1kYBRBWHf

doutras especies, como Falco tinnunculus, non do xénero Circus), e testaraña, que define como ave de
rapina. O Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984),
da editorial Akal, identifica coa voz castelá aguilucho as galegas aguíucho e peneiriño. Inclúe a voz
galega tartaraña, identificada de maneira imprecisa coa voz castelá cernícalo (que é unha
denominación castelá propia doutras especies, como Falco tinnunculus, non do xénero Circus). No
Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparecen as
entradas apuntadas en Circus pygargus e Circus aeruginosus, e ademais fornela, que nunha das
acepcións identifica con gata-fornela (que non ten entrada propia); este dicionario non identifica
tartaraña co xénero Circus, senón con Buteo buteo. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega
(2000), de varios autores, aparece a entrada franxo (como galega, mais non preferente) para ese
referir, nunha das acepcións, a gata fornela, ave de rapina, e noutra a gabián; tamén franxón (como
galega e non preferente), con estas dúas acepcións; gatafornela (como galega e preferente) defínese
como "ave de rapina de cola, corpo e ás longos, de cor cincenta clara os machos e cor parda as femias"
e identifícase como Circus cyaneus. Nun dicionario que nomeamos puntualmente neste traballo, o de L.
Carré Alvarellos (1979), recóllense como voces galegas fornela e gata fornela, indicando que a
segunda é como, se usa xeralmente e definíndoa como águila blanca más pequeña que el águila
común, que podría tratarse desta especie (11G). Noutros moitos dicionarios aparece a voz tartaraña
identificada de modo pouco preciso como ave de rapina ou como cernícalo (8G, 11G, 3C).
● Uso dos seus nomes na literatura galega. O nome xenérico de tartaraña tense recollido nas
letras galegas xa no século XIX, concretamente o 5 de febreiro de 1812, na Carta recomendada que
escribía R. González Serna na Gazeta Marcial y Política de Santiago: "... a tartaraña que andaba
encima de nós, e nos rapaba todo... ". Con sentido figurado, emprégao Celestino Cabarcos Suárez en
Cóxegas (1955): "Era un crecas pró traballo, un berrallón cos veciños, un tartaraña para todo...".
● Etimoloxía / motivación semántica. Semanticamente, rapina alude aos hábitos cazadores
deste paxaro. Azulada, cinzento ou branca fan referencia á cor da plumaxe do macho, azul ou gris
nas partes dorsais e branca nas partes ventrais; seguramente tamén gata-fornela, gato fornelo e
similares, pois a fornela ou fornalleira é o oco que está debaixo do forno, onde se recolle a cinza (pode
dar a impresión de que o macho está lixado con cinza). Gato ou gata poden estar relacionados co seu
aspecto, porque os ollos amarelos, o ollar penetrante e as poutas afiadas poden lembrar algo un gato.
Non se encontrou explicación semántica para as denominacións tartaraña, franxo e franxón (as
últimas talvez con franxer ou franxir, quebrar, escachar, ou con franxa, o tecido de liño, e nese sentido
ter relación con tecelán, un nome empregado para outras aves de rapina: Falco tinnunculus e Accipiter
nisus).
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Talvez sería
interesante empregarmos o nome estándar de tartaraña azulada para Circus cyaneus no contexto da
ornitoloxía especializada, seguindo a proposta de M. A. Conde e T. A. Vidal. O uso de tartaraña como
denominación xenérica para todas as especies de Circus sería máis sistemático e mellor de lembrar,
manténdomos tartaraña cincenta para Circus pygargus e tartaraña das xunqueiras para Circus
aeruginosus.
tartaraña cincenta Circus pygargus
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Rapiña cincenta foi o nome inicialmente proposto por
C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e
5B); utilizouse na primeira guía de aves destes autores e recolleuse nalgunha outra publicación
ornitolóxica (1A, 2A e 11B). Nas outras guías de Penas Patiño e Pedreira López (5A e 22A), no Atlas de
vertebrados de Galicia (7A) e noutras publicacións ornitolóxicas empregouse rapina cincenta (3A, 6A
e 11A; ou rapina cinsenta, nalgunha). Tartaraña cincenta foi a denominación proposta en 1991 e
1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado ou
recollido nalgunhas publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 15A, 16A e 18A). Na
bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son tartaranhão-caçador e águia-caçadeira (2A,
10A, 11B, 1D, 2D e 3D; con máis frecuencia o segundo).
● Nomes populares. Xa Martín Sarmiento, no século XVIII, recollía a voz galega tartaraña como
especia de ave de rapina, apuntando o Deza como lugar onde cría que a recollera (1G). J. L. Couceiro
Pérez rexistrou a voz tartaraña en Feás, que se identificou coa castelá cernícalo (3C). M. A. Conde
Teira e T. A. Vidal Figueroa apuntan para todo o xénero Circus os nomes populares de gabián,
miñato, aguia e tartaraña, malia algúns seren ben propios doutras especies ou doutros xéneros
(10B). X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López recollen o nome xenérico popular de rapina tamén para
o xénero Circus (1A). Xurxo de Vivero, ao mencionar para esta especie outro nome galego, apunta
tamén rapina (3A). C. Pedreira López et al. rexistraron rapiña e ave rapiña para Circus pygargus no
concello de Ames, A Coruña (9B). No Atlas de vertebrados de Galicia recóllese a denominación
tartaraña para Circus pygargus (3A).
86