Versión en PDF - Coordinadora Galega de ENDL
Versión en PDF - Coordinadora Galega de ENDL
Versión en PDF - Coordinadora Galega de ENDL
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
A letra miúda-nº1 – Revista <strong>de</strong> sociolingüística da CG<strong>ENDL</strong><br />
Santiago <strong>de</strong> Compostela- ISSN 2255-0976<br />
Ana Iglesias Álvarez<br />
Actitu<strong>de</strong>s e prexuízos lingüísticos <strong>en</strong> Galicia. A súa<br />
infu<strong>en</strong>cia nos usos<br />
Tras unha aproximación teórica aos conceptos <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s e prexuízos lingüísticos,<br />
a autora analiza a súa pres<strong>en</strong>za na nosa comunida<strong>de</strong> a partir dos datos achegados<br />
polo Volume III do Mapa Sociolingüístico <strong>de</strong> Galicia, publicado <strong>en</strong> 1996. O estudo<br />
dos prexuízos cara á lingua galega e os seus falantes, así como cara ao proceso <strong>de</strong><br />
normalización e a reflexión sobre o peso <strong>de</strong>stes na elección lingüística, reflict<strong>en</strong> que<br />
as actitu<strong>de</strong>s respecto ao galego non son tan boas como se esperaban. Seguir<br />
traballando coas actitu<strong>de</strong>s, pero tamén traballar a compet<strong>en</strong>cia lingüística e a<br />
pres<strong>en</strong>za do galego <strong>en</strong> ámbitos asociados á mo<strong>de</strong>rnida<strong>de</strong> e ao progreso son as<br />
propostas da autora para po<strong>de</strong>r mellorar.<br />
1 Introdución<br />
Os seres humanos estamos continuam<strong>en</strong>te valorándonos a nós mesmos e,<br />
sobre todo, os <strong>de</strong>mais. Temos actitu<strong>de</strong>s sobre calquera cousa, incluso sobre aquilo<br />
do que non posuímos un coñecem<strong>en</strong>to directo. Probablem<strong>en</strong>te todos os lectores<br />
<strong>de</strong>ste relatorio teñan unha opinión formada sobre os Estados Unidos, aínda que<br />
quizais só uns poucos visitas<strong>en</strong> este país algunha vez e, neste caso, a gran maioría<br />
unicam<strong>en</strong>te durante unhas breves vacacións. Isto non nos impi<strong>de</strong>, non obstante,<br />
expresar xuízos valorativos sobre os Estados Unidos e tamén sobre os<br />
estadounid<strong>en</strong>ses. Todos utilizamos nos nosos discursos cotiáns os termos actitu<strong>de</strong>s,<br />
prexuízos, opinións, estereotipos, etc. e dispoñemos dun coñecem<strong>en</strong>to, como<br />
mínimo intuitivo, do seu significado. A pesar disto, ou precisam<strong>en</strong>te por este<br />
motivo, son conceptos que con frecu<strong>en</strong>cia se mesturan, intercambian e, <strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>finitiva, non se empregan con precisión e rigorosida<strong>de</strong>. De aí que consi<strong>de</strong>remos<br />
necesario partir dunha aclaración teórica dos mesmos, que nos permita aplicalos <strong>de</strong>
A letra miúda-nº1 – Revista <strong>de</strong> sociolingüística da CG<strong>ENDL</strong><br />
xeito máis técnico, antes <strong>de</strong> pasar a analizalos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista práctico, na<br />
situación sociolingüística concreta que nos interesa: o contacto <strong>de</strong> linguas <strong>en</strong><br />
Galicia.<br />
Así, estruturamos este traballo <strong>en</strong> tres partes. Na primeira, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />
teórica, pres<strong>en</strong>taremos os conceptos <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>, prexuízo e estereotipo, nun<br />
int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>sfacer as ambigüida<strong>de</strong>s que <strong>en</strong> moitos casos os ro<strong>de</strong>an. A<br />
continuación, expoñeremos unha síntese das principais actitu<strong>de</strong>s e prexuízos<br />
exist<strong>en</strong>tes na actualida<strong>de</strong> con respecto á lingua galega e aos seus falantes. Por<br />
último, levaremos a cabo unha reflexión sobre a capacida<strong>de</strong> <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia das<br />
actitu<strong>de</strong>s no comportam<strong>en</strong>to e, <strong>en</strong> especial, no uso das linguas. Precisam<strong>en</strong>te, o<br />
gran interese que espertan as actitu<strong>de</strong>s débese á súa suposta capacida<strong>de</strong> <strong>de</strong> influír<br />
nas condutas, polo que se consi<strong>de</strong>ran unha das principais vías para chegar a<br />
modificalas. De todos os xeitos, <strong>en</strong> moitos casos t<strong>en</strong>se sobrevalorado o seu po<strong>de</strong>r<br />
<strong>de</strong> incid<strong>en</strong>cia, polo que cómpre reformular o papel que realm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sempeñan.<br />
2 Aclaración teórica<br />
Que son as actitu<strong>de</strong>s<br />
Das dúas corr<strong>en</strong>tes teóricas exist<strong>en</strong>tes, a m<strong>en</strong>talista e a condutista,<br />
adscribímonos á primeira, que <strong>de</strong>fine as actitu<strong>de</strong>s como un construto m<strong>en</strong>tal e,<br />
polo tanto, interno do individuo, que conduce a respon<strong>de</strong>r favorable ou<br />
<strong>de</strong>sfavorablem<strong>en</strong>te ante un obxecto dado. Dado que esta, e calquera outra<br />
<strong>de</strong>finición <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>, resulta <strong>de</strong>masiado ampla e, polo tanto, difícil <strong>de</strong> manexar na<br />
práctica, o mellor xeito <strong>de</strong> concretala é, na nosa opinión, analizar a súa estrutura.<br />
Calquera actitu<strong>de</strong> está formada por tres compoñ<strong>en</strong>tes, que se caracterizan pola súa<br />
dim<strong>en</strong>sión avaliativa ou valorativa, o que nos leva a expresalas sempre <strong>en</strong> termos<br />
<strong>de</strong> maior ou m<strong>en</strong>or favorabilida<strong>de</strong>:<br />
• Unha compoñ<strong>en</strong>te afectiva, que inclúe os s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> agrado ou<br />
<strong>de</strong>sagrado que o obxecto da actitu<strong>de</strong> esperta.<br />
2<br />
Santiago <strong>de</strong> Compostela- ISSN 2255-0976
A letra miúda-nº1 – Revista <strong>de</strong> sociolingüística da CG<strong>ENDL</strong><br />
• Unha compoñ<strong>en</strong>te cognitiva, formada polas cr<strong>en</strong>zas positivas ou negativas <strong>en</strong><br />
relación co obxecto actitudinal.<br />
• E unha compoñ<strong>en</strong>te conativa, que fai refer<strong>en</strong>cia á predisposición a actuar,<br />
por exemplo, <strong>de</strong> xeito colaborador ou non.<br />
Así, ante un compañeiro <strong>de</strong> orixe romanés na clase, os <strong>de</strong>mais alumnos pod<strong>en</strong><br />
s<strong>en</strong>tirse máis ou m<strong>en</strong>os a gusto (ou indifer<strong>en</strong>tes), pero é probable que só algúns<br />
sexan capaces <strong>de</strong> explicar os motivos dos seus s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>tos. S<strong>en</strong> dúbida e aínda<br />
que sexa <strong>en</strong> moitos casos <strong>de</strong> xeito inconsci<strong>en</strong>te, estes estarán <strong>en</strong> relación coas súas<br />
cr<strong>en</strong>zas sobre os inmigrantes romaneses <strong>en</strong> Galicia, como por exemplo que a través<br />
<strong>de</strong>les po<strong>de</strong>mos apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r unha nova lingua e cultura, isto é, que a súa pres<strong>en</strong>za<br />
constitúe unha oportunida<strong>de</strong> <strong>de</strong> ampliar a nosa riqueza lingüística e cultural, ou que<br />
veñ<strong>en</strong> contribuír ao crecem<strong>en</strong>to económico do país co seu traballo, ou, no outro<br />
extremo, que os romaneses que chegan aquí non se integran na nosa socieda<strong>de</strong> e a<br />
maioría a<strong>de</strong>mais veñ<strong>en</strong> para <strong>de</strong>dicarse ao roubo organizado, ou que lles quitan o<br />
traballo aos galegos autóctonos ao admitir salarios máis baixos. En función <strong>de</strong> todo<br />
isto, os alumnos int<strong>en</strong>tarán buscar a compañía e a amiza<strong>de</strong> do compañeiro<br />
romanés ou, ao contrario, t<strong>en</strong><strong>de</strong>rán a evitalo e mesmo a importunalo, insultalo, etc.<br />
Obsérvese que as tres compoñ<strong>en</strong>tes están estreitam<strong>en</strong>te relacionadas pero, ao<br />
mesmo tempo, son susceptibles <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>ciarse. De feito, a súa distinción é<br />
necesaria se queremos compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r as actitu<strong>de</strong>s <strong>en</strong> profundida<strong>de</strong> e traballar na<br />
superación das que consi<strong>de</strong>ramos negativas. Así, ante unha conduta <strong>de</strong><br />
rexeitam<strong>en</strong>to cara a un compañeiro, como por exemplo negarse a traballar <strong>en</strong><br />
parella con el, <strong>de</strong>bemos analizar <strong>en</strong> primeiro lugar se respon<strong>de</strong> a unha motivación<br />
<strong>de</strong> tipo actitudinal e, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, está baseada <strong>en</strong> cr<strong>en</strong>zas e s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>tos<br />
negativos cara a el, consci<strong>en</strong>tes ou non. No caso <strong>de</strong> que as cr<strong>en</strong>zas se sitú<strong>en</strong> no<br />
nivel do lat<strong>en</strong>te, cómpre antes <strong>de</strong> nada sacalas á luz e facelas explícitas, para<br />
<strong>de</strong>spois po<strong>de</strong>r combatelas, analizándoas e buscando argum<strong>en</strong>tos que as bot<strong>en</strong><br />
abaixo. Canto aos s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>tos, haberá que proporcionar información nova sobre o<br />
obxecto actitudinal que provoque empatía con este e s<strong>en</strong>sacións agradables. Tras<br />
traballar as compoñ<strong>en</strong>tes cognitiva e afectiva, haberá que actuar sobre a conativa,<br />
Santiago <strong>de</strong> Compostela- ISSN 2255-0976<br />
3
A letra miúda-nº1 – Revista <strong>de</strong> sociolingüística da CG<strong>ENDL</strong><br />
isto é, a vonta<strong>de</strong> <strong>de</strong> colaboración. Neste punto, resulta fundam<strong>en</strong>tal distinguir a<br />
int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> actuar da acción <strong>en</strong> si mesma. Se, por exemplo, un individuo <strong>de</strong> raza<br />
xitana nos para pola rúa para preguntarnos pola localización dun <strong>en</strong><strong>de</strong>rezo e nos<br />
negamos a axudarlle, aducindo motivos do tipo: “síntoo moito pero agora non me<br />
podo parar” ou “síntoo pero non son <strong>de</strong> aquí”, po<strong>de</strong>mos p<strong>en</strong>sar que esta reacción<br />
obe<strong>de</strong>ce a unha actitu<strong>de</strong> negativa cara á raza xitana. Pero tamén é posible que <strong>en</strong><br />
efecto teñamos moita présa ou que <strong>de</strong>scoñezamos o <strong>en</strong><strong>de</strong>rezo indicado. Da mesma<br />
maneira, po<strong>de</strong>mos amosar boa disposición a actuar <strong>de</strong> xeito participativo e que esta<br />
non se materialice na práctica. Así, po<strong>de</strong>mos ter actitu<strong>de</strong>s favorables cara á<br />
separación do lixo para a súa posterior reciclaxe e, polo tanto, se nos preguntan<br />
sobre a nosa actitu<strong>de</strong> ante este tema, contestaremos que é positiva. Non obstante,<br />
existe a posibilida<strong>de</strong> <strong>de</strong> que na nosa vida cotiá non separemos, s<strong>en</strong> que isto<br />
implique necesariam<strong>en</strong>te que m<strong>en</strong>tísemos, pois po<strong>de</strong> haber certos motivos que nos<br />
lev<strong>en</strong> a comportarnos <strong>de</strong> xeito contraditorio coas nosas actitu<strong>de</strong>s. Por exemplo, se<br />
o punto <strong>de</strong> reciclaxe máis próximo á nosa casa dista tres quilómetros e nos vemos<br />
obrigados a <strong>de</strong>sprazarnos esta distancia, po<strong>de</strong> parecernos un esforzo <strong>de</strong>masiado<br />
elevado. En cambio, a mesma persoa po<strong>de</strong> <strong>de</strong>cidirse a separar se lle sitúan os<br />
colectores máis preto da casa, isto é, se lle facilitan o comportam<strong>en</strong>to. En<br />
<strong>de</strong>finitiva, nestes casos o motivo da falta <strong>de</strong> colaboración non radica tanto nas<br />
actitu<strong>de</strong>s, s<strong>en</strong>ón noutro tipo <strong>de</strong> factores. Esta distinción <strong>en</strong>tre int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> actuar e<br />
comportam<strong>en</strong>to real é moi importante porque ás veces para modificar unha<br />
conduta non chega con traballar a mellora das actitu<strong>de</strong>s relacionadas con ela,<br />
s<strong>en</strong>ón que é necesario tamén incidir sobre outros factores, <strong>en</strong> xeral externos ao<br />
individuo, que pod<strong>en</strong> estar impedindo ou dificultando a realización da conduta.<br />
A formación das actitu<strong>de</strong>s.<br />
Se o noso obxectivo é estudar as actitu<strong>de</strong>s co fin <strong>de</strong> influír nelas, para<br />
modificar <strong>en</strong> última instancia comportam<strong>en</strong>tos consi<strong>de</strong>rados negativos socialm<strong>en</strong>te,<br />
a análise <strong>de</strong> como se forman resulta especialm<strong>en</strong>te relevante, xa que os procesos<br />
<strong>de</strong> formación pod<strong>en</strong> proporcionar algunhas claves sobre os mecanismos <strong>de</strong> cambio.<br />
Santiago <strong>de</strong> Compostela- ISSN 2255-0976<br />
4
A letra miúda-nº1 – Revista <strong>de</strong> sociolingüística da CG<strong>ENDL</strong><br />
A continuación, expoñemos as cuestións fundam<strong>en</strong>tais con respecto á formación<br />
das actitu<strong>de</strong>s:<br />
• Non son innatas, s<strong>en</strong>ón apr<strong>en</strong>didas.<br />
• Aprénd<strong>en</strong>se ao longo do proceso <strong>de</strong> socialización do individuo, no que a<br />
infancia e a adolesc<strong>en</strong>cia constitú<strong>en</strong> períodos críticos; precisam<strong>en</strong>te os<br />
períodos <strong>de</strong> ida<strong>de</strong> aos que pert<strong>en</strong>c<strong>en</strong> os nosos alumnos.<br />
• Os principais ax<strong>en</strong>tes na formación <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s son: pais, profesores,<br />
medios <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong> masas (<strong>en</strong> especial a televisión) e grupo <strong>de</strong><br />
iguais. Uns ax<strong>en</strong>tes van substituíndo aos anteriores a medida que o n<strong>en</strong>o<br />
medra. Así, m<strong>en</strong>tres na primeira infancia os pais e <strong>de</strong>spois os profesores<br />
<strong>de</strong>sempeñan un papel prepon<strong>de</strong>rante, este dilúese <strong>en</strong> gran medida na<br />
adolesc<strong>en</strong>cia, on<strong>de</strong> estes dous ax<strong>en</strong>tes pasan a ser case anulados <strong>en</strong> favor do<br />
grupo <strong>de</strong> iguais. Este cambio cómpre telo <strong>en</strong> conta á hora <strong>de</strong> traballar as<br />
actitu<strong>de</strong>s nas aulas, pois non se po<strong>de</strong> manter o mesmo <strong>en</strong>foque <strong>en</strong> todos os<br />
niveis educativos. M<strong>en</strong>tres nas primeiras etapas a influ<strong>en</strong>cia do mestre vai<br />
ser directa e a<strong>de</strong>mais inevitable, <strong>en</strong> secundaria sería un erro por parte do<br />
profesor int<strong>en</strong>tar modificar as actitu<strong>de</strong>s directam<strong>en</strong>te, xa que o resultado<br />
po<strong>de</strong>ría ser incluso o contrario do esperado. En lugar disto, é necesario<br />
recorrer a técnicas grupais, do tipo “torm<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as”, “<strong>de</strong>bates”,<br />
“dramatizacións”, “visionado <strong>de</strong> películas ou lectura <strong>de</strong> libros relacionados co<br />
tema”, etc. Deste xeito, serán os mesmos alumnos os que vaian poñ<strong>en</strong>do <strong>en</strong><br />
evid<strong>en</strong>cia as actitu<strong>de</strong>s negativas dos compañeiros e buscando argum<strong>en</strong>tos<br />
para botalas abaixo. Por suposto, neste tipo <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s o profesor <strong>de</strong>berá<br />
<strong>de</strong>sempeñar o papel <strong>de</strong> organizador e mo<strong>de</strong>rador, aínda que canto m<strong>en</strong>os<br />
visible sexa a súa pres<strong>en</strong>za mellor.<br />
• discurso é o principal xeito <strong>de</strong> transmitir as actitu<strong>de</strong>s. As nosas palabras<br />
agochan <strong>en</strong> todo mom<strong>en</strong>to elem<strong>en</strong>tos actitudinais, aínda que <strong>en</strong> moitos casos<br />
non sexamos consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>ste feito. Dado que resulta imposible elaborar<br />
discursos i<strong>de</strong>oloxicam<strong>en</strong>te neutros, a postura máis ética como profesores<br />
consiste, na nosa opinión, <strong>en</strong> non ocultar as actitu<strong>de</strong>s persoais, s<strong>en</strong>ón facelas<br />
explícitas e <strong>de</strong>ixalas o máis claras posible.<br />
5<br />
Santiago <strong>de</strong> Compostela- ISSN 2255-0976
A letra miúda-nº1 – Revista <strong>de</strong> sociolingüística da CG<strong>ENDL</strong><br />
• Por último, o papel da experi<strong>en</strong>cia na adquisición das actitu<strong>de</strong>s é m<strong>en</strong>os<br />
relevante do que ás veces se cre. En efecto, dado que temos actitu<strong>de</strong>s tanto<br />
sobre o que coñecemos directam<strong>en</strong>te como do que temos refer<strong>en</strong>cias só “<strong>de</strong><br />
oídas”, e a<strong>de</strong>mais as nosas experi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> primeira persoa son <strong>en</strong> principio<br />
bastante limitadas, resulta evid<strong>en</strong>te que o contacto directo co obxecto da<br />
actitu<strong>de</strong> non constitúe a maneira máis frecu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> adquirila, aínda que si a<br />
máis int<strong>en</strong>sa. En efecto, se <strong>en</strong>tre o noso alumnado atopamos un individuo<br />
especialm<strong>en</strong>te retic<strong>en</strong>te a modificar unha actitu<strong>de</strong>, é probable que se <strong>de</strong>ba a<br />
unha mala experi<strong>en</strong>cia persoal. Por exemplo, seguindo co suposto do<br />
inmigrante romanés, que a súa familia sufrise o atraco dunha banda <strong>de</strong>sta<br />
proced<strong>en</strong>cia. Neste caso, a actitu<strong>de</strong> será máis difícil <strong>de</strong> modificar e, a<strong>de</strong>mais,<br />
haberá que aplicar outro tipo <strong>de</strong> estratexias para acadar o cambio.<br />
Estereotipos e prexuízos.<br />
Os prexuízos son un tipo <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>, na que todos os seus compoñ<strong>en</strong>tes se<br />
manifestan <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido negativo:<br />
• Compoñ<strong>en</strong>te cognitiva: estereotipo negativo.<br />
• Compoñ<strong>en</strong>te afectiva: s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> rexeitam<strong>en</strong>to.<br />
• Compoñ<strong>en</strong>te conativa: t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a discriminar.<br />
Os prexuízos baséanse, polo tanto, <strong>en</strong> estereotipos e estes son útiles para o<br />
coñecem<strong>en</strong>to humano e incluso imprescindibles. De aí a afirmación popular <strong>de</strong> que<br />
todo prexuízo contén unha parte <strong>de</strong> verda<strong>de</strong>. Se preguntamos polo perfil social<br />
típico dun galegofalante, seguro que a resposta maioritaria sería algo semellante ao<br />
seguinte: persoa <strong>de</strong> ida<strong>de</strong> e do ámbito rural. Qu<strong>en</strong> así respon<strong>de</strong>se non estaría<br />
<strong>de</strong>mostrando necesariam<strong>en</strong>te ter prexuízos cara ao galego, s<strong>en</strong>ón simplem<strong>en</strong>te<br />
dispor dun coñecem<strong>en</strong>to a<strong>de</strong>cuado da realida<strong>de</strong> sociolingüística <strong>de</strong> Galicia, pois, tal<br />
como indican os estudos realizados, o uso do galego redúcese drasticam<strong>en</strong>te a<br />
medida que diminúe a ida<strong>de</strong> e o hábitat se fai máis urbano. En calquera caso, o que<br />
acabamos <strong>de</strong> facer é unha x<strong>en</strong>eralización e como tal supón unha simplificación,<br />
pero esta é a única maneira que o ser humano t<strong>en</strong> <strong>de</strong> abranguer a complexida<strong>de</strong> do<br />
6<br />
Santiago <strong>de</strong> Compostela- ISSN 2255-0976
A letra miúda-nº1 – Revista <strong>de</strong> sociolingüística da CG<strong>ENDL</strong><br />
mundo que o ro<strong>de</strong>a. Tecnicam<strong>en</strong>te, este proceso d<strong>en</strong>omínase categorización e dá<br />
lugar á formación <strong>de</strong> estereotipos, isto é, a división do mundo <strong>en</strong> clases <strong>en</strong><br />
función <strong>de</strong> diversos criterios e a atribución a cada clase dunha serie <strong>de</strong><br />
características. Así, <strong>en</strong> función do xénero, dividimos o mundo <strong>en</strong> dous grupos,<br />
homes e mulleres, e a cada grupo aplicámoslle uns atributos. Se afirmamos que<br />
este xeito <strong>de</strong> organización m<strong>en</strong>tal é necesario para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r o mundo, on<strong>de</strong><br />
radica <strong>en</strong>tón o problema dos prexuízos e por que temos que esforzarnos por<br />
combatelos O problema resi<strong>de</strong> <strong>en</strong> que part<strong>en</strong> dunha interpretación errónea dos<br />
estereotipos, por dous motivos:<br />
- Os prexuízos supoñ<strong>en</strong> x<strong>en</strong>eralizacións simplificadoras que non admit<strong>en</strong><br />
excepcións, <strong>de</strong> xeito que ou b<strong>en</strong> se aplican as propieda<strong>de</strong>s dun grupo a todos e<br />
cada un dos seus membros, ou b<strong>en</strong> as características dun individuo esténd<strong>en</strong>se á<br />
totalida<strong>de</strong> do grupo <strong>de</strong> pert<strong>en</strong>za. É dicir, <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> concibir os estereotipos como<br />
o que son, t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias máis ou m<strong>en</strong>os maioritarias, interprétanse <strong>de</strong> maneira<br />
tallante e categórica. Ao non admitirse as excepcións, estas xustifícanse <strong>en</strong> clave<br />
negativa. No caso do galegofalante típico (estereotipo), o prexuízo xurdiría ao<br />
rexeitar a calquera galegofalante que non <strong>en</strong>caixase nese perfil, por exemplo unha<br />
rapaza nova que fale galego nunha cida<strong>de</strong> como Vigo. Para manter intacto o<br />
estereotipo, estes casos, excepcionais pero cada vez máis frecu<strong>en</strong>tes, cárganse <strong>de</strong><br />
connotacións pexorativas, do tipo: “se non é da al<strong>de</strong>a, seguro que fala galego para<br />
presumir <strong>de</strong> nacionalista, pero non é unha galegofalante auténtica, das <strong>de</strong> sempre”.<br />
- Por outra parte, os prexuízos baséanse nunha percepción causal errónea, <strong>de</strong><br />
xeito que as características dun grupo se percib<strong>en</strong> como inher<strong>en</strong>tes a este e non<br />
<strong>de</strong>bidas a unhas <strong>de</strong>terminadas circunstancias históricas, sociais, políticas ou<br />
económicas, que constitú<strong>en</strong> sempre o motivo real da situación <strong>de</strong> inferiorida<strong>de</strong> dun<br />
grupo <strong>de</strong>terminado. Así, se os galegofalantes pert<strong>en</strong>ceron tradicionalm<strong>en</strong>te ás<br />
clases máis atrasadas cultural e economicam<strong>en</strong>te, non é porque o feito <strong>de</strong> falar<br />
galego te faga pobre e ignorante, como se dunha <strong>en</strong>fermida<strong>de</strong> se tratase, ou<br />
porque o galego non sirva como lingua para dirixir unha empresa ou escribir unha<br />
boa obra literaria, s<strong>en</strong>ón porque o galego estivo marxinado da escrita e os usos<br />
Santiago <strong>de</strong> Compostela- ISSN 2255-0976<br />
7
A letra miúda-nº1 – Revista <strong>de</strong> sociolingüística da CG<strong>ENDL</strong><br />
formais durante séculos e, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, da educación formal. Daquela os que<br />
estudaban eran os que dispoñían <strong>de</strong> recursos económicos e estudábase sempre o<br />
castelán e <strong>en</strong> castelán. Estas circunstancias, <strong>en</strong>tre outras, provocaron a separación<br />
<strong>de</strong> linguas <strong>en</strong> función das clases sociais, así como a cr<strong>en</strong>za <strong>de</strong> que para asc<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
socialm<strong>en</strong>te (ser máis rico e/ou máis culto) era necesario abandonar o galego e<br />
falar o castelán. De feito, a ext<strong>en</strong>sión do castelán <strong>en</strong>tre a poboación veu da man da<br />
x<strong>en</strong>eralización do <strong>en</strong>sino, <strong>en</strong>tre outras causas.<br />
Os prexuízos cumpr<strong>en</strong> unha función <strong>de</strong>f<strong>en</strong>siva, xa que se utilizan co fin <strong>de</strong><br />
xustificar e manter a posición dominante <strong>de</strong> certos grupos sobre outros (a oposición<br />
clásica NÓS fronte a ELES). De aí que os prexuízos se ac<strong>en</strong>tú<strong>en</strong> nas épocas nas que<br />
<strong>de</strong>terminados grupos sociais int<strong>en</strong>tan modificar o estado <strong>de</strong> cousas imperante. No<br />
caso que nos ocupa, o grupo dominante e privilexiado <strong>en</strong> Galicia foi<br />
tradicionalm<strong>en</strong>te o dos castelanfalantes. Entre outros “privilexios”, estes podían<br />
manterse no monolingüismo toda a súa vida, m<strong>en</strong>tres que eran os galegofalantes<br />
os que se vían obrigados a apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r e utilizar, polo m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminadas<br />
ocasións, a outra lingua, o castelán. Isto é o que se d<strong>en</strong>omina bilingüismo<br />
asimétrico. A raíz da transición <strong>de</strong>mocrática e o inicio do proceso <strong>de</strong> normalización,<br />
os castelanfalantes s<strong>en</strong>t<strong>en</strong> ameazados os seus privilexios, véndose obrigados por<br />
primeira vez, por exemplo, a apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a outra lingua da comunida<strong>de</strong>, o galego. De<br />
aí o rexeitam<strong>en</strong>to ante calquera medida que implique a obriga <strong>de</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a lingua<br />
tradicionalm<strong>en</strong>te subordinada, o galego, ou ante medidas que supoñan unha perda<br />
<strong>de</strong> espazos para o castelán, lingua privilexiada durante séculos. Por este motivo,<br />
medidas como o aum<strong>en</strong>to do galego no <strong>en</strong>sino provocan moitas máis reaccións<br />
adversas que outras, como <strong>en</strong>gadir unha canle <strong>de</strong> televisión máis <strong>en</strong> galego. A<br />
primeira si implica un cambio non só a nivel social, s<strong>en</strong>ón tamén individual: estudar<br />
máis materias <strong>en</strong> galego e m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> castelán. En cambio, abstraerse da segunda<br />
resulta relativam<strong>en</strong>te fácil; abonda con non conectar esa ca<strong>de</strong>a.<br />
Santiago <strong>de</strong> Compostela- ISSN 2255-0976<br />
8
A letra miúda-nº1 – Revista <strong>de</strong> sociolingüística da CG<strong>ENDL</strong><br />
3 Actitu<strong>de</strong>s e prexuízos lingüísticos <strong>en</strong> Galicia<br />
No período <strong>de</strong>mocrático son moitas as investigacións que se c<strong>en</strong>traron <strong>en</strong><br />
analizar a situación sociolingüística do noso país e <strong>en</strong> case todas elas se <strong>de</strong>dica<br />
unha parte importante ao estudo das actitu<strong>de</strong>s e prexuízos, proba da importancia<br />
que se lles conce<strong>de</strong> a estes factores. Non obstante, nun principio a perspectiva<br />
metodolóxica era sempre a mesma, <strong>de</strong> xeito que tanto para a análise das actitu<strong>de</strong>s<br />
lingüísticas, como dos usos ou a compet<strong>en</strong>cia, empregábase a mesma técnica <strong>de</strong><br />
produción <strong>de</strong> datos, a <strong>en</strong>quisa, e polo tanto tamén idéntico proce<strong>de</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
análise, as ferram<strong>en</strong>tas estatísticas; <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva, o que se coñece como<br />
metodoloxía cuantitativa. Só rec<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te comezaron a xurdir traballos que se<br />
aproximaban ás actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>foques difer<strong>en</strong>tes, nos que se empregaban<br />
outras técnicas, como o grupo <strong>de</strong> discusión ou a <strong>en</strong>trevista <strong>en</strong> profundida<strong>de</strong>, xa <strong>de</strong><br />
corte cualitativo (véxase a bibliografía ao final do traballo). Esta distinción <strong>de</strong> tipo<br />
metodolóxica é importante porque os resultados que ofrec<strong>en</strong> uns e outros estudos<br />
son bastante difer<strong>en</strong>tes. Imos analizar primeiro moi brevem<strong>en</strong>te as principais<br />
conclusións dos estudos cuantitativos, para c<strong>en</strong>trarnos a continuación nos<br />
cualitativos.<br />
3.1 Perspectiva cuantitativa.<br />
Neste punto imos utilizar os datos da investigación máis exhaustiva realizada<br />
ata o mom<strong>en</strong>to no noso país, o Mapa Sociolingüístico <strong>de</strong> Galicia, <strong>en</strong> concreto os do<br />
volume III (Seminario <strong>de</strong> Sociolingüística, 1996), c<strong>en</strong>trado especificam<strong>en</strong>te nas<br />
cuestións actitudinais. Seleccionamos dous gráficos que nos parec<strong>en</strong><br />
sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te ilustrativos das actitu<strong>de</strong>s recollidas a través <strong>de</strong>ste tipo <strong>de</strong> estudos.<br />
No primeiro <strong>de</strong>les preséntanse os resultados da d<strong>en</strong>ominada “actitu<strong>de</strong> lingüística<br />
xeral”, variable que aglutina diversas preguntas actitudinais sobre a lingua galega.<br />
Os valores <strong>de</strong> resposta van do 1 ao 5, <strong>de</strong> xeito que canto máis altos sexan, maior<br />
favorabilida<strong>de</strong> cara ao galego repres<strong>en</strong>tan.<br />
Santiago <strong>de</strong> Compostela- ISSN 2255-0976<br />
9
A letra miúda-nº1 – Revista <strong>de</strong> sociolingüística da CG<strong>ENDL</strong><br />
Dúas son as principais conclusións que se pod<strong>en</strong> extraer <strong>de</strong>stes gráficos:<br />
As actitu<strong>de</strong>s cara ao galego son <strong>en</strong> liñas xerais positivas, pois tan só nos grupos<br />
extremos, os maiores <strong>de</strong> 41 anos castelanfalantes, <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>d<strong>en</strong> lixeiram<strong>en</strong>te por<br />
<strong>de</strong>baixo do 3.<br />
Santiago <strong>de</strong> Compostela- ISSN 2255-0976<br />
10
A letra miúda-nº1 – Revista <strong>de</strong> sociolingüística da CG<strong>ENDL</strong><br />
A<strong>de</strong>mais, son bastante homoxéneas, é dicir, non hai gran<strong>de</strong>s difer<strong>en</strong>zas <strong>en</strong>tre<br />
os distintos grupos lingüísticos e sociais. As variables explicativas máis pertin<strong>en</strong>tes<br />
son a ida<strong>de</strong> e a lingua habitual, <strong>de</strong> xeito que as actitu<strong>de</strong>s melloran a medida que<br />
diminúe a ida<strong>de</strong> e aum<strong>en</strong>ta o galego como lingua cotiá.<br />
En efecto, todos os estudos cuantitativos chegaron á conclusión <strong>de</strong> que as<br />
actitu<strong>de</strong>s cara ao galego eran positivas e que a<strong>de</strong>mais estaban a mellorar aínda<br />
máis nas novas xeracións, resultado, polo tanto, que invitaba ao optimismo. Porén,<br />
o problema residía <strong>en</strong> que estas boas actitu<strong>de</strong>s non se reflectían nun aum<strong>en</strong>to do<br />
uso do galego, s<strong>en</strong>ón máis b<strong>en</strong> o contrario, o uso da lingua propia seguía a<br />
<strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>r na xuv<strong>en</strong>tu<strong>de</strong>. Isto poñía sobre a mesa o problema, xa com<strong>en</strong>tado, da<br />
relación <strong>en</strong>tre as actitu<strong>de</strong>s e as condutas, pois, <strong>en</strong> contra do esperado, semellaban<br />
seguir camiños diverx<strong>en</strong>tes. En calquera caso, estas conclusións cómpre matizalas.<br />
En primeiro lugar, máis que actitu<strong>de</strong>s positivas, o que se <strong>de</strong>tecta, se nos paramos a<br />
analizar os gráficos con maior <strong>de</strong>talle, son actitu<strong>de</strong>s neutrais ou indifer<strong>en</strong>tes. Así,<br />
no gráfico que recolle a “actitu<strong>de</strong> lingüística xeral”, é certo que as respostas a<br />
p<strong>en</strong>as baixan do 3, pero por outra parte tampouco acadan o valor 4, a non ser o<br />
grupo situado no extremo máis favorable: os máis novos monolingües <strong>en</strong> galego. É<br />
dicir, a gran maioría das actitu<strong>de</strong>s se sitúan <strong>en</strong>tre o 3 e o 4 e lembremos que o 3<br />
repres<strong>en</strong>ta precisam<strong>en</strong>te a indifer<strong>en</strong>za. Isto mesmo queda corroborado polo<br />
seguinte gráfico exposto, xa que aquí a resposta maioritaria é a que <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong> a<br />
igualda<strong>de</strong> das dúas linguas, o que implica non <strong>de</strong>cantarse por ningunha <strong>de</strong>las e<br />
escoller, polo tanto, a opción máis neutra. Se consultamos outros estudos<br />
actitudinais cuantitativos, todos redundan na mesma liña. Esta nova lectura dos<br />
datos lévanos a reflexionar sobre a propia natureza <strong>de</strong>ste tipo <strong>de</strong> estudos, xa que<br />
<strong>en</strong> xeral contestamos ás <strong>en</strong>quisas como se dun exame se tratase, int<strong>en</strong>tando<br />
ofrecer unha imaxe positiva <strong>de</strong> nós mesmos. Así, a nivel actitudinal o que se recolle<br />
nas <strong>en</strong>quisas non son tanto as actitu<strong>de</strong>s internas dos individuos, s<strong>en</strong>ón as actitu<strong>de</strong>s<br />
que están b<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>radas socialm<strong>en</strong>te nunha época e cultura <strong>de</strong>terminadas, isto<br />
é, o que se <strong>de</strong>u <strong>en</strong> chamar “politicam<strong>en</strong>te correcto”. Polo tanto, cómpre analizar e<br />
interpretar os resultados cuantitativos sobre as actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong>s<strong>de</strong> este punto <strong>de</strong> vista.<br />
Neste s<strong>en</strong>tido, ofrec<strong>en</strong> unha información fundam<strong>en</strong>tal que <strong>de</strong>mostra os cambios<br />
11<br />
Santiago <strong>de</strong> Compostela- ISSN 2255-0976
A letra miúda-nº1 – Revista <strong>de</strong> sociolingüística da CG<strong>ENDL</strong><br />
producidos a raíz da fin da ditadura e a chegada da <strong>de</strong>mocracia, pois hoxe <strong>en</strong> día<br />
non é aceptable socialm<strong>en</strong>te realizar afirmacións explícitas contra a lingua galega,<br />
como por exemplo que se trata dunha lingua inferior á castelá, e isto, s<strong>en</strong> dúbida,<br />
supón un avance moi importante con respecto a épocas pasadas, aínda que, por<br />
suposto, insufici<strong>en</strong>te. Por último, a diverx<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>tectada <strong>en</strong>tre as actitu<strong>de</strong>s e os<br />
usos lingüísticos débese tamén a que estes non <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong> só daquelas, s<strong>en</strong>ón que,<br />
como xa com<strong>en</strong>tamos, po<strong>de</strong> haber outros factores que inflú<strong>en</strong> no comportam<strong>en</strong>to e<br />
que pod<strong>en</strong> ter incluso máis peso ca as propias actitu<strong>de</strong>s. Nesta cuestión<br />
c<strong>en</strong>trarémonos no último epígrafe.<br />
3.2 Perspectiva cualitativa.<br />
Neste epígrafe recorremos aos principais traballos cualitativos realizados ata<br />
o mom<strong>en</strong>to (Kabatek 2000, Iglesias 2003, Seminario <strong>de</strong> Sociolingüística 2003).<br />
Partindo <strong>de</strong>les, chegamos á seguinte clasificación dos prexuízos lingüísticos aínda<br />
exist<strong>en</strong>tes na actualida<strong>de</strong>:<br />
A) PREXUÍZOS CARA Á LINGUA GALEGA E OS SEUS FALANTES.<br />
1. Prexuízos relacionados coa propia capacida<strong>de</strong> lingüística <strong>en</strong> galego (falta <strong>de</strong><br />
coñecem<strong>en</strong>to ou compet<strong>en</strong>cia):<br />
• Castelanfalantes: Non son capaz <strong>de</strong> falalo (utilizo castelanismos,<br />
cambio ao castelán) → castrapo.<br />
• Galegofalantes: Non o falo b<strong>en</strong> (utilizo castelanismos) → castrapo.<br />
• Castelán e galegofalante: Non sei falar o galego normativo.<br />
Conclusión: ‘Os galegos non sabemos falar o galego.’<br />
2. Caracterización pexorativa do galego normativo:<br />
• galego normativo é artificial.<br />
• As normas están cambiando constantem<strong>en</strong>te.<br />
• Hai distintas normativas (nin os expertos se poñ<strong>en</strong> <strong>de</strong> acordo).<br />
12<br />
Santiago <strong>de</strong> Compostela- ISSN 2255-0976
A letra miúda-nº1 – Revista <strong>de</strong> sociolingüística da CG<strong>ENDL</strong><br />
3. Caracterización pexorativa do galego:<br />
• Galego = lingua rural, <strong>de</strong> pobres e ignorantes, ruda, fea e non válida<br />
para a escrita nin a cultura → Vello prexuízo, hoxe superado<br />
• Galego = lingua rural, <strong>de</strong> x<strong>en</strong>te maior, non válida para os tempos<br />
mo<strong>de</strong>rnos e o progreso.<br />
Excepción: neofalantes e profesionais da lingua.<br />
Conclusión: O galego é a lingua marcada socialm<strong>en</strong>te e o castelán é a<br />
lingua neutra.<br />
• Galego = lingua pouco útil → íllanos do exterior; carece <strong>de</strong> valor no<br />
mercado laboral; non xera riqueza. Fronte a ela, o español e, <strong>en</strong> maior<br />
medida, o inglés son linguas máis útiles (tópico da lingua universal).<br />
4. Caracterización pexorativa dos neofalantes (non se adaptan ao perfil social<br />
tradicional <strong>de</strong> galegofalante):<br />
• Falan o galego normativo, que é artificial (distíngu<strong>en</strong>se perfectam<strong>en</strong>te<br />
dos galegofalantes <strong>de</strong> sempre pola varieda<strong>de</strong> <strong>de</strong> galego que usan).<br />
• Falan galego por necesida<strong>de</strong>s profesionais.<br />
• Falan galego para presumir, porque está <strong>de</strong> moda.<br />
• Falan galego por exhibicionismo i<strong>de</strong>olóxico.<br />
Conclusión: O galego é a lingua marcada i<strong>de</strong>olóxica e politicam<strong>en</strong>te (o<br />
castelán é a lingua neutra). ‘Se falas galego nunha cida<strong>de</strong>, ou es do<br />
bloque ou profe <strong>de</strong> galego.’<br />
5. Consecu<strong>en</strong>cias:<br />
• A primeira palabra <strong>en</strong> castelán. A norma <strong>de</strong> cortesía establece o uso do<br />
castelán cos <strong>de</strong>scoñecidos, coa x<strong>en</strong>te <strong>de</strong> fóra, cos cli<strong>en</strong>tes, etc.<br />
• O que t<strong>en</strong> que cambiar <strong>de</strong> lingua é o galegofalante. Non se aceptan as<br />
conversas bilingües e non se contempla que sexa o castelanfalante o<br />
que se adapte ao galego.<br />
• É unha perda <strong>de</strong> tempo estudar galego. Ese tempo aproveitaríase<br />
mellor estudando outras linguas.<br />
Santiago <strong>de</strong> Compostela- ISSN 2255-0976<br />
13
A letra miúda-nº1 – Revista <strong>de</strong> sociolingüística da CG<strong>ENDL</strong><br />
B) PREXUÍZOS ASOCIADOS CO PROCESO DE NORMALIZACIÓN DA LINGUA<br />
GALEGA e as medidas para manter e pot<strong>en</strong>ciar o galego que <strong>de</strong>l se <strong>de</strong>rivan.<br />
Neste apartado, non po<strong>de</strong>mos esquecer que os obxectivos <strong>de</strong> calquera<br />
proceso <strong>de</strong> normalización lingüística son: aum<strong>en</strong>tar o número <strong>de</strong> falantes e os<br />
ámbitos <strong>de</strong> uso da lingua e, <strong>en</strong> relación con isto, mellorar o seu prestixio.<br />
• galego estase impoñ<strong>en</strong>do e isto at<strong>en</strong>ta contra a liberda<strong>de</strong> individual e o<br />
<strong>de</strong>reito á elección <strong>de</strong> lingua.<br />
• A imposición do galego estase levando a cabo sobre todo no sistema<br />
educativo e no ámbito laboral.<br />
Conclusión: A marxinación do castelán e a discriminación dos<br />
castelanfalantes <strong>en</strong> Galicia.<br />
• Prexuízos cara a outras comunida<strong>de</strong>s bilingües con políticas lingüísticas<br />
máis int<strong>en</strong>sas e <strong>de</strong>cisivas, <strong>en</strong> especial Cataluña e Euskadi.<br />
4 O peso das actitu<strong>de</strong>s na elección lingüística<br />
Nas comunida<strong>de</strong>s bilingües, os individuos atópanse ante a alternativa <strong>de</strong><br />
escoller a lingua ou linguas que van utilizar na súa vida cotiá. Pod<strong>en</strong> <strong>de</strong>cantarse por<br />
falar unha <strong>de</strong>las <strong>de</strong> xeito exclusivo, ou b<strong>en</strong> empregar unha nuns <strong>de</strong>terminados<br />
contextos e outra noutros. Pero a cuestión é: trátase realm<strong>en</strong>te dunha elección<br />
libre Escoller librem<strong>en</strong>te significa dispoñer <strong>de</strong> dúas opcións <strong>en</strong> igualda<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
oportunida<strong>de</strong>s. Non obstante, <strong>en</strong> Galicia hai moitos factores que nos empurran a<br />
utilizar unha lingua e non outra. P<strong>en</strong>semos no exemplo hipotético dun rapaz<br />
<strong>de</strong> 16 ou 17 anos, castelanfalante, pert<strong>en</strong>c<strong>en</strong>te a unha familia tamén<br />
castelanfalante e resid<strong>en</strong>te no ámbito urbano. Supoñamos que t<strong>en</strong> moi boas<br />
actitu<strong>de</strong>s cara ao galego. Resultaríalle moi fácil instalarse nesta lingua (<strong>de</strong> xeito<br />
exclusivo ou maioritario) e ser consecu<strong>en</strong>te así coas súas actitu<strong>de</strong>s<br />
Santiago <strong>de</strong> Compostela- ISSN 2255-0976<br />
14
A letra miúda-nº1 – Revista <strong>de</strong> sociolingüística da CG<strong>ENDL</strong><br />
En realida<strong>de</strong> para levar a cabo este comportam<strong>en</strong>to, tería que salvar uns<br />
cantos obstáculos. En primeiro lugar, falar unha lingua é un comportam<strong>en</strong>to<br />
rutineiro, que temos interiorizado. Así, calquera cambio <strong>de</strong> lingua implica, <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>trada, romper co hábito <strong>de</strong> levar toda a vida falando unha lingua difer<strong>en</strong>te. De aí<br />
que resulte máis fácil empezar a falar unha lingua distinta con alguén que<br />
coñecemos por primeira vez que con amigos e familiares, cos que xa está<br />
consolidada unha lingua <strong>de</strong> relación (no noso exemplo, o castelán). A<strong>de</strong>mais, <strong>en</strong><br />
principio na nova lingua s<strong>en</strong>tirémonos m<strong>en</strong>os compet<strong>en</strong>tes e, polo tanto, terá que<br />
pasar algún tempo ata que adquiramos a mesma flui<strong>de</strong>z e soltura que na nosa<br />
primeira lingua. Por outra parte, polo m<strong>en</strong>os ata o mom<strong>en</strong>to, o sistema educativo<br />
non conseguiu cumprir o obxectivo establecido polo artigo 14. 3. da Lei <strong>de</strong><br />
normalización lingüística: que os alumnos acad<strong>en</strong> o mesmo nivel <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />
galego ca <strong>en</strong> castelán. Neste s<strong>en</strong>tido, evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te resulta máis fácil <strong>de</strong>cantarse<br />
por aquela lingua na que se t<strong>en</strong> maior compet<strong>en</strong>cia. En segundo lugar, a cida<strong>de</strong><br />
non ofrece ámbitos <strong>de</strong> uso que anim<strong>en</strong> a falar o galego. Todos os espazos que<br />
integran o contorno do noso suxeito hipotético terán probablem<strong>en</strong>te o castelán<br />
como lingua predominante: o barrio (a veciñanza), a escola, os c<strong>en</strong>tros comerciais,<br />
os medios <strong>de</strong> comunicación (televisión, pr<strong>en</strong>sa, radio, internet), o cine, a música,<br />
etc. De novo, semella máis doado escoller como lingua habitual a maioritaria no<br />
contorno cotián. Por último, se un individuo empeza a falar unha lingua allea ao seu<br />
grupo <strong>de</strong> amigos, por exemplo, está <strong>de</strong>smarcándose dalgún xeito do grupo e isto<br />
po<strong>de</strong> provocar reaccións <strong>de</strong> rexeitam<strong>en</strong>to por parte dos outros membros.<br />
Lembremos que nestas ida<strong>de</strong>s o <strong>de</strong>sexo <strong>de</strong> integración grupal é moi po<strong>de</strong>roso.<br />
Obsérvese, por último, que no caso do ámbito rural a situación non é a inversa, é<br />
dicir, neste contexto algúns factores si favorec<strong>en</strong> o uso do galego, pero hai outros,<br />
sobre todo os relacionados cos medios <strong>de</strong> comunicación, que non varían e, polo<br />
tanto, segu<strong>en</strong> priorizando claram<strong>en</strong>te o castelán.<br />
En <strong>de</strong>finitiva, un rapaz que int<strong>en</strong>te falar galego na cida<strong>de</strong> vai ter que realizar<br />
un esforzo extra, cousa que non ocorre no caso do castelán (lingua non marcada)<br />
e, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> este punto <strong>de</strong> vista, non po<strong>de</strong>mos falar dunha elección libre, s<strong>en</strong>ón<br />
condicionada por toda unha serie <strong>de</strong> presións. De aí que, por moi boas que sexan<br />
15<br />
Santiago <strong>de</strong> Compostela- ISSN 2255-0976
A letra miúda-nº1 – Revista <strong>de</strong> sociolingüística da CG<strong>ENDL</strong><br />
as actitu<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> moitos casos estas non chegu<strong>en</strong> a traducirse nun uso real da<br />
lingua, pois os outros factores acaban por neutralizalas.<br />
5 Conclusións<br />
O estudo das actitu<strong>de</strong>s resulta moi complexo, <strong>de</strong>bido ao seu carácter interno e,<br />
polo tanto, non observable directam<strong>en</strong>te. Por este motivo, para acce<strong>de</strong>r a elas é<br />
necesario recorrer a difer<strong>en</strong>tes técnicas metodolóxicas e abordalas, así, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
distintos puntos <strong>de</strong> vista. A pesar disto, durante bastante tempo as investigacións<br />
limitáronse a cuantificalas, ofrec<strong>en</strong>do unha visión necesaria pero limitada, que,<br />
a<strong>de</strong>mais, t<strong>en</strong>día a sobrevalorar o seu po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia. Unha vez pasado o<br />
primeiro mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> optimismo <strong>en</strong>tusiasta, provocado polos bos resultados<br />
acadados (boas actitu<strong>de</strong>s que melloraban a medida que diminuía a ida<strong>de</strong>), púidose<br />
comprobar que <strong>en</strong> realida<strong>de</strong> os estudos cuantitativos amosaban maioritariam<strong>en</strong>te<br />
unha actitu<strong>de</strong> neutra ou indifer<strong>en</strong>te ante o galego, isto é, non se manifestaban<br />
actitu<strong>de</strong>s negativas pero tampouco especialm<strong>en</strong>te positivas. Por outra parte, os<br />
estudos cualitativos, que permit<strong>en</strong> acce<strong>de</strong>r <strong>en</strong> maior medida ás actitu<strong>de</strong>s internas<br />
dos individuos, <strong>de</strong>mostran que moitos dos tradicionais prexuízos se manteñ<strong>en</strong> na<br />
actualida<strong>de</strong>, aínda que nalgúns casos reformulados e adaptados aos novos tempos.<br />
Por exemplo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hai séculos se asociaron os galegofalantes coas clases baixas e<br />
o mundo rural e, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, coa incultura e a pobreza, o que levou a tachar a<br />
lingua galega <strong>de</strong> inculta e propia <strong>de</strong> paletos. Na actualida<strong>de</strong> este prexuízo<br />
suavizouse <strong>en</strong> certa medida, <strong>en</strong> parte grazas a unha certa revalorización do ámbito<br />
rural, pero o prexuízo continúa expresado noutros termos. Hoxe o castelán é a<br />
lingua asociada ao progreso e a mo<strong>de</strong>rnida<strong>de</strong>, valores <strong>en</strong> alza, m<strong>en</strong>tres que o<br />
galego queda relegado ao tradicional e <strong>en</strong>xebre. Pero non só se manteñ<strong>en</strong> <strong>en</strong> maior<br />
ou m<strong>en</strong>or medida os prexuízos <strong>de</strong> antes, s<strong>en</strong>ón que a raíz do proceso <strong>de</strong><br />
normalización e o int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> recuperar usos e falantes para o galego, xord<strong>en</strong><br />
prexuízos novos asociados a este proceso, como por exemplo os relativos aos<br />
neofalantes ou ás medidas <strong>de</strong> normalización a favor do galego. En <strong>de</strong>finitiva, as<br />
16<br />
Santiago <strong>de</strong> Compostela- ISSN 2255-0976
A letra miúda-nº1 – Revista <strong>de</strong> sociolingüística da CG<strong>ENDL</strong><br />
actitu<strong>de</strong>s non son tan boas como parecían e, polo tanto, cómpre traballar moito<br />
aínda para melloralas e superar os prexuízos. Pero a<strong>de</strong>mais, o éxito ou fracaso do<br />
proceso <strong>de</strong> normalización non se po<strong>de</strong> facer <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r unicam<strong>en</strong>te da cuestión<br />
actitudinal, elem<strong>en</strong>to importante, s<strong>en</strong> dúbida, pero <strong>en</strong> absoluto sufici<strong>en</strong>te, s<strong>en</strong>ón<br />
que se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> traballar outros factores tamén <strong>de</strong>terminantes, como a compet<strong>en</strong>cia<br />
lingüística ou a pres<strong>en</strong>za do galego nos ámbitos relacionados hoxe <strong>en</strong> día coa<br />
mo<strong>de</strong>rnida<strong>de</strong> e o progreso, <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva, co prestixio (por exemplo os medios <strong>de</strong><br />
comunicación <strong>de</strong> masas, cada día máis po<strong>de</strong>rosos). En última instancia, isto<br />
redundaría á súa vez nunha mellora actitudinal.<br />
Refer<strong>en</strong>cias bibliográficas<br />
1. Estudos empíricos:<br />
1.1. Perspectiva cuantitativa.<br />
C<strong>en</strong>so <strong>de</strong> poboación e viv<strong>en</strong>da (2001).<br />
ECVFG - IGE (2003).<br />
Rei Doval, G. (2007): A lingua galega na cida<strong>de</strong> no século XX. Unha<br />
aproximación sociolingüística (Vigo, Xerais).<br />
Seminario <strong>de</strong> Sociolingüística (1996): Actitu<strong>de</strong>s lingüísticas <strong>en</strong> Galicia (A<br />
Coruña: Real Aca<strong>de</strong>mia <strong>Galega</strong>).<br />
1.2. Perspectiva cualitativa.<br />
Iglesias Álvarez, A. (2003): Falar galego: ‘no veo por qué’ (Vigo: Xerais).<br />
Kabatek, J. (2000): Os falantes como lingüistas (Vigo: Xerais).<br />
Seminario <strong>de</strong> Sociolingüística (2003): O galego segundo a mocida<strong>de</strong> (A<br />
Coruña: Real Aca<strong>de</strong>mia <strong>Galega</strong>).<br />
17<br />
Santiago <strong>de</strong> Compostela- ISSN 2255-0976
A letra miúda-nº1 – Revista <strong>de</strong> sociolingüística da CG<strong>ENDL</strong><br />
2. Ensaios:<br />
Freitas Juvino, María Pilar (2008): A represión lingüística <strong>en</strong> Galiza no século<br />
XX, (Vigo: Xerais).<br />
Freixeiro Mato, X. R. (1997): Lingua galega: normalida<strong>de</strong> e conflicto (A<br />
Coruña: Laiov<strong>en</strong>to).<br />
Moure, T. (2005): Outro idioma é posible. Na procura dunha lingua para a<br />
humanida<strong>de</strong> (Vigo: Galaxia).<br />
S<strong>en</strong><strong>de</strong>, S. (2007): Ma<strong>de</strong> in Galiza (Vigo: Galaxia).<br />
Tusón, J. (1997): Mal <strong>de</strong> linguas. Arredor dos prexuízos lingüísticos (Santiago<br />
<strong>de</strong> Compostela: Edicións Positivas).<br />
Recoméndase o docum<strong>en</strong>tal Linguas cruzadas, dispoñible <strong>en</strong> Internet<br />
(http://vi<strong>de</strong>o.google.com/vi<strong>de</strong>oplaydocid=-7399630610169788180)<br />
Ana Iglesias Álvarez<br />
Universida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Vigo<br />
Santiago <strong>de</strong> Compostela- ISSN 2255-0976<br />
18