As teimas e os soños de Uxío Novoneyra - Terra e Tempo

DossierAs teimas e os soñosde Uxío NovoneyraResidimos tanto na lingua como na terraMaría Pilar García NegroO perfil nacionalista e marxista de Uxío NovoneyraXosé Lois GarcíaAnotacións, apuntes e textos para dicir en público e en privado quenos axudan a situar ao poeta

Dossier | As teimas e os soños de Uxío NovoneyraResidimos tanto nalingua como na terra…María Pilar García NegroAs leitoras e os leitores desta publicaciónrepararán en que nos lembramosnas páxinas deste amplo númerode senllos aniversarios de dousescritores imprescindíbeis da nosa literaturacontemporánea. Recordamos,con efeito, o cincuenta aniversariodo falecemento de RamónCabanillas, que finou en 1959, e maiso trixésimo da morte de EduardoBlanco Amor, así como o cincuentenarioda publicación da grande novelaA esmorga, tamén de 1959. FranciscoFernández Rei e Manuel Rei Romeuilústrannos sobre o primeiro, así comoFrancisco Rodríguez e Diego PardoAmado o fan sobre o segundo.Mais unha outra personalidadefundamental da nosa literatura eUxío Novoneyra aos 16 anosNovoneyra, O Courel (1996)© Federico García Cabezónhistoria contemporánea reclama anosa atención. Para alén de ter sidoescollido pola Real Academia Galegafigura epónima do Día das LetrasGalegas de 2010, en Terra e Tempopensabamos lembrar o décimo aniversariodo seu falecemento, queocorreu en Outubro de 2009, e aíndaos oitenta anos do seu nacemento,no 19 de Xaneiro de 1930. Para estarecordación contamos coa excelentesíntese biobibliográfica de XoséLois García e coa colaboración impagábelde Elba Rei, viúva de Uxío esúa compañeira leal, que nos permitiuutilizar textos inéditos de Novoneyradun grandísimo valor. Son, ennome técnico, paratextos, isto é,discursos na súa calidade de Presidenteda Asociación de Escritoresen Lingua Galega, intervencións enactos cívico-patrióticos, definiciónsdo papel do escritor... E, sempre, absolutamentesempre, a lingua, comoeixo irrenunciábel. Nestes temposde ataques inmisericordes contraela, contra a lingua de noso, botamosen falta a súa voz firme, clara einsubornábel, que non dubidaría endefinir como merecen gobernantesque se avergoñan do que lles dá sentidoe lles dá de comer e perpetranatentados destrutores contra omaior signo identificador de que dispomoscomo pobo. Alimentámonos,porén, coa súa herdanza escrita, deque desfrutamos hoxe grazas á xenerosidadee entrega patriótica de Elbae de seus fillos Branca, Uxío e Arturo.Obrigados, desde esta publicación,a todos eles!Respeitamos escrupulosamente atextualidade exacta dos escritos deNovoneyra, con todas as súas peculiaridadese estilo inconfundíbel. Osleitores de hoxe teñen direito a coñecelotal e como el se produciu, sennengún flash back falsificador.Neste presente, en fin, máis quenunca, diremos con el: Residimos tantona lingua como na terra. Farémolovaler... 128 terra e tempo 2009

As teimas e os soños de Uxío Novoneyra | DossierXosé Lois GarcíaO perfil nacionalistae marxista deUxío NovoneyraManuel María, Xosé Lois García (autor do artigo) e Uxío Novoneyra en Pamplona, 1991IDEOLOXÍA INICIAL. Dous períodosben diversos marcan a ideoloxía deUxío Novoneyra en Madrid: 1949-1951 e 1962-1966. Nestas estadías coñeceumoi ben a represión franquistana capital do Estado. No período deCompostela, co gallo do servizo militaren 1952, coincide con Manuel María,os dous coñeceron Otero Pedrayo,Ramón Piñeiro, García Sabell,Fermín Bouza Brey e Carlos Masideno Café Español e no Derby. Otero,Piñeiro e García Sabell, fundamentaisna creación da Editorial Galaxia, ademaisde antifranquistas, tiñan unhaliña galeguista bastante marcada e,por outro lado, a do pintor CarlosMaside, como marxista. Maside foiun referente para Novoneyra no contextoideolóxico e, en concreto, noideario marxista. Digamos que foi unpunto de partida inicial do que seríaen Novoneyra o marxismo na súa segundaestadía en Madrid que se amplioucos contactos que tiña alí conReimundo Patiño.Ramón Piñeiro, despois do servizomilitar de Novoneyra en Compostela,foi quen prologou e canalizou apublicación de Os Eidos na EditorialGalaxia en 1955. A relación con Piñeiro,naqueles anos, foi máis importanteno campo literario que no político.Mais desde a súa segunda ida a Madrid,o compromiso político asumidocara ao marxismo e cara a un nacionalismomáis ofensivo arrefriou as relaciónscon Piñeiro.Novoneyra foi unha persoa moiindependente no plano político, desbotandoa disciplina de partido poloseu carácter temperamental e pola liberdadede pensamento. Isto maniféstaonun dos seus discursos: Poisnon chamaremos socialismo a aquelo onde asposibilidades individuales e sociales do homequedan reducidas ó mínimo ou imposibilitadasde prano por un imnobre clan dirixente.Novoneyra soubo reconciliar marxismoe nacionalismo para seren desenvolvidosnos pobos asoballados e,en concreto, no caso galego. Esta posturaten a súa orixe en certos maticesque Carlos Maside mantiña e que proviñanda proposta do seu amigo de xeración,Xohán Xesús González, o dirixentecomunista que procurou integrarmarxismo e nacionalismo, sendoasasinado en 1936. Novoneyra comprendeuesta teorización. Unha posturanada cómoda para os que a practicaroncomo el. Ser marxista para unnacionalista e vice versa significabatransgredir as regras estabelecidas porcada cal e, sobre todo, estar baixo sospeitados uns e dos outros.PROXECTO NACIONALISTA. UxíoNovoneyra practicou o nacionalismode clase con persoas como Patiño eFerrín que coincidiu con eles en Madrid(1962-66). Patiño e Ferrín, xuntocon Celso Emilio Ferreiro, crearonen 1964 a Unión do Povo Galego(UPG). Novoneyra non participou nacreación desta organización, maisadmitiu moitos conceptos do nacionalismoe marxismo emitidos polosdirixentes de Brais Pinto, asociación2009 terra e tempo 129

Dossier | As teimas e os soños de Uxío NovoneyraUxío Novoneyra e Xosé Lois García na Rúa Nova de Compostela, 1984cultural moi importante na creaciónda UPG.Consciencia nacional, dignidadenacional e consciencia social forontres elementos fundamentais napráctica nacionalista e no contextoda loita de clases que Uxío Novoneyraadmitiu. Así o manifestou o 28 dexuño de 1984, cando os restos deCastelao chegaron a Compostela: Osrestos de Castelao están eí, e poden ser manipulados,como todo polo poder; máis Castelaosolo ven realmente pros que queremosunha Galicia Ceibe, pros que solo temos unhapatria, a patria galega. Pros que solo nóssabemos e nos sentimos pertencentes a unhanación, a nación galega.O 20 de setembro de 1988, UxíoNovoneyra destaca a súa opción nacionalistanunha homenaxe en Madrida Celso Emilio Ferreiro: Trátase nocaso de Celso Emilio, como en cáseque todosos poetas ou escritores galegos nacionalistas,dun nacionalismo defensivo. Que defendea súa lingua e cultura, i o dereito a autodeterminacióndo seu e de todos os pobos frenteo nacionalismo depredador dos gobernosestatais, que se apropiaron e sosteñen unhasituación inxusta traguida de séculos.Cando o dirixente do BNG, FranciscoRodríguez foi encadeado, UxíoNovoneyra deixou claro: Estamos aquí,homes libres de compromiso partidario e outrosde diversos campos, de diversas ideoloxías,pra defender a libertade de opinión i a libertadede expresión e pra defender o dereitoó fervor pola patria, pola recuperación dunhanación oprimida, dunha cultura oprimida,dunha lingua oprimida, representantesdun nacionalismo defensivo, o nacionalismomenos agresivo do mundo, o nacionalismogalego. O simple sentino nacional básico quea pesar de todo é hostigado polo poder, polonacionalismo imperialista do estado.Letanía de Galicia non deixa de serun enorme cántico nacionalista mergulladonun contexto social no queNovoneyra se achega ás clases sociais,ausentes na historia oficialista,dándolles un apousento exaltador ememorial:GALICIA labrega GALICIA nosaGALICIA mariñeira GALICIA nosaGALICIA obreira GALICIA nosaGALICIA irmandiñaGALICIA viva indaNacionalismo e socialismo, presentesneste poema, confirman aopresión do pais e das súas clasestraballadoras: labregos, mariñeiros eobreiros que confirman esa GALICIAnosa, tan erixida e valorada nesa unidadepoética. Novoneyra confirma osatributos, os valores e as dádivasdunha nación asoballada e dun pobocon historia sen facer cando di:recóllote da TERRA estás mui fondarecóllote do PUEBLO estás n’il todarecóllote da HISTORIA estás borrosaNovoneyra nas dúas últimas estrofasenvía unha mensaxe aos queaspiran á liberdade dos pobos e aohome novo emancipado:pros que saben que ti podes ser outracousapros que saben que o home pode ser outracousaDado que o home pode ser outra cousa,a tentativa vai dirixida a fomentarese home novo que o marxismo erixiu.O home novo que tanto énfase puxo nelChe Guevara. Por tanto, a realidaderevolucionara esta presente na Letaníade Galicia.INTERNACIONALISMO. Se a Letanía deGalicia é unha referencia para o nacionalismogalego, Vietnam Canto estáasentado na solidariedade internacionalistae contra a agresión imperialista.A Galiza, como país explotado, estápresente neste excelente poema cuxosrexistros conforman unha ampla basesolidaria entre os pobos oprimidos.Uxío Novoneyra estaba nesta órbitapor moitas razóns: a de máis pesoera pola súa ideoloxía marxista.Neste poema dedicado ao Vietnam, aGaliza está dobremente dentro do130 terra e tempo 2009

As teimas e os soños de Uxío Novoneyra | Dossiermesmo, como receptora dunha mensaxeque da fe das masacres e tamén,proxectada cara ao exterior, facendocausa común cos pobos asoballados.O dobre gume de Vietnam Canto forneceestas dúas direccións que informane acusan das situacións vividasen Vietnam e na Galiza. É aquí ondese unifica o nacionalismo de Letaníade Galicia co internacionalismo proletariode Vietnam Canto. Outra dimensióndinámica que Novoneyra ordenadesde a súa ideoloxía marxista e nacionalista.Cando Manuel María pretendeupublicar este poema en 1968 na colecciónVal de Lemos houbo problemascoa censura. Uxío responde a Manuel:Como podes ver sería ridículo insistir. A censura,encanto á Poesía, acepta un límite deprotesta, unha protesta debidamente dosificada.Non o que realmente “pincha” onde a eleslles doi. Vietnam Canto, continuou a terproblemas coa censura, cando a revistamadrileña de poesía Trece de Nievetratou de publicalo en 1973.Vietnam Canto resúltanos un poemaemblemático en varios dos seusapartados, tan marcante na poesíasocial da Galiza. Convén reiterar oque Uxío Novoneyra dixo con respectoa este poema: En todo este tempoque estiven en Madrid, algo me fun cargandodese ambiente, algo presentía queunha nova dirección ía coller a miña poesía.Neste aspecto, Vietnam Canto nondeixa de ser unha referencia acusadoracontra as situacións convulsivasdo mundo actual.PATRIA-LINGUA. A nosa cultura e anosa psicoloxía, segundo Novoneyra,residen na lingua: Residimos tanto naLingua como na Terra. Traemos aquívarios textos que corroboran o seuideal patriótico emanado da lingua eque, mesmo en ocasións, nos falande Patria-Lingua. Nesta unión, sinala:Esta voz ha ser decisiva tamén prá pervivenciai extensión do devandito, como na loitaque se sigue pola chamada normalización doidioma i os outros dereitos nacionales. Praesta loita requírese non só a voluntá dos escritores,senón tamén a de tódolos que sintanLámina cun debuxo de Raimundo Patiño e un poema caligrafado de Uxío Novoneyrao ser i o problema de GALICIA e teñan acerteza de que a forza do noso amor nonpode ser inutle.A lingua como motor emancipadorda nación, o esclareceu nunhacurta introdución sobre os poetas, finalizando:¿Quen non rexeita os fríos manipuladoresda Lingua de calquer índole, osdeformadores da Patria? Os enlatadores daidentidade. Por qué a Lingua é sagrada, é oúnico que queda de tódolos nosos mortos aúnica forma de inmortalidade longa.Un dos discursos mais lúcidos etranscendentes que Uxío Novoneyrapronunciou sobre a lingua e a súa independenciafoi na apertura do IIICongreso de Escritores Galegos, pronunciadoo 22 de setembro de 1995no Museo do Pobo Galego en Santiagode Compostela: E se non outra imposiblepermanencia ha de valerlle a permanenciada especie e a permanencia, aduración da propia Lingua, onde quedan avoz, os xestos i o xeito dos antepasados e dos2009 terra e tempo 131

Dossier | As teimas e os soños de Uxío Novoneyra© Xan MurasUn dos últimos actos nos que Uxio Novoneyra exerceu de “decidor” con motivo dunha sentida homenaxe que se lle fixocontemporáneos /todo!/: a imaxen de todo opropio, unha extensión do antigo sentimentode estirpe mesturado coa concencia de clase,coa extensa conciencia de clase, ó ser estána Lingua das clases populares, as quefan sentir precisamente a súa forza con potenciano último século. Dándose o caso eiquíen Galicia que o sustrato labrego populari o conocemento do mundo e da Terra é oque formou a Lingua.Na clausura deste III Congresode Escritores volveu a pór énfase nalingua: Certamente a responsabilidade daLingua é de todos, non só dos escritores enLingua Galega nin dos nacionalistas defensivosou críticos. A todo galego, sexa departido que sexa, incumbe a responsabilidadeda supervivencia da Lingua e a reivindicaciónda dinidade nacional de Galiciae o dereito da autodeterminación,recoñecido nominalmente para tódolos pobos.E así nós, escritores en Lingua Galeganon nos sentiremos ate tal punto secuestradospola patria.Esa obsesión reiterada pola defensado idioma que atopamos en Novoneyraleva esa obstinada defensa: Eiquíestamos celebrando as letras da nosa lingua,da nosa diferencia, o verbo orixinario, depositarioda memoria común, gardador da nosa inmortalidade,da única pervivencia máis alá damemoria personalizada, a relixión inevitable,pois só somos pasado. E a lingua é a memoriado pasado común. Por iso se di que a linguapropia vala para algo máis que para comunicarnos:vale para unirnos e gardarnos 132 terra e tempo 2009

As teimas e os soños de Uxío Novoneyra | DossierAnotacións, apuntes e textos paradicir en público e en privado que nosaxudan a situar ao poetaLibros para ser libresA Nosa Lingua é aNosa PatriaIntervención co gallo do acto deapertura da VI Feira do Libro deSantiago de Compostela, 1987,reproducido logo como artigo naspáxinas de “El Correo Gallego”Con primavera nova, estamos nestavella Compostela, que agora se llepresenta, por primeira vez dende Xelmírez,a oportunidade de ser centrodecisivo, anque limitado, de poderpra tódalas terras de Galicia, de igoalmaneira que á lingoa e a cultura, ásletras galegas se lles presenta a posibilidadede recuperarse da marxinacióndos últimos séculos, e ser nonsó moimento de memoria viva, restoúltimo do noso ser histórico acumulado,do noso pasado profundo, senóntamén vehículo de relación decomunicación moderno, actual, completo,hable pra todo.Nestes anos primeiros da nosaAutonomía estase dirimindo a posibilidadedunha Galicia galega, posibilidadeda recuperación nacional deGalicia. I é agora cando todos deben,debemos ter concencia de que todosimplicados, porriba de intereses ecredos políticos ¡se é que esto é posible!Todo galego de toda ideoloxíaque implique responsabilidades docomún, ten que sentir, ten que ter a aresponsabilidade da nosa lingua i anosa cultura, que son o máis fondo, omáis conformado a espresión viva donoso común. E sobre todo a linguaque non só un gran poeta como Pessoasenón que son muitos os que aconfunden xustamente con patria.A nosa lingua é a nosa patria, aíndamáis que o propio territorio. Nelaaínda o descoñocido nunca é alleopra nós.Retomo o fío de que niste intreestamos tódolos galegos, os de tódo-los credos e partidos, implicados noafianzamento da nosa lingua e a nosacultura no noso país. Iste afianzamentofaranos ver máis craramenteos nosos problemas e os problemasda nosa relación cos outros pobos.Se non somos capaces de deslindare defender a nosa identidade.¿que problema común poderemosafrontar que non seña o de acetar aimposición que nos veña de fora, aimposición que non pensa en nós comopobo, senón como territorio, comoouxeto?..Todo político que non vexa esto,todo home galego que non vexa esto,queda fora, queda deslexitimado praexercer a responsabilidade da representacióncidadán na súa terra, noseu pobo, que é iste pobo en trancede recuperación ou de estinción precisamenteniste intre.TODOS somos galegos e todostemos responsabilidades como talesgalegos, i estas responsabilidades,repito outra vez máis, traspasan asideoloxías i as premisas do propiopartido. Responden a algo máis profundo.E non valen medias tintas. Haique estar sí ou non con Galicia. E nonse poder dicir que se está con Galiciacando non se sinte a responsabilidadeda pervivencia da nosa lingua comometa primordial.Nesa pervivencia: eiquí é onde estáo futuro de Compostela e o futurode Galicia.Eiquí está inclusive o poderpolítico do futuro, que será moi distintosegún que a nosa língua se sosteñaou non. Así nós gobernarémonosde verdade algún día ou seremos gobernados,seremos o que fomos e somos:“gleba”, “carne de Historia” e nonhomes libres dun pobo libre.Esta palabra “libre” vouna collerpra baixar ó motivo que aquí nos trai:a inauguración da Feira do Libro deSantiago de Compostela / 1987. AFeira do Libro que tamén é unha feira,unha festa da libertade. Pois a tódalasformas de comunicación ampliaou multiplicada que ten o home, polode hoxe na que se dice con maior libertadeé precisamente no libro.Xa sabemos das presións queexerce calquer poder pra imporse, praimpórsenos nos medios de comunicaciónde masas / audiovisuais /, naTV, na radio e aínda anque menos naprensa diaria ou periódica. Sólo nos librosos outros homes se nos achegancoma se fose individualmente, comoprivadamente, cáseque como íntimamente,a falar con nós. A decirnos, adecírsenos. A informarnos do mundo,do seu mundo, do noso mundo.Os libros son, despois do amor i aamistade, a maior forza contra a soedade,a terrible soledá humán que équen fai os maiores mostros.Se non conseguimos relacionarnoscos nosos veciños, cos nososconciudadáns, coa fondura e fluidezaque desexamos, que precisamos,relacionémonos polo menos coneles ó traveso da lectura dun libroverdadeiro. E así non se embotará anosa capacidade de comunicación,de profunda relación social. Probablementeo autor dise libro, nun impulsotamén de comunicación, derelación dificultada, buscou taméno interlocutor interposto do libropra non deixar de relacionarse, prafacelo sin violencia, sin ser irruptor,nun falar pra todos como pra cadaún e con libertade.Libros para ser libres, pois quedende iles é dende onde o home nosfala máis libremente, liberado inclusoda coerción do entorno. E inclusomáis da coerción que pudera suporllea nosa propia presencia.Libros pra sinceridade.2009 terra e tempo 133

Dossier | As teimas e os soños de Uxío NovoneyraA Terra que termadas palabrasAnotacións, apuntes e textos paradicir en público e en privado que nosaxudan a situar ao poetaÁrbores, 1984Arbores, álbores, árboles, albres, arbes. Tamén de muitos xeitos se chamanen Galicia carballos, castiñeiros, cerdeiras, pradairos, bidueiros, nogueiras,pereiras, mazairos, lameiras, loureiros, abrairas, salgueiros, amieiros,chopros, aciñas, faias, carnabudos, teixos, acibros... Sin eles a face da nosaTerra non sería recoñecíbele. Entr´iles escribín poemas que sólo poden escribirsena nosa Fala.Riba da auga tecidaNo bicarelo do bico do breloflaira d´abraira froridacanta o paxariño.Riba da auga trenzada / No mesmiñoflaira d´abraira granada.bicarelo do bico do brelo.Aló na serra luguesa do Courel hai un paradiso bravo de árbores e fontes.Ollando ó Norde, costa e raiada picafondo por dez regueiros: A Devesa da Rogueira.Eilí sempre foi bosque.© Xan Muras© Xan MurasNas fotos da esquerda vemos a marca feita por Novoneyra na codia dos seus castiñeiros.Debaixo, as bagas vermellizas dun carnabudo, árbore preferida de Novoneyra.Enriba destas liñas está o editorial mecanografo e asinado de Escrita, revista da Asociación deEscritores en Lingua Galega134 terra e tempo 2009

As teimas e os soños de Uxío Novoneyra | DossierMais inda hoxe cando todo se vai unificando, indahoxe se nos recoñecemos galegos recoñecémonospor unha especial calideza que denuncia o corazóne que está na base da solidaridade popular.Recital de Marín eOurenseNadal de 1989EN GALICIA HAI unha forma extremadae vaga , máis aguda, da concenciaque é o sentimento, que tantoempuxa como paraliza. A desmesuraeiquí do sentimento patentízase tantona poesía popular como nas outras.Cando a galega foi a forma poéticamedieval da península, foi a formado sentimento.Cando a poesía i a lingua galegase recupera no século XIX foi taménunha forma do sentimento, quero decirque foi eso predominantemente.Inda no século XX o sentimentoxa non de moda está detrás da concenciaaguda, depurada, cuasequepura e da palabra pretendidamenteenfriada en Manuel Antonio, Pimentel.Non é ocultado -o contrario- enCunqueiro, e Díaz Castro e apareceen todo a súa plenitude popular desmedidaen Maria Mariño Carou, anoiesa do Courel.O sentimento é concencia, é conocimentoe como tal é válido e indaincluso pode ser actuante pois podeligarnos, facernos recoñecibles, identificarnos.O sentimento non é inútil, provocaincluso a revulsión interior contraa inxustiza, a carencia e remarca adignidade humana.Pensaba eu relendo a Rosalía poloseu Centenario, no 85:“inda a bagoa máis pura, mais sindireucion acusa ó poder”.Inda os que choran sin sabelo estánacusando ó poder i as mil formasde opresión i exclavitude, as mil formasde utilización do home.Hai tamén formas enfermizas dosentimento que rexeitamos personalmentecomo o sentimentalismo io saudosismo, as cales unidas o refinamentoexpresivo chegan a producirnosalerxia.Pero unha cousa é o inevitablesentimento e outra a recreación sentimental.Hai que ter cuidado coas últimascorrentes de influencia portuguesa,coa mania sentimental i a finuraformal i o distanciamento da comúnrealidade social, coa excesiva depuraciónexpresiva formal de cuño alleo.Mais inda hoxe cando todo se vaiunificando, inda hoxe se nos recoñecemosgalegos recoñecémonos porunha especial calideza que denunciao corazón e que está na base da solidaridadepopular. E que está na nosapoesía histórica, i é o que puderachamarse o noso estilo: “sinto logoexisto, logo estou vivo”.A vitalidade da terra i o sentimentodiante da Historia i esa rara capacidadede trasformar a diversidade en unidade,a certeza en dúvida, o patetismo ensorriso, son o sello entre nós, dos quenon se avergoñan nin esconden da sinceridadee do que se chama humanidade.Dos que se resisten ó cinismo.O mundo e o home é diverso, sabemosque é diverso pero hai un clamorpola unidade. Somos individuosmais somos tamén pobo común.Escuitade como cantaron sempreos galegos, escoitando recoñecerémonoscomo tales.2009 terra e tempo 135

Dossier | As teimas e os soños de Uxío NovoneyraA resistencia culturalao franquismoAnotacións, apuntes e textos paradicir en público e en privado que nosaxudan a situar ao poeta[tres cartas sobre oimpublicábel “Vietnam canto”]Monforte de Lemos, 16 de Samartiño de 1968Sr. D. Eugenio NovoneyraCAURELQuerido Novoneyra:Andamos xa a voltas coa COLEICIÓN VAL DE LEMOS. Están a punto de saír--dentro de dez ou doce días-- os primeiros libriños que son, como sabes, doDiéguez e mais meu. Agora compre preparar os vosos cadernos: O de Roberto io teu ou ó revés. Co Roberto teño que falar xa que ó entregarme os seus orixinásveñen algús poemas en castelán que non estou disposto a editar por dúasrazóns: a primeira é que somentes editarei cousas escrusivamente en galego i ensegundo lugar é que, si fas unha concesión ó castelán, comenzarán a botárchesederriba tódolos versificadores do país.Como eu ando toda esta tempada dabondo ocupado é ben que fagas dúascopias do teu libro --pois supoño que no Caurel tés vagar dabondo-- pra mandara censura. Ademais é realmente compricado o facer as copias como as queres tí.Unha vez feitas as copias pódelas mandar a Madrid ó Ministerio de Informacióne Turismo acompañadas da instancia que che remeso. O mandalas tí do Caurelsimprifica as cousas. Si queres que as mande eu, unha vez feitas as dúas copias,tampouco teño inconvenente ningún en facelo eu. Soi hai un orixinal eiquí e fannosfalta tres: un pra imprenta, outros dous pra Madrid pra que os vexa a censura.Eu, dende logo, sin mandar o orixinal a Madrid, non o edito. A onde hai quemandalo as señas son: Registro del Ministério de Información y Turismo. Madrid© Xan MurasAsí chega. A instancia hai que poñerlle unha póliza de 3.Esto é todo pólo momento.¿Qué tal vai tua nai? ¿I o pai? ¿Traballas moito?Saúdos garimosos de Saleta e meus pra todos.Unha forte aperta do teu vello e bó amigo.[Sinatura de Saleta e de Manuel María]© Xan Muras136 terra e tempo 2009

As teimas e os soños de Uxío Novoneyra | DossierO CAUREL22/XI/68QUERIDO MANUEL: Xa non é menester copiar o VIETNAM CANTO pra mandaloá CONSULTA previa. Il xa estuvo no MINISTERIO DE INFORMACIÓN e sabea resposta, que é do máis “tajante”. Lei senón os primeiros renglós desta cartade ANGELINA GATELL promotora do volumen coleutivo “CON VIETNAM”, noque il debía figurar:“Madrid /28/X/68Uxío con Manuel María, Paco Martín, FernánVello e Francisco Pillado na Alameda deSantiago no 1987“Estimado amigo: “CON VIETNAN” ha sido autorizado con condiciones. Algunospoemas han salido muy mal parados, cinco de ellos arrancados de cuajo.Uno de esos cinco es el tuyo. Es un hermoso poema. Intolerablemente hermosopor lo visto.”Como podes ver sería ridículo insistir. A censura, en canto á Poesía, aceutaun límite de protesta, unha protesta debidamente dosificada. Non o que realmente“pincha” donde a eles lles doi.“PAZ en carteles xunto a COCA-COLA”PAZPAZPAZPAZPAZPAZPAZPAZPAZPAZPAZPAZPAZPAZPAZPAZPAZPAZPAZPAZPra tapar tanto, tanto,muro”Era demasiadoSe ti o estimas procedente, pode sustituirme no emparexamento con RO-BERTO ANDRADE LOBOLEMOX o poeta de Pontedeume RAMÓN REGUEIRA,que ten rexos poemas de tipo social como parente e veciño que é de ROIXORDO, un diles o titulado “A MIGUEL HERNANDEZ” Ademais tamén é granamigo de ROBERTO e contentaralles ir xuntos. Os dous teñen o meu ver a requeridacalidá.Mándame a direución dos componentes da nova canción galega. Tamén ade algún estudiante do grupo progresita galego, pois a min estravioúseme a deReguera co que mantiña contauto. Teño pra eles a LETANIA GALEGA pra corode mil.Um saúdo pra Saleta, un abrazo pra ambos.O meu pai ben. Miña mai cada vez pior. Nin unha maldición bíblica.2009 terra e tempo 137

Dossier | As teimas e os soños de Uxío NovoneyraHomenaxe que AS-PG e a CIG lle fixo a Uxío Novoneyra no marcodas Xornadas de Lingua e Literatura en abril de 1999. De dereita aesquerda: Alberte Ansede, Manuel Cardevilla, Elba Rei, ManuelCaneiro, Cesáreo Sánchez, Eduardo Álvarez, Manuel María, SaletaGoi e dúas persoas máis. Uxío Novoneyra no centroTRECE DE NIEVE REVISTA DE POESIAHilarión Eslava, 56 * Madrid - 1528.1.73Uxío NovoneyraParada do CaurelLugoQuerido amigo:Te rogamos que nos discupes por tan tardía respuesta. Leímos con sumo interés los dos poemas, especialmente “Vietnamcanto”. Nos enfrentábamos, para su publicación, con dos problemas: el de extensión, excesiva contando con las colaboracionesque ya teníamos, y el de censura, siempre imprevisible. Pensamos añadir un cuadernillo para la versión gallegade “Vietnam Canto” , descartándolo después por razones económicas. Al mismo tiempo, y de ahí el retraso en contestarte,hacíamos consultas oficiosas, por llamarlas de algún modo, sobre los posibles problemas con una eventual censura del poemapor sus alusiones a la paz española y a la Galicia-Vietnam “asoballada”. Las personas consultadas nos afirmaron en elpeligro existente, que nosotros debemos evitar especialmente, dada la precariedad económica en que nos movemos y el dañoque nos supondría un secuestro de un número. Quizá esto no sean más que hipótesis, pero por las razones anterioresnos vemos obligados a esta autocensura, que otra revista más fuerte podría desatender.Tenemos prácticamente planeados los cuatro números próximos. El 5 irá dedicado a poesía norteamericana de los años50-70, y el 6 será misceláneo. Si quieres enviarnos algún otro poema para éste último, podríamos ponerlo sin problemas.De todos modos, prepararemos para más adelante un número dedicado a la poesía gallega (nº 9 o 10), y esperamos tu ayuday colaboración.Te adjuntamos el número aparecido.Un fuerte abrazo:[ Sinaturas de Mario Hernández e Gonzalo Armero]© Xan Muras138 terra e tempo 2009

As teimas e os soños de Uxío Novoneyra | DossierAnotacións, apuntes e textos paradicir en público e en privado que nosaxudan a situar ao poetaO Partido e a lingua[Escrito para o xornal Diario de Galicia]Non sólo ós responsables, membrosou simpatizantes dos chamadospartidos ou grupos nacionalistas, senónque a tódolos galegos incumbeunha responsabilidade e deber tanelemental como é conservar a Linguapropia, avalado por ise sentimentouniversal de pertenencia a un pobo,do cal a propia Lingua é forma.En canto aos chamados grandespartidos centralistas ou estatales, asua postura é nun caso escasamentepro galega en materia Lingüísticae no outro, nin disimulada, maisben marcadamente antigalega. Oúnico que fai e prexudicalos a longoprazo en igual medida que iles retardanou imposibilitan o procesode normalización. Pois o feito deque Galicia perda identidade e diferenciaciónlinguistica failles ós queeiquí gobernan perder poder ante oGoberno Central i o aparato do Estado.E ós que non gobernan naxunta failles perder poder no aparatocentral do seu partido. Por outraparte ambos teñen amplios sectorespro Lingua Galega nas súas filas,creando nestes sectores un estadode mala concencia, do que máis oumenos tarde un partido se resinte.Con Manuel Beiras no 1989Non é peregrino pois aventurar quea reivindicación decidida da propiaLingua beneficia a calquer partidopolítico por canto pacifica o sentimentode culpa e atentado contra opropio que sempre é forte nun pobocomo o noso de lingua amenazadaou problematizada.Según se fixo unha galeguizaciónindudable dos medios de difusiónaudiovisuales dependentes da Xunta,que se faga algo parecido no campoda Educación e que o conocimentosuficiente do Galego sexa unha exixenciaen toda a Administración autonómica.Resultaría coherente coaproposición de Administración Única.E é factible por canto o poder doPresidente da Xunta dentro do seupartido, incluso a nivel estatal, lle permitefacelo tan axiña como o decidacon carácter de urxencia.Todo parece apuntar a que o problemada Normalización Lingüísticase solucione racionalmente. Inda queo noso semella un pobo cunha mínimaconcencia nacional activa, non poreso deixa de ser un pobo aínda moienteiro. E hai que pensar que vivimosnun intre histórico no que máis quenunca os pobos clamean polo autogobernoe reivindican os seus dereitosnacionais, entre eles o respeto a suapeculiaridade lingüística, como amarca máis patente da identidade esigno do seu fondo común.Uxío NOVONEYRA / Nadal 19922009 terra e tempo 139

Dossier | As teimas e os soños de Uxío NovoneyraFalándolles os dasXornadas deLingua minoritariasde EuropaNUNCA a lingua Galega tivomaior e mais insuficiente promociónpois nunca se viu máis amenazada.Como é de sobra sabido, agora taménestá amenazada eilí nas aldeasonde secularmente estuvo a sua reservainatacable. E se non se establecea galeguización das cidades, desgaleguizaranseas aldeas.Só a voluntariedade de algunhasorganizaciós e de algunhos colectivosde insinantes i escritores e algunhasindividualidades sosteñen a defensafrente a presión estatal de desgaleguizaciónou de galeguización aparente.Anque o estado considere oficiais áslinguas minoritarias inscritas no seuterritorio non as potencia de feito.Os grandes partidos políticos dedimensión estatal non sinten o problemae só fan simulación verbal deatendelo e ás veces nin eso senón todoo contrario. Algunhas persoas illadasde ises partidos non teñen aver-sión ás linguas minoritarias da minoriaa que pertenecen, mais ó saberque o aparato central do partido écontrario a promoción da mesma,elas absteñense dunha acción nisesentido pra non ser marxinados.Só os partidos nacionalistas sesinten responsabilizados, como depropio interés e teñen incidencia activa.Mais en Galicia dase o caso deque non teñen demasiado poder.No mundo da literatura o uso dapropia lingua é cáseque total. Siguedándose unha grande fidelidade álingua propia e unha gran actividadecreativa. As xeneracións sucédensesin ruptura. Inda que as axudas i o recoñecimentonon é grade pros queentregan a vida a Literatura, cásequea unha Literatura como misión ó longoda vida. Hai si premios e axudasconcretas que non fomentan a mellorliteratura, senón unha literatura paracobrar puntualmente.As axudas as Asociaciós de escritoresson escasas e concedidas a destempoe nunca seguras pra facer unhaprogramación previa e desenrolarunha creación eficaz.Compostela, vrao 1989NovoneyraArriba, co pintor Blas Lourés no 1976A esquerda embaixo voda de Uxío e Elba o 5de xaneiro de 1973140 terra e tempo 2009

As teimas e os soños de Uxío Novoneyra | DossierAnotacións, apuntes e textos paradicir en público e en privado que nosaxudan a situar ao poetaMuller, traballo,palabraRecital Lugo.1990. 8 de marzoUxío con Koldo Izaguirre no Parador de Gondomar no 1986Estamos celebrando o día damuller traballadora e por eso eu escollínpara este recital dous poetasque foran mulleres e que o mesmotempo o seu canto estivese alimentadopola cultura, pola tradiciónpopular. E que foran elas mullerestraballadoras i entre mulleres traballadoras.Cunha relación cotidianacoas chamadas mulleres do pobo,do que antes se chamaba dagleba, co que logo deu en chamarsemundo do traballo.Denantes, en Galicia, se había algorespetado, incluso mitificado era otraballo. Niste pobo tan entregado óspoderosos, ós detentadores de algúnpoder, e o mesmo tempo tan crítico eirrespetuoso e inda maledicente, otraballo, e mais ben o traballo manual,visible, era o único outorgadorde dignidade moral.Ate fai ben pouco a xente do común,inda cando estaba de viaxe dedomingo ou de festa non paraba defalar do traballo, dos traballos. Soltabano traballo das maos e collíano naboca. Chegaran a conclusión maisque de organizar o traballo, a de quenon se podía parar de traballar. A datarea incesante.Esto era mais patente, claro, naGalicia rural, na que estas duas poetasque escollin pra decirvos hoxe tuverona sua infancia ou viviron longotempo, o tempo pra asumir a suaconcencia colectiva i a sua concenciaprofunda, xunto coa sua língua, a nosalingua galega, “A fala”que en amboscasos se alternaba coa castellana,coa castelán.Unha destas duas poetas, é amais conocida de todolos nosos poetas-inda que non totalmente interpretada.Mailos poetas deben ser interpretadospor cada un. Unha éRosalia Castro cuio nome chegou aconfundirse co de Galicia. E outra éMaria Mariño “esa gran descoñecida”.Unha, Rosalía, canta ao mundo i a vidadende a vida; e a outra canta damocedade, os soños da mocedade,“As galas de un dia” ... xa dendes dooutro lado.Rosalia é un caso extremo deconcencia individual e de concenciacolectiva. Coñeceu ben os tres estamentosda sociedade do seu tempo.Coñeceu o pobo aldeán , rural, polasua infancia en Lestrove. Coñeceu afidalguia pola sua estanza no PazoD´Arretén, a casa da sua mai e coñeceua vida das cidades e da claseilustrada polos seus estudios, polassuas relaciós literarias e polo seumatrimonio con Manuel Murguia, ohistoriador.E coneceu todo esto intimamenteé decir vivindoo. É decir a travesodunha longa experencia. Ela é unhadas galegas mais cultas do seu tempo.E ademáis da chamada culturadeprendida, estivo aberta e asumíu acultura popular. E solidarizouse ben2009 terra e tempo 141

Dossier | As teimas e os soños de Uxío Novoneyraconscentemente co pueblo co poboseu..................Rosalía é unha profunda desmitificadora.E todo profundo desmitificadoré que foi denantes un posuídodos mitos e dos soños, un extremadodo entusiasmo e da ilusión.Rosalía con tantas experienciasde tantos ambientes vitais era unhaescoitadora das doloridas mulleresaté sentir os problemas de elas comoseus, según confesa ela mesma.Tivo a experencia, non doada poloque parece, do matrimonio i a deser nai de prole numerosa e de nonexcesivamente boiante economía poreso supómonos “as que pasou”.E decir que tivo unha vida con tódolosproblemas capaces de derribaros máis altos soños e déndes de logotódolos soños ilusos. E todo estoxunto a unha gran sensibilidade individuale social.Foi toda unha do seu tempo queera tamén xa un tempo de crise e decambeo e como fin tuvo a esperenciada enfermedade que e o que maistransforma aos seres humanos: oshomes i as mulleres. A evolución interiorna enfermedade e rapidísima.Así se explica que Rosalía señaun dos poetas de máis diversa voz.Poeta da door existencial -antes doexistencialismo-, poeta social, poetada paisaxe...Mais eu non veño eiquí facer unhainterpretación analítica e desmenuzadoraque non son un profesornin un investigador sistemático, euviñen pra facervos unha lectura emocionada,si vos e máis eu aínda somoscapaces de emocionarnos encontauto, pra que sexan eles, os seuspoemas os que nos amosen a sua experenciaprofunda, a sua humanidadebatida, a de quen vive sin coraza,sabedor quizaves, de que con corazaou sin ela non hai mais defensa que opropio entusiasmo, que o entusiasmoque poda sosterse cos ollos abertos,como o voso entusiasmo de traballadorasque tratades deorganizarvos frente o poder do estadoou do capital.Ela foi batida por tódolos ensoños,por todolos problemas, por todalasdoores, por todalas carencias e perdas.E de todo eso fixo a sua forza de mullerplena, de ser humano plenamenteconscente, de galega rasa e universal.Recitareivos, direivos, poemas doseu libro de madureza “Follas novas”[poemas]Según Rosalía no século XIX noscanta a vida, dende a vida. María Mariñono século XX, as veces no seu últimolibro galego, en “Verba que comenza”parece que xa nos cantadendes do outro lado. É un canto dorecordo como unica riqueza somosinda donos de canto vivimos plenamente,da infancia, da mocedade: doque ela chama “as galas de un día” Asgalas de aquel bon dia de terra... Donosinda dos soños xa perdidos e voltadosporque eran verdadeiros, donosda dádiva de toda a naturaleza terra.Donos dos tres tempos, presente, pasadoe futuro, nun mesmo tempo. Etodo eso estaba gardado na palabra.Maria Mariño descubriu a palabra,encontrou a palabra xa na edademadura e a súa mesma palabra valeullepra desvelar o seu misterio iencontrar a riqueza de todo o vividocomo un don gardado e nise don estabaa forza primeiro, o pulo orixinalda vida.Por eso nos di pouco antes demorrer como asombrada“é outono i en min nace primavera”Nunca o desencadenarse da palabrano canto, o pulo órfico foi maisunha asunción e unha salvación.Nunca eu oín a ningún poeta despedirsedo mundo e da vida, da naturaleza-terradunha maneira tan conmovedorae plena, ca forza xunta detodo o vivido. Ca promesa realizadaque alimentou os máis remotos ourecentes soños. E todo, repito, salvadopolo canto, pola palabra viva.Nen que o mesmo orfeo cantaranela polos que non teñen voz ou cantofinal. I este fora un canto de plenitudeanque doloroso.Parecía que a muller-home o home-mullernon podería convivir conservartal orgullo de ser ó final, conservartoda a forza primeira.Habería que ver o que nesta seguranzainfluíu o que Maria Mariño Caroufose según dicen de moza, unhamuller belida e así o sentise e crese.Como se lle dixese a terra: douchegracias por aquela miña beleza epola beleza túa e pola forza que aalentou e que seguirá por siglos comoo sol. Anque eu pase. Anque a loitapola vida foi dura douche gracias.142 terra e tempo 2009

As teimas e os soños de Uxío Novoneyra | DossierAnotacións, apuntes e textos paradicir en público e en privado que nosaxudan a situar ao poetaO escritor e o idioma23 de setembro 1995III Congreso deEscritores GalegosEscoitei estes días repetida grandeinseguranza sobre do futuro da Lingua.Zozobra que racionalmente eu taméncomparto, pois o peligro é demasiadoevidente pra iñoralo e sobre todo polainformación e comunicación instantaniae multiple a ámeto universal. Peroas veces o peligro máximo supón unhareacción ou resposta máxima e atenta,avisada. E o resultado pode ser o contrario,unha reacción universal de autodefensadas etnias alertadas. Refiromeás etnias-linguas, con linguapropia, como se dice.E básome na escura seguranza.Esa escura seguranza que malia a todosentimos. A certeza escura da pervivenciado noso ser galego.Mentralos poetas i os narradores,que son outra maneira poetica, siganescribindo en galego estade certos polomenos da posibilidade de salvación.Ninguen escribe pra unha segura futuralingua morta. Remítome a un versodas elexias do Courel “¿Por que a espranza?...Ela sabe algo que un iñora”.Ahí temos toda a poesía galegacontemporánea tan elexíaca as vecese tan desengañada, dendes de Rosalíaate hoxe. Quizaves todos ises poetassentiron como nós agora o peligro,o inminente riesgo da lingua.Pero unha escura corrente os mantiña.Así, o lelos, a súa indudable tristurade muitas veces danos forzasempre. I esto non pode ser, senón épola escura certeza de que malia anosa morte individual estar maña vivosbiolóxica i espiritualmente vivosnas xeneraciós futuras.E deixemos a incerteza, inda queela volva dentro dun intre poilos poetasson os tipos menos ilusos do mundode tan atentos o exterior i o interiore o reconto minucioso da memoria.¿Como haberá críticos que tan alegrementecon unha alevosía tan insensatase atreven coa poesía sin unha mínimaintensidade interior, experenciaprofunda e suficiente memoria e humildade?.Eso que ven despois da experencia,da experencia sempre renovable.Críticos, como se dice, con ideasprevias ou fixas, con clichés coñecidose críticos non dados a lectura-apertura.Un crítico non é mais que o últimolector . Debera abrise á obra dopoeta coa pureza do lector fervorosoe axudar e ese lector.¡Co difícil que é acceder ó textopoético escrito! Texto que ten distanciaincluso do que teimou decir opoeta, o propio poeta autor.Porque e sabido que non so escribimoscoa nosa experencia se non taméncoa experencia de todo o pasadoque xa está previamente na lingua, einda coas posibilidades nosas quenon esgotamos porque houbo que escollersucesivamente unha sola sobrea marcha. Pero algo do que pudo sere non foi queda resoando e métese notexto, e altera, modifica.Por eso somos máis que nós mesmos,somos incluso os outros, e nonso os outros homes se non os outrosseres e inda as cousas ¡Todo!Todo eso está no home, en calquerhome, e alúmao con dificultadeo poeta.Por eso hai que ler as palabrascomo ofrecendoselles mais que comoofrecidas a nós.Pois non nos foron simprementeofrecidas como expostas, senón praque rematemos a criación pois ninguaé completa.Pouco mais que un intento soaparentemente logrado.Por eso a poesia rexeita tanto apedanteria. E a exposición lograda etodo o que non queda no aire pra queoutro e outro o colla e defina.Por eso inda os textos poeticosmais alongados na historia, os maisdistantes, nunca son meros restos dopasado. Aínda están chegando a nósachegándose. Por eso non hai palabrapoética última válida sólo por eso, senónsimulación de avangarda, ou chámanseavangarda os seguidores domais exterior das supostas avangardas.O que non quer tampouco decir quenon se identifique a palabra actual.E virando algo a dirección distebreve discurso diremos que as linguasteñen unha maior ou menor tradiciónpoetica, disponibilidade verbal,ou orden verbal, posibilidadeverbal e que non todo está no explicitadodecir, nin no recurso da vaguedadepro que xa esta dito.Nin vir cunha imaxe que se quedemáis acó dun conceuto sobradamentedefinido.Pero si semella haber mellor disposiciónde certas linguas pra palabrapoética.É a longa labor dos poetas queescribiron ou falaron nela quen a volvenhable, hábil. Non só dos poetasnombrados, se non a dos escuros supremos,antigos anónimos, facedoresda lingua, os que se calmaron e noscolmaron o expresar algo novo.A aquéles e a éstes a tódolos pasadosgalegos e non galegos que entraronnela se lles debe que a nosa lingua teñatradición poética. E que o poeta excedasempre a si mismo. E que a obra excedaó poeta. Si, indudablemente, taménsómo-los outros. Os outros nosos. Eacabaremos quizaves sendo os alleos.Mais entón eles xa serán nosos.2009 terra e tempo 143

Dossier | As teimas e os soños de Uxío NovoneyraA fala e o poderAnotacións, apuntes e textos paradicir en público e en privado que nosaxudan a situar ao poetaLugo. Círculo dasArtes. 13 maio 1982Estamos, estanse celebrando istesdias unha serie de actos entornoo dia das Letras Galegas.Nun solo dia o ano, en Galicia oscentros de educación i os medios dedifusión de masas préstanlle unhaespecial atención a todo o relacionadoca nosa fala i as nosas letras. Agoraxa se progresou hai un dia das LetrasGalegas e un dia da fala. Peroinda nestes dias nin a radiotelevisión,nin a prensa se lles ocurre facerunha programación total nunha tiradatotal en galego. E, n´algunhos órganosde difusión, nin total nin parcial.Xa nin tratan de cobriraparencias. A nosa fala sigue poisconscentemente marxinada dos centrosde cultura i educación, e sobretodo dos medios de difusión de masastotalmente copados polas forzasantigalegas e totalmente dedicadasao servicio do inmovilismo, da paralizaciónde todo intento de reivindicacióne reconstrucción de Galicia, sobretodo canto iste intento podesospeitarse amenazador.Veño a decir que a gran masa depalabras que bombardean diariamentea atención dos galegos estánditas i escritas noutra lengua, e sinalara intención declaradamente antigalegaque esto supón por parte dosresponsables da educación, da cultura,da radiotelevision e da prensa diariagalega. Hai unhos responsablesdesto, desta teima de desgaleguizacióndo noso pais. Desta teima dedesgaleguización de enmascaramento,de desvirtualización da cultura. Esería, é unha omisión grave o calalo.Pois trátase de algo descaradamentepatente.Galicia esta sendo sigue sendosistematica e conscentemente desgaleguizadaque e como decir enmascarada,e de pouco valen frente a istefeito abusivo, antinacional, as muitasxentes fervorosas que luitan pola re-construcción nacional galega, polanosa cultura i a nosa imaxen dendeas escolas, os institutos e a universidade,i algús dos pioneiros dos mediosde difusión de masas. De poucovale iste esforzo de cara a elaboraciónda concencia da xeneralida dopais frente os medios de difusión masivos.O que ven d´arriba imponse. Eniste pais as cousas siguen vindod´arriba siguen bobardeandonosdendes do ceo do poder.Bueno... iste iba, vai a ser un recitalde poesía galega histórica. Querodecir obras de poetas que xa non estánrespirando esto, pero que o respiraron,eso sí astra a última. De aí isetono de elexía, de tristura que tiñecasi toda a poesía galega, e que noné non un complacerse na tristura, comoalgúns quixeron ver.Non fai muito tentei eu escollerpara un recital algús poemas, dentreo corpus xeneral da nosa lirica, quese guindasen desa conta de tristura.Vin que era cáseque imposible epensei: “Parece que o noso xeito é atristura cando non a door. ¿Que pasa?Que cousa grave, profunda pasoue pasa nesta terra para que un fondopopular dado a plenitude vital foratan seriamente atacado, que calquermente minimamente crítica se tiñede tristura e sigue xa sempre dominadapor ise tono?... Sí é imposible ou ecáseque imposible escribir eiquí unpoema verdadeiro que non seña triste,eiquí niste querido país, a tristurae a concencia real. Pero a tristura none ningúa complacencia. A door i atristura son unha acusación, unhaprofunda incontestable acusacióncontr´os que levaron e inda levan osfíos ou lles entregan as rendas os quede lonxe tiran de nos por un camiñoalleo que solo a conduce i a eles sirve.Por eso a nosa concencia ha depasar pola nosa Lingua. Nela estánrexistradas tódalas mancaduras dahistoria. Sólo nela nos reconoceremosenteiramente e nos responsabilizaremosde cara o futuro. Por esonon hai nada millor de cara o sometimentodun pueblo como é o privalode sua Lengua, como non hai nadamillor para seguir engañando queprivar da memoria a nosa fala. A nosaLengua, é a nosa memoria viva, i anosa poesia é a concencia mais agudadesta memoria que inda é a realidadeeiquí. I o sostén fixado máis forteda espranza nacional galega decara a liberación e a soberanía nacionalpra enfrentar desdes da nosaprespeutiva os vellos problemas, quefan do noso, un dos pobos de maior144 terra e tempo 2009

As teimas e os soños de Uxío Novoneyra | Dossieríndice de emigración do mundo e dosmais sometidos a rede caciquil do estado,dado o deterioro moral que supoñentantos siglos de sometimento,de informacion i educación desviada.O deterioro moral sempre foi terreoabonado pra aución dos caciques;de non erguernos d´esto seguirannosxuncindo a unha políticaallea, na que nunca teremos maiordecisión que a que recentemente setuvo na elaboración do estatuto, oestatuto diles...A poesía galega foi sempre a nosavoz, as veces a única voz, no meiodo desamparo histórico diste puebloque asi perdeu o sentido de solidaridade,xa aló no siglo XIII, un rei deinfancia galega, que e tanto comodecir de alma galega, o rei sabio AlfonsoX, botáballe en cara ós nobles,os grandes de entón, a súa falla desolidaridade ó viraren o seu podercontra o propio pueblo en vé de dirixilocontra dos mouros, noblesegoistas, pretenciosos que puñan vedase pechos nas terras da súa dominación,cando non se adicaban ómáis descarado pillaxe; furtándo escoándoseda loita na fronteira queentón era empeño común:O que da guerra levou cabaleiros…..I atendede agora… resulta pasmosoi enternecedor como un rei podechegar a iste grado de sinceridadede cara o deterioro social, o pozo dealacrás -estas son as súas palabras- ocirculo de poder que os nobles pechabanentorno dil. E como renegadas armas, no primeiro alegato pacifistasinceiro/ que eiqui se escuitouen boca dun home de estado. Il quereviver as terras / io mar da sua infancia,un traballo de simple mercadeirotrasumante que o libere dasacechanzas do pozo de alacrás que éo circulo de poder dos nobles que oatenaza. Eiqui aparece tamén a soledadegalega, que inda que xustificadaé sempre un mal social de gravesconsecuencia historicas. Escoitamosa aquil sabio e simpático rei, que sífoi noso e galego cabaleiro.© Xan Muras2009 terra e tempo 145

Dossier | As teimas e os soños de Uxío NovoneyraXornadas polaliberación de Galicia13-2-1988Non me posso pagar tantodo cantodas aves nen de seu son,nen d'amor nen de ambiçónnen d'armas -ca hei espanto,por quantomui perigoosas son,-come dun bon galeón,que mi alongue muit'aginhadeste demo da campinha,u os alacrães son;ca dentro no coraçónsentí deles a espinha!E juro par Deus-lo santoque mantonon tragerei nen granhón,nen terrei d'amor razónnen d'armas, por que quebrantoe chantovén delas toda sazón;mais tragerei un dormón,e irei pela marinhavendend'azeit'e farinha;e fugirei do poçóndo alacrán, ca eu nonlhi sei outra meezinha.Nen de lançar a tavoladopagadonon sõo, se Deus m'ampar,aquí, nen de bafordar;e andar de noute armado,sen gradoo faço, e a roldar;ca máis me pago do marque de seer cavaleiro;ca eu foi ja marinheiroe quero-m'oimais guardardo alacrán, e tornarao que me foi primeiro.E direi-vos un recado:pecadonunca me pod'enganarque me faça ja falaren armas, ca non m'é dado(doadom'é de as eu razõar,pois-las non hei a provar);ante quer'andar sinlheiroe ir come mercadeiroalg_a terra buscar,u me non possan culparalacrán negro nen veiro.Seguimos por cantigas de amor eamigo da escola trovadoresca galegoportuguesa.Saltamos ágoras da gran poesíatrovadores dos siglos XII , XII idade deouro das nosas letras, e sobre o silencioda nosa decadencia nos siglos doimperio español, e vímonos ó siglo XIXó renacimento dos precursores, a Rosalia,Pondal e Curros, cando o pueblogalego toma de novamente voz.O arte ou a literatura especialmentea poesía, as veces non persigueoutro fin que o da pura expresiónque tamén é un xeito deliberación, pero cando persiguen intencionadamenteun, xunto co daverdade, o fin mais alto que podenpretender calquer arte ou literaturae o da liberación.- A liberación do poder.- A liberación do pasado inútilxa que o pasado útil chamasememoria profunda, fondo común,tradición ou herdo cultural.O poder como groseira imposición,como e cáseque sempre, inclusiveo poder forzadamente elixidocando este non leva co íl unha pasiónliberadora: é o exercicio da forza brutainda que disimulada tras a pretendidadignidade de certas instituciós.É moi difícil lexitimar o poder e o seuexercicio degrada, non hai mais quever como cambia en pouco tempo aface dos que o detentan, alleos a pasiónda libertade i a xustiza.E falando do pasado útil Galiciaten unha gran sensibilidade pro pasado,están a tradición i o herdo culturali o que eu chamo o pasado profundo,que ten como forma máispatente a lingua propia dun pobo.146 terra e tempo 2009

As teimas e os soños de Uxío Novoneyra | DossierAnotacións, apuntes e textos paradicir en público e en privado que nosaxudan a situar ao poetaA independencia dointelectualO galego es as leisGaleria Sargadelos(1991)A “Asociación de Escritores enLingua Galega” hoxe, con iste acto depresentación do libro “O Galego e asLeis”/ . Aproximación sociolingüística,obra da profesora de Literatura eparlamentaria galega Pilar GarcíaNegro, publicado por Edicións do Cumiona sua sección de Ensaio, inauguramosunha serie de presentaciós,mesas redondas, lecturas, recitais,mostras varias e outros actos en colaboracióncoa Galería Sargadelos deSantiago, verdadeira Casa da Culturadesta Cidade, cálido e fluínte lugar deencontro cultural aberto a todos / sinque nesto a verba exceda/.Achegar a Arte, a Cencia, a Literaturai en xeral a cultura á sociedadegalega é ofrecer unha tribuna librenon controlada por ningún poder,mafia ou facción. O cual ten o seu valor,pois cá chegada do primeiro diñeiropúblico pra incentivo e movilizacióncultural, estamos asistindo aunha promoción interesada de intelectuais,escritores e artistas que reci-ben axudas segun a súa maior aceptacióndas premisas dos diferentespoderes -político, económico, universitarioe ás veces de facciós extendidasen todos eles. Según o grado deafección ou a capacidade de sumisióna esas premisas, crara ou subrecticiamente.O coal está facendoque a libertade e iniciativa de creacióne de pensamento, inda non sendotan precaria como antes, estémáis condicionada que nunca, e queos que mateñen a sua independenciae liberdade, sufran marxinación, pornon someterse ó criterio de esas facciósextendidas que avanzan os seuspeós, sistemática i estratexicamentenos diversos centros de decisión econtrol cultural.Por eso estamos ledos de ter estatribuna na Galeria Sargadelos praAELG . Pola nosa parte esforzarémonosen mantela libre e desinteresadae sin sumisión a ningún poder, porrespeto a propia dignidade humán ea imaxen soñada, previa, de Galicia.E déixolle a palabra ó presentador,ou o presentador do presentadorque nos farán, que nos fará detidalectura da obra con amor e dendesdunha experiencia próxima.Só señalar que ó tratarse dunhatesis doctoral será o producto dunestudio detido e riguroso. E por outraparte unha experiencia vivida na profesióncotidiana longa, e no longo activismopolitico e loita social.No movimento de reivindicaciónnacional, de recuperación de Galiciaen tódolos ametos, principiandopola sua Lingua e Cultura, e pola indasoñada igualdade dos homes erespeto do dereito dos pobos. Soñamoso noso Futuro dendes da experenciado Pasado. O Pasado, a profundidadedo Pasado, solo está vivona Lingua. Non so e o xeito dun pobosenón que garda incluso o acentoa presencia i a figura de tódolosque a falaron. Por eso nos move i esagrada pra nós. O mais sagrado.Quizaves o único sagrado despoisde toda a desmitificación e desacralizaciónhabidas.Coa vosa palabra quedará efectivamenteinaugurada esta humildepero aberta tribuna libre da AELG naGalería Sargadelos.2009 terra e tempo 147

Dossier | As teimas e os soños de Uxío NovoneyraConciencia de naciónAnotacións, apuntes e textos paradicir en público e en privado que nosaxudan a situar ao poetaPalabras pra decir en Vilafranca21 de Agosto 1994. Teatro VilafranquinoClausura da IIXornadas de Culturae Lingua Galega noBierzoONTE sentín por primeira vez oAgosto diste ano. Sentín o alto Vraoda Galicia Interior. Algo que só eiquíse poder sentir. Algo que se sinte sóás veces, e que sendo físico non é sólofísico, pois está cargado do ser dosque no pasado longo sentiron o mesmo:Sentiron o clima como patria,sentiron a patria como clima, sentirona pertenza a unha terra, a unámeto natural e íntimo, a unha Linguahabitual, a unha Fala. E todo estonunha sensación, nunha impresiónúnica: a impresión do propiopaís, da propia estensa comarca e detodo o que nela e dendes dela vía esonaba antes, cando os modernosmedios de comunicación aínda nontaparan o que constitúe a realidade ea mítica xuntas da propia terra.Parece que o home actual a pórde desarraigado -a lei económica impóno desarraigo, a emigración de todotipo- xa seña escuramente, sentimentalmente,xa conscentemente,clamea pola propia terra orixinaria,pola propia lingua, polo pobo de nacemento.E aí están as grandes migraciónsestivais, o retorno dos emigrantesque de Europa baixan cara oSur ou cara as zonas menos desenroladas.É a chamada da propia nación:esa cuxos límites ás veces se teimouesquecer ou borrar con caprichosasdivisións administrativas coma nocaso de eiquí.É palpable en todo o Mundo avolta da pasión e da concencia nacionaldas vellas etnias. E toda represióndesta pasión ou concencia nacionalpor parte dos estadosplurinacionais, provoca violencia acurto ou longo prazo. Son os estadosplurinacionais ca súa teima da unidadelingüística e na uniformidade osresponsabeis do nacionalismo radicalcuxos Gobernos centrais logotanto critican. Mai-la reivindicaciónnacional dos pobos é unha correnteimparable, pois canto máis se achegaa uniformización universal empuxadapola información a escala mundial epolas migracións máis se resisten aperder a súa identidade.Esta reivindicación da propria nación(xa no século XVIII o Padre Sarmientonatural de eiquí de Vilafrancase autonomeaba galego de nación),da propia Lingua-Fala e da propia cultura,fai que nazan por todos lados,onde ela está máis en peligro, organizaciónsou asociacións como esta daESCOLA DE GAITAS DE VILAFRANCADO BIERZO que non atenta contranada, que sólo fan reivindicar o propio,mostrando niste caso a evidenciade que existe un Bierzo Galego.A chamada franxa do GalegoOriental do Leste de Lugo e Ourensee do Oeste de Asturias e León prolongadadisque ate máis alá da provinciade Zamora, non é unha entelequia, éunha marca lingüística, unha pervivenciaforte, anque con peculiaridades,dunha Lingua común. É algo quetodos saben e repiten. Non é o inventode ningunha faución. Non é inventadoo problema do Bierzo Galego.O Bierzo Galego! Os últimos montese a última chaira de Galicia atravesadaspolo Camiño de Santiago...DESCRIPCIÓN DO CAMIÑO“Pasadas tódalas FranciasPor Ocitania ou Gascuña,ou de París a Iruñaxa diluidas distancias.A Aragón por Cataluñaou polo Norte por Son. *En pasadalas Navarrasas cadeas e as barras.Pasados León e CastelaPor Castela a León.En pasado Monte IragoE xa en Lingua de GaliciaPonferrada e Vilafrancadeixando a chaira Estancae nas mesmas portas dela.O Valcarce e sin perguicia/as penas de garamela/ **apeitar para o Cebreiropolo marcado carreiroque a neve volve vago.Encarar o porto incertoo longo cerengo aberto.A un lado i autro deltodo o horizonte en vela148 terra e tempo 2009

As teimas e os soños de Uxío Novoneyra | DossierVaí polo monte o camiñoouteando coma un loucopolos caborcos do vali as poxas do taramouco.Os Ancares i O Courel.Pasada Triacastelado Iribio as faldras fago.E por Samos Sarria a Lugo.Oh Lugo a ti me adugoe sólo por ti me arredoque ben mereces desandes!Ver a Ponte a Antiga Víaa Muralla a Catedralde Dona Santa Maríao coro e o Grial.E ver fincadas rezarcoma co antigo medopoñer a súa alma núadidiante dos Ollos Grandes.E despois de rodearde rodear e de estarque non se fai o Camiñosólo para o rematarcruza e debruza no Miño:Portomarín sulo lagoPalas Melide Arzúae logo xa CompostelaMonxoi! Eoi! Ei Santiago! ***e parame á vista delamirar como eu o fago.*“Ou polo Norte, por Son” alude ó paso poSOMport.**“As Penas de Garamela”: penas colgando.***EOI: Expresión de xúbilo medieval quexa se dicía en Roma.Cando eu era mozo eiquí en de lado,na Terra do Courel, na Serra doCourel, miraba cara o Leste, cara Vilafranca,e vía os tesos marelos dosol-por pra Boca do Couto:Montes do Lesteo sol que esvece...ou cando se toldaba o ceo prachuvia:Nebras de verlo de ovellacardiadas brancas e mestas!Ollándoas altas trasporriba das taras marelasun soña nas lonxes terras...E desdes da Campa da Lucenza víasas terras de cara Oencia i o Bierzo:Carqueixas uces e penas!Camiños da serra abertapra lonxes terras de serras!Terras altas e crarasda Lucenzaonde se ollan cercaas serras lonxanas!E cara Vilafranca soñaba o Mundoi o Futuro:Cruza solo a serra todasin levar outra compañaque a gran presencia do ceosobre o silencio da braña.Eu non sei pra onde vaiMéntre-lo quedo mirando.sólo sei que eilí se compreo soño que estou soñando.Eu non sei porque soñaba semprecara o Leste. Quizaves atraguidopola pura forma da serra ou pola chamadaaínda dun engado románticoque non acaba de rematar...Regresando ó concreto da situaciónxeográfica e do tempo histórico,cando nos anos anteriores ós corenta,do Courel se tiña que saír a unha vilagrande, estaban á mesma distanciaSarria, Quiroga, O Barco de Valdiorrese Vilafranca. Pra aiquí viñan os arrieirosó viño i os vendedores de cabalos.Era pois vila habitual da que se contabancousas. E na miña mente de nenoestaba pousada nunha distancia íntima,realizable. Quero dicir que estabaneso que chamamos a redonda. Eraterra de un que logo se distanciou ó dirixírenseas vías de comunicación praoutro lado ó deixarse o cabalo. Por esocomenzou a cobrar irrealidade e purificarsena memoria e cargarse de prestixioantigo. Pero sin que caise nunca fórado meu tempo nin fóra de Galicia.2009 terra e tempo 149

As teimas e os soños de Uxío Novoneyra | DossierAnotacións, apuntes e textos paradicir en público e en privado que nosaxudan a situar ao poetaCompromisoLibertade praFrancisco RodríguezLido como inauguración do actoda AELG na praza de Pontevedra.A Coruña, 8 de Xulio de 1989Anque hai unha intención e aucióndeliberada de calar os escritoresgalegos non entreguistas, de dividiloscon prebendas pra uns e marxinaciónpra outros, esto faise mais oumenos descaradamente dendes dopoder oficial ou non, inda a forzadunha literatura, feita maiormentecomo misión liberadora se deixa sentire se fai presente coa vosa presencia,ca presencia dos que viñestes.Vos non fostes citados nin traguidoseiquí polo interés ou polo medo,polo que sempre se moven outros.Vos viñestes chamados polo deber deGalicia, polo ímpetu de libertade esolidaridade, porque os escritores i ospoetas sempre foron e serán os primeirosresistentes deste pais. A súaactiva memoria, deste pais tan desasistidode vello polas clases que puderanmover unha concencia activa.Estamos eiquí homes librescomprometidos, mais sin compromisopartidario concreto, e outroshomes libres tamén xuntados en diversosgrupos ou por ideoloxías próximasou diversas. Estamos eiquípra defender a libertade de expresióne opinión e pra defender o dereitoó fervor pola patria, pola recuperaciónda propia cultura e linguaoprimidas e minorizada,representantesdun nacionalismo defensivo,o nacionalismo menos agresivo domundo, o nacionalismo galego, osimple sentido nacional básico. Eque a pesares de selo, é hostigadopolo poder, polo nacionalismo imperialistado estado.Estamos eiquí defendendo unsimple fervor, o fervor na defensadunha Galicia secularmente agredida.(Non por repetido e tópico deixade ser verdade que a nosa nación, anosa cultura i a nosa lingua, foron einda son agredidas.)© Xan MurasO xuicio, a sentencia, que maisben parece unha acusación particularo informe dun fiscal polo tono e asveces pola forma e a forma de efectuara prisión de Francisco Rodríguez,patriota noso, veñen a repetírnolo.Estamos eiquí clameando, polaxustiza, pola corrección dunha sentenciaque inda sendo legalmente correutaseria desproporcionada. Clameandopola revisión dunha lei envellecida,inda que fora reactualiza onte.O que pode facer, o que pode ocasionarunha lei envellecida, pasada,obsoleta. Pode deixar en ridículo aunha audiencia, a un tribunal supremoe a un tribunal constitucional emeter na carcel, pechar sin remisióna un home de traballo continuo e rigurosoe de irreprochable comportamentoético e función critica, e incansabelactividade social liberadora.E mais se non hai a certeza deque Francisco Rodríguez fora o autorreal dos feitos que se lle imputan,como non a hai. E si foi, nondeixa de ser unha forma de expresióndunha xusta indinación patriótica.Compresible por calquer homede calquer pueblo e mais pra unhosxulgadores profesionais dun poderxudicial independente si realmentee independente.Nós non podemos menos de disentir,por ver a un xusto rigurosamentexuzgado, desproporcionadamentecondenado, nun país donde érecoñecido internacionalmente (vexamosa prensa de hoxe) que a xusticiatarda. Entreténdose xulgar casosasí mentras tantos casos como se dicene tantos reos reales anden soltos.Leo a continuación o “poema aFrancisco Rodriguez na cadea” co quese abre a serie de intervencións dospoetas i escritores galegos vidos detodalas partes do pais.* Fragmento inédito doutra volta do poetasobre o o acto en prol da liberdade deFrancisco Rodríguez:UNHOS tumbados na areaco sol i a brisa de carae un xusto na cadeacon sentencia confirmada...pena dous anos e un díamáis dezasete semanaspor queimar unha bandeirabandeira qu´il non queimara.E si a queimara queimounapolo do da súa Patria.A Patria dil non a outraá que outros patria chaman.A Patria dil a da Linguaa nosa Patria da Fala....2009 terra e tempo 151

Dossier | As teimas e os soños de Uxío NovoneyraUnha pequena biografíade Uxío NovoneyraA persoa que se ía converter nopoeta Uxío Novoneyra nace o 19 deXaneiro de 1930, na aldea de Paradade Moreda, en plena serra do Courel,dentro dunha familia labrega acomodada.O futuro escritor pasa a nenez emocidade neste marco xeográficocourelán da Galicia arredada que segueconservando nese momento osseus tradicionais modos de vida eque conformará cos súa particularimpronta as experiencias básicas dafutura creación poética do autor, deinspiración esencialmente telúrica.Da mesma maneira, o ambiente históricorepresivo da convulsa situaciónda década dos trinta e comezosdos corenta, que coincide cos anosde nenez e mocidade, deixarase vermáis tarde na súa poesía cívica.En 1945 trasládase, durante o períodoescolar, a Lugo para estudar o bacharelato,que remata en 1948. Nesteúltimo ano coñece nesta cidade ó seucompañeiro de xeración, o escritor daTerra Cha Manuel María. Con anterioridade,en 1947, xa fora vivir a Parada aautora noiesa María Mariño Carou,con quen o noso autor iniciará unhaprofunda relación persoal que duraráata a morte da poeta en 1967 e quedeixará a súa forte pegada na obra deambos. De 1949 a 1951 está en Madride alí, tras superar o Exame de Estado,matricúlase por ouvinte na carreira deFilosofía e Letras. Esta xeira madrileñaé unha etapa de formación cultural, engran parte autodidacta, na que empezaráa escribir en castelán, chegando apublicar na revista universitaria Bengaladous poemas que formaban parte dolibro inédito Desde las cosas. É este taménun momento de eclosión políticaestudantil e nese ambiente entra encrise o pensamento do autor, quen daquelacomeza a conformar a súa ideoloxíacrítica e dá o seu primeiro recitalpoético nas aulas universitarias, iniciandoasí a que será a súa recoñecidaactividade como “decidor” de poesía.En 1952 Novoneyra volve a Galiciapara facer o servizo militar, con estanciasen Santiago de Compostela, ACoruña e Lugo, coincidindo outra vezcon Manuel María. As experienciascomposteláns son fundamentais poisespertan no escritor unha nova concienciagalega que se vai forxando encontacto con figuras como o pintorCarlos Maside, o ensaísta e ideólogoRamón Piñeiro e a figura polifacética epatriarcal de Ramón Otero Pedrayo,tres personalidades esenciais na conformaciónda futura obra novoneyriana.É precisamente este contacto cogaleguismo, xunto coa volta ao Coureldurante unhas vacacións no ano 1952,o que motiva o autor para escribir engalego. A continuación, de 1953 a1962, permanece no seu lugar de nacementotendo que gardar repouso acausa dunha pleuresía. Nesta situaciónde soidade nace o ciclo poéticocourelán, que se inicia co libro Os eidos(Galaxia, Vigo, 1955), escrito entre1952 e 1954. A obra, significativamentededicada a Maside e Piñeiro, levaun prólogo en forma epistolar desteúltimo insistindo de maneira especialno motivo central da vivencia da terraque o ensaísta consideraba esencialna tradición cultural galaica. Máis, poroutra banda, as relacións galeguistaslévano a participar en actos puntuaisque o vinculan ao agromar xuvenil domomento, como o recital inaugural dociclo “Homenaje a la poesía gallega”organizado en Compostela no año1957; nel pronuncia unhas valentespalabras na nosa lingua proscrita,acompañando a lectura de textos docancioneiro medieval, xesto políticoque causaría un forte impacto no ambienterepresivo e timorato dos negrosanos cincuenta, como nos lembraXosé Luís Franco Grande no seu libroOs anos escuros (1985) sobre a resistenciacultural da xeración do noso autor.No período que vai de 1962 a 1966o escritor vive en Madrid. Nesa capitaltraballa na radio e na televisión, sempreen programas relacionados coapoesía galega, española ou universal;participa na bohemia vida madrileña;e asiste ás “tertulias” do Café Gijón, copoeta Carlos Oroza, o pintor Tino Grañidoe un grupo de artistas plásticoscomo Urculo ou Viola. Ao mesmotempo, relaciónase cos membros dogrupo Brais Pinto: o pintor ReimundoPatiño, o profesor Herminio Barreiro,o político Bautista Álvarez e os escritoresRamón Lorenzo, BernardinoGraña, Xosé Fernández Ferreiro e XoséLuís Méndez Ferrín. Neste ambientede vangarda artística e preocupaciónsocio- política escribe, entre 1962 e1965, a serie poética titulada “Elegíasde Madrid”, que xunto con outras dúasanteriores (“Primera verdad y tiempocon nombres” e “Elegías del Caurel”,elaboradas respectivamenteentre 1953 e 1957 e 1958 e 1961) conformano libro, editado na capital doEstado en versión bilingüe galegocasteláe dentro da colección “Adonais”,Elegías del Laurel y outros poemas(Rialp, Madrid, 1966).En 1966 retorna de novo ao Courel,debido á enfermidade dos seusproxenitores, e xa desde este momentoquedará a vivir en Galicia. Oseu pai morrerá en 1971 e dous anosdespois a súa nai, pero en 1968 coñeceen Lugo a Elva Rei coa que casaráen 1973. A parella terá logo tres fillos,Branca- Petra, Uxío e Arturo, e residiráata 1983 entre Lugo e O Courel.Daquela recolle os poemas do ciclocourelán posteriores á publicacióndo primeiro libro, escritos entre 1954e 1957,que, xunto con outros máis recentesde marcado signo político,conforma a obra titulada Os eidos 2(Galaxia, Vigo, 1974), ilustrada condebuxos de Laxeiro e dedicada á memoriados seus pais e de María Mariño.Esta nova entrega courelá leva unsignificativo subtítulo alusivo á poéticacontemplativa que a inspira, “Librode olladas”, e está organizada encatro partes relativas ao ciclo de “Oseidos”, “Serra aberta”, “Follas de cantigas”,“Diario de enfermo” e “Don dosilencio”, e dúas de nome cívico, “Letaníade Galicia e outros poemas” e“O Laxeiro pintor dunha Galicia”. Logo,as dimensións políticas e gráficovisualaparecen conxugadas no seuseguinte libro, Poemas caligráficos (BraisPinto, Madrid, 1979). A obra é o númeroun dos “Cuadernos da Gadaña”,152 terra e tempo 2009

As teimas e os soños de Uxío Novoneyra | Dossier© Xan MurasSaída do cadaleito de Uxío Novoneyra, levadoa ombros polos seus amigos, do Panteón deGalegos Ilustrescolección de título alusivo á vangardapictórica artillada en torno a BraisPinto coa que se atopa en perfectasintonía non só polas creación caligráficase tipográficas, senón taménpor todo o aparello paratextual queas rodea: o limiar “Signos no vento,signos no tempo” de Reimundo Patiño,as citas de Luís Seoane e do estudosoexpresionismo abstracto AnthonyEveritt, así como o debuxo doaludido patiño, o deseño de XoséManuel Pereiro e o álbum fotográfico,de Novoneyra no Courel e con Elva,que lle serve de colofón. O núcleo poéticodo libro divídese en dúas partes:“Vietnam canto“ e “Poemas caligráficos”.Por outra parte, nestesanos de marcada preocupación cívica,traduce ao galego varios poemasdo escritor e político chinés Mao Zedong(El Progreso, 19-9-1976).A comezos da década dos ostentaNovoneyra é considerado xa como unclásico pois como tal o confirmannon só o seu tratamento na Gran EnciclopediaGallega, senón moi especialmenteos estudios da nova crítica, comoo revelador “O fonosimbolismona poesía de Novoneyra” publicadoen 1980 por Claudio Rodríguez Fer ouos comentarios literarios como o sopesado“O iceberg poético de Novoneyra”que escribe Anxo Tarrío en1981. Máis tarde, en 1984, Méndez Ferríncontribúe fundamentalmente aesta canonización ao escoller o seunome para o título do libro De Pondal aNovoneyra, co que o crítico sintetiza enfermosa metonimia a súa persoal visiónda historia da poesía galega. E ainclusión no canon será definitiva en1989 ao ser incluída a súa obra entreos obxectos de estudio do libro Poesíagalega de Rodríguez Fer. Por outra parte,nesta mesma década o noso autorinicia a recompilación completa doseu ciclo courelán, despois de someteloa unha rigorosa depuración. Así,publícase no número un da colecciónGrandes Mestres Os eidos. Libro do Courel(Xerais, Vigo, 1985). Ambas obraslevan unha exhaustiva antoloxía decomentarios críticos de moi diversasauditorías e un glosario feito polopropio poeta, ademais dun caligramadel mesmo, tres retratos seus realizadospor Carlos Maside, Tino Grandío,Laxeiro e Pedro Martínez Tavera, asícomo ilustracións de Blas Lourés, ocitado Maside e René Portocarrero,xunto coa partitura da composición“Pasan pasan as nebras”, para cantoe piano, feita por Manuel Balboa.Ten un interese especial o apartadodesta edición titulado “Fragmentosde críticas apoloxías e semblanzas”pois serve como guía básica da recepcióncrítica da obra novoneyrianae constata o recoñecemento xeneralizadodo seu canto telúrico, por enribadas reticencias interesadas quesempre suscitan no mundo literarioas obras que se impoñen por si mesmas,indiscutibles.En 1983 afíncase definitivamenteen Compostela, desde onde exerceu apresidencia da Asociación de Escritoresen Lingua Galega, a partir da súaprimeira elección en 1982 até a súamorte en 1999. Desde o punto de vistacreativo, na segunda metade da décadados ostenta comeza unhareagrupación temática da súa obracompleta. Así, en Muller pra lonxe (Deputaciónde Lugo, Lugo, 1986) reúne,no número un da colección por elmesmo bautizada “Gran Lugo de nebra”,os poemas eróticos e amorososnunca edición artística ilustrada polopintor lugués Carlos Pardo Teijeiro,así como polos trazos manuscritos doautor, e acompañada dun epílogo críticodo poeta Claudio Rodríguez Fer.Máis adiante, aparece na colección“Vento que zoa” Do Courel a Compostela1956-1986 (Sotelo Blanco, Barcelona,1988), unha antoloxía que recolle todasaquelas composicións de temáticapolítica, acompañadas por unhaescolma de textos críticos da autoríade Xesús Rábade Paredes, HerminioBarreiro, Luís Seoane, Basilio Losada,Reimundo Patiño, Xosé Luís MéndezFerrín, Xulio Valcárcel e Claudio RodríguezFer, o libro está ilustrado con2009 terra e tempo 153

Dossier | As teimas e os soños de Uxío Novoneyra© Xan MurasManuel María e Uxío Novoneyra, dous dosgrandes da literatura galeganumerosas caligrafías do Courel deFederico García Cabezón, retratos doescritor por Lorente, Laxeiro e Maside,e reproduccións de Os anos escurosde Franco Grande e de dous númerosda revista Si la píldora bien supiera no ladoraran por defuera, onde aparecerán referenciasao escritor xunto cos seuspoemas “Pranto polo Che” e “Vietnamcanto”. E, seguindo estas recompilaciónstemáticas, publícase finalmenteunha nova versión bilingüe galegoeuskerada serie courelá, pero depuradados elementos políticos ou eróticos,presentes nas publicaciónsanteriores deste ciclo, e sen as dedicatoriasnin o glosario das versiónprecedentes. Esta edición, tituladaBazterrak/ Os eidos I e II (Pamiela, Iruñea,1988) foi realizada e prologadapolo poeta donostiarra Koldo Izagirre.Máis adiante, ao comezo da décadados noventa ve a luz unha ediciónintroducida e anotada deste ciclo telúrico,agora na colección Bibliotecadas Letras Galegas e ao coidado deClaudio Rodríguez Fer e CarmenBlanco, Os eidos (Xerais, Vigo, 1990),edición que contribúe á consolidacióndo escritor no canon literario galegoe que, con respecto aos textos,repite a anterior á que só engade unúltimo poema, o titulado “O monteCido”, escrito en 1985. Nesta mesmaliña canonizadora do autor dentro dosistema literario, tres anos despois,na colección “Criterio” promovida polaAsociación Sócio-Pedagógica Galega,Antonia López García publica untraballo sobre a súa obra: Os camiñosdo soño (a poesía de Uxío Novoneyra)(Do Cumio, Vigo, 1993).Máis os anos noventa van amosarunha nova contribución creativa doescritor, que dá a coñecer dúas publicaciónsde literatura infantil, O cubil doxabarín (Edelvives, Zaragoza, 1991) eGorgorín e Cabezón (Edelvives, Zaragoza,1992), dous contos de aventurasprotagonizados por rapazas e rapaces,ambientados na xeografía do Courel ecunha rica linguaxe poética. Nestamesma década, reedítase na colección“Merlín e Familia” Elexías do Caurele outros poemas, con modificacións,ademais do engadido da serie “Madrid/ noite”, ilustrado cun debuxo deReimundo Patiño e baixo o novo títulode Tempo de elexía (Vía Láctea, ACoruña, 1991). Ademais, despois dunlongo silencio, roto tan só pola aparicióndalgunha composición nova, comopuido ser a titulada “Viaxe”, dadaa coñecer en 1991, ou a saída da segundaedición da obra Os Eidos da Bibliotecadas Letras Galegas (Xerais,Vigo, 1991), publica unha entrega poéticaindividual, Poemas da doada certezai este brillo premido entre as pálpebras (EspiralMaior, A Coruña, 1994), con gravadosde Carlos Crego, fotografías deFederico García Cabezón, unha pinturade Reimundo Patiño e caligrafíasdo propio autor. Esta reaparición poéticacomplétase coa publicación dopoemario de temática compostelá eautoría colectiva Camelio xaponés (Consorciode Santiago, Santiago de Compostela,1995). A obra reúne en ediciónbilingüe galego-nipona setexiikas (versos xaponeses) de AyakoSugitani, en versión galega de Novoneyra,e tres composicións galegas donoso autor, postas en xaponés polacitada escritora nacida en Hagi-Shi.Trátase dun libro de coidada edicióninstitucional que reúne os textos poéticosreferidos, xunto con caligrafías efotografías de Ayako Sugitani. Ao anoseguinte Xosé Manuel Varela Varelaedita unha pequena antoloxía da producciónnovoneyriana baixo o títuloDo Courel ó Monte Branco (AsociaciónCultural Monte Branco, Ponteceso,1996), que de novo asocia o mundodo noso autor co de Pondal ao unir apaisaxe mesma da orixe da terra pondalianacos resoantes ecos dos cumesdo silencio de Novoneyra, como se dicíanun artigo titulado “De Rosalía aXohana Torres” dese mesmo ano.E neste último período o poetasegue sacando á luz diversas mostrascreativas en distintos medios, comoas “Lendas de a cavalo” (O Correo Galego13-VII-1997), pertencentes áobra inédita a que o propio escritorse ten referido en distintas ocasiónscomo Libro de Rotas/ Ameto Mítico ousimplemente Ameto Mítico, e que sairíaá rúa uns días despois do seu pasamento,acaecido o 30 de outubro de1999, baixo o título Arrodeos e desvíos doCamiño de Santiago outras rotas (HérculesEdiciones, A Coruña, 1999) * Recollida da páxina www.uxionovoneyra.com/na que ademais se atopa máis informaciónsobre a súa obra e reproduciónde textos, vídeos e gravacións deste autor.154 terra e tempo 2009