,che ra’ã ha ekañy,che moakã tavypa,che moakã monga’u,che moakã mboravava,che mongu’e…Yvytu asaje,nda vy’áiro rejúva,yvytu vevuimi,Ñan<strong>de</strong>jára pytu, resaite,Yvytu asaje,Yvytu.TARDESesta,brisa…per<strong>de</strong>m-me os olhos da alma,sob as pálpebras cansadas<strong>de</strong>sejando apagar-s<strong>en</strong>o caminho.Sesta, poeira...já se foramaqueles que amava,r<strong>en</strong><strong>de</strong>ndo-se, extinguindo-se,ao ir-se,rumo ao zênite.Pelo velho caminho.brisa,on<strong>de</strong> vais,passando ao meu <strong>la</strong>do,me tocas, me atordoa,embriagando-me,<strong>de</strong>sori<strong>en</strong>tando-me,adormecido...v<strong>en</strong>to da sesta,que chegas quando estou triste,v<strong>en</strong>to brando,silvestre sopro <strong>de</strong> Ñan<strong>de</strong>jára,v<strong>en</strong>to da sesta,v<strong>en</strong>to.Susy Delgado47


ÑE’Ẽ RYRÝIChe ahy’ópeoryrýiche ñe’ẽChe ñe’ẽosẽsévaombokuayvytu.Che ruguyopupu,osapukáimboraihúpeguarãoipotapiro’y.che ahy’ópeoryrýiche ñe’ẽ.Che ñe’ẽosẽsévaombokuayvytu.Ha katuIporãveche ahy’ópeOmano.VERBO TREMULONa gargantatrememinha pa<strong>la</strong>vra.Minha pa<strong>la</strong>vraque quer saira furaro v<strong>en</strong>to.Meu sangueferve,gritaporquequeralivioao pobre.na gargantatrememinha pa<strong>la</strong>vra.Minha pa<strong>la</strong>vraque quer saira furaro v<strong>en</strong>to.E bempo<strong>de</strong> serque nessa minha gargantase morra.Feliciano Acosta48


TEREHO MBORIAHUEpoi chehegui jahecha.Ejei che rapégui ita peh<strong>en</strong>gue.Epoi che jyvágui jukeri ñanandy.Ejei che ryepýgui aña jeguaka.Tereho, ejei chehegui.Tereho mboriahu.Tereho.Tereho.Epoi chehegui, néipy.Epoi chehegui ha’e ningo ndéve.Reheréi che pire ha iñap<strong>en</strong>o kamambu.Repopo che syva ári ha reipiro hovyũ.Reguapy che py’ári ha ipohýi ita.Repupu che ruguýpe ha che kangy.Tatáicha rehapy che kangue.Ejei ani ikusugue.Tereho mboriahu.Che ypýgui, tereho, tereho.Anive che moñepysanga.Anive che rekovére reñembosarái.Anive che jyváre reguata ha remymýi.Anive che apytu’úre kupi’ícha reñamindu’u.Anive.Anive.VAI POBREZAMe solta, vamos ver.Saia <strong>de</strong> meu caminho, seixo.Largue do meu braço, espinho do matagal.Retire-se <strong>de</strong> meu interior, adorno <strong>de</strong> satanás.Anda, separa <strong>de</strong> mim.Anda pobreza.Anda.Anda.Me solta já.Me solta, te digo.Lambe minha pele e saem machucados.Salta em minha fr<strong>en</strong>te e <strong>de</strong>scascas meus cabelos pretos.S<strong>en</strong>tes no meu estomago, e pesa como rocha.Ferves em meu sangue <strong>de</strong>bilitando-me.Como fogo queima meus ossos.Distancia-te, que não se agrisalhem.Anda pobreza.An<strong>de</strong>s <strong>de</strong> meu <strong>la</strong>do, anda.Não me faça tropeçar novam<strong>en</strong>te.Não jogue outra vez com minha vida.Não movas mais meus braços, agitando-me.Não roa mais meu juízo como cupim.Nunca mais.Nunca mais.49


Che kueráima n<strong>de</strong>hegui mboriahu.Tereho mboriahu, tereho.Ipotýma che syváre kuimba’e ry’ái.Tereho, ejei chehegui.Tereho mboriahu.Tereho.Tereho.Estou cansado <strong>de</strong> você, pobreza.Vai embora, misériaJá floresce em minha fr<strong>en</strong>te o suor do homem.An<strong>de</strong>, separe <strong>de</strong> mim.An<strong>de</strong> pobreza.Va embora.Agora.Ramón Silva50


1. Capitulo II1.1. Tradução <strong>de</strong> poemas do livro Caminho <strong>de</strong> andarEste segundo capitulo pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> traducción <strong>de</strong> cinco poesías <strong>de</strong> <strong>la</strong>obra Camino <strong>de</strong> andar que es <strong>una</strong> selección <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra poética <strong>de</strong> Rubén <strong>Bareiro</strong>Saguier, escrita casi <strong>en</strong> su integridad <strong>en</strong> el exilio.La obra poética <strong>de</strong> <strong>Bareiro</strong> Saguier, ti<strong>en</strong>e 180 poemas, que estandivididas <strong>en</strong> 10 partes, como Biografía <strong>de</strong> Aus<strong>en</strong>te, A <strong>la</strong> víbora <strong>de</strong> <strong>la</strong> mar, NuevosAnillos, En medio <strong>de</strong>l camino, El duro oficio, Prisión, Lugares, Motivos,Canciones Anteriores y Poemas publicados posteriorm<strong>en</strong>te. Don<strong>de</strong> los poemasson <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación singu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> ambigüedad, con el factor <strong>de</strong>l exilio,coloreando no solo el l<strong>en</strong>guaje sino los s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos.En los poemas po<strong>de</strong>mos ver los trazos lingüísticos <strong>de</strong>l guaraní, <strong>de</strong> esaforma Rubén <strong>Bareiro</strong> Saguier hace con que el guaraní no se infiltre <strong>en</strong> sucastel<strong>la</strong>no sólo como l<strong>en</strong>gua, y si transmite <strong>en</strong> sus obras todos los mitos, ficcionesy bestiarios que constituy<strong>en</strong> su apoyo natural.Las poesías fueron elejidas por hacer parte <strong>de</strong> un mom<strong>en</strong>to difícil <strong>de</strong><strong>la</strong>utor que seria <strong>la</strong> prisión, don<strong>de</strong> los poemas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> marcas muy fuetes ys<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to inovidable.51


CRONOLOGÍAEntre sombrasoigo los golpes ciegos<strong>de</strong>l cercano relojque l<strong>en</strong>to, inexorable,me va <strong>en</strong>terrando el día,<strong>la</strong>s horas <strong>de</strong> <strong>la</strong> rabia,los interminables minutos <strong>de</strong> impot<strong>en</strong>cia,<strong>la</strong> eternidad transida <strong>de</strong>l bostezo.De noche los mosquitos,por <strong>la</strong> siesta <strong>la</strong>s moscas,todo el tiempo <strong>la</strong>s ratas.¿ S<strong>en</strong>tirán, quizás,el pedazo <strong>de</strong> muerteque aquí nos va creci<strong>en</strong>do?12Entre sombrasouço golpes cegosdo relógio próximoque l<strong>en</strong>to, inexorável,vai <strong>en</strong>terrando o dia,as horas <strong>de</strong> raiva,intermináveis minutos <strong>de</strong> impotência,a eternida<strong>de</strong> atorm<strong>en</strong>tada do bocejo.De noite os mosquistos,na sesta as moscas,todo o tempo os ratos.S<strong>en</strong>tirão, talvez,o pedaço da morteque aqui vai cresc<strong>en</strong>do?CRONOLOGIA12Rubén <strong>Bareiro</strong> Saguier52


MURALESEn <strong>la</strong> pare<strong>de</strong>ncontré un nombre escrito y <strong>una</strong> fecha.Salud, compañero, contesté el m<strong>en</strong>saje,y me s<strong>en</strong>tí m<strong>en</strong>os solo.En el muro <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tealgui<strong>en</strong> ha dibujadoun rancho <strong>de</strong> dos aguas,con su corredor y su cocotero.Cuando <strong>la</strong> sombra aleveme aprieta <strong>la</strong>s pupi<strong>la</strong>s,el ranchito, <strong>de</strong> golpe,abre <strong>una</strong> v<strong>en</strong>tana con sol:<strong>una</strong> bocanada <strong>de</strong> vida.MURAISNa pare<strong>de</strong><strong>en</strong>contrei um nome escrito e uma data.Saú<strong>de</strong>, companheiro, respondi a m<strong>en</strong>sagem,e me s<strong>en</strong>ti m<strong>en</strong>os só.No muro da fr<strong>en</strong>tealguém <strong>de</strong>s<strong>en</strong>houum rancho <strong>de</strong> duas águas,com seu corredor e seu coqueiro.Quando a sombra v<strong>en</strong>haapertam-me as pálpebras,o ranchinho, <strong>de</strong> rep<strong>en</strong>te,abre uma jane<strong>la</strong> com sol:um sopro <strong>de</strong> vida.Rubén <strong>Bareiro</strong> Saguier53


PARÁBOLA DE LA ROSAAnoche un guardia,un hombre con el rostrooculto por <strong>una</strong> máscara <strong>de</strong> sombra,<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s rejas me pasó <strong>una</strong> rosacortada <strong>de</strong> algún jardín público.“Vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> afuera”, me dijo,y s<strong>en</strong>tí que un hálito <strong>de</strong> vidame invadía.Supe que <strong>en</strong> el fondo <strong>de</strong>l pozo,<strong>en</strong> el chaco <strong>de</strong> un pechopue<strong>de</strong> florecer <strong>una</strong> rosa.Aunque <strong>la</strong> feti<strong>de</strong>z<strong>la</strong> marchitó <strong>en</strong> seguida,<strong>la</strong> rosa existe.PARABOLA DA ROSAÀ noite um guarda,um homem com o rostooculto por uma máscara <strong>de</strong> sombra,<strong>en</strong>tre as gra<strong>de</strong>s me <strong>de</strong>u uma rosacortada <strong>de</strong> algum jardim público.“Vem <strong>de</strong> fora”, me falou,e s<strong>en</strong>ti que um hálito <strong>de</strong> vidainvada-me.Soube que no fundo do poço,no charco <strong>de</strong> um peitopo<strong>de</strong> florescer uma rosa.Mesmo que o fedorMurchou à imediatam<strong>en</strong>te,a rosa existe.INCONGRUENCIA¡Qué ridículo p<strong>en</strong>sar<strong>en</strong> el fondo <strong>de</strong> un ca<strong>la</strong>bozoque el mar existe!INCONGRUENCIAQue ridículo p<strong>en</strong>sarno fundo <strong>de</strong> um ca<strong>la</strong>bouçoque o mar existe!Rubén <strong>Bareiro</strong> Saguier54


EVIDENCIAY <strong>de</strong> golpe compr<strong>en</strong>doque mi patria,<strong>la</strong> antigua tierra abierta<strong>de</strong> los dueños <strong>de</strong>l vi<strong>en</strong>to,se ha vuelto este pedazo <strong>de</strong> sombra<strong>en</strong>tre cuatro pare<strong>de</strong>sy <strong>una</strong> reja.EVIDÊNCIAE <strong>de</strong> rep<strong>en</strong>te compre<strong>en</strong>dominha pátria,a antiga terra abertados donos do v<strong>en</strong>to,tornou-se este fragm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sombra<strong>en</strong>tre quatro pare<strong>de</strong>se uma gra<strong>de</strong>.Rubén <strong>Bareiro</strong> Saguier55


SIN PALABRASPorque, tal vez,olvidé <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra.Y mi voz que te nombraes el tacto cal<strong>la</strong>doque busca <strong>la</strong> tibiaarbo<strong>la</strong>dura <strong>de</strong> tu sangre.Mi voz, esca<strong>la</strong> rota,distancia o estatura<strong>de</strong>l tiempo o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s manosque separan tus pies<strong>de</strong>l vi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> tus a<strong>la</strong>s.Mi voz,aroma, piel, caricia,<strong>en</strong>volv<strong>en</strong>te neblina.Mi voz,l<strong>en</strong>gua febrilque horada tu sonrisabuscando <strong>la</strong> p<strong>en</strong>umbramojada <strong>de</strong> tu boca.Porque, tal vez, muchacha,Olvidé <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra.O no <strong>la</strong> supe nunca.SEM PALAVRASPorque, talvez,esqueci a pa<strong>la</strong>vra.E minha voz que a nomeiaé o tato ca<strong>la</strong>doque busca a tíbiacorda <strong>de</strong> seu sangue.Minha voz, esca<strong>la</strong> quebrada,distancia a estaturado tempo ou das mãosque separam seus pésdo v<strong>en</strong>to <strong>de</strong> suas asas.Minha voz,aroma, pele, caricia,<strong>en</strong>volv<strong>en</strong>te neblina.Minha voz,língua febrilque perfure seu sorrisobuscando a p<strong>en</strong>umbramolhada <strong>de</strong> sua boca.Porque, talvez, moça,Esqueci a pa<strong>la</strong>vra.Ou não a soube nunca.Rubén <strong>Bareiro</strong> Saguier56


2. CONSIDERACIONES FINALESEste trabajo observó puntos negativos y positivos sobre <strong>la</strong>s teorías <strong>de</strong> <strong>la</strong>traducción;como punto negativo seria el punto <strong>de</strong> vista más tradicional, haci<strong>en</strong>docon que el traductor traduzca pa<strong>la</strong>bra por pa<strong>la</strong>bra y como puntos positivos quevarían <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista más tradicional y conservador, que privilegian <strong>la</strong>re<strong>la</strong>ción con el texto original, hasta métodos que aprecian más <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong>ltraductor, tomando el texto traducido como <strong>una</strong> creación in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>loriginal.En el proceso <strong>de</strong> traducción <strong>de</strong> Antología <strong>de</strong> <strong>la</strong> poesía culta y popu<strong>la</strong>r <strong>en</strong>guaraní y <strong>de</strong> cinco poemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra Camino <strong>de</strong> andar (2008), concluí que cadapoesía <strong>de</strong>be disfrutar su originalidad, sea <strong>la</strong> poesía fu<strong>en</strong>te o <strong>la</strong> poesía traducida. Latesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> fi<strong>de</strong>lidad, <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar un poema traducido al portugués como <strong>la</strong>original, apareció <strong>en</strong> este trabajo <strong>en</strong> factores como <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong>l mismo estilo <strong>de</strong>l<strong>en</strong>guaje y <strong>en</strong> <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> términos <strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua guaraní, por ejemplo, <strong>en</strong><strong>la</strong>s poesías que hacían refer<strong>en</strong>cia a su divindad religiosa.Por otro <strong>la</strong>do, <strong>en</strong> <strong>la</strong> opción <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>bras y expresiones lo más importantefue <strong>de</strong>jar que el texto hab<strong>la</strong>ra su propia l<strong>en</strong>gua, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua meta, estopartió <strong>de</strong>l <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> que el poema traducido no es <strong>una</strong> correspondi<strong>en</strong>teexacta <strong>de</strong> su original, eso pue<strong>de</strong> ser visto <strong>en</strong> <strong>la</strong> poesía Sauda<strong>de</strong> <strong>en</strong> el versoacariciar tuas faces don<strong>de</strong> <strong>en</strong> su l<strong>en</strong>gua fu<strong>en</strong>te <strong>la</strong> traducción exata t<strong>en</strong>dría que serbuchechas, pero <strong>la</strong> adopción fue mant<strong>en</strong>er el ritmo con el mismo numero <strong>de</strong>si<strong>la</strong>bas y cambiar bochechas por faces, con el propósito <strong>de</strong> afirmarsemánticam<strong>en</strong>te un término más alejado <strong>de</strong>l universo infantil.En algunos poemas hubo <strong>la</strong> busca por <strong>la</strong> coloquialidad <strong>de</strong>l idiomaportugués que admite el uso mezc<strong>la</strong>do <strong>de</strong>l pronombre <strong>en</strong> segunda persona (tú) conel uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> fórmu<strong>la</strong> <strong>de</strong> tratam<strong>en</strong>to íntimo (você) <strong>en</strong> tercera persona, como <strong>en</strong> elpoema “TEREHO MBORIAHU”.A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> elecciones <strong>de</strong>l nivel sintagmático, hay que explicar que, comopropone Haroldo <strong>de</strong> Campos, <strong>la</strong> traducción no <strong>de</strong>be ser p<strong>en</strong>sada como algototalm<strong>en</strong>te acabado y cerrado, porque a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> factores como el tiempo <strong>en</strong> elcual se propuso, hay <strong>la</strong> relectura y <strong>la</strong> práctica que siempre servirán para que seobserv<strong>en</strong> los fundam<strong>en</strong>tos teóricos por un nuevo ángulo, principalm<strong>en</strong>te portratarse <strong>de</strong> un proceso <strong>de</strong> constante tomada <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones.A modo <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> traducción, seguí el principio <strong>de</strong>que ning<strong>una</strong> obra podrá ser igual a <strong>la</strong> otra, <strong>de</strong> que ning<strong>una</strong> teoría, no obstant<strong>en</strong>ecesaria, podrá ser íntegram<strong>en</strong>te a<strong>de</strong>cuada y única a <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> traducción,pues, escribir, leer o traducir son transcursos que <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong> factores aj<strong>en</strong>os aellos mismos, como tiempo, espacio, elem<strong>en</strong>tos críticos y evaluativos <strong>de</strong> cadacultura y sociedad, según Susan Bassnett (2005, p. 17).Traducir no es cerrar <strong>una</strong> obra <strong>en</strong> <strong>una</strong> l<strong>en</strong>gua extraña a su original, si<strong>en</strong>donecesarias así varias idas y vueltas sobre el texto, interv<strong>en</strong>ciones que v<strong>en</strong>drán acontribuir con su perfeccionami<strong>en</strong>to.Este trabajo <strong>de</strong> traducción fue un gran <strong>de</strong>safío pues el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>l<strong>en</strong>gua guaraní se <strong>de</strong>be a un uso informal <strong>en</strong> el espacio coloquial familiar. Laposibilidad <strong>de</strong> comparar el resultado con <strong>la</strong> traducción al castel<strong>la</strong>no hecha porRub<strong>en</strong> <strong>Bareiro</strong> Saguier y Carlos Vil<strong>la</strong>gra Marsal hizo posible el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>traducción al portugués.57


A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> eso, cabe <strong>de</strong>stacar aquí <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> Marl<strong>en</strong>e Vil<strong>la</strong>longa,mi tía, y <strong>de</strong> mi padre Victor Ramirez Parquet que estuvieron siempre dispuestos asanar <strong>la</strong>s dudas sobre el uso <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas expresiones o <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong>frase <strong>en</strong> guaraní que por ser <strong>una</strong> l<strong>en</strong>gua aglutinante ofrece dificulta<strong>de</strong>s particu<strong>la</strong>res<strong>en</strong> <strong>la</strong> traducción. Vale también observar que <strong>de</strong>l estudio para este trabajo resultó<strong>una</strong> gran pasión por <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua y <strong>la</strong> cultura que me estimu<strong>la</strong> a profundizar elestudio <strong>de</strong>l idioma <strong>de</strong> esos pueblos originarios que habitaron gran parte <strong>de</strong>América <strong>de</strong>l Sur.3. REFERENCIALES BIBLIOGRÁFICOS- SAGUIER, Rubén <strong>Bareiro</strong>. Augusto Roa Bastos “caídas y resurrecciones<strong>de</strong> un pueblo”. Asunción: Servilibro, 2006.- SAGUIER, Rubén <strong>Bareiro</strong>. Camino <strong>de</strong> andar. Asunción: Servilibro, 2008.- SAGUIER, Rubén <strong>Bareiro</strong> y MARSAL, Carlos Vil<strong>la</strong>rgra. Antología <strong>de</strong> <strong>la</strong>poesía culta y popu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> guaraní. Asunción: Servilibro, 2007.- SAGUIER, Rubén <strong>Bareiro</strong>. Literatura guaraní <strong>de</strong>l Paraguay. 2ª ed.Asunción: Servilibro, 2004.- GATTI, Carlos. Enciclopedia guaraní- castel<strong>la</strong>no <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cias naturales yconocimi<strong>en</strong>tos paraguayos.Asunción: Arte nuevo editores, 1985.- BASSNETT, Susan. Estudos <strong>de</strong> tradução. Tradução <strong>de</strong> Sônia TerezinhaGehring, Letícia Vasconcellos Abreu e Pau<strong>la</strong> Azambuja Rossato Antinolfi.Porto Alegre: Editora da UFRGS, 2005.- CAMPOS, Haroldo <strong>de</strong>. A arte no horizonte do provável. 4ª ed. São Paulo:Perspectiva S.A, 1977.- CAMPOS, Haroldo <strong>de</strong> y PAZ, Octavio. Transb<strong>la</strong>nco. 2ª ed. São Paulo:Siciliano, 1994.58


ARTÍCULO DE REVISTA- SELIGMANN-SILVA, Márcio. “Um tradutor é um escritor da sobra?Variações sobre a ontologia da tradução”. In: Ca<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Tradução(UFSC), Florianópolis, vol.XXVIII, p. 11-35, 2011.SITIOS- http://pt.wikipedia.org/wiki/Amor_cortês. Acessado em 27/02/2012- http://morrinh<strong>en</strong>tos.com/no<strong>de</strong>/546. Acessado em 28/02/201259

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!