Un arquitecto de novela - La Opinión

Saberes 6La Opinión A Coruñasábado, 18 de abril de 2009LibrosTempo de maquisCuruxás: o guerrilleiroque non cazou FrancoCARLOS PARRADOEd. A nosa Terra, Vigo 2009,293 páxinasMARGA ROMEROA magnífica portada destelibro non engana, Curuxás, oguerrilleiro que non cazouFranco, título acertado naacompaña da imaxe do guerrilleiromorto enriba dun carro,altar de arte popular, situado“ao pé do camiño”, un lenzo finalpara a guerrilla. As páxinasque seguen son excelentes,envólvennos desde o inicio, “O 14de maio do ano 1967”, día da morte de RamónVarela, nacido en Vilouriz (concello de Toques)en 1905, historia que forma parte da colecciónO Fardel da Memoria de (A Nosa Terra) e queCarlos Parrado constrúe, manexando habilmentedous rexistros: a historia oral e a prosa durados consellos de guerra e dos arquivos militares.O autor tradúcenos a realidade dun mundo queviviu, un tesouro que fixo medrar desde a súa infancia,se el, consciente ou inconscientementeadquiriu o compromiso de contar esta historiaque as personaxes principais gardaban e que todaa veciñanza coñecía para que non se perdesenno esquecemento, cumpriu. O narrador conseguetransmitir os diferentes rexistros lingüísticosdos falantes, a riqueza expresiva da oralidadeque se cingue ao relato urdido con tantasvoces diferentes condenadas a perdersese o investigador non estivese alí.Entra nos arquivos da historia escritapara completar episodios, que sóse avivan e converten en épica, conectadoscoas conversas, coas cartas oucos artigos de prensa que se manexan.Venceaoralidade,obonarradorqueé o autor. Agradécese o rescate de fotografíasdas que non tiñamos noticias,conmoven o sorriso do guerrilleiroBenedicto Fuentes Díaz, a dos guerrilleirosque fuxiron polo Vicedo en1946 e posan no exilio francés, o únicoretrato de Curuxás e o da súa muller,Marcelina Acosta Castro, cuxa man naabada nos está a dicir tantas cousas.Lemos a historia da loita do sindicalismonas minas de San Finx en Lousame,a da guerrilla e loita antifranquista;contásenos a vida de Curuxás,como soldado, trinta e un anos de loita e resistenciaao franquismo, ao servizo dunha idea edunha causa, tamén obrigado a matar. Un soldadoque se fai vello e que é axudado por unha colectividadeque o agacha e que sabe que é undos seus, que tamén conta, non só por medo,coa colaboración de persoas afíns ao réxime. Velaía historia familiar dos fillos condenados á emigración,a de Marcelina, a súa muller que pideesmola para simular a fuxida do guerrilleiro áArxentinaeoseuabandono.Unlibroconmovedore ben escrito, que tanto nos gustaría veradaptado ao cine. Unha historia única, a do guerrilleiroque non cazou Franco.O deber de aproveitarRamón Piñeiro e a estratexiado galeguismoXOSÉ RAMÓN RODRÍGUEZ POLOEd. Xerais, Vigo 2009, 216 páxinasPILAR PONTEO ano pasado a Real Academia Galegadecidía homenaxear en 2009 a RamónPiñeiro. Desde ese día anunciouse unhapolémica que desde un punto de vistacuantitativo a esta altura non se ten producido.Porén, o que si ocorre é que a políticamáis recente está condicionando aanálise do escritor e político que viviutempos ben diferentes aos nosos. Con todo,taménpodemossinalaraexistenciadeanálises rigorosas sobre o homenaxeado. Taléocasodaobradodoutorencomunicación,XoséRamón Rodríguez Polo, primeira contribución daeditorial Xerais ao Ano Ramón Piñeiro.O profesor Rodríguez Polo realiza un percorridopola traxectoria de Ramón Piñeiro, e cabodel do galeguismo do interior, desde o final daGuerra Civil ata as primeiras eleccións autonómicas.No volume recolle parte da súa tese dedoutoramento, aquela na que realiza unha exposiciónsistemática dos feitos mais sen unha vontadede análise e interpretación, papel que nestaocasión lle outorga ao lector.A obra, despois dun breve capítulo introdutoriodedicado ao contexto histórico, analiza a traxectoriado galeguismo deses anos en catro etapas. Aprimeira abrangue os anos inmediatos ao remateda guerra, cando os galeguistas organizaban unharesistencia política coa esperanza dunha inminentevolta á República. A segunda correspóndese coadécadadacreacióndeGalaxiaetodooqueestegranproxecto supuña. Nun dos abondosos textos incluídosna obra, atopamos nestecapítulo unha das principais clavesparaentenderaRamónPiñeiro.Trátase da resposta que os galeguistasdo interior lle dan aoConsello de Galiza, “As circunstanciashistóricas non podemoscrealas nós ao noso gusto, pero correspóndenoso deber de as aproveitarno que ofrezan de positivo”.A terceira e cuarta etapas, queestudan respectivamente os anos(1963-1975) e (1975-1982), preséntansecomo as máis interesantesxa que na primeira delas se recolleo momento en que o núcleo piñeiristase nega á reactivación doPartido Galeguista e na lectura dasegunda podemos atopar moitas clavespara entender o panorama intelectual e políticoda Galicia actual.Debemos sinalar que o autor desenvolve a obradun xeito bastante didáctico e ben accesible para oslectores menos apaixonados polo ensaio, sen que istolle reste rigor. Este aspecto, en moitas ocasiónsesquecido ou depreciado, é especialmente importantepara levar a cabo unha eficaz divulgación socialdo estudo científico.É desexable que obras coma esta, outras xa publicadase esoutras que aínda están por ver a luz,sirvan para poñer no lugar que lle corresponde afigura de Ramón Piñeiro, obxectivo que de segurose ha de conseguir. Moitos galegos agardamostamén que a dedicación do Día das Letras Galegassexa aproveitada polos nosos próceres paralevar a cabo unha posta ao día do que significahoxe o galeguismo e, sobre todo, para definir osmellores camiños para un desenvolvemento florecenteda identidade galega colectiva.DiscursodensoArcaico o tempo que respiraPAULINO VÁZQUEZEd. Galaxia,Vigo 200960 páxinasROMÁN RAÑARetoma Paulino Vázquez (Vilanovados Infantes, 1962) os seus vellos estilemas,a súa órbita persoal sobre temas xaantes desenvoltos: o tempo, que non parade escapar desde o seu primeiro libroPerdendo o tempo que fuxe como XoánSebastián Bach, editado no remoto ano de1983. Agora faino desde Arcaico o tempoque respira e, novamente, asistimos á proliferacióndas lentas descricións dos ámbitos,acompañados, moitosdeles, das súasrespectivas referenciasculturais(escritores,pintores, políticosde noso). Todoisto contribúea adensarun discurso poéticode por sidenso, a facermáis compacta alonga enumeracióndas cousasque impactanao autor e queéste quer transmitirao lector:a sensación deperda, de apodrecementodetodo o que tocamose vivimos,a invitación áluz dos nomesque queren sertodos os nomes,un universo persoalque se dirixe ao vacío, á morte.Obviamente este segundo tema, o daextinción persoal, está contido, por ósmose,nos obxectos e espazos que acabansendo símbolos da nosa finitude, da nosaterminación no mundo. Para delinear esteacabamento, o poeta bota man de versosfragmentarios, de anacos de poemasdoutros literatos (Ferrín primeiro, maistamén Yeats, Eliot, etc.) e que urden a famosaintertextualidade. O texto acabasendo así o tecido que a súa etimoloxíapropón, fíos racionais e irracionais queconforman o tapiz dos significados múltiplos:“O artificio da eternidade contidona perversa / anunciación ou sobre un murode cornwall / no terríbel advento dexeracións que cesan / ante a reflexiónacerca do misterio e do masacre/e todo coñecementoque nos achega á morte / -o degoiropor unha veste mortal que arroupe/ un espectro movéndose en confusión nahora de agonía”.A citación é longa, mais creo que ilustraperfectamente o alento poético dePaulino: a verbosidade que esconde unhadesesperada meditación sobre o finaldo tempo e de todos os tempos, a mortepersoal, mais tamén a morte colectiva,pois unha morte supón todas as mortese a corrupción do noso corpo non deixade ser un emblema da corrupción comunalá que ninguén escapa.

La Opinión A Coruñasábado, 18 de abril de 20097 SaberesLiteraturaUnha borracheira maxistral‘A Esmorga’ de Eduardo Blanco Amor, considerada como a mellor novelagalega do século XX, cumpre cincuenta anosTERE GRADÍNEstá considerada como a mellor novela galegado século vinte. É A esmorga, deEduardoBlanco Amor. A obra narrativa do ourensánadquiriu sona especialmente dende finaisdos anos cincuenta. E foi precisamente AEsmorgaa que supuxo un revulsivo na narrativagalega, tanto polos temas tratados como poloseu estilo literario. O escritor naceu en Ourenseen 1897 e faleceu en Vigo en 1979. E este2009 é o Ano Blanco Amor, especialmente nacidade das Burgas, ao coincidir cos 30 anos dopasamento do escritor e cos 50 da publicaciónde A Esmorga.Xa hai algunha iniciativa adiantada, como ahomenaxe que o festival de cine de Ourenserenderá ao escritor, dramaturgo e xornalistagalego, nun certame que a partir do outono—do 10 ao 17 de outubro— levará o lema, nestadécimocuarta edición, de Ano Europeo daCreatividade e da Innovación.Cada primeiro de decembro o cemiterio deSan Francisco da cidade ourensá ferve deofrendas florais, estrofas e vida, especialmentea través do recoñecemento da asociación deescritores Pen Club de Galicia, que dende haivarios anos desenvolve a xornada Homenaxe aEduardo Blanco-Amor, quen ten todo un anopor diante para asentarse na súa patria literaria.Outra das posibles iniciativas que poderíaconvertirse en realidade é a creación dunhacátedra ou seminario universitario co nomedo ourensán que fixo da súa cidade unha unaobra literaria que traspasou fronteiras.É a obra cumio de BlancoAmor e supuxo unrevulsivo na narrativagalega, tanto polostemas tratados comopolo seu estilo literarioO autor das novelas Xente ao lonxe e AEsmorgaten hoxe un espazo propio no canon literariogalego. Ademais de narrador foi poeta,escribiu pezas de teatro e traballou coma periodista.Pertencente a xeración que viviu a guerrae mailo exilio, de volta a Galicia na décadade 1970, convertiuse nun dos grandes mestresda narrativa.Emigrante que pasou a ser exiliado, BlancoAmor desenvolveu nos anos da guerra civilunha intensa actividade periodística a favor dalexitimidade republicana. Ó longo dos seguintesanos o seu traballo literario vaise desenvolveró mesmo tempo que o seu labor na comunidadegalega emigrada, con nomes como ArturoCuadrado, Luís Seoane ou Castelao.Xa autor de poesía e de narrativa e dunhaampla producción periodística en castelán, regresaao galego coa obra poética Cancioneiro(1956) e en Bos Aires publicouse no ano 1959,despois de varios intentos da editorial Galaxiapor sacala en Galicia —truncados pola censura—,a novela A esmorga, obra cumio da súaproducción e fito na narrativa pola súa innovacióntécnica e temática, pola ruptura que supuñaunha historia de trazo urbán, proletarioe que non fuxía da inclusión da violencia ou dasexualidade.Escritores como Xesús Alonso Montero recordana censura literaria que tivo que pasarO escritor ourensánEduardo Blanco Amor, enBos Aires, en 1939.A autora Rosa Aneiros sinalaa vocación de Blanco Amorde construír un rexistro cultodo galego, de revitalizar a linguaxeA Esmorga. “Xa era difícil editar en galego,canto mais unha novela que nas súas páxinasnon renunciaba a temas que estaban patentesna obra como a homosexualidade ou a realidadedas clases sociais. Claro, daquela foi desautorizadaa súa publicación”.A editorialGalaxia de Piñeiro eFernández del Riegoquixo editala desdeun principio, peronon foi posible “e acabounapublicandoSeoane en Bos Aires”,recorda Montero, paraquen a obra gozou—e goza— “dunhapotencia narrativainsólita na literaturagalega”.Realismo socialOutro escritor quecoñeceu persoalmentea Blanco Amor foiXosé Neira Vilas.Eran aínda os anos enBos Aires, cando estabaen contacto permanentecun importantegrupo de intelectuaisgalegos entreos que destacabanLuís Seoane, ArturoCuadrado, LorenzoVarela, Emilio Pita ouo propio escritor ourensán.“Foi unhaobra —di por AEsmorga—enmarcadanun realismo socialque tivo resoancia naliteratura galega contemporánea.Ademais,Blanco Amordominaba moi ben ogalego,comosenotana súa obra. Anotabapalabras continuamentenunha libreta ea súa linguaxe e moirica”.En decembro, nahomenaxe que lle rendeuo Pen Club, o historiadorMarcos Valcárceldestacaba o caráctere obra “libre,independente e rebelde”deste “artistacompleto” así como asúa complicada vidaentre Galicia, Barcelonae América. AEsmorgafoi, como díValcárcel, a súa novela“máis amada” na queda unha visión da Galiciado século XX contodas as súas miserias.Pola súa parte, a autoraRosa Aneiros sinalaa vocación deBlanco Amor de construírun rexistro cultoda lingua galega, de revitalizara linguaxe. “É unha obra chea de matices,cando se volve ler sempre se encontra algodistinto. A construción dunha linguaxe urbánunha noite tan densa, escura —na narración—votou moitísima luz na literatura galega”.

Saberes 8SaberesLa Opinión A Coruñasábado, 18 de abril de 2009saberes@laopinioncoruna.netsábado,18 de abrilde 2009NO FONDO DOS ESPELLOSPrecisións darwinianasXOSÉ LUIS MÉNDEZ FERRÍNNas semanas pasadas estivemos a tratarde Darwin, da súa presenza en Galiciae do naturalista galego López Seoane.Moveunos a facelo o feito de celebrarmosos cento e cincuenta anos da publicaciónda obra cumial de Darwin A orixedas especies mediante a selección natural.Incorremos nalgúns erros e non fomosnalgún intre suficientemente precisos polocal imos facer agora algunas precisións.A CORRESPONDENCIALÓPEZ SEOANE/DARWINXosé A. Fraga Vázquez, como nos indicaAna Acuña, publicou e comentou unhacarta en francés dirixida por LópezSeoane a Darwin (19-XIII-1881) e mailavelocísima resposta de Darwin a LópezSeoane, naturalmente en inglés (27-XII-1881). O traballo de Fraga (Novos datossobre os contactos entre Darwin e LópezSeoane…) viu a luz na revista do InstitutoJosé Cornide de Estudios Coruñeses,núm. 23, 1987. Na súa carta, o naturalistagalego faille ao Mestre unha consultacientífica que non é do caso tratar agorae, na resposta, Darwin encarréiraocunha recomendación bibliográfica sobreembrioloxía. Resulta moi interesantecomprobar que López Seoane (denunciade paso o “fanatismo”) se presenta como“trasformista” convencido.Ningunha referencia nestas cartas nossuxire que existisen outras anteriores.Dado que Darwin morreu ao ano seguinte,non fica moito marxe para supór correspondenciaposterior. Polo tanto, o estadoactual da cuestión é este: as relacións epistolaresentre López Seoane e Darwin limítansea unha carta do galego e outra do inglés.GONZÁLEZ LINARES E PARDO BAZÁNAtribuiamos nós a X.R. Barreiro Fernándeza suposición de que Emilia Pardo Bazán andivesenamorada do xove e brillante catedráticodarwinista da Universidade Compostelana GonzálezLinares. En realidade onde lin este datobiográfico, non demasiado relevante, é no prólogode Darío Villanueva e José Manuel GonzálezHerrán ás Obras Completas de Emilia PardoBazán (Biblioteca Castro, Madrid, 1999). Ocurioso é que Emilia participou con moito brío,como católica a machamartillo, na polémica doseu tempo atacando a teoría darwinista.Hoxe volve haber ursos no Caurel e nos Ancares. Esta sería unha boa noticia para López SeoaneCAZA MAIORVíctor López Seoane dá como voz galegaurso e non oso. Apoiándonos na súa autoridadeimos escribir sempre urso neste mínimoescolio.Até un intre indeciso da Idade Contemporánea,as montañas dos límites orientais de Galiciaestiveron poboadas por ursos. Tamén hai noticiasdestes na raia do Sul, nos picoutos da Serrado Xurés. Tanto no Caurel, poño por caso, comono concello de Lobios hai memoria popular dourso. As muradellas que circundan as agrupamentosde colmeas chámanse no Caurel albarizase en Lobios cortellos do oso. Enamboslugaresdice que tales muros circulares foron construidospara protexer os trovos do asalto dosursos, cobizosos do mel. A min non me semellacerto xa que calquera urso pode avantaraqueles obstáculos. Logo os ursos foronexterminados en Galicia.López Seoane conta como os caurelaoscazaban o urso. Di que rodeaban un brazocunha coroza de xunco, a modo de escudo,para recibir as poutas do urso acurradoe posto de pé. Era entón cando llecravaban ao animal no corazón unha picade ferro. O caso é que Uxío Novoneyratenme contado que no faiado da súa casanativa había vellas picas que na tradiciónfamiliar eran tidas como armas paramatar ursos.Antonio Fernández Morales é o autorde Ensayos poéticos en dialecto barciano,que non é outro ca o galego oriental.Esta obra foi composta a partir doano 1847, probabelmente, e publicadaen León en 1861, o que fai dela unha dasprimeiras amósegas da nosa literaturano século XIX. Fernández Morales é unexcelente poeta que nunca foi moi benadmitido pola crítica eahistorialiterariade Galicia. Na actualidade estásea volver os ollos a el con aprezo e fálasede lle dedicar o Día das Letras Galegas.Ogallá!Un dos seus poemas titúlase Cazamaior. Nel descríbese con vigor e frondosidadeverbal a caza, seguramentenos Ancares, do porco bravo, que el chamaxabariño e mais do urso, que el nomeacomo oso. Teño lido nalgunha parteque as mellores páxinas escritas sobrea caza do urso unas de Peñas Arriba,de J.M. de Pereda, naturalmente encastelán. Pro eu considero que o episodiode caza do urso mellor literaturizadona Península Ibérica é o que saca AntonioFernández Morales en galego do Bierzo ouBerzo. Nunha ocasión memorábel ouvimos comoAnxo Angueira recitaba Caza maior caboda cova do brigadeiro Fernández Morales nocemiterio de Cacabelos antes de que as gaitasde Marisa Cela e Heitor Silveiro atacasen oscompases do Himno Galego.Seica debido á protección que recibiron duranteanos os ursos na Devesa de Moelos (concelloda Asturias Occidental, de Ibias) eles multiplicáronsee decidiron volver ocupar os territoriosperdidos. Hoxe volve haber ursos noCaurel e nos Ancares. Esta sería unha boa noticiapara López Seoane. Só é preciso que o ursosexa re-introducido na Serra do Xurés paraque de novo esta bela e tímida fera se convertano Gardián da Fronteira.NÓS, ANDADURABuzónMENDEZ FERRÍNSendúbidaareferenciamáis erudita danarrativa galega, o escritore a sabedoría sobreepisodios e personaxesque chaman oseu interese.Don Joaquín González Troncoso éapersonaque, desde a Federación Hípica Galega,traballou no fomento da andadura ou ambladuraou marcha ou quizais paso fino colombianoou paso travado transmontano ouminhoto. Tanto loitou Joaquín pola andaduragalega que ese ar hípico pasou de estarcase desaparecido a converterse nunhadoma en alza. Teño a impresión de queactualmente son Galicia e Islandia os territoriosnos que se practica máis ou mellor estanobre modalidade ecuestre. E iso grazasao traballo e á constancia de Joaquín GonzálezTroncoso, no que respecta a nós.Chega hoxe ao Fondo dos espellos o calendariodo XII Campionato Galego de Andadura.Entre os 8 de marzo e 16 de outubro estaráncelebrándose estas probas oficiais noMesón do Vento (Cerceda), Narón, Vilarmaior(feira do Tres), Compostela (feira daAscensión), Lalín, Cartelle, Santa Comba, Vilachá,Mandía (Ferrol), Covas, Friol, Teixeiro,Os Vilares (Guitiriz, aldea nativa de DíasCastro), Vilar de Donas (Palas de Rei),Irixoa, O Val (Narón), Alfoz (Valadouro), Lugo,Oza dos Ríos. Tamén haberá proba de andadurana Veiga, concello administrativamenteasturiano cuxo nome oficial e deturpadoaínda é “Vegadeo”.Como Vostedes ben saben, chamámosandadura a un ar ecuestre non innato senónadquirido mediante a doma adecuadaque consiste en que o cabalo ou eguamova ao mesmo tempo a man e a pata decada lado en lugar de facelo trasversalmente.Tense asegurado que os cabalosPRG (Pura Raza Galega) teñen unha tendencianatural á andadura, tamén chamadamarcha, o cal facilitaría a súa domanesta modalidade.Aqueles lectores que queiran colaborar coa súa opinión nesta sección poden escribir a:La Opinión de A Coruña. C/ Franja, 40-42 15001 A Coruña. Correo electrónico: saberes@laopinionacoruna.net