1kYBRBWHf
1kYBRBWHf
1kYBRBWHf
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Os nomes galegos<br />
das aves<br />
Silverio Cerradelo Gómez<br />
2013<br />
Citación recomendada:<br />
Cerradelo, S. (2013): Os nomes galegos das aves. Ourense: Edición do autor.<br />
<br />
1
ÍNDICE<br />
I. Estruturación deste traballo e fontes bibliográficas 17<br />
II. Lexicoloxía e semántica dos nomes das aves<br />
observadas na Galiza (especie por especie) 21<br />
Familia Gaviidae __ __________________________________________ _____<br />
mobella pequena Gavia stellata 21<br />
mobella ártica Gavia arctica 22<br />
mobella grande Gavia immer 23<br />
mobella de bico branco Gavia adamsii 23<br />
Familia Podicipedidae _________________ ____________________________<br />
mergullón pequeno Tachybaptus ruficollis 24<br />
mergullón de bico groso Podilymbus podiceps 25<br />
mergullón cristado Podiceps cristatus 25<br />
mergullón cincento Podiceps grisegena 26<br />
mergullón de pescozo negro Podiceps nigricollis 26<br />
mergullón real Podiceps auritus 27<br />
Familia Diomedeidae ______________________________________________<br />
albatros olleirudo Thalassarche melanophris (=Diomedea melanophris) 27<br />
Familia Procellariidae __________________ ___________________________<br />
fulmar Fulmarus glacialis 28<br />
freira gon-gon Pterodroma feae 28<br />
freira da Madeira Pterodroma madeira 29<br />
pardela cincenta Calonectris diomedea 29<br />
pardela de Cabo Verde Calonectris edwardsii 30<br />
pardela encapuchada Puffinus gravis 30<br />
pardela escura Puffinus griseus 31<br />
furabuchos do Atlántico Puffinus puffinus 31<br />
furabuchos do Mediterráneo Puffinus yelkouan 32<br />
furabuchos das Baleares Puffinus mauretanicus 33<br />
pardela pequena Puffinus assimilis 33<br />
Familia Hydrobatidae _____________________________________________<br />
calcamar Pelagodroma marina 34<br />
paíño europeo Hydrobates pelagicus 34<br />
paíño de Wilson Oceanites oceanicus 35<br />
3
paíño da Madeira Oceanodroma castro 36<br />
paíño de Leach Oceanodroma leucorhoa 36<br />
Familia Phaetontidae _ ____________________________________________<br />
rabixunco de bico vermello Phaeton aethereus 37<br />
Familia Sulidae _____________________________________________<br />
mascato (ou mascato común) Morus bassanus (=Sula bassana) 38<br />
atobá pardo Sula leucogaster 39<br />
Familia Phalacrocoracidae__ _______________________________________<br />
corvo mariño grande Phalacrocorax carbo 40<br />
corvo mariño cristado Phalacrocorax aristotelis 41<br />
Familia Pelecanidae ______________________________________________<br />
peIicano branco Pelecanus onocrotalus 42<br />
Familia Fregatidae_ ___________________________________________<br />
rabiforcado magnífico Fregata magnificens 43<br />
Familia Ardeidae __ ____________________________________________<br />
abetouro (ou abetouro común) Botaurus stellaris 43<br />
abetouro lentixinoso Botaurus lentiginosus 44<br />
garza real Ardea cinerea 45<br />
garza imperial Ardea purpurea 46<br />
garzota branca Egretta garzetta 46<br />
garzota dos arrecifes Egretta gularis 47<br />
garzón branco Casmerodius albus (=Ardea alba) (=Egretta alba) 48<br />
garza boieira Bubulcus ibis 48<br />
garza caranguexeira Ardeola ralloides 49<br />
garza da noite Nycticorax nycticorax 49<br />
garza pequena Ixobrychus minutus 50<br />
Familia Ciconiidae __________ ____________________________________<br />
cegoña branca Ciconia ciconia 50<br />
cegoña negra Ciconia nigra 51<br />
Familia Threskiornithidae _______________________ __________________<br />
ibis preto Plegadis falcinellus 51<br />
cullereiro (ou cullereiro común) Platalea leucorodia 52<br />
Familia Phoenicopteridae __________________________________________<br />
flamengo (ou flamengo común) Phoenicopterus ruber 53<br />
4
Familia Anatidae ______________ _______________________________<br />
cisne mudo Cygnus olor 53<br />
cisne cantador Cygnus cygnus 54<br />
cisne pequeno Cygnus columbianus 55<br />
cisne negro Cygnus atratus 55<br />
ganso común Anser anser 56<br />
ganso de bico curto Anser brachyrhynchus 56<br />
ganso campestre Anser fabalis 57<br />
ganso de cabeza listada Anser indicus 57<br />
ganso de testa branca Anser albifrons 57<br />
ganso do Canadá Branta canadensis 58<br />
ganso de pescozo rubio Branta ruficollis 58<br />
ganso de cara branca Branta leucopsis 58<br />
ganso de cara negra Branta bernicla 59<br />
ganso do Exipto Alopochen aegyptiacus 59<br />
pato mandarín Aix galericulata 60<br />
pato ferruxento Tadorna ferruginea 60<br />
pato branco Tadorna tadorna 60<br />
pato falcado Anas falcata 61<br />
pato frisado Anas strepera 61<br />
cerceta común Anas crecca 62<br />
cerceta da Carolina Anas carolinensis 63<br />
cerceta de á azul Anas discors 63<br />
albelo Anas querquedula 63<br />
asubiador (ou asubiador europeo) Anas penelope 64<br />
asubiador americano Anas americana 64<br />
lavanco (ou lavanco europeo) Anas platyrhynchos 65<br />
lavanco americano Anas rubripes 66<br />
rabeiro (ou rabeiro europeo) Anas acuta 66<br />
cullerete Anas clypeata 68<br />
pato rubio Netta rufina 68<br />
parrulo común Aythya ferina 69<br />
parrulo castaño Aythya nyroca 70<br />
parrulo cristado Aythya fuligula 70<br />
parrulo de colar Aythya collaris 71<br />
parrulo bastardo Aythya marila 71<br />
parrulo bóla Aythya affinis 72<br />
ollodourado Bucephala clangula 72<br />
ollodourado de touca Bucephala albeola 72<br />
ollodourado islandés Bucephala islandica 73<br />
pentumeiro común Melanitta nigra 73<br />
pentumeiro de á branca Melanitta fusca 74<br />
pentumeiro de á branca americano Melanitta deglandi 74<br />
pentumeiro careto Melanitta perspicillata 74<br />
éider (ou éider común) Somateria mollissima 75<br />
éider real Somateria spectabilis 75<br />
pato rabilongo Clangula hyemalis 75<br />
mergo grande Mergus merganser 76<br />
5
mergo cristado Mergus serrator 76<br />
mergo pequeno Mergus albellus (=Mergellus albellus) 77<br />
raboalzado da Xamaica Oxyura jamaicensis 77<br />
Familia Pandionidae_ ____________________________________________<br />
aguia pesqueira Pandion haliaetus 78<br />
Familia Accipitridae _______________________________ _______________<br />
miñato abelleiro Pernis apivorus 79<br />
peneireiro cincento Elanus caeruleus 79<br />
millafre negro Milvus migrans 80<br />
millafre real Milvus milvus 81<br />
pigargo (ou pigargo europeo) Haliaeetus albicilla 81<br />
quebraósos Gypaetus barbatus 82<br />
meloufa Neophron percnopterus 82<br />
butre común Gyps fulvus 83<br />
butre negro Aegypius monachus 84<br />
aguia cobreira Circaetus gallicus 85<br />
tartaraña azulada Circus cyaneus 85<br />
tartaraña cincenta Circus pygargus 86<br />
tartaraña das xunqueiras Circus aeruginosus 87<br />
azor (ou azor común) Accipiter gentilis 88<br />
gabián (ou gabián común) Accipiter nisus 88<br />
miñato (ou miñato común) Buteo buteo 89<br />
miñato mouro Buteo rufinus 91<br />
aguia manchada Aquila clanga 91<br />
aguia imperial (ou aguia imperial ibérica) Aquila adalberti 91<br />
aguia real Aquila chrysaetos 92<br />
aguia calzada Hieraetus pennatus 93<br />
aguia de Bonelli Hieraetus fasciatus (=Aquila fasciata) 93<br />
Familia Falconidae_ ____________________________________________<br />
peneireiro das torres Falco naumanni 94<br />
peneireiro (ou peneireiro común) Falco tinnunculus 94<br />
esmerillón Falco columbarius 96<br />
falcón pequeno Falco subbuteo 96<br />
peneireiro de patas rubias Falco vespertinus 97<br />
falcón peregrino Falco peregrinus 97<br />
falcón xerifalte Falco rusticolus 98<br />
Familia Tetraonidae __________ ___ ________________________________<br />
pita do monte Tetrao urogallus 99<br />
Familia Phasianidae_ _____________________________________________<br />
paspallás da California Callipepla californica 99<br />
paspallás da Virxinia Colinus virginianus 100<br />
6
perdiz (ou perdiz común) Alectoris rufa 100<br />
charrela Perdix perdix 101<br />
paspallás (ou paspallás común) Coturnix coturnix 102<br />
faisán (ou faisán común) Phasianus colchicus 103<br />
Familia Rallidae__________ ____________________________________<br />
zurrasca Rallus aquaticus 104<br />
poliña pinta Porzana porzana 105<br />
poliña pequena Porzana pusilla 106<br />
poliña da Carolina Porzana carolina 106<br />
poliña bastarda Porzana parva 107<br />
codornizón Crex crex 107<br />
galiñola negra Fulica atra 108<br />
galiñola negra americana Fulica americana 109<br />
galiñola negra cristada Fulica cristata 109<br />
galiña do río Gallinula chloropus 109<br />
camón Porphyrio porphyrio 110<br />
Familia Gruidae ____ _________________________________________<br />
grou (ou grou común) Grus grus 111<br />
Familia Otididae __________ ____________________________________<br />
sisón Tetrax tetrax 111<br />
avetarda Otis tarda 112<br />
Familia Haematopodidae ________ ______________ ____________________<br />
lampareiro Haematopus ostralegus 112<br />
Familia Recurvirostridae ___________________________________________<br />
pernalonga Himantopus himantopus 113<br />
avoceta Recurvirostra avosetta 114<br />
Familia Burhinidae_ ___________________________________________<br />
alcaraván Burhinus oedicnemus 114<br />
Familia Glareolidae_____________ _________________________________<br />
perdiz do mar Glareola pratincola 115<br />
corredeira Cursorius cursor 115<br />
Familia Charadriidae___ _________________________________________<br />
píllara pequena Charadrius dubius 116<br />
píllara real Charadrius hiaticula 117<br />
píllara das dunas Charadrius alexandrinus 117<br />
píllara rabirrubia Charadrius vociferus 118<br />
7
píllara semipalmada Charadrius semipalmatus 118<br />
píllara de Leschenault Charadrius leschenaultii 118<br />
tarambola rubia Charadrius morinellus (=Eudromis morinellus) 119<br />
tarambola dourada (ou tarambola dourada común) Pluvialis apricaria 119<br />
tarambola dourada americana Pluvialis dominica 120<br />
tarambola dourada siberiana Pluvialis fulva 121<br />
tarambola cincenta Pluvialis squatarola 121<br />
avefría (ou avefría común) Vanellus vanellus 122<br />
Familia Scolopacidae ______________________________________________<br />
pilro gordo Calidris canutus 123<br />
pilro tridáctilo Calidris alba 123<br />
pilro pequeno Calidris minuta 124<br />
pilro de Temminck Calidris temminckii 124<br />
pilro ferruxento Calidris ferruginea 125<br />
pilro escuro Calidris maritima 125<br />
pilro común Calidris alpina 126<br />
pilro de Bonaparte Calidris fuscicollis 126<br />
pilro de Maur Calidris mauri 126<br />
pilro semipalmado Calidris pusilla 127<br />
pilro minúsculo Calidris minutilla 127<br />
pilro de Baird Calidris bairdii 127<br />
pilro peitoral Calidris melanotos 128<br />
pilro falcinelo Limicola falcinellus 128<br />
pilro canela Tryngites subruficollis 129<br />
combatente Philomachus pugnax 129<br />
narcexa pequena Lymnocryptes minimus 129<br />
narcexa común Gallinago gallinago 130<br />
narcexa real Gallinago media 133<br />
arcea Scolopax rusticola 134<br />
mazarico cincento Limnodromus griseus 136<br />
mazarico escolopáceo Limnodromus scolopaceus 136<br />
mazarico rabinegro Limosa limosa 136<br />
mazarico rabipinto Limosa lapponica 137<br />
mazarico chiador Numenius phaeopus 137<br />
mazarico real Numenius arquata 138<br />
bilurico escuro Tringa erythropus 139<br />
bilurico común Tringa totanus 140<br />
bilurico fino Tringa stagnatilis 141<br />
bilurico claro Tringa nebularia 141<br />
bilurico alinegro Tringa ochropus 142<br />
bilurico bastardo Tringa glareola 142<br />
bilurico patiamarelo grande Tringa melanoleuca 143<br />
bilurico patiamarelo pequeno Tringa flavipes 143<br />
bilurico das rochas Actitis hypoleucos 143<br />
bilurico maculado Actitis macularia 144<br />
virapedras Arenaria interpres 144<br />
falaropo de Wilson Phalaropus tricolor 145<br />
8
falaropo de bico fino Phalaropus lobatus 145<br />
falaropo de bico groso Phalaropus fulicarius 145<br />
Familia Stercorariidae_____________________________________________<br />
palleira pomarina Stercorarius pomarinus 146<br />
palleira parásita Stercorarius parasiticus 146<br />
palleira rabilonga Stercorarius longicaudus 146<br />
palleira grande Stercorarius skua (=Catharacta skua) 147<br />
palleira grande subantártica Stercorarius antarctica (=Catharacta antarctica) 148<br />
Familia Laridae________ ______________________________________<br />
gaivota de ollo branco Larus leucophtalmus 149<br />
gaivota de cabeza negra Larus melanocephalus 149<br />
gaivota alegre Larus atricilla 149<br />
gaivota de Franklin Larus pipixcan (=Leucophaeus pipixcan) 150<br />
gaivota pequena Larus minutus 150<br />
gaivota de Sabine Larus sabini (=Xema sabini) 150<br />
gaivota de Bonaparte Larus philadelphia 151<br />
gaivota chorona Larus ridibundus 151<br />
gaivota de bico fino Larus genei 152<br />
gaivota de Audouin Larus audouinii 152<br />
gaivota do Delaware Larus delawarensis 152<br />
gaivota cana Larus canus 153<br />
gaivota arxéntea Larus argentatus 153<br />
gaivota arxéntea americana Larus smithsonianus 154<br />
gaivota patiamarela Larus michahellis 154<br />
gaivota patiamarela do Caspio Larus cachinnans 155<br />
gaivota escura Larus fuscus 155<br />
gaivota polar Larus glaucoides 156<br />
gaivota hiperbórea Larus hyperboreus 156<br />
gaivotón Larus marinus 157<br />
garrucho Rissa tridactyla 157<br />
gaivota de Ross Rhodostethia rosea 158<br />
Familia Sternidae _ _____________________________________________<br />
carrán de bico curto Sterna nilotica (=Gelochelidon nilotica) 158<br />
carrán cristado Thalasseus sandvicensis (=Sterna sandvicensis) 159<br />
carrán elegante Thalasseus elegans (=Sterna elegans) 160<br />
carrán bengalés Thalasseus bengalensis (=Sterna bengalensis) 160<br />
carrán rosado Sterna dougallii 161<br />
carrán común Sterna hirundo 161<br />
carrán de Forster Sterna forsteri 162<br />
carrán ártico Sterna paradisea 162<br />
carrán escuro Sterna fuscata 162<br />
carrán pequeno Sterna albifrons 162<br />
carrán do Caspio Sterna caspia 163<br />
gaivina de cara branca Chlidonias hybridus 163<br />
9
gaivina negra Chlidonias niger 164<br />
gaivina de á branca Chlidonias leucopterus 164<br />
Familia Alcidae _________________________ _____________________<br />
arao (ou arao común) Uria aalge 165<br />
carolo Alca torda 165<br />
arao de á branca Cepphus grylle 167<br />
arao pequeno Alle alle 167<br />
arao papagaio Fratercula arctica 168<br />
Familia Pteroclidae ____________________________ __________________<br />
ganga (ou ganga ibérica) Pterocles alchata 168<br />
Familia Columbidae ______________________________________________<br />
pomba das rochas Columba livia 169<br />
pombo pequeno Columba oenas 170<br />
pombo (ou pombo torcaz) Columba palumbus 170<br />
rola común Streptopelia turtur 171<br />
rola turca Streptopelia decaocto 172<br />
Familia Psittacidae ___________________ ___________________________<br />
catorra monxe Myiopsitta monachus 173<br />
catorra de Kramer Psittacula krameri 173<br />
Familia Cuculidae ____________________ __________________________<br />
cuco (ou cuco común) Cuculus canorus 174<br />
cuco real Clamator glandarius 175<br />
Familia Tytonidae ____ __________________________________________<br />
curuxa (ou curuxa común) Tyto alba 175<br />
Familia Strigidae __________ ___________________________________<br />
moucho de orellas Otus scops 176<br />
avelaiona (ou avelaiona común) Strix aluco 177<br />
bufo pequeno Asio otus 178<br />
curuxa das xunqueiras Asio flammeus 178<br />
bufo real Bufo bufo 178<br />
moucho (ou moucho común) Athene noctua 179<br />
Familia Caprimulgidae______________________________________________<br />
noiteboa cincenta Caprimulgus europaeus 180<br />
noiteboa rubia Caprimulgus ruficollis 181<br />
10
Familia Apodidae _____ _________________________________________<br />
andoriñón mongol Hirundapus caudacutus 182<br />
andoriñón real Apus melba 182<br />
cirrio pálido Apus pallidus 183<br />
cirrio (ou cirrio común) Apus apus 183<br />
cirrio pequeno Apus affinis 185<br />
cirrio de cheminea Chaetura pelagica 185<br />
Familia Alcedinidae_ _____________________________________________<br />
picapeixe Alcedo atthis 186<br />
Familia Meropidae___ __________________________________________<br />
abellaruco (ou abellaruco común) Merops apiaster 187<br />
Familia Coraciidae___________ ___________________________________<br />
rolieiro Coracias garrulus 188<br />
Familia Upupidae _______________________ _______________________<br />
bubela Upupa epops 188<br />
Familia Picidae _________________________________ _____________<br />
peto formigueiro Jynx torquilla 190<br />
peto verde Picus viridis 190<br />
peto negro Dryocopus martius 192<br />
peto real Dendrocupus major 192<br />
peto mediano Dendrocupus medius 193<br />
peto pequeno Dendrocupus minor 193<br />
Familia Alaudidae__ __________________________________________<br />
calandriña común Calandrella brachydactyla 194<br />
calandriña das marismas Calandrella rufescens 194<br />
calandra real Melanocorypha calandra 195<br />
cotovía cristada Galerida cristata 195<br />
cotovía pequena Lullula arborea 196<br />
laverca Alauda arvensis 197<br />
Familia Hirundinidae________________ ______________________________<br />
andoriña das barreiras Riparia riparia 199<br />
andoriña dos penedos Ptyonoprogne rupestris 199<br />
andoriña de cu branco Delichon urbicum 200<br />
andoriña dáurica Hirundo daurica 200<br />
andoriña (ou andoriña común) Hirundo rustica 201<br />
11
Familia Motacillidae_ _____________________________________________<br />
pica de Richard Anthus richardi 202<br />
pica de Hodgson Anthus hodgsoni 202<br />
pica dos campos Anthus campestris 202<br />
pica das árbores Anthus trivialis 203<br />
pica dos prados Anthus pratensis 203<br />
pica costeira Anthus petrosus 204<br />
pica alpina Anthus spinoletta 204<br />
pica de gorxa rubia Anthus cervinus 204<br />
pica fulva Anthus rubescens 205<br />
lavandeira citrina Motacilla citreola 205<br />
lavandeira amarela Motacilla flava 205<br />
lavandeira branca Motacilla alba 206<br />
lavandeira real Motacilla cinerea 208<br />
Familia Cinclidae ________ ______________________________________<br />
melro rieiro Cinclus cinclus 209<br />
Familia Troglodytidae _ _______________________________________<br />
carriza Troglodytes troglodytes 210<br />
Familia Prunellidae__________________________________ ____________<br />
azulenta (ou azulenta común) Prunella modularis 211<br />
azulenta alpina Prunella collaris 212<br />
Familia Turdidae __ ____________________________________________<br />
paporrubio Erithacus rubecula 212<br />
rousinol común Luscinia megarhynchos 214<br />
papoazul Luscinia svecica 215<br />
rabirrubio común Phoenicurus ochruros 215<br />
rabirrubio de testa branca Phoenicurus phoenicurus 216<br />
chasco común Saxicola rubicola (= S. torquatus rubicola) 216<br />
chasco norteño Saxicola rubetra 218<br />
chasco cincento Oenanthe oenanthe 218<br />
chasco rubio Oenanthe hispanica 219<br />
chasco isabel Oenanthe isabellina 219<br />
chasco do deserto Oenanthe deserti 219<br />
melro rubio Monticola saxatilis 220<br />
melro azul Monticola solitarius 220<br />
melro de papo branco Turdus torquatus 221<br />
melro (ou melro común) Turdus merula 221<br />
tordo real Turdus pilaris 222<br />
tordo común Turdus philomelos 223<br />
tordo do visgo Turdus viscivorus 224<br />
12
tordo rubio Turdus iliacus 224<br />
Familia Sylviidae_ _____________________________________________<br />
rousinol bravo Cettia cetti 225<br />
carriza dos xuncos Cisticola juncidis 226<br />
folosa manchada Locustella naevia 226<br />
folosa unicolor Locustella luscinioides 226<br />
folosa fluvial Locustella fluviatilis 227<br />
folosa acuática Acrocephalus paludicola 227<br />
folosa dos xuncos Acrocephalus schoenobaenus 228<br />
folosa das canaveiras Acrocephalus scirpaceus 228<br />
folosa grande Acrocephalus arundinaceus 229<br />
folosa pálida Hippolais opaca (=Hippolais pallida) 229<br />
folosa icterina Hippolais icterina 230<br />
folosa políglota Hippolais polyglotta 230<br />
folosa cítica Hippolais caligata (=Iduna caligata) 231<br />
papuxa do mato Sylvia undata 231<br />
papuxa carrasqueira Sylvia cantillans 232<br />
papuxa cabecinegra Sylvia melanocephala 232<br />
papuxa real Sylvia hortensis 232<br />
papuxa común Sylvia communis 233<br />
papuxa cincenta Sylvia curruca 234<br />
papuxa picafollas Sylvia borin 234<br />
papuxa das amoras Sylvia atricapilla 234<br />
picafollas de Bonelli Phylloscopus bonelli 235<br />
picafollas asubiador Phylloscopus sibilatrix 236<br />
picafollas europeo Phylloscopus collybita 236<br />
picafollas ibérico Phylloscopus ibericus 237<br />
picafollas musical Phylloscopus trochilus 238<br />
picafollas sombrío Phylloscopus fuscatus 238<br />
picafollas de Hume Phylloscopus humei 238<br />
estreliña do norte Regulus regulus 239<br />
estreliña riscada Regulus ignicapilla 239<br />
Familia Muscicapidae ______________________________________________<br />
papamoscas cincento Muscicapa striata 240<br />
papamoscas negro Ficedula hypoleuca 240<br />
Familia Timaliidae_____ ____________ _____________________________<br />
ferreiriño de bigote Panurus biarmicus 241<br />
Familia Aegithalidae __________________________________________ __<br />
ferreiriño rabilongo Aegithalos caudatus 241<br />
13
Familia Paridae_ _____________________________________________<br />
ferreiriño palustre Poecile palustris (=Parus palustris) 242<br />
ferreiriño cristado Lophophanes cristatus (=Parus cristatus) 243<br />
ferreiriño negro Periparus ater (=Parus ater) 243<br />
ferreiriño azul Cyanistes caeruleus (=Parus caeruleus) 244<br />
ferreiriño real Parus major 245<br />
Familia Remizidae_ ____________________________________________<br />
ferreiriño de cara negra Remiz pendulinus 246<br />
Familia Sittidae________ ______________________________________<br />
trepadeira azul Sitta europaea 247<br />
Familia Tichodromadidae _______ ___________________________________<br />
gabeador dos penedos Tichodroma muraria 248<br />
Familia Certhiidae ____ __________________________________________<br />
gabeador común Certhia brachydactyla 248<br />
Familia Oriolidae __ ____________________________________________<br />
ouriolo Oriolus oriolus 249<br />
Familia Laniidae _______________ _______________________________<br />
picanzo vermello Lanius collurio 251<br />
picanzo pequeno Lanius minor 252<br />
picanzo de cabeza rubia Lanius senator 252<br />
picanzo real norteño Lanius excubitor 253<br />
picanzo real Lanius meridionalis 253<br />
picanzo isabel Lanius isabellinus 254<br />
Familia Corvidae ___________ ___________________________________<br />
gaio Garrulus glandarius 254<br />
pega Pica pica 256<br />
choia Corvus monedula 257<br />
gralla de bico vermello Pyrrhocorax pyrrhocorax 258<br />
gralla calva Corvus frugilegus 259<br />
corvo Corvus corax 259<br />
corvelo Corvus corone 260<br />
corvelo cincento Corvus cornix 261<br />
Familia Sturnidae _ _____________________________________________<br />
estorniño pinto Sturnus vulgaris 262<br />
14
estorniño negro Sturnus unicolor 262<br />
Familia Passeridae_ _____________________________________________<br />
pardal (ou pardal común) Passer domesticus 264<br />
pardal mouro Passer hispanoliensis 265<br />
pardal montés Passer montanus 265<br />
pardal das rochas Petronia petronia 265<br />
pardal alpino Montifringilla nivalis 266<br />
Familia Estrildidae____ __________________________________________<br />
bengalí vermello Amandava amandava 266<br />
bico de coral (ou bico de coral común) Estrilda astrild 266<br />
Familia Fringillidae_ ____________________________________________<br />
pimpín (ou pimpín común) Fringilla coelebs 267<br />
pimpín do norte Fringilla montifringilla 269<br />
xílgaro Carduelis carduelis 269<br />
pincaouro Carduelis spinus 271<br />
liñaceiro (ou liñaceiro común) Carduelis cannabina (=Acanthis cannabina) 271<br />
liñaceiro de bico amarelo Carduelis flavirostris 273<br />
liñaceiro de papo negro Carduelis flammea 273<br />
verderolo (ou verderolo común) Carduelis chloris 273<br />
verderolo serrano Serinus citrinella 274<br />
xirín Serinus serinus 275<br />
cruzabico (ou cruzabico común) Loxia curvirostra 276<br />
cardeal Pyrrhula pyrrhula 276<br />
bicogroso Coccothraustes coccothraustes 277<br />
Familia Emberizidae__ _________________________________________<br />
escribenta lapona Calcarius lapponicus 277<br />
escribenta das neves Plectrophenax nivalis 278<br />
escribenta amarela Emberiza citrinella 278<br />
escribenta común Emberiza cirlus 279<br />
escribenta riscada Emberiza cia 280<br />
escribenta hortelá Emberiza hortulana 280<br />
escribenta das canaveiras Emberiza schoeniclus 280<br />
escribenta pigmea Emberiza pusilla 281<br />
escribenta aureolada Emberiza aureola 281<br />
escribenta de Gmelin Emberiza leucocephalus 281<br />
trigueirón Miliaria calandra (=Emberiza calandra) 282<br />
15
III. Conclusións 283<br />
IV. Reformulación dalgunhas denominacións<br />
no ámbito da ornitoloxía especializada 288<br />
V. Bibliografía e internetografía 292<br />
16
I. Estruturación deste traballo e fontes bibliográficas<br />
Como se pode ver no índice, o groso do corpo do traballo desenvólvese especie por especie<br />
(sección II). Como aves da Galiza consideráronse todas as que se poden observar na nosa terra,<br />
incluíndo as que son moi raras ou de aparición excepcional, como por exemplo a gaivota arxéntea<br />
americana (Larus smithsonianus) ou o picafollas de Hume (Phylloscopus humei), e tamén algunha<br />
especie para a que só existen referencias xa antigas, como é o caso da gralla calva (Corvus<br />
frugilegus).<br />
É importante termos en conta que, para cada unha das especies, a información estrutúrase<br />
sempre coa orde e coas alíneas seguintes:<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada (primeiro parágrafo). Son os nomes recollidos para esa<br />
especie nas publicacións especializadas en ornitoloxía.<br />
Aínda que, como se vai ver, recóllense de moitos traballos, os máis destacados son a Lista<br />
patrón de aves de Galicia de Xosé Manuel Penas Patiño e Carlos Pedreira López, publicada na revista<br />
Braña da Sociedade Galega de Historia Natural en dous números (o de 1977 e o de 1978); as<br />
denominacións galegas das aves das tres guías de Xosé Manuel Penas Patiño e Carlos Pedreira López:<br />
Guía das aves de Galicia (1980), Guía das aves de Galicia (1991) e igualmente Guía das aves de Galicia<br />
(2004), a primeira editada por Galaxia e a segunda e a terceira por Bahía; a comunicación de Tiago A.<br />
Vidal Figueroa e Miguel A. Conde Teira, Nomes galegos para as aves ibéricas, publicada no ano 1991<br />
nas Actas do Primeiro Congreso de Ornitoloxía, editadas pola Universidade de Santiago de Compostela,<br />
e o artigo de Miguel A. Conde Teira, Nomes galegos para as aves ibéricas: lista completa e comentada,<br />
publicado no ano 1999 na revista Chioglossa, editada polo grupo naturalista Hábitat.<br />
Canto aos nomes portugueses das aves, que se apuntan sempre como referente con que se<br />
comparan ou cotexan os nomes galegos, recorreuse sobre todo aos Nomes portugueses das aves do<br />
Paleárctico Ocidental (Helder Costa et al., 2000), á Lista sistemática das aves de Portugal Continental<br />
(Rafael Matias et al., 2007) e á guía Aves de Portugal. Incluindo os arquipélagos dos Açores, da<br />
Madeira e das Selvagens (Helder Costa et al., 2011).<br />
● Nomes populares (é sempre o segundo parágrafo de cada especie). Son denominacións<br />
populares para ese paxaro, quer xenéricas quer específicas, vivas na fala, rexistradas en diferentes<br />
lugares da xeografía galega por moitos autores/as (o autor deste traballo inclusive).<br />
Utilizáronse para esta alínea diversos traballos, entre os que é preciso salientarmos o excelente<br />
17
Nomenclatura de la fauna y floras marítimas de Galicia. II Mamíferos, aves y algas, de María do Carme<br />
Ríos Panisse, publicado na revista Verba (1983). Igualmente en relación cos nomes populares, cómpre<br />
salientarmos outros varios traballos e achegas, algúns novamente de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira<br />
López, e tamén os de A. Villarino Gómez, S. González, F. Bárcena, E. Corral Díaz, T. A. Vidal Figueroa,<br />
M. A. Conde Teira e C. García González (véxase a bibliografía). Convén destacar tamén nesta alínea a<br />
publicación de Francisco Bernis Madrazo Diccionario de nombres vernáculos de aves (1995), que foi<br />
outra das obras consultadas. F. Bernis achega unha montoeira de nomes das aves da Península Ibérica,<br />
a maioría deles rexistrados polo propio Bernis, e, aínda que maioritariamente son nomes casteláns,<br />
tamén trae moitos galegos, inclusive das zonas de fala galega de Asturias, León e Zamora.<br />
Para alén do devandito, hai unha serie de publicacións antigas que achegan nomes galegos<br />
populares das aves. Neste traballo só se fai referencia a elas indirectamente, as máis das veces a<br />
través de F. Bernis Madrazo (que as recolle no seu Diccionario de nombres vernáculos de aves). Estas<br />
publicacións son: Catálogo de las aves observadas en las cercanías de Santiago, de Ríos Naceyro,<br />
publicado nas Memorias da Real Academia de Ciencias, I, en 1850; Aves de España, de J. Arévalo Baca,<br />
publicado nas Memorias da Real Academia de Ciencias, XI, no ano 1887; As Aves da Galiza, de L.<br />
Iglesias, publicado nos Arquivos do Seminario de Estudos Gallegos, en Santiago de Compostela en<br />
1927; Fauna da Galiza, III Aves, tamén de L. Iglesias, publicado en Santiago de Compostela en 1954.<br />
Para os nomes portugueses das aves, cítanse como publicacións antigas: Libro que fez Enrique<br />
emperador, tradución portuguesa de Enrique, Emperador de Alemania, publicada por edicións Tilander<br />
alá polo ano 1460 (Biblioteca Menéndez Pidal), e Arte de caça de altaneria, de D. Fernandes Ferreira,<br />
publicado en Lisboa en 1616.<br />
Así mesmo, para os nomes populares consultouse o Catálogo de voces y frases de la lengua<br />
gallega de frei Martín Sarmiento, que contén nomes galegos de aves arrecadados no século XVIII, e<br />
outros dicionarios e vocabularios galegos dos séculos XIX e XX (véxase bibliografía).<br />
● Dicionarios consultados (terceiro parágrafo de cada especie). Recolle nomes xenéricos ou<br />
específicos que aparecen para ese paxaro en varios dicionarios, que apuntamos a seguir.<br />
Para todas as especies consultáronse catro dicionarios: o Diccionario galego-castelán de X. L.<br />
Franco Grande (1968), da editorial Galaxia, o Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo<br />
Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, o Dicionário da língua galega de I. Alonso<br />
Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, e o Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de<br />
varios autores. Os dous primeiros dicionarios, máis vellos, escolléronse por achegaren moitas voces<br />
dialectais ou locais, moitas máis do que noutros dicionarios recentes, e, xa que logo, podían resultar<br />
pequenas xoias que completasen os nomes galegos das aves. Os seguintes dous escolléronse por seren<br />
dicionarios máis completos e por reflectiren a modernidade e o proceso actual de codificación e<br />
estandarización do galego. O dicionario da editorial Xerais aínda viu unha nova edición (2009), que a<br />
respecto da edición do ano 2000 non comporta unha achega lexicográfica substancial nova no campo<br />
semántico da ornitoloxía, mais que tamén, para algunha especie, por algún motivo concreto,<br />
menciónase.<br />
De igual modo que se fixo cos catro devanditos, revisouse para todas as especies un dicionario<br />
de sinónimos particularmente rico no que atinxe aos nomes das aves: o Diccionario de sinónimos da<br />
lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, que incorpora<br />
algunhas denominacións que aínda enriquecen as anteriores.<br />
Para alén disto, nalgunha especie menciónase de modo puntual un que outro dicionario ou<br />
traballo lexicográfico máis, que achega unha nova denominación ou explicación. Así, por exemplo, só<br />
en Fratercula arctica se menciona o Dicionario da lingua galega de Obradoiro/Santillana (2005), pois<br />
para esta especie este dicionario apunta o nome papagaio mariño, que non se recolle noutras fontes.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Nesta alínea recóllense exemplos sobre o emprego<br />
dalgúns nomes de paxaros na nosa literatura, tanto na literatura de autor/a como na literatura popular<br />
de transmisión oral.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Inclúe comentarios sobre a etimoloxía ou explicacións<br />
sobre a motivación semántica dos nomes mencionados nos parágrafos anteriores.<br />
Nalgúns casos utilizáronse os famosos dicionarios críticos etimolóxicos da lingua castelá de J.<br />
Corominas e J. A. Pascual; noutros, achéganse as explicacións de diversos autores ou comentarios<br />
persoais. Con todo, non sempre foi posíbel dar cunha etimoloxía ou motivación semántica clara para<br />
todas as denominacións.<br />
18
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións (esta alínea só parece<br />
ás veces; é o último parágrafo da especie). Apúntanse diversos criterios ou opinións tidos en conta para<br />
a escolla do nome estándar desa especie e as revisóns que se teñen feito nestes últimos anos (se<br />
proceder), así como comentarios sobre a corrección ou incorrección dalgunhas das denominacións.<br />
Após a compilación, o cotexo e a análise realizados para cada unha das especies,<br />
achéganse unhas conclusións (sección III).<br />
Na sección IV, intitulada Reformulación dalgunhas denominacións no ámbito da<br />
ornitoloxía especializada, preséntase un resumo das achegas que na nosa opinión son as<br />
máis importantes para a reformulación dos nomes galegos das aves no ámbito da ornitoloxía<br />
especializada, derivadas de ter feito o presente traballo.<br />
Finalmente, achégase a listaxe da bibliografía e da internetografía empregadas (referenciadas<br />
constantemente no texto de cada unha das especies).<br />
19
II.<br />
Lexicoloxía e semántica dos nomes das aves<br />
observadas na Galiza<br />
Familia Gaviidae<br />
mobella pequena Gavia stellata<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Patoula foi o nome proposto por C. Pedreira López e<br />
X. M. Penas Patiño, en 1977-1978, na Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse na primeira<br />
guía de aves destes autores (1A) e nalgunha outra publicación ornitolóxica galega (4A); tamén se<br />
recolleu nunha publicación de ámbito estatal (2A). Mobella pequena empregouse na segunda guía de<br />
aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (5A) e foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos<br />
traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); empregouse tamén na terceira guía<br />
de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (22A) e nunha chea máis de publicacións<br />
ornitolóxicas galegas (6A, 11A, 12A, 13A, 15A, 16A e 17A); tamén se ten recollido noutras publicacións<br />
de ámbito estatal (10A e 14A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é mobelha-pequena<br />
(2A, 4A, 10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. M. C. Ríos Panisse rexistrou catro denominacións xenéricas no galego<br />
falado para este grupo de especies (aínda que no seu traballo constan baixo o nome científico de Gavia<br />
immer, a autora indica que se poden referir indistintamente a Gavia immer, Gavia stellata ou Gavia<br />
arctica, pois todas tres son moi semellantes e os informantes non as diferenciaban): mabea (escrito<br />
con "v"), nas Figueiras; momella, en Portonovo; mobella (escrito con "v"), en Portonovo, Mogor, A<br />
Guarda, Cangas, Panxón, Cambados e O Grove; e patoula, en Caión (7B). A. Pérez Cid, por outro lado,<br />
rexistrou a voz mobella en Marín (3C).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, a voz xenérica mobella está definida como ave acuática e mariña que nada e se<br />
mergulla. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco,<br />
aparece a entrada mobella, nunha das acepcións, definida como ave mariña e identificada con Gavia<br />
immer; tamén aparece a entrada colimbo, definida de modo inespecífico como ave palmípede. No<br />
Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), indícase<br />
como sinónimo de mobella a denominación patoula, que pola súa vez se identifica especificamente<br />
con Gavia stellata e diferénciase de Gavia immer e de Gavia arctica. No Gran Diccionario Xerais da<br />
Lingua Galega (2000), de varios autores, aparece a entrada mobella (como voz galega e preferente)<br />
definida de forma xenérica e identificada con Gavia immer. Tamén aparece neste dicionario a entrada<br />
colimbo, definida de modo inespecífico como ave nadadora (na edición no ano 2009 deste mesmo<br />
dicionario aparece identificada a entrada *colimbo co xénero Gavia).<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Arximiro Villar González empregou o nome mobella<br />
en 42 décimas de febre (1994): "Mobella, nívea cadencia, mergúllate na mar maina desta paixón...".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. No tocante á motivación semántica, M. C. Ríos Panisse<br />
comenta que descoñece a orixe da denominación mobella e que quizais podería estar relacionada co<br />
verbo mover, polos movementos que fan estas aves ao voar (7B). Na nosa opinión, o nome destes<br />
paxaros mariños pode estar relacionado co rechamante e característico brinco que dan para se<br />
mergullaren, curvando o corpo, que pode lembrar a figura da onda no momento en que está a romper<br />
e se curva: mobella ou movella é nome galego dunha onda que rompe no medio do mar e iso mesmo é<br />
tamén a acción e a figura do brinco da mobella, cando se mergulla (este brinco non o dan outras<br />
21
especies mergulladoras, é exclusivo e moi característico do xénero Gavia). O cualificativo pequena fai<br />
referencia ao seu tamaño, en comparación coas outras especies do mesmo xénero.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Canto aos nomes<br />
populares específicos, como é ben sabido, G. stellata, G. arctica e G. immer presentan algunha<br />
dificultade para a súa identificación específica por causa do seu parecido, para alén da súa presenza ser<br />
escasa ou rara nas nosas latitudes. Por iso resulta evidente que todas as denominacións populares<br />
rexistradas son xenéricas para Gavia, como ben apunta M. C. Ríos Panisse, a pesar de que nalgunhas<br />
publicacións se indicase ou se copiase doutras a asignación dalgún nome para unha especie concreta do<br />
xénero, como patoula. (A respecto de patoula, véxase esta mesma alínea en Gavia arctica.)<br />
Por outro lado, é importante comentarmos a recente incorporación de *colimbo nalgún<br />
dicionario, identificando este nome co xénero Gavia. Na lingua galega non hai tradición de uso de<br />
colimbo, é un cultismo (se nos remontamos na súa etimoloxía, chegariamos até o grego kólymbos) de<br />
recentísima incorporación: non se rexistra nin na tradición lexicográfica nin no ámbito da ornitoloxía<br />
especializada nin en ningún outro contexto culto. Sen dúbida, esta recente designación para o xénero<br />
Gavia ten a súa orixe no influxo do castelán ou na confusión coa denominación castelá para estas aves.<br />
En castelán non se emprega ningún nome popular para designar o xénero Gavia; estandarizouse<br />
arbitrariamente co cultismo colimbo. Esta asignación arbitraria de colimbo para Gavia é exclusiva e<br />
característica do castelán, e no galego non a precisamos tendo como temos unha denominación propia<br />
e característica para o xénero Gavia: mobella. En portugués tamén existe o nome colimbo; porén, non<br />
designa a mesma realidade que designa en español: o termo colimbo en portugués fai referencia, de<br />
modo moi xenérico, ás especies da familia Podicipedidae (xéneros Podiceps e Tachybaptus). Non<br />
obstante, é un termo moi pouco usado en Portugal, pois para xéneros Podiceps e Tachybaptus úsase en<br />
portugués o nome ben estandarizado de mergulhão. Se se quixese incorporar este cultismo ao galego,<br />
o máis lóxico e recomendábel sería harmonizar colimbo en galego co uso de colimbo na lingua<br />
portuguesa, isto é, como denominación xenérica para aves nadadoras e mergulladoras, sen designación<br />
específica, ou como sinónimo dos xéneros Podiceps e Tachybaptus, é dicir, o que en galego<br />
denominamos mergullón (de modo paralelo á identificación de colimbo con mergulhão en portugués).<br />
Con todo, na nosa opinión, colimbo é un cultismo totalmente prescincíbel que non leva máis que a<br />
confusións co castelán. A este respecto, e para máis información, o autor do presente traballo xa<br />
publicou unha nota intitulada "Mobella, non colimbo", no web O Cartafol / Un idioma preciso, do Servizo<br />
de Normalización Lingüística da USC (Ref. 17B).<br />
mobella ártica Gavia arctica<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Can do mar foi o nome proposto por C. Pedreira López<br />
e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse na<br />
primeira guía de aves destes autores (1A) e recolleuse ou utilizouse tamén nalgunha publicación<br />
ornitolóxica máis (2A e 4A). Mobella ártica empregouse na segunda guía de aves de X. M. Penas<br />
Patiño e C. Pedreira López (5A) e foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde<br />
Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); empregouse tamén na terceira guía de aves de X. M. Penas<br />
Patiño e C. Pedreira López (22A) e mais nunha chea de publicacións ornitolóxicas galegas (6A, 11A,<br />
12A, 13A, 15A, 16A e 17A); tense recollido igualmente noutras publicacións de ámbito estatal (10A e<br />
14A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son mobelha-árctica e mobelha-degarganta-preta<br />
(2A, 10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. En relación coa denominación xenérica, mobella, véxase Gavia stellata.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, no Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco,<br />
e no Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparecen as denominacións<br />
xenéricas apuntadas en G. stellata. No Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M.<br />
Gómez e P. Benavente (1997), indícase como sinónimo de mobella a denominación can do mar,<br />
especificando para esta última o nome científico Gavia arctica (este dicionario recolle con frecuencia as<br />
primeiras denominacións que empregaron X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López).<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Véxase G. stellata.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Para a motivación semántica de mobella, véxase G.<br />
stellata. O cualificativo ártica está en relación co seu nome científico e fai referencia ás latitudes árticas<br />
onde aniña esta especie; o cualificativo portugués de-garganta-preta, coa cor característica da<br />
plumaxe da garganta na época nupcial.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. A respecto da<br />
inespecificidade de calquera denominación xenérica para este grupo de paxaros, véxase G. stellata.<br />
Sobre a recente incorporación de *colimbo á lingua galega e a súa identificación nun dicionario co<br />
xénero Gavia por influxo ou confusión coa denominación xenérica castelá, véxase tamén G. stellata.<br />
Canto ás denominacións patoula e can do mar, axiña C. Pedreira e X. M. Penas sistematizaron<br />
22
igualmente as denominacións deste grupo de especies co nome xenérico de mobella, que é, con boa<br />
diferenza, o máis habitual e inequívoco (patoula é unha denominación que tamén se rexistra para as<br />
especies do xénero Phalacrocorax; can do mar é o nome dun ser mitolóxico e tamén o dalgunhas<br />
especies de peixes da familia dos esciliorinídeos).<br />
mobella grande Gavia immer<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Mobella foi o nome específico para Gavia immer<br />
proposto por C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de<br />
Galicia (4B e 5B); utilizouse na primeira guía de aves destes autores (1A) e recolleuse noutra<br />
publicación (2A). Mobella grande utilizouse na segunda guía de aves de X. M. Penas Patiño e C.<br />
Pedreira López (5A) e foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A.<br />
Vidal Figueroa (10B e 12B); utilizouse tamén na terceira guía de aves de X. M. Penas Patiño e C.<br />
Pedreira López (22A) e nunha chea máis de publicacións ornitolóxicas galegas (6A, 11A, 12A, 13A, 15A<br />
e 16A); tamén se ten recollido noutras publicacións de ámbito estatal (10A e 14A). Na bibliografía<br />
ornitolóxica, o nome portugués é mobelha-grande (2A, 4A, 10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Véxase Gavia stellata.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, no Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco,<br />
e no Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparecen as denominacións<br />
xenéricas xa apuntadas en Gavia stellata. No Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia,<br />
X. M. Gómez e P. Benavente (1997), indícase como sinónimo de mobella, especificando para o nome<br />
científico Gavia immer, e diferenciándoa das especies Gavia stellata e Gavia arctica, a denominación<br />
can do mar (este dicionario recolle con frecuencia as primeiras denominacións que empregaron X. M.<br />
Penas Patiño e C. Pedreira López).<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Para a motivación semántica de mobella (ou as súas<br />
variantes), véxase Gavia stellata. O cualificativo grande fai referencia ao seu tamaño, en comparación<br />
coas dúas especies anteriores de mobella.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. O cultismo *colimbo<br />
designa ave mergulladora, en xeral; a asignación exclusiva ao xénero Gavia é propia e exclusiva do<br />
castelán (véxase Gavia stellata).<br />
mobella de bico branco Gavia adamsii<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Mobella de bico branco foi o nome proposto en 1999<br />
no traballo de M. A. Conde Teira (12A). Outro nome equivalente, mobella biquibranca, utilizouse na<br />
segunda e na terceira guía de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (5A e 22A) e nalgunha<br />
outra publicación ornitolóxica galega (6A e 12A); recolleuse, ademais, noutras publicacións de ámbito<br />
estatal (10A e 14A). Outra denominación, mobella de Adams, empregouse nunha publicación galega<br />
(4A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son mobelha-de-Adams e mobelha-debico-amarelo<br />
(4A e 1D).<br />
● Nomes populares. É unha especie moito máis rara na Galiza do que son as tres anteriores,<br />
mais os nomes populares xenéricos poderían ser os mesmos: mabea, mobella, momella e patoula.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, no Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco,<br />
e no Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparecen as denominacións<br />
xenéricas apuntadas en Gavia stellata.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Para a motivación semántica de mobella, véxase Gavia<br />
stellata. Os cualificativos biquibranca e de bico branco, ou o portugués de-bico-amarelo, fan<br />
referencia á cor característica do seu bico, entre branca e amarela segundo a época do ano e a idade<br />
do exemplar.<br />
23
Familia Podicipedidae<br />
mergullón pequeno Tachybaptus ruficollis<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Somorgullo pequeno foi o nome inicialmente<br />
proposto por C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de<br />
Galicia (4B e 5B); utilizouse nas dúas primeiras guías de aves destes autores (1A e 5A), no Atlas de<br />
vertebrados de Galicia (7A) e noutras publicacións ornitolóxicas galegas até o ano 2000 (4A, 5A, 11A e<br />
17A); tamén se recolleu noutras publicacións de ámbito estatal (2A e 18A). Mergullón pequeno foi o<br />
nome proposto en 1991 e 1999 por M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B). Tense<br />
empregado en publicacións ornitolóxicas galegas (12A, 13A, 15A e 16A), inclusive na terceira guía de<br />
C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño (22A); tamén se recolle noutras publicacións de ámbito estatal<br />
(8A, 14A e 18A). A denominación choupón pequeno utilizouse nunha publicación (6A). Na bibliografía<br />
ornitolóxica, o nome portugués é mergulhão-pequeno (2A, 10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Ademais, para esta especie recolléronse os nomes populares galegos de:<br />
mergullo, rexistrado por F. Bernis Madrazo no Bierzo (11B) e tamén recollido no Atlas de vertebrados<br />
de Galicia (7A); merguillete, rexistrado por A. Villarino Gómez, na Limia (9A); agurgullador,<br />
rexistrado por F. Bernis Madrazo en Cospeito (11B) e tamén recollido no Atlas de vertebrados de Galicia<br />
(7A); augarón, rexistrado por A. Villarino Gómez na Limia (9A), tamén escoitado con moita frecuencia<br />
polo autor deste traballo na mesma comarca; cabaciño, recollido no Atlas de vertebrados de Galicia<br />
(7A); fonducho, rexistrado en Budiño e Goián, Pontevedra, por M. A. Conde Teira, (12A); pito,<br />
recollido no Atlas de vertebrados de Galicia (7A); chupón, rexistrado en Vixán, Ribeira, por M. A.<br />
Conde Teira (12A), e tamén recollido no Atlas de vertebrados de Galicia (7A); mergullón, e tamén<br />
murgullador, rexistrados por M. J. Pérez Alonso no galego de Goián, Pontevedra (3C); M. González<br />
González rexistrou somorgullo e somormullo no Incio; G. Baamonde Traveso, sumurgullo en<br />
Cedofeita (3C). J. S. Crespo Pozo recolle de modo xenérico chupón como equivalente á voz castelá<br />
somormujo na zona da ría de Arousa (12G).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparecen as entradas: chupón, mergullón e somorgullo, as tres identificadas coa<br />
voz castelá somormujo; fonducho, que identifica con mergullón; e así mesmo a subentrada rei dos<br />
mares, nome que define tamén como una especie de somormujo. No Diccionario de usos castelángalego<br />
de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen<br />
identificadas coas voces castelás somormujo e somorgujo as voces galegas sumergullo, sumurgullo,<br />
somergullo, chupón, fonducho e mergullón. O Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís<br />
(1995), da editorial Sotelo Blanco, dá as entradas: mergullón, definíndoa (nunha das súas acepcións)<br />
como "nome extensivo a várias aves palmípedes, da família dos colímbidas, podicipédidas e anátidas";<br />
chupón, nunha das acepcións defínese como ave marítima que se somerxe; cabaciño, definido de<br />
forma xenérica e identificado co nome científico Podiceps cristatus. No Diccionario de sinónimos da<br />
lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), recóllese como sinónimos de<br />
mergullón, de maneira xenérica, as denominacións merguillete, mergullador e somorgullo. No<br />
Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparecen as entradas: mergullón<br />
(como galega e preferente), referíndose, nunha das súas acepcións, especificamente a Tachybaptus<br />
ruficollis e dando o sinónimo somorgullo pequeno; noutra acepción, refírese especificamente a<br />
Podiceps cristatus; somorgullo (como galega e preferente), referíndose nunha das súas acepcións<br />
especificamente a Tachybaptus ruficollis e dando o sinónimo mergullón; noutra acepción, refírese<br />
especificamente a Podiceps cristatus; chupón (como galega e preferente), que nunha das acepcións<br />
define como "ave palmípede de peteiro longo e afiado e plumas brancas, que voa pouco e se mergulla<br />
moito na auga"; somormullo (como galega, mais non preferente), que remite a somorgullo;<br />
fonducho (como galega non preferente), que remite a somorgullo. É interesante mencionarmos que<br />
L. Carré Alvarellos recolle a voz galega cabaciño para se referir, explicándoo en castelán, a<br />
“somormujo menor, ave palmípeda que vive en los ríos y lagos”, no ano 1979 (11G).<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Carlos Casares emprega a voz mergullón na<br />
tradución para o galego de Tordyveln flyger i skymningen (Os escaravellos voan á tardiña), de María<br />
Gripe (1989): "Tamén gravou o chío dun mergullón...".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Semanticamente o nome xenérico, mergullón, e outros<br />
coa mesma raíz, mergu-, están relacionados cos hábitos mergulladores destas especies acuáticas, en<br />
tanto que o cualificativo pequeno fai referencia ao seu tamaño (Tachybaptus ruficollis é a especie máis<br />
miúda do grupo); augarón está relacionado co seu hábitat acuático; pito, co seu aspecto, que lembra<br />
o dun poliño de pita; chupón fai referencia a chupar, mergullarse; cabaciño, á forma gordecha e algo<br />
alongada do seu corpo e a que flota na auga. Non se achou unha explicación clara para a denominación<br />
fonducho, non sendo que ao mergullarse poder ir ao fondo, chegar até o fondo, ou que afonda.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. A respecto da escolla<br />
do nome xenérico de mergullón para este grupo, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa comentan<br />
24
que recolleron a denominación de somorgullo exclusivamente para outra especie de paxaro, que<br />
tamén anda na auga pero que é moi diferente, o melro rieiro, Cinclus cinclus, no galego oriental, e que<br />
por tanto é preferíbel a denominación xenérica de mergullón para T. ruficollis (10B e 12B). Para alén<br />
diso, é a denominación que de facto xa se está a usar como estándar na ornitoloxía galega<br />
especializada por todos os grupos e autores.<br />
Cabaciño rexístranse con máis frecuencia como nome para Tachybaptus ruficollis (ou talvez<br />
tamén para outras especies da mesma familia). No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís<br />
(1995) recóllese ademais como nome para unha especie de paíño (Oceanodroma leucorhoa); talvez<br />
neste caso sexa unha confusión ou erro na identificación, pois chama a atención que en ningunha outra<br />
fonte se recolla esta asignación nin para O. leucorhoa nin para outras especies de paíños.<br />
mergullón de bico groso Podilymbus podiceps<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Mergullón bicogroso foi o nome empregado na<br />
terceira guía de C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño (22A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome<br />
portugués é mergulhão-caçador (3D).<br />
● Nomes populares. Esta especie chega algunha vez até a Galiza como divagante desde<br />
América, é dicir, a súa presenza é extremadamente accidental, e por tanto non se lle coñecen<br />
denominacións populares galegas non sendo as xenéricas (véxase Tachybaptus ruficollis).<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. No tocante á significación do nome xenérico mergullón,<br />
véxase Tachybaptus ruficollis. Os cualificativos bicogroso ou de bico groso, como ben indican, fan<br />
referencia ao bico tan groso que ten esta especie en comparación con outras da familia. Non se achou<br />
unha explicación clara para o modificador caçador.<br />
mergullón cristado Podiceps cristatus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Somorgullo cristado foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
utilizouse na segunda guía de aves destes autores (5A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e<br />
noutras publicacións ornitolóxicas galegas (6A, 11A e 17A); tamén, noutras publicacións de ámbito<br />
estatal (2A e 18A). Nunha publicación chamóuselle somorgullo lavanco (4A). Mergullón cristado foi<br />
a denominación proposta en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa<br />
(10B e 12B); tense empregado en publicacións galegas (12A, 13A, 15A e 16A), inclusive na terceira<br />
guía de C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño (22A); tamén se recolleu noutras publicacións de ámbito<br />
estatal (8A, 10A e 14A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son mergulhão-de-poupa<br />
(con máis frecuencia) e mergulhão-de-crista (2A, 4A, 10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Moitos nomes xenéricos populares que tamén podería recibir esta especie<br />
están indicados en T. ruficollis.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, e no Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M.<br />
Gómez e P. Benavente (1997), tamén de Galaxia, aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en<br />
Tachybaptus ruficollis. O Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo<br />
Blanco, dá as entradas: mergullón, definíndoa nunha das súas acepcións como "nome extensivo a<br />
várias aves palmípedes, da família dos colímbidas, podicipédidas e anátidas"; chupón, nunha das<br />
acepcións definida como ave marítima que se somerxe; cabaciño, identificado co nome científico de<br />
Podiceps cristatus, aínda que está definido de forma xenérica. No Gran Diccionario Xerais da Lingua<br />
Galega (2000), de varios autores, aparece a entrada mergullón (como propiamente galega e<br />
preferente), referíndose nunha das súas acepcións especificamente a Podiceps cristatus, dando o<br />
sinónimo somorgullo, e noutra acepción refírese especificamente a Tachybaptus ruficollis;<br />
somorgullo (como galega e preferente), referíndose nunha das súas acepcións a Podiceps cristatus,<br />
dando o sinónimo mergullón (identifica a subentrada mergullón pequeno con Tachybaptus<br />
ruficollis); chupón (como galega e preferente), que nunha das acepcións define como "ave palmípede<br />
de peteiro longo e afiado e plumas brancas, que voa pouco e se mergulla moito na auga"; somormullo<br />
e fonducho (como propiamente galegas mais non preferentes), que remiten a somorgullo.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Véxase Tachybaptus ruficollis.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Semanticamente, os nomes xenéricos xa se comentaron<br />
en Tachybaptus ruficollis. O cualificativo cristado, ou os portugueses de crista e de poupa, fan<br />
referencia ao penacho e aos piriquitos que exhibe a especie na primavera e no verán. Poupa é o nome<br />
estandarizado en portugués para Upupa epops, que tamén existe en galego, aínda que o nome máis<br />
25
coñecido é bubela. O que fai o portugués é estabelecer unha relación metonímica e designar a crista,<br />
unha parte moi rechamante do corpo da poupa, co nome do paxaro (como se en galego usásemos<br />
bubela, ou poupa tamén, como nome alternativo para crista, e puidésemos dicir mergullón de bubela<br />
ou mergullón de poupa en lugar de mergullón de crista).<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. O criterio para a<br />
escolla do nome xenérico mergullón como estándar comentouse en Tachybaptus ruficollis. A respecto<br />
de cabaciño, véxase tamén T. ruficollis.<br />
mergullón cincento Podiceps grisegena<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Somorgullo cincento foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
utilizouse nas primeiras guías de aves destes autores (1A e 5A) e nalgunha publicación ornitolóxica<br />
galega (6A); tamén se recolleu noutra publicación de ámbito estatal (2A). Unha variante desta<br />
denominación, somorgullo cinsento, utilizouse noutras publicacións (4A e 17A). Mergullón cincento<br />
foi a denominación proposta en 1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B); tense empregado en<br />
publicacións galegas xa desde 1996 (12A, 13A, 15A e 16A), inclusive na terceira guía de C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño (22A); tamén se recolleu noutras publicacións de ámbito estatal (10A e<br />
14A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son mergulhão-de-faces-brancas e<br />
mergulhão-de-pescoço-ruivo (2A, 1D e 2D).<br />
● Nomes populares. É unha especie de presenza esporádica na Galiza e non se lle coñecen<br />
nomes populares, agás os xenéricos mencionados en Tachybaptus ruficollis ou Podiceps cristatus.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, e no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, e no Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M.<br />
Gómez e P. Benavente (1997), tamén de Galaxia, aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en<br />
Tachybaptus ruficollis. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo<br />
Blanco, e no Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparecen as<br />
denominacións xenéricas apuntadas en Podiceps cristatus e Tachybaptus ruficollis.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Véxase T. ruficollis.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. No tocante á significación dos nomes xenéricos<br />
mergullón, somorgullo ou mergullo, véxase T. ruficollis. Os modificadores cincento, cinsento, defazes-brancas<br />
ou de de-pescoço-ruivo fan todos referencia ás cores da súa plumaxe, as dúas<br />
primeiras en xeral, no inverno, e as dúas últimas en certas partes do corpo, como o pescozo ou as<br />
faceiras, na época de reprodución.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. O criterio para a<br />
escolla do nome xenérico estándar comentouse en T. ruficollis.<br />
mergullón de pescozo negro Podiceps nigricollis<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Somorgullo orelleiro foi a denominación proposta por<br />
C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e<br />
5B); utilizouse na segunda guía de aves destes autores (5A) e noutras publicacións ornitolóxicas<br />
galegas (4A, 6A, 11A e 17A); tamén se recolleu nalgunha publicación de ámbito estatal (2A e 18A).<br />
Mergullón orelleiro foi a denominación utilizada na terceira guía de C. Pedreira López e X. M. Penas<br />
Patiño (22A). Mergullón de pescozo negro foi proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde<br />
Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado ou recollido nalgunhas publicacións<br />
ornitolóxicas, tanto no ámbito galego como no estatal (8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). Na<br />
bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son cagarraz (con máis frecuencia) e mergulhão-depescoço-preto<br />
(2A, 4A, 10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie máis ben rara na Galiza e non se lle coñecen nomes<br />
populares, non sendo os xenéricos de Tachybaptus ruficollis e talvez algunha denominación específica<br />
tamén de T. ruficollis (especie coa que se podería confundir no inverno, se non se coñecesen ben as<br />
diferenzas).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, e no Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M.<br />
Gómez e P. Benavente (1997), tamén de Galaxia, aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en<br />
Tachybaptus ruficollis. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo<br />
Blanco, e no Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparecen as entradas<br />
26
indicadas en Podiceps cristatus e T. ruficollis.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Véxase T. ruficollis.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. O modificador de pescozo negro ou de-pescoço-preto<br />
fai referencia á marcada cor negra do pescozo desta ave na época de cría; orelleiro probabelmente fai<br />
referencia aos vistosos penachos amarelos que ten a ambos os lados da cara na época de cría, que<br />
poden dar a impresión de orellas. No tocante á significación dos nomes xenéricos, véxase Podiceps<br />
cristatus. Non se achou unha significación clara para a denominación portuguesa cagarraz.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Canto á escolla dun<br />
nome xenérico estándar, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa consideraron preferíbel mergullón<br />
en lugar de somorgullo, como xa se comentou en T. ruficollis (10B e 12B).<br />
mergullón real Podiceps auritus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Somorgullo real foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, na Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse nas<br />
primeiras guías de aves destes autores (1A e 5A) e noutras publicacións ornitolóxicas galegas (6A, 11A<br />
e 17A); tamén se recolleu nalgunha outra publicación de ámbito estatal (2A). Mergullón real foi<br />
proposto en 1999 por M. A. Conde Teira (12B); tense empregado nalgunhas publicacións galegas (12A,<br />
13A, 15A e 16A), inclusive na terceira guía de C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño (22A); tamén se<br />
recolleu noutras publicacións de ámbito estatal (10A e 14A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes<br />
portugueses son mergulhão-de-penachos (con máis frecuencia) e mergulhão-de-pescoçocastanho<br />
(2A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie rara na Galiza e non se lle coñecen nomes populares, non<br />
sendo os xenéricos mencionados para Tachybaptus ruficollis.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, e no Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M.<br />
Gómez e P. Benavente (1997), tamén de Galaxia, aparecen as entradas apuntadas en T. ruficollis. No<br />
Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, e no Gran<br />
Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparecen as entradas indicadas en<br />
Podiceps cristatus e Tachybaptus ruficollis.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Véxase T. ruficollis.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Canto á motivación semántica, o adxectivo real é un<br />
cualificativo engadido ao nome xenérico de moitas aves para as identificar como especies; ás veces ten<br />
relación cunha certa beleza ou vistosidade na súa forma ou nas súas cores, ás veces cunha certa<br />
maxestade no xeito de camiñar, de voar ou de se moveren en xeral (neste caso, probabelmente, coa<br />
rechamante plumaxe que exhibe esta ave na época de cría). O modificador portugués de-penachos fai<br />
referencia aos penachos ou piriquitos que loce na primavera e no verán na plumaxe nupcial, malia non<br />
lle saíren das partes altas da cabeza nin da caluga, senón das faceiras; de-pescoço-castanho fai<br />
referencia á viva cor que a ave exhibe no pescozo tamén durante a primavera e o verán, coa plumaxe<br />
nupcial. No tocante á significación dos nomes xenéricos, véxase P. cristatus.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. O criterio para a<br />
escolla do nome xenérico estándar de mergullón comentouse en T. ruficollis.<br />
Familia Diomedeidae<br />
albatros olleirudo Thalassarche melanophris (=Diomedea melanophris)<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Albatros olleirudo foi o nome empregado na segunda<br />
guía de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (5A) e así memo proposto en 1999 por M. A.<br />
Conde Teira (12B); tense recollido ou utilizado tamén nalgunhas publicacións ornitolóxicas no ámbito<br />
galego e estatal (10A, 13A, 14A e 22A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son<br />
albatroz-de-sobrancelha (con máis frecuencia) e albatroz-olheirudo (2A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie de presenza accidental nas nosas costas; non se lle<br />
coñecen nomes populares.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e<br />
F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, aparece a voz castelá albatros identificada coa galega<br />
27
albatros. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco,<br />
aparece a entrada albatros referida a estas especies. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega<br />
(2000), de varios autores, aparece a entrada albatros referida a estas especies e identificada con<br />
Diomedea melanophris.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Con algunha frecuencia, albatros aparece na<br />
literatura de autor. Ramón Otero Pedrayo, por exemplo, emprega este nome en Fra Vernero (1934):<br />
"... suas naos teñen veias como aas de albatros...". Igualmente, Ramón Cabanillas en Versos de alleas<br />
terras e de tempos idos (1955): "...dáse a cazar albatros, grandes aves mariñas...". Ou Bernardiño<br />
Graña, en Profecía do mar (1966): "... enriba araus, albatros ou gavotas agardando un peixiño que<br />
alimente...".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da etimoloxía da voz albatros, M. A. Conde<br />
Teira (12B) explica que provén da palabra portuguesa albatroz, variante do termo portugués alcatraz<br />
(nome portugués doutra ave mariña habitual nas nosas latitudes e un algo parecida, Morus bassanus<br />
[ou Sula bassana]), e que despois do portugués pasou ao inglés como albatross, e do inglés ao español<br />
como albatros, que foi tamén a voz que empregaron X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López. No<br />
entanto, F. Bernis Madrazo cuestiona que o termo portugués albatros xurdise de alcatraz e apunta que<br />
talvez aconteceu de xeito contrario, que o termo alcatraz xurdiu de albatros (11B). (Véxase tamén<br />
mascato ou alcatraz, Morus bassanus.) Por outro lado, os modificadores olleirudo e desobrancelha<br />
fan referencia á característica mancha negra que ten esta especie todo ao redor do ollo,<br />
que fai que dea a impresión de ter olleiras ou unha prominencia por riba do ollo.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Canto ao seu nome<br />
estándar M. A. Conde Teira suxire que, xa que a voz albatros ten a súa orixe na palabra portuguesa<br />
albatroz, quizais fose preferíbel a acentuación na sílaba final, isto é, albatrós, como fai o portugués<br />
actual, consonte a súa orixe (12B).<br />
Familia Procellariidae<br />
fulmar Fulmarus glacialis<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Fulmar foi o nome proposto por C. Pedreira López e X.<br />
M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e igualmente en<br />
1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); utilizouse nas<br />
primeiras guías de aves de C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño (1A e 5A) e recolleuse ou utilizouse<br />
tamén nunha chea de publicacións onitolóxicas onde se apuntan as denominacións galegas das aves,<br />
tanto no ámbito galego como no estatal (2A, 4A, 6A, 10A, 11A, 12A, 13A, 14A, 15A, 16A e 18A).<br />
Fulmar boreal foi a denominación empregada na última guía de C. Pedreira López e X. M. Penas<br />
Patiño (22A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son pombalete (con máis frecuencia),<br />
pombalete do Norte, fulmar, fulmar glacial (2A, 4A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie de presenza moi rara nas nosas costas; non se lle coñecen<br />
nomes populares.<br />
● Dicionarios consultados. Nos dicionarios consultados non se atoparon denominacións para<br />
esta especie.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Etimoloxicamente, fulmar provén do nome latín fulmarus.<br />
H. Costa et al. explican que a denominación portuguesa pombalete está suxerida polo contorno<br />
arredondado da cabeza e a súa aparencia de pomba (1D). O modificador glacial está relacionado co<br />
seu hábitat ártico; o modificador boreal, coas latitudes norteñas onde se reproduce a especie.<br />
freira gon-gon Pterodroma feae<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Trátase dunha especie de recente avistamento e non se<br />
ten proposto até agora unha denominación no ámbito da ornitoloxía especializada galega. De feito,<br />
aínda que se sabe que se trata do xénero Pterodroma, no se pode de certo saber se é Pterodroma feae<br />
ou Pterodroma madeira (estas dúas especies son tan parecidas que só se poden diferenciar se se teñen<br />
na man). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués para P. feae é gon-gon (3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie de presenza moi rara nas nosas costas; non se lle coñecen<br />
nomes populares.<br />
● Dicionarios consultados. Nos dicionarios consultados non se atoparon denominacións para<br />
28
esta especie.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Probabelmente tanto o nome freira como o modificador<br />
gon-gon fan referencia aos sons lúgubres que emite ás noites nas colonias, que a imaxinación popular<br />
asociou a almas do outro mundo e á relixión cristiá.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Para a denominación<br />
das especies do xénero Pterodroma teriamos en galego dúas boas opcións: quer petrel, nome que<br />
designa xa en galego algunhas especies mariñas peláxicas, quer freira, tomando este nome do<br />
portugués, co mesmo significado que en galego, monxa, para designarmos de maneira diferencial as<br />
especies deste xénero. Na nosa opinión, é moito máis interesante, eficaz e xeitoso, da perspectiva da<br />
ornitoloxía especializada, termos nomes xenéricos que se correspondan con xéneros científicos<br />
concretos (neste caso, freira exclusivamente para o xénero Pterodroma) seguindo ademais o criterio<br />
da RAG recollido nas Normas ortográficas e morfolóxicas do idioma galego (RAG e ILG) publicadas no<br />
ano 2004: “Para o arrequecemento do léxico culto, nomeadamente no referido aos ámbitos científico e<br />
técnico, o portugués será considerado recurso fundamental, sempre que esta adopción non for<br />
contraria ás características estruturais do galego” (17G). Así, en galego temos o nome petrel, por un<br />
lado, con que poderiamos designar especies do mundo como o petrel xigante do sur (Macronectes<br />
giganteus), o petrel xigante pintado (Macronectes halli), o petrel de Bulwer (Bulweria bulwerii), o petrel<br />
de Jouanin (Bulweria fallax), o petrel azul (Holobaena cerulea) ou o petrel níveo (Pagodroma nivea),<br />
por exemplo, e freira, por outro lado, para as especies do xénero Pterodroma: freira da Madeira<br />
(Pterodroma madeira), freira gon-gon (Pterodroma feae), freira de Cook (Pterodroma cooki), freira das<br />
Fixi (Pterodroma macgillivrayi), freira das Bermudas (Pterodroma cahow), freira de Schlegel<br />
(Pterodroma incerta) etc.<br />
freira da Madeira Pterodroma madeira<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Non se ten proposto até agora unha denominación no<br />
ámbito da ornitoloxía especializada galega par Pterodroma madeira, xa que se trata dunha especie de<br />
recente avistamento. Como xa se apuntou para Pterodroma feae, aínda que se sabe que se trata do<br />
xénero Pterodroma, no se pode saber de certo se é Pterodroma feae ou Pterodroma madeira porque só<br />
se poden diferenciar se se teñen na man. Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués para P.<br />
madeira é freira-da-madeira (3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie de presenza moi rara nas nosas costas; non se lle coñecen<br />
nomes populares.<br />
● Dicionarios consultados. Nos dicionarios consultados non se atoparon denominacións para<br />
esta especie.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Probabelmente o nome freira, que ten o mesmo<br />
significado en galego, é sinónimo de monxa, estea en relación cos sons lúgubres que emite, que a<br />
imaxinación popular asociou a almas do outro mundo e ás relixiosas. O modificador da Madeira fai<br />
referencia a que é unha especie endémica desta illa.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Véxase P. feae.<br />
pardela cincenta Calonectris diomedea<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pardela cincenta foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela primeira Lista patrón de aves de Galicia, e<br />
igualmente en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B).<br />
Utilizouse nas guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A, 5A e 22A) e recolleuse ou<br />
utilizouse tamén noutras moitas publicacións ornitolóxicas (2A, 8A, 10A, 18A, 11A, 12A, 13A, 14A, 15A<br />
e 16A). A variante desta denominación grafada con "s", pardela cinsenta, empregouse nunha<br />
publicación galega (4A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son cagarra (con máis<br />
frecuencia) e pardela-de-bico-amarelo (2A, 4A, 10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. M. C. Ríos Panisse rexistrou o nome pardela na fala popular para se referir<br />
especificamente a Calonectris diomedea en Sardiñeiro, San Cibrao, Cedeira, Sada, Laxe, Muxía,<br />
Cambados, Cangas, Panxón, A Guarda, Bares, Cesantes, Bouzas, O Grove, Portonovo, Foz, Burela,<br />
Viveiro, Mogor, Mugardos, Malpica, Noia, Abelleira, Rianxo, Carril, Portosín, Bueu, Ézaro, As Figueiras,<br />
Camariñas, Corme, Caión, Mera, Pontedeume, Aguiño, Espasante, Cariño, Escarabote, Ares, Miño,<br />
Rinlo, Ribeira, Vilanova de Arousa, Muros e Caminha (7B). F. Fernández Rei rexistrou a voz pardela en<br />
Cariño, identificándoa coa voz castelá pardela cenicienta, que é o nome castelán de Calonectris<br />
diomedea (3C). M. C. Alonso Pérez rexistrou a variante paradela en Escarabote; A. Pérez Cid, en<br />
29
Marín; M. C. Ríos Panisse, en Sada; M. Felpeto Lagoa, en Ares, tamén identificada coa voz castelá<br />
pardela cenicienta (3C). Por outro lado, no refraneiro popular galego tamén se recolle a palabra<br />
pardela (véxase uso dos seus nomes na nosa literatura).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparece a entrada pardela definida como ave mariña do tamaño dunha gaivota, cor<br />
parda escura e bico romo, e a entrada pardeliña, nunha das acepcións, como diminutivo de pardela.<br />
No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparece entrada<br />
pardela definida de forma xenérica como estas aves mariñas e identificada con P. diomedea (que é o<br />
mesmo que o nome científico C. diomedea). No Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C.<br />
Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), recóllese como sinónimo de pardela, para os xéneros<br />
Puffinus e Calonectris, a denominación paradela. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000),<br />
de varios autores, aparece a entrada pardela (como galega e preferente), nunha das acepcións<br />
definida de forma xenérica e identificada con P. diomedea (equivalente a C. diomedea) e a entrada<br />
paradela (como propiamente galega mais non preferente), que remite a pardela.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. No refraneiro popular mariñeiro emprégase con<br />
certa frecuencia a palabra pardela:<br />
"Cando se pon a pardela a espiollar, non tarda un día o vendaval."<br />
"Cando se pon a pardela a espiollar, venta vendaval."<br />
"Tempestades no mar, pardelas polo chan."<br />
"Xuntanza de pardelas, mal tempo ou néboas."<br />
Por outro lado, canto á literatura de autor, Fuco G. Gómez usou o vocábulo pardela n' O idioma<br />
dos animás (1937): "... a pardela, o fradiño moñudo e demais aves puxéronse serias...".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. M. C. Ríos Panisse explica que semanticamente o nome<br />
pardela está relacionado con pardo, pola típica cor escura que presentan estas especies nas partes<br />
dorsais e que contrasta coa cor branca ou abrancazada das partes ventrais (7B). Por outro lado, os<br />
modificadores cincenta ou cinsenta tamén fan referencia á cor da plumaxe; o modificador portugués<br />
de-bico-amarelo chama a atención sobre a cor característica do bico desta especie. Non se atopou<br />
unha clara explicación para a denominación portuguesa cagarra; talvez podería estar relacionada co<br />
seu aspecto ou coa cor da súa plumaxe.<br />
pardela de Cabo Verde Calonectris edwardsii<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pardela de Cabo Verde foi o nome empregado na<br />
terceira guía de C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño (22A).<br />
● Nomes populares. Esta especie é de presenza accidental na Galiza e por tanto non se lle<br />
coñecen denominacións populares galegas, non sendo a xenérica. Véxase Calonectris diomedea.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Canto a significación do nome xenérico pardela, véxase<br />
C. diomedea. O modificador de Cabo Verde fai referencia á área de cría da especie.<br />
pardela encapuchada Puffinus gravis<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pardela xoubeira foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela primeira Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
utilizouse nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A) e nalgunha outra publicación ornitolóxica<br />
galega (4A); tamén se recolleu noutras publicacións de ámbito estatal (2A e 18A). Pardela<br />
encapuchada foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal<br />
Figueroa (10B e 12B); tense empregado en publicacións ornitolóxicas galegas (12A, 13A, 15 e 16A);<br />
tamén se recolleu noutras publicacións de ámbito estatal (10A e 14A). Na bibliografía ornitolóxica, os<br />
nomes portugueses son pardela-de-barrete (con máis frecuencia) e pardela-de-bico-preto (2A,<br />
4A, 10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie rara nas nosas costas; non se lle coñecen nomes populares,<br />
non sendo os xenéricos indicados en C. diomedea e P. puffinus. M. C. Alonso Pérez rexistrou a voz<br />
xoubeiro en Escarabote para un paxaro que anda atrás dos bancos de xoubas, sen máis información<br />
(3C).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, e no Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo<br />
Blanco, aparecen as denominacións apuntadas noutras especies da familia (C. diomedea e P. puffinus).<br />
No Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997),<br />
recóllese como sinónimo de pardela, para os xéneros Puffinus e Calonectris, a denominación<br />
paradela. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparece, para alén<br />
das denominacións xenéricas apuntadas en C. diomedea, a entrada, tamén xenérica, xoubeiro (como<br />
30
propiamente galega mais non preferente), definida como "paxaro que segue os bancos de xoubas", sen<br />
máis información.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Véxase Calonectris diomedea.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. O cualificativo xoubeira relaciónase cos hábitos<br />
alimenticios da especie; encapuchada ou o portugués de-barrete fan referencia á característica física<br />
que mellor identifica esta pardela: a plumaxe negregosa que ten na parte superior da cabeza, que pode<br />
semellar unha caparucha. Respecto á significación de pardela, véxase Calonectris diomedea. O<br />
modificador portugués de-bico-preto chama a atención sobre a cor do bico desta especie.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Canto á escolla dun<br />
nome estándar, cómpre comentar que a voz xoubeiro rexistrada en Escarabote é moi inespecífica,<br />
podería estar referida a esta ou a calquera outra especie de pardela.<br />
pardela escura Puffinus griseus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Curricacho foi o nome proposto por C. Pedreira López<br />
e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse na<br />
primeira guía de aves destes autores (1A) e noutra publicación ornitolóxica galega (4A); tamén se<br />
recolleu noutras publicacións de ámbito estatal (2A e 18A). Posteriormente unha denominación<br />
parecida, pardela curricacho, utilizouse na segunda e terceira guía de aves de X. M. Penas Patiño e C.<br />
Pedreira López e noutra publicación galega máis (5A, 22A e 6A). Pardela escura foi o nome proposto<br />
en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense<br />
empregado en publicacións ornitolóxicas galegas (12A, 13A, 15A e 16A); tamén se recolleu noutras<br />
publicacións de ámbito estatal (10A e 14A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é pardelapreta<br />
(2A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie de presenza bastante rara nas nosas costas. Non se lle<br />
coñecen nomes populares agás os xenéricos. Véxase Calonectris diomedea.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, e no Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo<br />
Blanco, aparecen as denominacións apuntadas noutras especies da familia (C. diomedea e P. puffinus).<br />
No Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997),<br />
recóllese como sinónimo de pardela, para os xéneros Puffinus e Calonectris, a denominación<br />
paradela; neste mesmo dicionario especifícase para P. griseus os nomes curricacho e pardela<br />
curricacho. O Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, trae as entradas<br />
apuntadas en C. diomedea, P. gravis e P. puffinus (curricacho aparece identificado como P. puffinus).<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Véxase C. diomedea.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Semanticamente, é posíbel que curricacho faga<br />
referencia á súa maneira de voar por riba da auga, moi nerviosa, e que estea relacionado con curricar<br />
ou corricar, bulir dun lado para outro sen un fin determinado (no entanto, este xeito de voar é ben máis<br />
propio de Puffinus puffinus); escura ou o portugués preta fan referencia á cor característica da<br />
plumaxe desta pardela, totalmente negra, que a distingue do resto das especies. A respecto da<br />
significación de pardela véxase C. diomedea.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. En relación coa escolla<br />
dun nome estándar, hai que mencionar que curricacho foi rexistrado por outros autores como<br />
denominación para outra especie, Puffinus puffinus, ou como denominación moi xenérica (véxase P.<br />
puffinus).<br />
furabuchos do Atlántico Puffinus puffinus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pardela furabuchos foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e<br />
igualmente en 1991 no traballo de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B); utilizouse ou<br />
recolleuse nas guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A, 5A e 22A), no Atlas de<br />
vertebrados de Galicia (7A) e noutras moitas publicacións ornitolóxicas, tanto no ámbito galego como<br />
estatal (2A, 6A, 8A, 10A, 11A, 12A, 14A, 17A e 18A), porén só en dúas delas se diferencia Puffinus<br />
puffinus de Puffinus yelkouan (para a que se reserva o nome de pardela mediterránea, en 6A e 11A),<br />
e en ningunha se diferencia aínda esta especie de Puffinus mauretanicus. Por outra banda, furabuchos<br />
atlántico foi o nome proposto en 1999 no traballo de M. A. Conde Teira, diferenciándoa de P.<br />
yelkouan, para a que reserva o nome de furabuchos (12B); esta denominación utilizouse nalgunhas<br />
publicacións ornitolóxicas (13A, 15A e 16A). Na bibliografía ornitolóxica recibía o nome portugués de<br />
fura-buxo cando aínda as tres especies non estaban diferenciadas; actualmente, fura-bucho do<br />
Atlântico / fura-bucho-do-atlântico (2A, 10A, 1D, 2D e 3D).<br />
31
● Nomes populares. M. C. Ríos Panisse rexistrou unha serie de nomes vivos na fala galega para<br />
se referir a Puffinus puffinus: curricacho, en Sardiñeiro, O Grove, Cangas e Portonovo; curuxó, en<br />
Mera; furabocho, en Caión; furabochos, en Camariñas; furabuche, en Laxe; furabucho, en Ézaro;<br />
furabuchos, en Noia, Portosín, Muros e Ézaro; o castelanismo *sanmartín, en Cangas (sanmartiño);<br />
taralou, en Portonovo, e torolou, tamén en Portonovo (7B). Ríos Panisse recolle ademais outras<br />
referencias coas denominacións de curricacho, curricán, furabuchos, lantarou e taralou, que,<br />
aínda sen estar referidas a unha especie concreta, pensa que posibelmente fagan referencia a Puffinus<br />
puffinus (7B). F. Bernis Madrazo tamén apunta a denominación galega furabuchos e a portuguesa<br />
fura-buxo como específicas para P. puffinus (11B).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, ademais das entradas comentadas en Calonectris diomedea, aparece taralou, defina<br />
como ave mariña que toma este nome do seu peculiar canto, e curricacho, como ave mariña que<br />
tamén se chama taralou. O Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo<br />
Blanco, ademais da denominación xenérica apuntada en C. diomedea, inclúe as entradas furabuche,<br />
furabucho e furabuchos, que remiten a furabocho ou furabochos, que define como "ave mariña<br />
mais coñecida por curricacho" e que identifica con P. puffinus (aínda que despois curricacho non ten<br />
entrada propia). No Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P.<br />
Benavente (1997), recóllese como sinónimo de pardela, para os xéneros Puffinus e Calonectris, a<br />
denominación paradela; neste mesmo dicionario especifícase para P. puffinus os nomes curricacho,<br />
pardela furabochos e torolou. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios<br />
autores, para alén das denominacións xenéricas apuntadas en C. diomedea e P. gravis, aparece a<br />
entrada curricacho (como galega e preferente) definida e identificada como P. puffinus.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Do punto de vista semántico, M. C. Ríos Panisse comenta<br />
que o termo furabuchos está composto polo verbo "furar" e por "buchos", vexiga, e fai referencia aos<br />
hábitos alimenticios da especie; "buchos", bocha, vexiga, talvez estea relacionado cunha alga do<br />
xénero Fucus que se chama así, aínda que esta ave non se alimenta de algas (7B). Na nosa opinión<br />
"buchos" tamén podería estar relacionado coas luras ou coas medusas, que poderían semellar unha<br />
bocha. M. C. Ríos Panisse explica que a denominación popular *sanmartín (sanmartiño) parece<br />
relacionada coa época do ano en que se avista a ave en número máis abundante, no outono, e<br />
taralou, torolou e outras similares son onomatopeias que imitan a voz propia da especie (7B). A<br />
respecto da posíbel significación de curricacho, véxase Puffinus griseus.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. En relación co nome<br />
estándar, é preciso comentar que hoxe en día esta especie presenta un problema particular para a súa<br />
nomenclatura, en relación coas dúas especies que veñen despois. Até hai pouco, a ciencia consideraba<br />
que Puffinus puffinus, Puffinus yelkouan e Puffinus mauretanicus eran subespecies da mesma especie e<br />
por tanto todas tres tiñan o mesmo nome. Na actualidade, a ciencia non considera que sexan<br />
subespecies, senón que existen tres especies diferentes de aves aínda que moi parecidas, e todas as<br />
linguas están a pór nomes específicos diferentes para cada unha delas. Todas tres poden ser avistadas<br />
na Galiza. M. A. Conde Teira escolle furabuchos como nome xenérico, propondo o nome de<br />
furabuchos atlántico para P. puffinus e furabuchos para P. yelkouan (12B). Na terceira guía de aves<br />
de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López emprégase o nome pardela furabuchos para esta especie,<br />
P. puffinus (22A), mais téndomos en conta o similares que son as tres especies e a inespecificidade de<br />
furabuchos talvez é máis apropiada a proposta de furabuchos atlántico de Conde Teira, ou mesmo<br />
furabuchos do Atlántico, de modo paralelo ao nome portugués.<br />
furabuchos do Mediterráneo Puffinus yelkouan<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. O nome furabuchos foi proposto para denominar a<br />
Puffinus yelkouan en 1999 por M. A. Conde Teira (12B); utilizouse esta denominación especificamente<br />
para Puffinus yelkouan nunha publicación ornitolóxica (13A). A denominación pardela mediterránea<br />
empregouse para esta especie en varias publicacións ornitolóxicas galegas (6A, 11A, 12A, 15A e 22A);<br />
tamén se recolleu este nome noutras publicacións de ámbito estatal (8A, 10A e 14A). Na bibliografía<br />
ornitolóxica recibía o nome portugués de fura-buxo cando aínda as tres especies non estaban<br />
diferenciadas; actualmente, pardela do Mediterrâneo e fura-bucho do Mediterrâneo (14A; 1D e<br />
3D; a segunda con más frecuencia).<br />
● Nomes populares. Calquera dos nomes populares recollidos da fala galega por M. C. Ríos<br />
Panisse para Puffinus puffinus poderían estar referidos tamén a Puffinus yelkouan ou a Puffinus<br />
mauretanicus, pois as tres especies poden ser observadas na Galiza e son case idénticas (véxase P.<br />
puffinus).<br />
● Dicionarios consultados. Recóllense as denominacións xenéricas apuntadas en P. puffinus.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da semántica, o cualificativo mediterráneo,<br />
que se está a empregar en galego e portugués e tamén noutras linguas para nomear especificamente a<br />
32
P. yelkouan (catalán: baldriga mediterrània; castelán: pardela mediterránea), fai referencia á súa área<br />
de cría e mais á área principal de distribución (aínda que tamén se observa na Galiza en certas épocas<br />
do ano). Respecto á significación de pardela, véxase Calonectris diomedea; respecto á de furabucho,<br />
P. puffinus.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Puffinus yelkouan<br />
tamén ten o mesmo problema para a súa nomenclatura estándar específica comentado na especie<br />
anterior, neste caso en relación con P. puffinus e P. mauretanicus, que até hai pouco eran todas elas<br />
subespecies da mesma especie e tiñan o mesmo nome científico, P. puffinus, mais na actualidade a<br />
ciencia non considera que sexan subespecies, senón que existen tres especies diferentes de aves aínda<br />
que sexan moi moi parecidas. Todas as linguas están a pór nomes específicos para cada unha delas. Na<br />
terceira guía de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López o nome empregado para esta especie<br />
foi pardela mediterránea (22A). Téndomos en conta a proposta de M. A. Conde Teira de manter o<br />
nome xenérico furabuchos, tamén presente en portugués e con gran tradición escrita nas publicacións<br />
ornitolóxicas galegas, e téndomos en conta a súa proposta de furabuchos atlántico para P. puffinus<br />
cando xa se diferenciou de P. yelkouan, talvez sería máis acaído denominarmos P. yelkouan<br />
furabuchos mediterráneo ou furabuchos do Mediterráneo, de maneira paralela ao nome<br />
portugués. Para alén diso, ao repetirmos o nome furabuchos nas tres especies fica máis claro ou<br />
reflicte mellor que todas tres están moi próximas filoxeneticamente.<br />
furabuchos das Baleares Puffinus mauretanicus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Só en tres publicacións se empregou unha<br />
denominación galega para esta especie: pardela balear (14A, 22A e 5B). Na bibliografía ornitolóxica<br />
recibía o nome portugués de fura-buxo cando aínda as tres especies non estaban diferenciadas; para<br />
P. mauretanicus recóllense actualmente os nomes específicos fura-bucho das Baleares / furabucho-das-baleares<br />
(estes dous con máis frecuencia) e pardela das Baleares (14A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Calquera dos nomes populares recollidos por M. C. Ríos Panisse para<br />
Puffinus puffinus poderían estar referidos tamén a Puffinus mauretanicus ou a Puffinus yelkouan, pois<br />
as tres especies poden ser observadas na Galiza e as tres aseméllanse extraordinariamente (véxase P.<br />
puffinus).<br />
● Dicionarios consultados. Recóllense as denominacións xenéricas apuntadas en P. puffinus.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da semántica, o modificador balear ou das<br />
Baleares, que se está a empregar en portugués e tamén noutras linguas para designar<br />
especificamente a P. mauretanicus (catalán: baldriga balear; inglés: balearic schearwater; francés:<br />
puffin des Baléares; castelán: pardela balear), fai referencia á súa área de cría, as illas Baleares (aínda<br />
que, como xa se indicou, a especie tamén se observa na Galiza en certas épocas do ano). A respecto da<br />
significación de pardela, véxase Calonectris diomedea; a respecto da de furabucho, P. puffinus.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Como xa se comentou<br />
para P. puffinus e P. yelkouan, esta especie comparte con elas un problema no tocante á súa<br />
nomenclatura, alén do feito de que a identificación científica de P. mauretanicus como especie é aínda<br />
máis recente. Téndomos en conta o xa argumentado nas dúas especies anteriores, talvez é máis acaído<br />
denominarmos furabuchos balear ou furabuchos das Baleares a P. mauretanicus, de maneira<br />
paralela aos nomes que máis recentemente se están a usar en portugués e sendo ademais furabuchos<br />
unha denominación ben propia do galego.<br />
pardela pequena Puffinus assimilis<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pardela pequena foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, na Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e igualmente<br />
en 1999 por M. A. Conde Teira (12B); tense empregado e recollido a miúdo nas publicacións<br />
ornitolóxicas (2A, 8A, 10A, 11A, 12A, 13A, 14A, 16A, 18A e 22A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes<br />
portugueses son pintainho (con máis frecuencia) e pardela-pequena (14A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie rara no mar galego e non se lle coñecen denominacións<br />
populares, agás a xenérica.<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as denominacións xenéricas xa apuntadas noutras especies<br />
da familia: C. diomedea, P. gravis e P. puffinus.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Véxase C. diomedea.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. O motivo do modificador pequena é o seu tamaño, pois é<br />
a especie máis miúda deste grupo. A respecto da significación de pardela, véxase C. diomedea.<br />
33
Familia Hydrobatidae<br />
calcamar Pelagodroma marina<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Paíño albar foi o nome proposto por C. Pedreira López<br />
e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B). Calcamar foi a<br />
denominación proposta en 1999 por M. A. Conde Teira (12B); utilizouse nunha publicación ornitolóxica<br />
galega (13A). Na terceira guía de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López empregouse paíño<br />
calcamar (22A); nunha publicación de ámbito estatal, paíño papobranco (8A). Na bibliografía<br />
ornitolóxica, os nomes portugueses son painho-de-ventre-branco e calca-mar (1D, 2D e 3D; o<br />
segundo con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. É unha ave de presenza accidental na Galiza e non se lle coñecen<br />
denominacións populares galegas.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparece a denominación xenérica de paíño (véxase Hydrobates pelagicus). No<br />
Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, no Diccionario de<br />
sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, e<br />
no Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, inclúense as denominacións<br />
xenéricas apuntadas noutras especies desta familia.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. H. Costa et al. explican que calca-mar está relacionado<br />
cos hábitos da ave, que acostuma procurar alimento voando baixo, a rentes da superficie do mar, cun<br />
xeito que parece que vai calcando cos pés sobre as augas (1D). Alén diso, os modificadores galegos<br />
albar e papobranco ou o portugués de-ventre-branco fan referencia á cor branca das partes<br />
ventrais desta especie, que a distingue doutros paíños (pois teñen o corpo todo negro). Para a<br />
semántica de paíño, véxase Hydrobates pelagicus.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira<br />
explica que é unha ave de presenza accidental na Galiza e que non ten nome propiamente galego, polo<br />
que o criterio foi propor o nome calcamar, como se lle chama no arquipélago da Madeira ─onde o<br />
paxaro si que é moi coñecido─ e considera esta proposta mellor que outra culta (12B).<br />
Na nosa opinión, para alén diso, que non apareza o nome xenérico paíño na denominación<br />
galega de Pelagodroma marina parece tamén ben acertado, pois esta especie nin pertence ao xénero<br />
Hydrobates nin ao Oceanodroma nin ao Oceanites, máis semellantes entre eles fisicamente e<br />
notabelmente diferentes de Pelagodroma. Por tanto, a diferenza no nome (sen empregarmos o termo<br />
xenérico paíño, só calcamar) lembra tamén a maior diferenza física e a maior distancia filoxenética<br />
entre Pelagodroma marina e as outras especies da familia.<br />
paíño europeo Hydrobates pelagicus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Paíño do mal tempo foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela primeira Lista patrón de aves de Galicia<br />
(4B e 5B); utilizouse nas primeiras guías de aves destes autores (1A e 5A), no Atlas de vertebrados de<br />
Galicia (7A) e mais en varias publicacións ornitolóxicas galegas (4A, 6A, 11A e 17A) e de ámbito estatal<br />
(2A e 18A). Paíño pequeno foi o nome proposto máis tarde, en 1991 e 1999, nos traballos de M. A.<br />
Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado en publicacións ornitolóxicas galegas<br />
(12A, 13A, 15A e 16A); tamén se recolleu noutras publicacións de ámbito estatal (8A, 10A e 14A). Na<br />
terceira guía de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López empregouse paíño europeo (22A). Na<br />
bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son painho-pequeno e painho-de-cauda-quadrada<br />
e alma-de-mestre (2A, 4A, 10A, 1D, 2D e 3D; o último nome, con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. M. C. Ríos Panisse rexistrou os seguintes nomes vivos na fala galega para<br />
denominar específicamente a Hydrobates pelagicus: aceiteira, en Ares; anduriña, en Abelleira;<br />
aceiteiro, escrito con "s" para marcar o seseo, en Panxón, Escarabote e Laxe; o termo castelanizado<br />
*chupagrasas (en correcto galego, chupagraxas) escrito con "j" para marcar a gheada, en Cesantes;<br />
paín, en Rinlo; paíño, nas Figueiras, en Ézaro, Mogor, A Guarda, Mugardos, Sardiñeiro, Lira, Rianxo,<br />
Carril, Abelleira, Bueu, Cesantes, Panxón, Cambados, Portonovo, Ribadeo, Cedeira, Vilanova de Arousa,<br />
Cariño, Escarabote, Sada, San Cibrao e Ares; paíño da *grasa (paíño da graxa), grasa escrito con<br />
"j" para marcar a gheada, en Cangas e Espasante; paiolo, en Miño; país, en Viveiro; papoia, no<br />
Grove; pau, en Muxía; pauiño, en Bares, Ribeira, Muxía, Pontedeume, Muros, Noia, Ares e Escarabote;<br />
34
peidiño, en Foz; peíña, en Camariñas; peíño, en Cambados; pinarza, en Malpica; pinasa, en Caión;<br />
sete arroas, en Mera; setarroas e seterroas, as dúas en Corme (7B). M. C. Alonso Pérez tamén<br />
rexistrou paíño en Escarabote e M. Felpeto Lagoa en Ares (3C). F. Bernis Madrazo, os nomes xenéricos<br />
de *sietearrobas (en correcto galego, setearrobas ou sete arrobas) na provincia da Coruña, paíño<br />
na provincia de Pontevedra e paín en Asturias (11B). H. Costa et el. recollen tamén para esta especie o<br />
nome paya na Galiza (1D). Por outro lado, no refraneiro popular galego recóllense os nomes paíño e<br />
piño (véxase uso dos seus nomes na nosa literatura).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparece a voz galega paíño, que define de forma xenérica como ave mariña moi<br />
parecida á andoriña. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo<br />
Blanco, aparecen as entradas: paiño, que nunha das acepcións define como ave mariña e identifica con<br />
H. pelagicus; aceiteira, que nunha das acepcións identifica con paiño, Hydrobates pelagicus e<br />
Oceanodroma leucorhoa; e aceiteiro, que nunha das acepcións identifica con paiño, H. pelagicus.<br />
Ademais, nunha das acepcións da entrada papoia refírese especificamente a H. pelagicus (e tamén a<br />
outra ave, unha especie de gaivota: Larus canus). No Diccionario de sinónimos da lingua galega de M.<br />
C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recóllense paíño pequeno e paíño<br />
do mal tempo como denominacións para H. pelagicus. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega<br />
(2000), de varios autores, aparece a entrada paíño (como galega e preferente), que define de foma<br />
xenérica, identificando as denominacións paíño común e paíño do mal tempo con H. pelagicus.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Canto ao emprego dalgunha destas voces na nosa<br />
literatura popular, no refraneiro mariñeiro úsase de modo xenérico paíño e piño:<br />
"Cando pousa o paíño no mar, barrunta chuvia ou temporal."<br />
"Pousa o paíño no mar, sente chuvia ou temporal."<br />
"Pousa o piño no mar, venta chuvia ou temporal."<br />
Alén diso, o escritor Manuel Rivas publicou A man dos paíños (2000), libro onde con frecuencia<br />
se fai mención do vocábulo paíño.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. M. C. Ríos Panisse comenta que as denominacións<br />
referidas a aceite e a graxa (aceiteira, chupagraxas etc.) están relacionadas cos hábitos alimenticios<br />
da especie, posto que este paxaro peteira nos refugallos que botan ao mar as embarcacións, que están<br />
cheos de graxa; a denominación anduriña está relacionada co seu aspecto, semellante ao dunha<br />
andoriña; as denominacións pau, paíño e similares estarían relacionadas coa palabra "pao" ou "pau",<br />
pola semellanza deste paxaro cun pauciño que flota na auga do mar; a denominación setearroas e<br />
similares queren dicir sete arrobas, que é un nome retranqueiro para se referir ao pouco que pesa (7B).<br />
Alén diso, o cualificativo galego e portugués pequeno fai referencia ao seu tamaño, pois é o máis<br />
miúdo dos paíños; do mal tempo ou ave-das-tormentas fan referencia a que é máis fácil de avistar<br />
esta especie cando vai temporal no mar, porque entón achégase á costa; europeo, a que é a especie<br />
máis frecuente no continente europeo.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Na nosa opinión, é ben<br />
máis adecuada para H. pelagicus a denominación específica paíño europeo do que é paíño pequeno.<br />
O tamaño pequeno non é un trazo verdadeiramente específico ou distintivo entre este e outros paíños<br />
(un centímetro ou máximo dous, se non é ningún), en tanto que o cualificativo europeo si que o<br />
designa H. pelagicus de modo exclusivo e inequívoco, pois con boa diferenza é a especie máis frecuente<br />
no continente europeo e a única que aniña nos cantís e nas furnas da costa continental. Igualmente, do<br />
mal tempo é moi inespecífico, pode aplicarse ás outras especies de paíños.<br />
Por outro lado, papoia é unha denominación popular moi inespecífica referida a "papar", que se<br />
usa para designar especies de paxaros ben diferentes. Recóllese para H. pelagicus e tamén para<br />
gaivotas (cando menos apúntase para Larus minutus e Larus canus, aínda que pola súa inespecificidade<br />
podería empregarse tamén para outras) e tamén como nome xenérico para as papuxas (xénero Sylvia).<br />
paíño de Wilson Oceanites oceanicus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Paíño patimarelo foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
na primeira guía de aves destes autores (1A); e moi semellane, paíño patiamarelo, nas outras dúas<br />
(5A e 22A); tamén se recolleu nalgunha outra publicación (2A). Paíño de Wilson foi a denominación<br />
proposta en 1991 e 1999 por M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado<br />
nalgunhas publicacións ornitolóxicas galegas (12A, 13A, 15A e 16A); tamén se recolleu noutras<br />
publicacións de ámbito estatal (10A e 14A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é painhocasquilho<br />
ou casquilho (2A, 10A, 1D, 2D e 3D; o segundo con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. É unha especie accidental nas costas galegas e non se lle coñecen<br />
denominacións populares, non sendo as xenéricas (véxase Hydrobates pelagicus).<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as denominacións xenéricas xa apuntadas en H. pelagicus<br />
35
e O. leucorhoa. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparece a<br />
entrada paíño (como galega e preferente), que define de foma xenérica, identifica ademais a<br />
denominación paíño patiamarelo con Oceanites oceanicus.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Canto ao emprego de paíño na nosa literatura,<br />
véxase H. pelagicus.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. No que atinxe á motivación semántica, o modificador<br />
patiamarelo fai referencia ao ton amarelado dos pés deste paxaro (verdadeiramente é nos pés, non<br />
nas patas). O modificador de Wilson alude ao naturalista, ornitólogo e poeta escocés-estadounidense<br />
Alexander Wilson (1766-1813). A denominación portuguesa casquilho significa almofadiña, ou tamén<br />
vestido con elegancia, moi enfeitado, efeminado; calquera das dúas podería estar relacionada co<br />
aspecto deste paxaro. Para a semántica de paíño véxase H. pelagicus.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. O pés amarelados é un<br />
trazo moi pouco conspicuo. Por este motivo é que preferimos mellor o modificador de Wilson para esta<br />
especie, presente tamén noutras linguas para a denominación de O. oceanicus.<br />
paíño da Madeira Oceanodroma castro<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Paíño *chuchagrasas foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
utilizouse na primeira guía de aves destes autores (1A) e recolleuse nalgunha publicación ornitolóxica<br />
de ámbito estatal (2A e 18A); outros nomes moi semellantes, paíño chuchagraxa e paíño<br />
chuchagraxas, xa en correcto galego, utilizáronse na segunda e na terceira guía destes autores e<br />
noutras publicacións (4A, 5A, 11A e 22A). Paíño da Madeira foi a denominación proposta en 1991 e<br />
1999 por M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); empregouse nunha publicación<br />
ornitolóxica galega (13A). Noutras publicacións utilizouse ou recolleuse paíño madeirense (8A, 10A,<br />
12A e 14A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son roquinho e painho-da-Madeira<br />
(2A, 1D, 2D e 3D; o primeiro, con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. É unha especie moi rara nas costas galegas e non se lle coñecen<br />
denominacións populares, agás as xenéricas (véxase H. pelagicus).<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as denominacións xenéricas xa apuntadas en H. pelagicus,<br />
O. oceanicus e O. leucorhoa.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Canto ao emprego de paíño na nosa literatura,<br />
véxase H. pelagicus.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. No tocante á semántica, o modificador da Madeira e<br />
similares aluden ao arquipélago onde aniña esta ave. Non se atopou significación para o nome<br />
portugués roquinho: roque é unha peza do xadrez, a torre, ou o movemento de encostar a torre ao rei<br />
e pasar o rei para a casa contigua, ou tamén recambio, troca (talvez estea relacionado co revoar do<br />
paxaro no mar); ou quizá aluda á roca de fiar, que pode estar relacionada coa súa forma corporal. Para<br />
paíño e chuchagraxas véxase H. pelagicus.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Chuchagraxas é un<br />
nome ou un modificador moi inespecífico, podería aplicarse a calquera especie de paíño, non é<br />
exclusivo nin característico de Oceanodroma castro. Por iso é que nos parece más xeitosa a<br />
denominación paíño da Madeira, referencia ao arquipélago, que ademais é empregada noutras<br />
linguas tamén.<br />
paíño de Leach Oceanodroma leucorhoa<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Paíño gallado foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A) e noutras publicacións ornitolóxicas galegas (4A, 11A<br />
e 12A); tamén se recolleu noutras publicacións de ámbito estatal (2A, 10A e 14A). Paíño de rabo<br />
gallado foi o nome proposto en 1991 e 1999 por M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B);<br />
tense empregado nalgunha publicación ornitolóxica (13A e 15A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes<br />
portugueses son painho-de-cauda-forcada e painho-de-cauda-turcada (2A, 4A, 10A, 1D, 2D e<br />
3D; o primeiro, con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. M. C. Ríos Panisse rexistrou os seguintes nomes xenéricos na fala galega<br />
para denominar a Oceanodroma leucorhoa: aceiteira, en Ares, e paíño, no Grove (7B). F. Fernández<br />
Rei rexistrou en Cariño a voz xenérica pauiño, que tamén se identificou con O. leucorhoa (3C). De<br />
todas as formas, calquera das denominacións xenéricas apuntadas para H. pelagicus poderían ser<br />
36
tamén empregadas para esta especie, pois son moi semellantes.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparece a entrada xenérica paíño. No Dicionário da língua galega de I. Alonso<br />
Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparece as entradas paiño, que nunha das acepcións define<br />
e identifica con O. leucorhoa e co sinónimo cabaciña (mais que despois identifica con outra ave mariña<br />
diferente, A. alle ou P. alle, da familia dos alcídeos) e co sinónimo alma-de-mestre (mais que despois<br />
no ten entrada propia); e aceiteira, que nunha das acepcións identifica con paiño, H. pelagicus e O.<br />
leucorhoa. No Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente<br />
(1997), da editorial Galaxia, recóllense paíño gallado e pao da graxa como denominacións para O.<br />
leucorhoa. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparece a entrada<br />
paíño (como galega e preferente), que define de foma xenérica, e identifica a denominación paíño<br />
gallado especificamente con O. leucorhoa.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Canto ao emprego de paíño na nosa literatura,<br />
véxase H. pelagicus.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. No que atinxe á semántica, H. Costa et al. explican que o<br />
nome alma-de-mestre ten orixe na lenda segundo a cal as almas dos mestres mariñeiros, falecidos no<br />
mar, reencarcanarían nestas pequenas aves de plumaxe escura, negra ou case negra, que teñen por<br />
costume seguir os barcos de pesca (1D). Por outro lado, os modificadores de rabo gallado, decauda-forcada<br />
etc. fan referencia á forma do seu rabo. O modificador de Leach alude ao zoólogo<br />
inglés William Elford Leach (1790-1836), que comprou un exemplar desta especie para o British<br />
Museum. Para a semántica de pao, paíño, aceiteira e da graxa véxase H. pelagicus.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Cabaciño ou<br />
cabaciña son denominacións populares moi inespecíficas, que se usan para designar especies de<br />
paxaros ben diferentes, caracteristicamente de tamaño pequeneiro e que flotan na auga. Rexístrase<br />
como nome para o mergullón pequeno (Tachybaptus ruficollis), aínda que se cadrar pode referirse<br />
tamén a outros mergullóns, e tamén para unha especia da familia dos alcídeos, Alle alle. Como<br />
acabamos de ver, no Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995) recóllese ademais como<br />
nome para unha especie de paíño (Oceanodroma leucorhoa); talvez neste caso sexa unha confusión ou<br />
erro na identificación, pois chama a atención que en ningunha outra fonte se recolla esta asignación nin<br />
para O. leucorhoa nin para outras especies de paíños.<br />
Por outro lado, na nosa opinión, non acaba de se de todo acaído o modificador de rabo<br />
gallado, porque non é un trazo específico, xa que outras especies de paíños tamén teñen o rabo<br />
gallado: Oceanodroma castro, Oceanodroma furcata, Oceanodroma markhami, Oceanodroma tethys<br />
etc. Por este motivo é que optamos mellor polo modificador de Leach para esta especie, presente<br />
tamén noutras linguas para a denominación de O. lecorhoa.<br />
Familia Phaetontidae<br />
rabixunco de bico vermello Phaeton aethereus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Trátase dunha especie de recente avistamento e non se<br />
ten proposto até agora unha denominación no ámbito da ornitoloxía especializada galega. Na<br />
bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é rabijunco (3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie de presenza moi rara nas nosas costas; non se lle coñecen<br />
nomes populares.<br />
● Dicionarios consultados. Nos dicionarios consultados non se atoparon denominacións para<br />
esta especie.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. O nome rabixunco fai referencia ao característico rabo<br />
longo desta especie, que parece un xunco, e o modificador de bico vermello fai referencia á<br />
chamativa tonalidade vermella do seu bico.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. No ámbito lusófono<br />
existe tamén a denominación rabo-de-palha, que se pode usar perfectamente en galego, rabo de<br />
palla, para as tres especies do xénero Phaeton. É un nome xenérico ben suxestivo, mais ten o<br />
problema de que para formarmos as denominacións de cada unha das tres especies resulta un chisco<br />
longo de máis, en tanto que rabixunco permite formar de modo algo máis curto os nomes rabixunco<br />
de bico vermello (Phaeton aethereus), rabixunco de rabo vermello (Phaeton rubricauda) e rabixunco<br />
de bico amarelo (Phaeton lepturus). Rabo de palla de rabo vermello, por exemplo, alén de algo longo,<br />
soaría tamén redundante.<br />
37
Familia Sulidae<br />
mascato (ou mascato común) Morus bassanus (=Sula bassana)<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Mascato foi o nome proposto por C. Pedreira López e<br />
X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia, e igualmente en 1991 e<br />
1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); utilizouse ou recolleuse nas<br />
guías de aves de C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño (1A, 5A e 22A) e notras moitas publicacións<br />
ornitolóxicas, tanto no ámbito galego como no estatal (2A, 4A, 6A, 10A, 11A, 12A, 13A, 14A, 15A, 16A,<br />
17A e 18A; nalgunhas, mascato común). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é alcatraz,<br />
ganso-patola e alcatraz do Norte / alcatraz-do-norte (2A, 4A, 5A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D; o<br />
último, con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. M. C. Ríos Panisse rexistrou as seguintes voces vivas no galego falado para<br />
se referir a Morus bassanus: mascato, en Bares, San Cibrao, Cambados, Vilanova de Arousa,<br />
Escarabote, Sada, Muxía, Camariñas, Caión, Mera, Pontedeume, Mogor, Ézaro, Cangas, Cesantes, Noia,<br />
Sardiñeiro, Lira, Abelleira, Rianxo, Carril, Portosín, Mugardos, Muros, Bueu, Bouzas, Panxón, Ribeira, O<br />
Grove, Cedeira, Cariño, Espasante, Bares, Aguiño, Viveiro, Laxe, Portonovo, Ares, Miño e Rinlo;<br />
masgato (escrito con "j" para marcar a gheada), en Malpica e Corme; e mazcato, en Foz, Burela, As<br />
Figueiras e Ribadeo (7B). F. Bernis Madrazo tamén recolleu para esta especie a denominación galega<br />
de mascato (11B). Igualmente, F. Fernández Rei rexistrou mascato no galego de Cariño; M. Felpeto<br />
Lagoa, no galego de Ares; M. C. Alonso Pérez, no galego de Escarabote; M. C. Enríquez Salido, no<br />
galego do Grove; A. Pérez Cid, no galego de Marín (3C). J. S. Crespo Pozo recolle como nome galego<br />
mascato, que define como pato marino, e apunta a localidade de Portosín (12G). Os pescadores<br />
portugueses empregan tamén a voz mascato para se referiren aos individuos novos desta especie, e<br />
nalgúns lugares tamén aos adultos (1D). Por outro lado, no refraneiro galego emprégase a<br />
denominación mascato (véxase alínea sobre o uso dos seus nomes na nosa literatura) e na fraseoloxía<br />
popular galega existe mesmo unha expresión, "papar coma [ou como] un mascato", que significa<br />
comer moito: "papou sardiñas coma un mascato" etc.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparece a entrada mascato definida nunha das súas acepcións como ave mariña case<br />
o dobre de grande que a gaivota. No Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F.<br />
Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, aparece a voz castelá alcatraz identificada coa galega<br />
alcatraz; na entrada castelá gaviota inclúe a voz mascato para denominar unha ave semellante á<br />
gaivota, pero moito maior. O Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial<br />
Sotelo Blanco, trae a voz mascato para se referir a esta especie e inclúe o sinónimo alcatraz (mais na<br />
entrada alcatraz identifica este nome con outra ave mariña, accidental na Galiza, Fregata<br />
magnificens). O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente<br />
(1997), da editorial Galaxia, recolle cala como sinónimo de mascato (Sula bassana). No Gran<br />
Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparece a entrada mascato (como<br />
galega e preferente) para se referir a esta especie e tamén mazcato (como galega, mais non<br />
preferente), que remite a mascato.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Na peremioloxía mariñeira emprégase con<br />
frecuencia o nome mascato (e tamén mazcato):<br />
"Pola Santa Lucía, mascatos na badía."<br />
"Se ves mascatos voar, busca a sardiña no mar."<br />
"Se o mascato ves voar e tirar, vai alí pescar."<br />
"Cando chapuza o mazcato, xa se relambe o gato."<br />
"Mascatos á terra, mariñeiros á merda."<br />
"Mascatos polas hortas, mariñeiros polas corredoiras."<br />
"Mascatos polos penedos, borrasca de medo."<br />
"Mascatos voando polas leiras, mariñeiros polas tabernas."<br />
Canto á literatura de autor/a, tamén está recollido con frecuencia o nome mascato. Así, por<br />
exemplo, Eduardo Blanco Amor emprégao xa no ano 1931, en Poema en catro tempos para un<br />
pescador galego: "¡Eis o mar! ¡Ouh o mar! ¡Deuse mascato!". Igualmente, Antón Zapata García n' A<br />
roseira de soidade (1953): "Un que outro mascato guíndase dende as outuras...". Ou Bernardiño<br />
Graña, en Sima-cima do voar do tolo (1984): "Voume poñer como un mascato ergueito".<br />
Por outro lado, tamén é posíbel encontrarmos o nome alcatraz en textos literarios en galego.<br />
38
Eduardo Pondal emprégao n’Os Eoas (rematado aproximadamente no ano 1914): "Palmípedas de voxo<br />
rumorosas, / De pico delongado e pé palmento / E alcatraces que voan agrupados / ...". Mercedes<br />
Queixas tamén emprega alcatraz na tradución para o galego dos versos da poeta cubana Nancy<br />
Morejón (2008): "Mais non esquezo o primeiro alcatraz que divisei."<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Do punto de vista semántico, M. C. Ríos Panisse explica<br />
que non coñece de certo a orixe do nome mascato, mais en catalán a mesma ave recibe o nome de<br />
mascarell, de modo que talvez estea relacionado con máscara, por un antefaz negro que ten a especie;<br />
ademais apunta que parece que provén do termo vasco maskaro, que nunha das súas acepcións<br />
significa "que ten pintas perto do ollo" (7B). Na nosa opinión, é claro que mascato está relacionado<br />
con mascarado, que trae máscara, polo aspecto da face desta ave.<br />
A respecto da etimoloxía de alcatraz, uns autores opinan que xurdiu de "albatros" e outros que<br />
a voz "albatros" xurdiu de "alcatraz" (ambas as dúas voces designan aves mariñas planadoras; véxase<br />
Diomedea melanophris); sexa como for, o que si que parece claro é que os dous nomes están<br />
relacionados na súa orixe. J. Corominas opina que alcatraz vén probabelmente do árabe gattas (ou al<br />
gattas) especie de aguia mariña; no s. XVI está documentado o inglés algatross e no s. XVIII o francés<br />
algatroz; a troca do "g" polo "c" podería explicarse por etimoloxía popular, coa asociación entre a ave e<br />
un arcaduz ─tanto en galego como en portugués "alcatruz"─ polo costume de sacar auga no seu papo,<br />
e da asociación con "alcatruz" modificaríase e sairía o actual alcatraz.<br />
Non se encontrou unha explicación esclarecedora para a denominación cala.<br />
atobá pardo Sula leucogaster<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Mascato pardo foi o nome proposto en 1999 no<br />
traballo de M. A. Conde Teira (12B). Noutra publicación utilizouse mascato tropical (22A, unha das<br />
guías de C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é<br />
alcatraz-pardo (2D e 3D), aínda que no ámbito do Brasil emprégase para esta especie o nome atobápardo.<br />
● Nomes populares. É unha especie de ocorrencia rara ou accidental na Galiza e non se teñen<br />
rexistrado denominacións populares, non sendo a xenérica.<br />
● Dicionarios consultados. Non se atoparon nomes para esta especie.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Sobre o emprego de mascato na nosa literatura,<br />
véxase Morus bassanus (Sula bassana).<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da motivación semántica de mascato, véxase<br />
Morus bassanus. Non se atopou unha explicación clara para atobá ou tobá, que son nomes populares<br />
brasileiros con que se designan algunhas especies tropicais do xénero Sula. Canto aos modificadores,<br />
pardo fai referencia á coloración da plumaxe e tropical á área orixinaria de distribución da especie.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Dos dous<br />
modificadores galegos empregados, tropical non é tan específico (nas zonas tropicais hai varias<br />
especies de mascatos), en tanto que pardo resulta inconfundíbel é moi ben definidor aplicado a S.<br />
leucogaster. Por outro lado, o criterio de semellanza co portugués faría preferíbel tamén a escolla de<br />
pardo.<br />
Como novidade tamén do presente traballo, propomos a diferenciación entre as tres especies<br />
do xénero Morus, moi semellantes entre elas, e as especies propiamente do xénero Sula. Para as<br />
especies do xénero Morus, temos caracteristicamente en galego o termo mascato, con que podemos<br />
construír, por exemplo, mascato común (Morus bassanus), mascato do Cabo (Morus capensis) e<br />
mascato australiano (Morus serrator), todas tres, como apuntamos, moi semellantes fisicamente. Do<br />
punto de vista da ornitoloxía especializada é interesante, é eficaz e é xeitoso denominarmos as<br />
especies do xénero Sula, una algo diferentes fisicamente das tres anteriores, co nome atobá (como<br />
tamén noutras linguas se diferencian estes dous xéneros) e así, por exemplo, poder falar en galego do<br />
atobá pardo (Sula leucogaster), do atobá de Abbott (Papasula abbotti), do atobá de pés azuis (Sula<br />
nebouxii), do atobá do Perú (Sula variegata), do atobá mascarado (Sula dactylatra), do atobá de Nazca<br />
(Sula granti), do atobá de pés vermellos (Sula sula) e do extinto atobá da Tasmania (Sula tasmani).<br />
Alcatraz, do mesmo modo que en portugués, pode ser sinónimo en galego de todas as especies, tanto<br />
das do xénero Morus (mascatos) como as do xénero Sula (atobás).<br />
39
Familia Palacrocoracidae<br />
corvo mariño grande Phalacrocorax carbo<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Corvo mariño real foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, na Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
utilizouse nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A) e en varias publicacións ornitolóxicas<br />
galegas (4A, 6A, 11A e 17A); tamén se recolleu noutras publicacións de ámbito estatal (2A e 18A).<br />
Corvo mariño grande foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A.<br />
Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado nalgunhas publicacións ornitolóxicas galegas (12A, 13A,<br />
15A e 16A); tamén se recolleu noutras publicacións de ámbito estatal (8A, 10A e 14A). Na bibliografía<br />
ornitolóxica, os nomes portugueses son corvo-marinho, corvo-marinho-de-faces-brancas (2A, 4A,<br />
10A e 1D) e corvo-marinho-comum (2D e 3D).<br />
● Nomes populares. M. C. Ríos Panisse rexistrou voces vivas no galego falado e recolleu<br />
referencias bibliográficas referidas especificamente a Phalacrocorax carbo: alavanco, en Noia, Aguiño e<br />
Portosín; lavanco, en Muxía, Portonovo, Corme e As Figueiras; pato de mar, en Noia; bambiñeira,<br />
en Muxía; canilla, en Cesantes; corvo marino, en Portosín; corvo mariño (referencia doutros<br />
autores), e gouma (escrito con "j" para marcar a gheada), en Muxía, Camariñas, Laxe e Corme (7B).<br />
Ademais, a autora recolle outras referencias xa publicadas cos nomes de casilla (indica que talvez se<br />
trate dun erro en lugar de canilla), mobella (escrito con "v"), patoula e o castelanismo sellada (en<br />
correcto galego, selada), e comenta que, aínda sen se referir a unha especie concreta, posibelmente<br />
fagan referencia a Phalacrocorax carbo (7B). Por outra banda, no que respecta a nomes xenéricos, X.<br />
M. Penas Patiño e C. Pedreira López recollen galo mariño, bogueta, bucearoque, carolo, coca e<br />
perico zambullo (1A). M. C. Alonso Pérez rexistrou a voz corvo en Escarabote e M. J. Morandeira<br />
Lores en Laxe referida a estas especies mariñas (3C). F. Bernis Madrazo rexistrou os nomes xenéricos<br />
de carolo, na provincia de Pontevedra, e pata, en Viveiro, para se referir a Phalacrocorax; alén diso,<br />
cita a Ríos Naceyro (1850), que recolle corvo mariño, e L. Iglesias (1927 e 1954), que recolle carolo<br />
(11B).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparece dentro da entrada corvo a subentrada corvo mariño, que define de maneira<br />
imprecisa. No Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo<br />
(1984), da editorial Akal, aparece a voz castelá mergo identificada coas galegas mergo, corvo<br />
mariño, e cuervo marino identificado con patoula, carolo, arau e boto. O Dicionário da língua galega<br />
de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, inclúe as entradas: corvo, que nunha das<br />
acepcións define xenericamente como "ave mariña, mais grande que a gaivota, de plumaxe e bico<br />
pretos, indicadora da presenza da sardiña" e que identifica co sinónimo canilonga (canilonga está<br />
definida como ave mariña maior do que a gaivota e identificada co sinónimo corvo mariño, mais co<br />
nome científico Phalacrocorax aristotelis, a outra especie de corvo mariño semellante a esta); grallo,<br />
que nunha das acepcións identifica con P. carbo e P. aristotelis; *sellada (en correcto galego, selada),<br />
que nunha das acepcións define como ave mariña similar á canilonga, cunha mancha por debaixo<br />
dunha das ás; mergo, nunha acepción referida a corvo mariño e noutra a ave palmípede que ten a<br />
cabeza parda; alavanco, que nunha das acepcións identifica con aves mariñas mais coñecidas por<br />
corvo ou corvo-mariño, P. aristotelis, e corvo-mariño ou lavanco, P. carbo; lavanco, nome con<br />
que identifica os dous: P. carbo, onde especifica que é máis coñecido por corvo, e P. aristotelis, onde<br />
especifica que tamén se lle chama alavanco. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de<br />
varios autores, aparecen as entradas patouta (como voz galega non preferente) que remite a corvo<br />
mariño; canilonga (como galega e preferente), que identifica con P. carbo e coas denominacións<br />
corvo mariño real e *sellada (que é un castelanismo); *sellada (como galega e preferente, malia<br />
ser un castelanismo; en correcto galego sería selada), que define e identifica con P. carbo. Por outra<br />
banda, rexeita a voz xenérica cormorán (remite a corvo mariño).<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Sobre o emprego dalgún dos ditos vocábulos na<br />
nosa literatura, véxase Phalacrocorax aristotelis.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Do punto de vista semántico, Ríos Panisse apunta que as<br />
denominacións alavanco, pato de mar ou patoula fan referencia aos patos, cos que ten algún<br />
parecido; a denominación bambieira seguramente estea relacionada con bambear, facer ostentación,<br />
talvez polos movementos do pescozo da ave, que mesmo parecen presuntuosos; a denominación<br />
canilla está relacionada con cana (o mesmo que canilonga para Phalacrocorax aristotelis),<br />
seguramente polo seu longo pescozo, que semella unha cana; as denominacións relativas a corvo<br />
(tamén grallo) fan referencia á súa cor negra, que pode lembrar un corvo continental; a denominación<br />
gouma estará relacionada coa palabra gomia castelá, que fai referencia a un monstro popular (do latín<br />
gumia, comellón); a denominación mobella é por aplicación incorrecta do nome doutras aves mariñas<br />
(do xénero Gavia) coas que ten certo parecido; e a denominación *sellada (en correcto galego,<br />
selada), que significa "marcada con selo", fai referencia ás pequenas manchas brancas que ten nas<br />
40
faceiras e nas coxas, que o distinguen da outra especie, Phalacrocorax aristotelis, que é completamente<br />
negra (7B). Alén diso, real é un cualificativo engadido ao nome xenérico de moitas aves para as<br />
identificar como especies, que ás veces ten relación con certa beleza ou vistosidade na forma ou nas<br />
cores, ás veces con certa maxestade no aspecto. No texto referido a P. aristotelis, a especie que vén a<br />
seguir, achéganse explicacións semánticas sobre algunhas outras denominacións tamén aplicadas a P.<br />
carbo.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Se ben que lavanco e<br />
alavanco están recollidas no Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995) para P.<br />
aristotelis, son dúas denominacións utilizadas tamén para a especie de pato bravo máis común, Anas<br />
platyrhynchos, e así mesmo está recollido neste dicionario. Nesta mesma liña, Ríos Panisse apunta que<br />
alavanco é denominación propia de pato, que se aplica popularmente a P. carbo porque se lle atopa<br />
algún parecido.<br />
Posibelmente as denominacións carolo, arau e boto sexan antes ben confusións ou estean mal<br />
identificadas, pois corresponden propiamente a aves mariñas da familia Alcidae. Con todo, alén dunha<br />
posíbel confusión da persoa informante ou da fonte, cabería a posibilidade tamén que localmente se<br />
usen para designar Phalacrocorax carbo. De modo similar, mergo pode tratarse dunha confusión e<br />
estar facendo referencia ás especies do xénero Mergus.<br />
corvo mariño cristado Phalacrocorax aristotelis<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Corvo mariño cristado foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978 na Lista patrón de aves de Galicia, e así mesmo en<br />
1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B). Utilizouse nas guías<br />
de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia<br />
(7A) e recolleuse ou utilizouse tamén noutras moitas publicacións ornitolóxicas, tanto no ámbito galego<br />
como no estatal (2A, 4A, 6A, 8A, 10A, 11A, 12A, 13A, 14A, 15A, 16A, 17A e 18A). Na bibliografía<br />
ornitolóxica, os nomes portugueses son galheta e corvo-marinho-de-crista (2A, 4A, 10A, 1D, 2D e<br />
3D; o primeiro, con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. M. C. Ríos Panisse rexistrou voces vivas no galego falado e recolleu varias<br />
referencias que designan especificamente a Phalacrocorax aristotelis: alavanco, en Portosín e Aguiño;<br />
canilonca, en Mogor; canilonga (escrito con "j" para marcar a gheada), na Guarda; coca, en<br />
Mugardos, Cariño, Bares, Espasante e Ares; corva, en Abelleira; corvaraxo, en Rinlo; corvo, en<br />
Panxón, Cangas, Laxe, Vilanova de Arousa, Carril, Ézaro, Malpica, Ribeira e Caminha; corvo de mar,<br />
en Malpica; *corvo de pescozo largo (en correcto galego, corvo de pescozo longo), escrito con "s"<br />
e "j" para indicar o seseo e a gheada, en Cangas; corvo do mar, en Escarabote, Aguño, Panxón e<br />
Cesantes; corvo do mare, en Malpica; corvo *marino, no Grove, Laxe, Muxía, Corme, Mera,<br />
Cambados, Ares, Portosín, Noia e Rianxo; corvo mariño, en Camariñas, Caión, Sardiñeiro, Bueu (e<br />
referenciado por outros autores); o castelanismo *cuerva, en Sada e Miño; chíscala, en Cedeira; galo<br />
mariño, escrito con "j" para marcar a gheada, en Bueu; pata, en Foz, Muros, Viveiro, Burela e Lira;<br />
patarroxa, en Cesantes; patamaría, nas Figueiras e Ribadeo; patamariña, en San Cibrao; pato, en<br />
Ares; perico zambullo, en Pontedeume, e sichapata, en Lira (7B). Ademais, Ríos Panisse recolle<br />
outras referencias cos nomes de canilonga, corvo, corvo do mar, corvo mareiro, corvo<br />
mariñeiro, corvo mariño, lavanco e mergo, que, aínda sen estar referidos a unha especie concreta,<br />
posibelmente, segundo o criterio da autora, fagan referencia a Phalacrocorax aristotelis (7B). F.<br />
Fernández Rei rexistrou a voz coca en Cariño e M. Felpeto Lagoa en Ares para se referir a esta especie<br />
(3C).<br />
Por outra banda, no que respecta aos nomes xenéricos, X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López<br />
recollen galo mariño, bogueta, bucearoque, carolo, coca e perico zambullo (1A). F. Bernis<br />
Madrazo rexistrou os nomes xenéricos de carolo, na provincia de Pontevedra, e pata, en Viveiro;<br />
ademais cita a Ríos Naceyro (1850), que recolle corvo mariño, e L. Iglesias (1927 e 1954), que recolle<br />
carolo (11B). (Posibelmente carolo estea mal identificada ou sexa unha confusión, pois corresponde a<br />
aves mariñas da familia dos alcídeos). M. C. Alonso Pérez rexistrou corvo en Escarabote e M. J.<br />
Morandeira Lores en Laxe referido a Phalacrocorax (3C). F. Fernández Rei rexistrou o castelanismo<br />
cormorán en Cariño e M. J. Pérez Alonso en Goián (3C). Por outro lado, no refraneiro popular galego<br />
rexístranse as voces corvo, corvomar, corvo do mar, corvo marín e corvo mariño (véxase a alínea<br />
sobre o uso dos seus nomes na nosa literatura).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, e no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en Phalacrocorax<br />
carbo. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparecen<br />
as entradas xenéricas apuntadas en P. carbo e ademais canilonga, que define e identifica co sinónimo<br />
corvo mariño (que non ten subentrada propia) e especificamente con P. aristotelis; alavanco, que<br />
41
nunha das acepcións identifica con aves mariñas mais coñecidas por corvo ou corvo-mariño, o P.<br />
aristotelis, ou corvo-mariño ou lavanco, o P. carbo; e tamén a entrada lavanco, con que identifica<br />
as dúas especies, P. carbo, onde especifica que é máis coñecido por corvo, e P. aristotelis, onde<br />
especifica que tamén se lle chama alavanco. (Lavanco e alavanco son dúas denominacións utilizadas<br />
para a especie de pato bravo máis común, Anas platyrhynchos, e así tamén está recollido neste<br />
dicionario.) O Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, recolle as voces<br />
xenéricas xa apuntadas en P. carbo, e ademais a voz carolo (como galega e preferente) para se referir<br />
especificamente a P. aristotelis (aínda que esta voz é atribuída por moitos autores a outra ave mariña,<br />
Alca torda); por outra banda, rexeita a voz xenérica cormorán (remite a corvo mariño).<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. No refraneiro mariñeiro, rexístranse as voces<br />
corvo, corvomar, corvo do mar, corvo marín e corvo mariño:<br />
"A ida do corvo marín, marchou e non ten fin."<br />
"Os corvos do mar na terra, mariñeiro vente en vela!"<br />
"Corvomar nas areas, borrasca venta."<br />
"Corvos mariños na praia, sinal de vento e auga."<br />
"Corvos á barra, Cedeira mollada."<br />
"Corvos na barra, chuvia na praia."<br />
"Corvos na area, chuvia en Cedeira."<br />
Canto á literatura de autor/a, corvo mariño é unha voz que tamén se ten empregado con<br />
algunha frecuencia. Por exemplo, aparece en Versos de alleas terras e de tempos idos (1955), de<br />
Ramón Cabanillas: "Somentes as gaivotas de gridos despracentes e o mouro, agoirador corvo<br />
mariño". Na obra O señorito da Reboraina (1960), de Ramón Otero Pedrayo: "Considera, corvo<br />
mariño do mar, que en ti e en min pode...". Ou en Nadador (1995), de Xavier Rodríguez Baixeras:<br />
"Como o corvo mariño, esperei polo sol".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. En relación coa semántica, Ríos Panisse explica que as<br />
denominacións alavanco, pato, pata, pata mariña ou similares se deberán a confusións ou a<br />
aplicacións incorrectas dos nomes, pois se lle está a chamar a esta especie con nomes de pato, co que<br />
pode ter algún parecido; a denominación canilonga está relacionada con cana, seguramente polo seu<br />
longo pescozo que semella unha cana; coca é unha figura lendaria con forma de cobra, e seguramente<br />
ten este nome porque o seu pescozo longo fai pensar neses réptiles; as denominacións relativas a<br />
corvo fan referencia á súa cor negra e lustrosa, que pode lembrar un corvo continental; a<br />
denominación chíscala é de orixe onomatopeica, relacionada con chiscar, polo ruído que fai a ave ao<br />
se mergullar na auga para pescar; a denominación mergo é por aplicación dun nome ben máis propio<br />
doutras aves acuáticas tamén mergulladoras (xénero Mergus) coas que ten algún parecido; a<br />
denominación galo mariño está relacionada coa capela ou crista que ten caracteristicamente a ave na<br />
época reprodutora; perico zambullo é unha denominación retranqueira referida á súa mobilidade, que<br />
fai lembrar un perico, un carneiro, e zambullo está relacionado cos seus hábitos mergulladores (7B).<br />
Na nosa opinión, zambullo pode estar relacionado co seu significado galego, toco, manco, que lle falta<br />
un brazo; realmente á ave non lle falta nada, ten as dúas ás e mais as dúas patas, no entanto dá a<br />
impresión, ao camiñar, coma se andase coxa ou lle faltase un membro. Daquela perico zambullo non<br />
se consideraría un castelanismo, senón unha denominación galega moi enxebre. Non se atopou unha<br />
clara explicación para a denominación portuguesa galheta.<br />
Familia Pelecanidae<br />
pelicano branco Pelecanus onocrotalus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pelicano branco foi o nome proposto en 1991 e 1999<br />
nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); utilizouse na segunda guía de<br />
aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (5A) e recolleuse ou utilizouse tamén noutras<br />
publicacións ornitolóxicas (10A, 13A e 14A; nalgunha, acentuado no "i"). Na bibliografía ornitolóxica, os<br />
nomes portugueses son pelicano-branco e pelicano-vulgar (2A, 1D, 2D e 3D; a primeira, con máis<br />
frecuencia).<br />
● Nomes populares. É unha especie de presenza accidental na Galiza e non se lle coñecen<br />
denominacións populares, agás a xenérica.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e<br />
F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, aparece a voz castelá pelícano identificada coa galega<br />
pelicano. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco,<br />
aparece pelicano, nunha das acepcións referida a estas aves acuáticas. No Gran Diccionario Xerais da<br />
Lingua Galega (2000), de varios autores, aparece pelícano, con acento esdrúxulo (como voz galega e<br />
preferente), definida e identificada con Pelicanus onocrotalus.<br />
42
● Etimoloxía / motivación semántica. O termo pelicano ten a súa orixe no latín pelicanus e no<br />
grego pelekán.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. No tocante ao seu<br />
nome estándar, M. A. Conde Teira remarca que a acentuación grave (pelicano) é a etimolóxica (12B).<br />
A estandarización de pelicano branco como nome galego para Pelecanus onocrotalus lévanos<br />
ao uso do nome pelicano branco americano para Pelecanus erythrorhynchos, do mesmo modo que con<br />
frecuencia acontece noutras linguas. Canto ás outras especies de pelicanos do planeta, formando un<br />
sistema de nomenclatura cos dous nomes anteriores, podemos empregar en galego pelicano rosado<br />
para Pelecanus rufescens, pelicano gris para Pelecanus philippensis, pelicano crespo para Pelecanus<br />
crispus, pelicano australiano para Pelecanus conspicillatus, pelicano pardo para Pelecanus occidentalis e<br />
pelicano do Perú para Pelecanus thagus.<br />
Familia Fregatidae<br />
rabiforcado magnífico Fregata magnificens<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Rabiforcado foi a denominación proposta en 1999 por<br />
M. A. Conde Teira (12B). Empregouse nalgunha publicación ornitolóxica (13A). Nunha publicación,<br />
rabiforcado grande (4A). Na segunda guía de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López e<br />
noutras publicacións empregouse ou recolleuse fragata (5A, 10A, 12A e 14A); na terceira guía dos<br />
devanditos autores, fragata magnífica (22A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son<br />
rabiforcado e fragata (4A, 11B e 1D).<br />
● Nomes populares. É unha ave que chega algunha vez desde América, quere dicir, de presenza<br />
extremadamente accidental na Galiza. M. A. Conde Teira apunta, non obstante, que rabiforcado é un<br />
nome coñecido de vello por mariñeiros portugueses e españois (12B). F. Bernis Madrazo comenta que<br />
no Brasil tamén recibe, ademais do nome rabiforcado, o de rabo forcado (11B).<br />
● Dicionarios consultados. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, aparece o termo *alcatraz definido equivocadamente como Fregata<br />
magnificens (e tamén este vocábulo, alcatraz, como sinónimo doutra ave mariña, o mascato, Morus<br />
bassana, na mesma entrada, neste caso si que de modo correcto).<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A denominación rabiforcado fai referencia á forma que<br />
ten o rabo deste paxaro, de forca ou forcada, con dúas gallas. Fragata probabelmente ten relación con<br />
"fragata", antigo navío de guerra a vela, que deriva do italiano fregata (habería unha semellanza entre<br />
as grandes velas do navío e as grandes ás desta ave). Magnífica e magnífico están en relación co<br />
latín magnificens e alude ao seu enorme tamaño (atinxe 2,1 m de envergadura).<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. O modificador<br />
magnífico engádese para diferenciarmos esta especie doutras que non se presentan nas nosas<br />
latitudes, tamén do xénero Fregata, coas que ten de formar un sistema de nomenclatura. Por exemplo,<br />
rabiforcado da illa Christmas, para Fregata andrewsi; rabiforcado pequeno, para Fregata ariel etc.<br />
Familia Ardeidae<br />
abetouro (ou abetouro común) Botaurus stellaris<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Boi foi o primeiro nome proposto por C. Pedreira López<br />
e X. M. Penas Patiño, en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse ou<br />
recolleuse nalgunhas publicacións ornitolóxicas (2A, 4A e 18A). Abetouro foi o nome proposto en 1991<br />
e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); empregouse nas guías de<br />
aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e<br />
recolleuse ou empregouse tamén noutras publicacións ornitolóxicas, tanto no ámbito galego como no<br />
estatal (8A, 10A, 6A, 11A, 12A, 13A, 14A, 15A, 16A e 17A; en dúas, grafado con "v"; nalgunha,<br />
abetouro común). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é ronca, abetouro-comum ou<br />
abetouro (2A, 4A, 10A, 1D, 2D e 3D; con máis frecuencia, abetouro-comum).<br />
43
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou para esta especie as denominacións populares<br />
de brullón e bruión nas terras da desaparecida lagoa de Antela, en Ourense (9A). X. M. Penas Patiño<br />
e C. Pedreira López tamén apuntan o nome de boi (1A). Esta denominación está así mesmo recollida<br />
pola SGHN (7A) e por F. Bernis Madrazo (11B).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparece a voz galega boi, nunha das acepcións, identificada coa voz castelá ave toro.<br />
No Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da<br />
editorial Akal, na entrada castelá ave faise referencia a unha ave pernalta chamada boi. No Dicionário<br />
da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparecen as entradas: boi,<br />
nunha das acepcións, definido como "ave pernalta, semellante à garza, de cor leonada con pintas<br />
pardas, cabeza negra e asas con manchas transversais negruscas"; galiñola real (como subentrada<br />
dentro de galiñola), que define como "ave pernalta, rara na Galiza, que na época de celo produz un son<br />
semellante ao do touro" e identifica con Botaurus stellaris e cos sinónimos abetoura (que despois non<br />
ten entrada propia) e ronca (que despois ten entrada, mais non recolle esta acepción); ademais, na<br />
entrada garzota, identificada con outra especie pernalta, Egretta garzetta, inclúe o sinónimo touro<br />
galego, que tamén podería ter relación con B. stellaris. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de<br />
M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle boi como sinónimo de<br />
avetouro (B. stellaris), escrito con “v”. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios<br />
autores, aparece a entrada abetouro identificada con B. stellaris.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Esta ave emite un canto característico, unha especie de<br />
uu-buuu, que semella un touro que brúa ou múa. Semanticamente, case todas as denominacións teñen<br />
a ver con este feito: de aí os nomes de boi, abetouro e similares, ou tamén ronca, bruión e brullón,<br />
relacionados con bruar ou brullar, facendo referencia á característica voz deste paxaro. A denominación<br />
galiñola real pode ser debida a algún parecido cunha pita ou cunha galiñola (Scolopax rusticola ou<br />
especies da familia Rallidae), co modificador real por causa da beleza da súa plumaxe e dos seus<br />
movementos.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira e T.<br />
A. Vidal Figueroa explican que malia ser unha ave moi rara na Galiza, xa na Idade Media se lle atribuía<br />
o nome betouro (Cantigas de Santa María), tomado do francés butor. No portugués de hoxe a forma<br />
empregada tamén é abetouro, con "a" inicial, talvez por cruzamento con ave, o mesmo que en<br />
castelán. Os autores comentan que é lexítimo acoller esta forma viva do portugués, ademais coherente<br />
coa tradición medieval (10B). Por outro lado, o termo común engádeselle ao nome, normalmente, só<br />
nos contextos en que se está a falar tamén doutras especies que teñen o mesmo nome xenérico, aínda<br />
que non se observaren con frecuencia na nosa xeografía, para diferenciala delas.<br />
Resulta ben estraña a denominación galiñola real para Boturus stellaris apuntada no<br />
Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), que non se recolleu en ningunha outra fonte;<br />
talvez haxa algunha confusión ao respecto. A pesar de que galiñela é un nome moi parecido que se<br />
rexistra en galego para outra especie da familia Ardeidae, Egretta garzetta (véxase esta especie),<br />
tamén neste caso podería tratarse dunha confusión ou cruzamento co uso desta denominación para a<br />
familia Rallidae, pois nun traballo lexicográfico que mencionamos puntualmente, Frampas, contribución<br />
al diccionario gallego (Eligio Rivas Quintas, 2001), recóllese galiñela como nome para "polla de río" en<br />
Porqueira (zona da Limia, Ourense).<br />
abetouro lentixinoso Botaurus lentiginosus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Abetouro americano foi o nome proposto en 1999<br />
por M. A. Conde Teira para esta rara especie divagante (12B); utilizárase xa na segunda guía de aves<br />
de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (5A) e alén diso tense empregado ou recollido noutras<br />
publicacións ornitolóxicas (10A, 12A, 13A, 14A, 16A e 22A). Nunha publicación empregouse o nome de<br />
boi americano (4A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é abetouro-lentiginoso e<br />
abetouro-americano (2A, 1D e 3D).<br />
● Nomes populares. Esta especie chega algunha vez á Galiza como divagante de América, é<br />
dicir, a súa presenza é extremadamente accidental e por tanto non se lle coñecen denominacións<br />
populares galegas, agás a xenérica.<br />
● Dicionarios consultados. Nos dicionarios consultados aparecen as denominacións xenéricas<br />
apuntadas na especie anterior.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Semanticamente, o modificador americano fai referencia<br />
ao continente onde vive (a Europa chega algún, moi de cando en vez); lentixinoso quere dicir que ten<br />
lentixes ou lentixas, pintas, polo corpo. A respecto da motivación semántica de abetouro, véxase<br />
Botaurus stellaris.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. A nosa proposta é<br />
abetouro lentixinoso para Botaurus lentiginosus, porque na nosa opinión existe un problema para a<br />
44
denominación desta especie co nome abetouro americano: que hai outra especie de abetouro tamén<br />
americano, Botaurus pinnatus. Se quixésemos estabelecer un sistema de nomenclatura para as catro<br />
especies do xénero Botaurus, deberiamos desbotar o modificador americano, pois non sería específico<br />
nin eficaz. Ao noso modo de ver, unha boa proposta para o sistema, seguindo denominacións xa<br />
existentes en portugués, sería abetouro común para Botaurus stellaris, abetouro lentixinoso para B.<br />
lentiginosus, abetouro baio para B. pinnatus e abetouro australiano para B. poiciloptilus.<br />
garza real Ardea cinerea<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Garza real foi o nome proposto en 1977-1978 por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño xa naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B) e igualmente<br />
o proposto en 1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B); utilizouse ou recolleuse a miúdo nas<br />
publicacións ornitolóxicas (1A, 2A, 4A, 5A, 6A, 8A, 10A, 11A, 12A, 13A, 14A, 15A, 16A, 17A, 18A, 22A<br />
e 11B). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa propuxeran o nome de garza cincenta<br />
(10B). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son maioritariamente garça-cinzenta e<br />
garça-real (2A, 4A, 11B, 1D, 2D), e tamén garça-real-comúm (3D).<br />
● Nomes populares. A respecto das denominacións populares galegas, A. Villarino Gómez<br />
rexistrou para Ardea cinerea as de garza e garza de inverno nas terras da desaparecida lagoa de<br />
Antela, en Ourense (9A); tamén na Limia, a esta especie hai quen lle chama garzota (escoitado por<br />
min). C. Pedreira López et al. rexistraron para a especie a variante con seseo garsa (con e sen gheada)<br />
no concello de Ames, A Coruña (9B). Por outra banda, no tocante xa ás denominacións xenéricas, F.<br />
Fernández Rei rexistrou garza en Cariño; J. L. Couceiro Pérez, en Feás; M. J. Morandeira Lores, en<br />
Laxe; I. Leis Casanova, en Sta. Eulalia de Dumbría; F. Varela González, en Santaia; J. López<br />
Fernández, en Novefontes; R. Fraga García, en Melide; M. C. López Taboada, en Sobrado dos Monxes;<br />
M. J. Pérez Alonso, en Goián; M. R. Álvarez Blanco, en Ramirás (3C). J. Rodríguez Cruz, garza en<br />
Hermisende, de modo xenérico (13B). F. Bernis Madrazo rexistrou tamén o nome xenérico de garza en<br />
moitas localidades de Lugo, A Coruña e Pontevedra (11B). G. Baamonde Traveso rexistrou a variante<br />
garcia en Cedofeita (3C). Por outro lado, garza tamén se recolle no refraneiro popular galego (véxase<br />
a alínea sobe o uso dos seus nomes na nosa literatura).<br />
● Dicionarios consultados. O Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F.<br />
Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, dá para a voz castelá garza a tamén galega garza. O<br />
Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, trae a entrada<br />
garza, que define de maneira xenérica. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X.<br />
M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle garcía, garza cinsenta, garza real e<br />
garzón como sinónimos específicos para Ardea cinerea. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega<br />
(2000), de varios autores, trae a entrada garza, que define de maneira xenérica, especificando a<br />
denominación garza real para A. cinerea.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Canto á literatura popular, no refraneiro galego<br />
recóllese de modo xenérico a voz garza e tamén garcia:<br />
"Cando a garza vai para o mar, colle os bois e ponte a arar."<br />
"Cando a garza vai para a terra, colle a brosa e fai a estela."<br />
"Vai a garza para o monte? Colle os bois e lévaos á corte."<br />
"Cando a garcia vai para riba, colle os bois e vente axiña. Cando a garcia vai para baixo, colle<br />
os bois e vai arar."<br />
Na literatura de autor/a, garza é un nome usado con moita frecuencia. Xa no século XIX, así o<br />
empregaba Eduardo Pondal en Queixumes dos pinos (1886): "... no medio do vran só se ve pousada a<br />
garza." Ou Aquilino Iglesia Alvariño en Señardá. Sonetos (1930): "Bate ora as aas, garza amorosa, e<br />
alza o voo par'a calva penedía...".<br />
Para alén do devandito, na Egretta garzetta faise unha referencia ao emprego de garzota na<br />
nosa literatura.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. No tocante á orixe do termo xenérico, F. Bernis Madrazo<br />
explica que tanto garça como garza aparecen nos textos medievais casteláns e portugueses, e que<br />
segundo Corominas puido derivar xa dun nome prerromance similar; en Italia, por exemplo, apareceu<br />
despois que en Iberia (11B). Os modificadores cincenta, cinsenta ou cinzenta están motivados pola<br />
cor maioritaria da plumaxe desta especie, case toda ela dun gris como o da cinza. O nome garzota<br />
pode ser unha mera variante de garza, ou talvez estea connotado de modo ponderativo e/ou<br />
intensificador, ou talvez despectivamente; garzón é probabelmente indicativo de tamaño grande. Real<br />
é un cualificativo engadido ao nome xenérico de moitas aves para as identificarmos como especies, e<br />
ás veces ten relación cunha certa beleza ou vistosidade na súa forma ou nas súas cores, ás veces<br />
cunha certa maxestade no xeito de camiñaren, de voaren ou de se moveren en xeral.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Do punto de vista da<br />
45
estandarización dos nomes para Ardea cinerea e Ardea purpurea no contexto na ornitoloxía<br />
especializada, sería preferíbel formar un pequeno sistema de nomenclatura con estas dúas especies.<br />
Isto é: quer usarmos garza real para A. cinerea ao mesmo tempo que garza imperial para A.<br />
purpurea, quer usarmos garza cincenta para A. cinerea ao mesmo tempo que garza vermella para A.<br />
purpurea, de maneira que os dous nomes fixesen referencia á mesma característica: á cor (cincenta e<br />
vermella) ou á vistosidade ou maxestade (real e imperial), e non un nome a cada cousa. Así os nomes<br />
das dúas especies estarían relacionados e serían mellores de lembrar. A este respecto, na última e máis<br />
elaborada proposta para as denominacións portuguesas, a Lista sistemática das aves de Portugal<br />
Continental (Rafael Matias et al., 2007), os nomes para estas dúas especies foron garça-real e garçaimperial.<br />
garza imperial Ardea purpurea<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Garza imperial foi o nome proposto en 1977-1978 por<br />
C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse nas<br />
guías de aves destes autores e noutras publicacións ornitolóxicas (1A, 4A, 5A, 6A, 11A e 22A); tamén<br />
se recolleu noutras publicacións (2A, 10A, 18A e 11B). Garza vermella foi o nome proposto en 1991 e<br />
1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figeroa (10B e 12B); tense empregado nalgunhas<br />
publicacións galegas (12A, 13A, 15A e 16A); tamén se recolleu noutras publicacións de ámbito estatal<br />
(8A e 14A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son garça-vermelha e garça-imperial<br />
(2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Algunhas denominacións galegas populares e xenéricas, que tamén se<br />
poderían aplicar a esta especie, están apuntadas na especie anterior, Ardea cinerea.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e<br />
F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, e no Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís<br />
(1995), da editorial Sotelo Blanco, aparecen as denominacións indicadas en Ardea cinerea e Egretta<br />
garzetta. O Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, trae a entrada garza,<br />
que define de maneira xenérica, especificando a subentrada garza imperial para Ardea purpurea.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. En A. cinerea faise mención ao emprego de garza<br />
na literatura oral e na literatura de autor/a.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. O motivo do modificador vermella ou vermelha é a cor<br />
rubia, laranxa ou ocre tirando a vermella de boa parte da plumaxe deste paxaro; imperial engádese<br />
algunha vez ao nome xenérico dunha ave para a identificarmos como especie, e ten relación cunha<br />
certa beleza ou vistosidade na súa forma ou nas súas cores, ou cunha certa maxestade no xeito de<br />
estas aves camiñaren, voaren ou de se moveren en xeral (nas denominacións galegas das aves<br />
emprégase só para dúas especies: para esta, Ardea purpurea, e tamén para Aquila adalberti, que<br />
recibe o nome de aguia imperial). Para a etimoloxía de garza, véxase A. cinerea.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. A respecto da<br />
formación dun pequeno sistema de nomenclatura con A. cinerea e A. purpurea no contexto na<br />
ornitoloxía especializada, véxase A. cinerea.<br />
garzota branca Egretta garzetta<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Garza albar foi o primeiro nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño, en 1977, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B). En 1978,<br />
igualmente na Lista patrón de aves de Galicia, na segunda parte (5B), os autores propuxeron no canto<br />
do anterior o nome de garzota, que foi tamén a denominación proposta en 1999 no traballo de M. A.<br />
Conde Teira (12B); este nome utilizouse ou recolleuse nas dúas guías de aves de X. M. Penas Patiño e<br />
C. Pedreira López (1A e 5A) e noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 4A, 6A, 11A, 13A, 15A, 16A, 17A,<br />
18A e 11B); na terceira guía de Penas e Pedreira, garzota común (22A). M. A. Conde Teira e T. A.<br />
Vidal Figueroa propuxeron en 1991 garza branca (10B). Nalgunhas publicacións recolleuse ou<br />
empregouse, para se referir a esta especie, garza branca común (8A, 10A, 12A e 14A). Na<br />
bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son garça-branca e garça-branca-pequena (2A, 4A,<br />
10A, 11B, 1D, 2D e 3D; con máis frecuencia o segundo).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou especificamente para Egretta garzetta a<br />
denominación de galiñela nas terras da desaparecida lagoa de Antela, na Limia (9A). Nas terras da<br />
Limia, o autor do presente traballo tamén ten escoitado garza branca para E. garzetta. Algunhas<br />
denominacións populares xenéricas, que tamén se poderían aplicar a esta especie, apúntanse en Ardea<br />
cinerea.<br />
● Dicionarios consultados. O Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, identifica a voz galega garzota con garceta, ave zancuda. O Diccionario de usos<br />
46
castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, dá para a<br />
voz castelá garceta a galega garzota. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, aparece a entrada garzota para se referir, nunha das acepcións,<br />
especificamente a E. garzetta, e inclúe os sinónimos garza pequena, garzote, garceño e touro<br />
galego (aínda que o último nome parece ter máis relación coas denominacións de Botaurus stellaris);<br />
tamén aparece a entrada garceta, identificada especificamente nunha das acepcións con E. garzetta. O<br />
Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da<br />
editorial Galaxia, recolle garza albar, garza branca e garzota como sinónimos específicos para E.<br />
garzetta. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparece a entrada<br />
garzota para se referir especificamente a E. garzetta.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. En Ardea cinerea faise mención ao emprego de<br />
garza na literatura oral e na de autor/a. Por outro lado, Fuco G. Gómez emprega a voz garzota n' O<br />
idioma dos animás (1937): "... antre eu, a anta, a avetarda, o ánser i a garzota..." .<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. No tocante á orixe ou á motivación semántica, o nome<br />
garzota pode ser unha mera variante ou un diminutivo de garza (é unha especie máis pequena que<br />
Ardea cinerea e Ardea purpurea), ou mesmo ter un valor ponderativo e/ou intensificador; o modificador<br />
branca fai referencia á cor da súa plumaxe, totalmente branca, e pequena alude ao seu tamaño en<br />
comparación con Egretta alba, outra especie que tamén é totalmente branca, pero moito máis grande.<br />
A denominación galiñela pode indicar un certo parecido entre esta garza e unha galiña. Para a<br />
etimoloxía de garza, véxase A. cinerea.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira e T.<br />
A. Vidal Figueroa consideraron que garzota era un diminutivo aplicábel a calquera garza adulta ou<br />
nova vista como pequena e que non se podería empregar como nome dunha especie en concreto, e<br />
preferiron mellor a denominación de garza branca por se tratar dun adxectivo que caracterizaba ben a<br />
especie, alén de se empregar na fala no Baixo Miño (10B). Porén, no seu segundo traballo M. A. Conde<br />
Teira reconsiderou o nome garzota por ter sido empregado por outros autores (X. M. Penas Patiño e C.<br />
Pedreira López) e por ter unha grande tradición en textos medievais ibéricos (12B). M. A. Conde Teira<br />
explica que ademais o nome garzota permite formas binomiais na nomenclatura do xénero Egretta<br />
(12B).<br />
Por outro lado, o termo común engádeselle ao nome, normalmente, cando se está a falar ao<br />
mesmo tempo doutras especies que teñen o mesmo nome xenérico, para así indicarmos que sen<br />
dúbida nos estamos referindo a E. garzetta (e non a E. gularis ou a E. alba, por exemplo, se tamén se<br />
citaren nese mesmo contexto).<br />
Na nosa opinión, garzota branca é o nome máis curto e que mellor describe a especie Egretta<br />
garzetta, coa vantaxe de poder dispor do nome xenérico garzota para crearmos un sistema de<br />
nomenclatura co resto das especies do xénero Egretta. Así, garzota branca americana podería ser o<br />
nome para Egretta thula (unha especie moi semellante, tamén branca); garzota dos arrecifes, para E.<br />
gularis; garzota dimorfa, para E. dimorfa; garzota tricolor para E. tricolor; garzota sacra, para E. sacra;<br />
garzota chinesa, para E. eulophotes; garzota vermella, para E. rufescens etc.<br />
Canto a outros nomes, galiñela podería tratarse dunha confusión ou cruzamento co uso desta<br />
denominación para a familia Rallidae, pois nun dos traballos lexicográficos que mencionamos<br />
puntualmente, Frampas, contribución al diccionario gallego (Eligio Rivas Quintas, 2001), recóllese<br />
igualmente galiñela como nome para "polla de río" en Porqueira (zona da Limia). Por último, o nome<br />
touro galego apuntado no Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995) parece unha<br />
confusión coas denominacións de Botaurus stellaris.<br />
garzota dos arrecifes Egretta gularis<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Garzota dos arrecifes foi o nome proposto en 1999<br />
no traballo de M. A. Conde Teira (12B); empregouse nalgunha publicación ornitolóxica (13A). Noutras<br />
publicacións utilizouse garza dimorfa (10A e 14A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é<br />
garça-negra (2A e 14A) e garça-dos-recifes (2A, 14A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie de presenza extremadamente accidental na Galiza e non se<br />
lle coñecen denominacións populares, non sendo a xenérica.<br />
● Dicionarios consultados. Nos dicionarios consultados, aparecen as entradas indicadas en<br />
Ardea cinerea e Egretta garzetta, con denominacións que se poderían aplicar a esta especie de forma<br />
xenérica.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da orixe ou da motivación semántica, o<br />
modificador dos arrecifes fai referencia a un dos hábitats desta especie. O nome garzota pode ser<br />
unha variante ou un diminutivo de garza (é unha especie máis pequena que Ardea cinerea e Ardea<br />
purpurea); para a etimoloxía de garza, véxase A. cinerea.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Véxase esta mesma<br />
47
alínea para Egretta garzetta.<br />
garzón branco Casmerodius albus (=Ardea alba ) (=Egretta alba)<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Garzota grande é o nome que aparece proposto en<br />
1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B); empregouse nalgunhas publicacións ornitolóxicas (13A,<br />
15A e 16A). Nas guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (5A e 22A) e nalgunhas<br />
outras publicacións ornitolóxicas utilizouse garza branca (6A, 11A e 17A). Nalgunhas publicacións<br />
ornitolóxicas galegas tamén aparece co nome de garza branca grande (10A, 12A e 14A). Na<br />
bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é garça-branca-grande (2A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Aínda que hoxe empeza a ser máis frecuente, até hai ben pouco era unha<br />
especie moi rara na Galiza e non se lle coñecen denominacións populares galegas, agás a xenérica.<br />
● Dicionarios consultados. Nos dicionarios consultados, aparecen as entradas apuntadas en<br />
Ardea cinerea e Egretta garzetta, con denominacións que se poderían aplicar a esta especie de forma<br />
xenérica.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. O nome garzota é unha variante de garza; o modificador<br />
branca fai referencia á cor da súa plumaxe, branca de todo, e grande alude ao seu tamaño en<br />
comparación con E. garzetta, outra especie que tamén é totalmente branca, porén moito máis<br />
pequena. Para a etimoloxía de garza, véxase A. cinerea.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Na nosa opinión, o<br />
nome garzón branco é o que mellor describe e máis vantaxes ten para nomearnos Ardea alba. En<br />
primeiro lugar é un nome transparente: garzón, que pertence ao acervo lingüístico galego e fai<br />
referencia ao tamaño, grande, e branco fai referencia á plumaxe. Permite unha clara e rápida<br />
oposición entre as dúas especies da nosa xeografía totalmente brancas: a garzota branca (Egretta<br />
garzetta) fronte ao garzón branco (Casmerodius albus). Compárese co sistema de nomenclatura para<br />
E. garzetta e C. albus formado por garza branca pequena e garza branca grande, máis longos, menos<br />
específicos e con moita máis dificultade despois para nomearmos Egretta thula (garza branca pequena<br />
americana?) ou Ardea modesta (garza branca grande oriental?). Para alén diso, o uso de garzón, que<br />
significa garza grande, aumenta as posibilidades de denominacións no sistema e permítenos crear<br />
nomes en galego claros e eficaces para outras especies da mesma familia de tamaño grande, como<br />
garzón branco oriental para Ardea modesta (moi moi semellante a Ardea alba, ou Casmerodius albus);<br />
garzón azul, para Ardea herodias; garzón Goliat, para Ardea goliath; ou garzón da Sumatra, para Ardea<br />
sumatrana, por exemplo.<br />
garza boieira Bubulcus ibis<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Garza mediana foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
empregouse nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A) e recolleuse ou empregouse tamén<br />
nalgunhas publicacións ornitolóxicas (2A, 6A, 17A e 18A). Garza boieira foi o nome proposto en 1991<br />
e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado en<br />
varias publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 12A, 13A, 16A e 14A). Nunha publicación utilizouse tamén<br />
para esta especie o nome de garza dos bois (4A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses<br />
son carraceiro e garça-boieira (2A, 4A, 11B, 1D, 2D e 3D; con máis frecuencia, o primeiro).<br />
● Nomes populares. Até hai pouco era unha especie rara na Galiza e non se lle coñecen<br />
denominacións populares galegas, non sendo a xenérica.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, e no Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, aparecen as denominacións xenéricas indicadas en Egretta garzetta. Ademais,<br />
no Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, trae a entrada<br />
garciote, que define como unha especie de garza coa plumaxe branca e que identifica coa garza<br />
boieira (aínda que despois esta denominación non está especificada na entrada garza). O Gran<br />
Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, especifica na entrada xenérica garza, a<br />
subentrada garza dos bois para Bubulcus ibis.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. En Ardea cinerea faise mención ao emprego de<br />
garza na literatura oral e na de autor/a.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a motivación semántica, a denominación boieira ou<br />
dos bois fai referencia ao hábito desta especie de ir atrás do gado para papar os insectos que andan<br />
na pel dos animais (ás veces, até pousa no lombo dos cuadrúpedes); do mesmo modo, carraceiro<br />
48
indica que con frecuencia anda a comer os carrazos que pode haber na pel do gando. Para a etimoloxía<br />
de garza, véxase A. cinerea.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Na nosa opinión,<br />
garza mediana non é unha boa denominación para a especie, posto que existen moitas outras garzas<br />
deste tamaño e, alén diso, pensamos que o trazo que mellor caracteriza a especie é o feito de andar<br />
atrás do gado. Outra boa denominación galega para esta especie sería garza vaqueira, que é o nome<br />
que se emprega no Brasil. Ten a mesma motivación semántica que boieira e dos bois, e alude máis á<br />
nosa realidade. Por último, mencionarmos que recentemente se está a falar de Bubulcus coromandus<br />
(antes se considerada subespecie de B. ibis), non presente na nosa xeografía, mais que e que en<br />
galego ben podería recibir o nome de garza boieira oriental (ou garza vaqueira oriental).<br />
garza caranguexeira Ardeola ralloides<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Garza marela foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
–garza marela ou garza amarela– nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A) e recolleuse ou<br />
utilizouse tamén noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 4A, 11A e 18A). Garza caranguexeira foi o<br />
nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B);<br />
tense utilizado en varias publicacións (8A, 12A, 13A e 16A). Nalgunha publicación recolleuse tamén o<br />
nome de garza cangrexeira (10A e 14A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é paparatos<br />
(2A, 4A, 10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie rara na Galiza e non se lle coñecen denominacións<br />
populares galegas, salvante a xenérica.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, e no Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, aparecen as denominacións xenéricas indicadas en Egretta garzetta e Ardea<br />
cinerea. Ademais, no Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo<br />
Blanco, aparece a entrada papa-ratos definida como "ave pernalta da família dos ardeidas afin das<br />
garzas e tamén coñecida por lavadeira" (a segunda non ten entrada propia). O Gran Diccionario Xerais<br />
da Lingua Galega (2000), de varios autores, trae a entrada garza, que define de maneira xenérica,<br />
especificando a subentrada garza amarela para Ardeola ralloides.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. En A. cinerea faise mención ao emprego de garza<br />
na literatura oral e na de autor/a.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a significación das denominacións, o adxectivo<br />
marela ou amarela fai referencia á súa cor; papa-ratos e caranguexeira, á súa alimentación. Para<br />
a etimoloxía de garza, véxase A. cinerea.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Na nosa opinión,<br />
garza amarela é unha denominación que pode levar á algunha confusión (con Bubulcus ibis ou con<br />
especies doutras latitudes). Garza caranguexeira, aínda sen ser un trazo exclusivo da especie a<br />
alimentación de caranguexos, parece poder asociarse a Ardeola ralloides máis eficazmente.<br />
garza da noite Nycticorax nycticorax<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Garza denoiteira foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas guías de aves destes autores (5A e 22A) e recolleuse ou utilizouse tamén noutras publicacións<br />
ornitolóxicas (2A, 4A, 11A, 18A e 11B). Nunha publicación utilizouse garza noiteira (6A). Garza da<br />
noite foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa<br />
(10B e 12B); tense empregado en varias publicacións ornitolóxicas (8A, 12A, 13A, 15A e 16A).<br />
Nalgunha publicación empregouse tamén garza de noite (10A e 14A). Na bibliografía ornitolóxica, o<br />
nome portugués é goraz (2A, 4A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Algunhas denominacións populares xenéricas, que tamén se poderían<br />
aplicar a esta especie, están apuntadas en Ardea cinerea.<br />
● Dicionarios consultados. O Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, alén das entradas xenéricas apuntadas en Ardea cinerea e Egretta garzetta,<br />
recolle a entrada goraz para se referir, nunha das súas acepcións, a unha "ave pernalta da família dos<br />
ardeidas mui rara na Galiza", que se podería tratar desta especie. No Gran Diccionario Xerais da Lingua<br />
Galega (2000), de varios autores, trae a entrada garza, que define de maneira xenérica, especificando<br />
a subentrada garza denoiteira para Nycticorax nycticorax.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Na A. cinerea faise mención ao emprego de garza<br />
49
na literatura oral e na de autor/a.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Semanticamente, os modificadores noiteira, da noite e<br />
similares fan referencia aos seus hábitos ceprusculares. Non se atopou explicación clara para o nome<br />
goraz non sendo que queira indicar que come peixe ou que come moito (goraz é tamén o nome<br />
galego de peixes do xénero Pagellus, e buraz/vuraz éo para peixes do xénero Dentex, con variacións e<br />
con cruzamentos nas denominacións; para estes nomes todos, en principio, a orixe estaría no latín<br />
voracem, voraz). Para a etimoloxía de garza, véxase A. cinerea.<br />
garza pequena Ixobrychus minutus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Garza pequena foi o nome proposto en 1977-1978<br />
por C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén<br />
o proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B);<br />
utilizouse nas guías de aves de X. M. Penas patiño e C. Pedreira López (1A, 5A e 22A), no Atlas de<br />
vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse ou utilizouse tamén noutras moitas publicacións ornitolóxicas<br />
(2A, 4A, 6A, 8A, 10A, 11A, 12A, 13A, 14A, 15A, 16A e 18A). En Portugal recibe os nomes de garçote e<br />
garça-pequena (2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D; o primeiro, con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou para Ixobrychus minutus as denominacións<br />
populares *manzaneta e *manzanilla nas terras da desaparecida lagoa de Antela, na Limia, Ourense<br />
(9A). Algunhas denominacións galegas populares e xenéricas, que tamén se poderían aplicar a esta<br />
especie, están apuntadas en Ardea cinerea.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, e no Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, aparecen as denominacións xenéricas indicadas en Egretta garzetta. No Gran<br />
Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, trae a entrada garza, que define de<br />
maneira xenérica, especificando a subentrada garza pequena para Ixobrychus minutus.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. En Ardea cinerea faise mención ao emprego de<br />
garza na nosa literatura oral e na de autor/a.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Canto á motivación semántica, o modificador pequena e<br />
seguramente tamén o nome garçote fan referencia ao seu tamaño, posto que é a máis pequena das<br />
garzas europeas. Non se atopou unha explicación clara para *manzaneta ou *manzanilla; poderían<br />
ser castelanismos, incorporados popularmente talvez por cruzamento ou confusión coas denominacións<br />
gamarza e magarza (similares a garza) con que tamén se designa a planta Matricaria chamomilla (alén<br />
de macela e o castelanismo manzanilla). Para a etimoloxía de garza, véxase A. cinerea.<br />
Familia Ciconiidae<br />
cegoña branca Ciconia ciconia<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Cigoña común foi o primeiro nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño, en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
utilizouse na primeira guía de aves destes autores e recolleuse nunha publicación ornitolóxica (1A e<br />
2A). Cegoña branca foi proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal<br />
Figueroa (10B e 12B); este nome tamén se empregou nas seguintes guías de aves de X. M. Penas<br />
Patiño e C. Pedreira López (5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e tense recollido ou<br />
empregado tamén noutras moitas publicacións (6A, 8A, 10A, 11A, 12A, 13A, 14A, 15A, 16A e 17A).<br />
Nalgunhas publicacións ornitolóxicas, utilizouse ou recolleuse cegoña común (4A e 18A). Na<br />
bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é cegonha-branca (2A, 4A, 10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou para Ciconia ciconia as denominacións<br />
populares de cigoña, cegoña, garza e garza de verao na desaparecida lagoa de Antela, na Limia<br />
(9A). C. Pedreira López et al. rexistraron tamén cigoña para C. ciconia no concello de Ames, A Coruña<br />
(9B). O nome local de cigoña aparece recollido no Atlas de vertebrados de Galicia (7A).<br />
● Dicionarios consultados. O Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, trae as voces galegas cigoña, que identifica coa castelá cigüeña, e cegoña, que<br />
remite a cigoña. No Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, dá para a voz castelá cigüeña as galegas cegoña e cigoña. No<br />
50
Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparece a entrada<br />
cegoña, que nunha das acepcións define e identifica con C. ciconia; este dicionario tamén recolle a voz<br />
cegoño, nunha das acepcións, para denominar o fillo da cegoña. No Gran Diccionario Xerais da Lingua<br />
Galega (2000), de varios autores, aparecen as entradas cegoña (como galega e preferente), que<br />
define identifica con C. ciconia, e cigoña (como propiamente galega mais non preferente), que remite<br />
a cegoña.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Cegoña e cigoña son voces empregadas con<br />
algunha frecuencia na litertura de autor. Así, por exemplo, Vicente Risco escribía en Mitteleuropa.<br />
Impresións d'unha viaxe (1934): "...aparéceseme exótica e caricatural unha enorme cigoña no seu<br />
niño" . Fuco G. Gómez, n' O idioma dos animás (1937): "...cuxos verdadeiros nomes iñoramos: a<br />
cegoña, o pigarzo..." . Ou Florencio Delgado Gurrarán, en Galicia infinda (1963): "...do reco teixo, do<br />
lobo e da cegoña..." . E tamén autores contemporáneos, como o poeta Miguel Marvoa, que escribe en<br />
Voces da Limia (Poemas de Amor e de Loita) (2002): "E vin a cegoña erguer o vó / batendo as asas de<br />
vagar".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Os termos cegoña ou cigoña veñen do latín ciconia. O<br />
cualificativo branca fai referencia á cor da plumaxe (realmente é branca e tamén negra, mais branca<br />
na maior parte).<br />
cegoña negra Ciconia nigra<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Cigoña negra foi o primeiro nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño, en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
recolleuse nalgunha publicación ornitolóxica (2A). Cegoña negra foi proposto en 1991 e 1999 nos<br />
traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); empregouse nas guías de aves de X.<br />
M. Penas Patiño e C. Pedreira López (5A e 22A) e tense recollido ou empregado tamén noutras moitas<br />
publicacións (4A, 6A, 8A, 10A, 11A, 12A, 13A, 14A e 18A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome<br />
portugués é cegonha-preta (2A, 4A, 10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Algúns nomes xenéricos populares que tamén podería recibir esta especie<br />
están apuntados na especie anterior, Ciconia ciconia.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, e no Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, aparecen as entradas xenéricas xa apuntadas en C. ciconia. No Gran Diccionario<br />
Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, ademais, especifica a subentrada cegoña negra<br />
para Ciconia nigra.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Véxase C. ciconia.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Os termos cegoña ou cigoña veñen do latín ciconia. O<br />
cualificativo negra fai referencia á cor da plumaxe (realmente é negra e branca, mais a maior parte é<br />
negra).<br />
Familia Threskiornithidae<br />
ibis preto Plegadis falcinellus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Mazarico mouro foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas guías de aves destes autores (5A e 22A) e recolleuse ou utilizouse tamén noutras publicacións (2A,<br />
6A e 11A). Mazarico negro foi proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira (10B e<br />
12B) e T. A. Vidal Figueroa (10B) e tense empregado con frecuencia en publicacións ornitolóxicas (4A,<br />
8A, 10A, 12A, 13A, 14A e 16A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son maçaricopreto<br />
(2A, 4A, 10A e 11B, íbis-preto (1D e 2D) e íbis-preta (3D).<br />
● Nomes populares. É unha ave de moi rara aparición na Galiza e non se lle coñecen<br />
denominacións populares.<br />
● Dicionarios consultados. Non se atoparon, verdadeiramente, denominacións para esta especie<br />
nos dicionarios consultados. A denominación mazarico está sempre referida ás aves do xénero<br />
Numenius ou a outras especies limícolas. No Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo<br />
Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, aparece a entrada xenérica ibis. O Dicionário<br />
da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, tamén inclúe a entrada<br />
51
xenérica ibis. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparece<br />
igualmente recollida a denominación xenérica ibis (como galega e preferente); coa voz mazarico só<br />
define outras aves, as do xénero Numenius.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Probabelmente a formulación de denominacións galegas<br />
para esta especie no contexto da ornitoloxía especializada co nome xenérico de mazarico sexa por<br />
causa do seu parecido coas especies do xénero Numenius, pois tamén ten o bico longo e encurvado<br />
para baixo. Os cualificativos mouro, negro ou preto fan referencia ás cores da súa plumaxe, entre<br />
chocolate escura e negras.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. A designación de<br />
Plegadis falcinellus co nome mazarico ten inconvenientes. Mazarico xa se emprega na ornitoloxía<br />
galega para varias aves limícolas que teñen o bico longo, encurvado para baixo ou non (xéneros<br />
Numenius, Limosa e Limnodromus) e pode levar a algunha confusión. Alén diso, o nome mazarico en<br />
galego designa popularmente e propiamente esas aves limícolas ou xéneros que acabamos de<br />
mencionar, quere dicir, Plegadis falcinellus non é verdadeiramente un mazarico, filoxeneticamente<br />
está ben lonxe das devanditas especies (sería, por pormos un exemplo, como se en castelán se che lle<br />
chamase zarapito a P. falcinellus porque ten o bico longo e encurvado, mais non sería o nome<br />
verdadeiramente propio, acaído para esta ave). Non sendo que houbese un nome popular galego para<br />
P. falcinellus (que non é o caso de mazarico para esta especie, pois é unha proposta feita no contexto<br />
da ornitoloxía galega se cadra procurando a harmonización co nome que no pasado se usou en<br />
portugués), talvez sería moito mellor empregarmos ibis preto para este paxaro (paralelamente ao<br />
nome portugués estandarizado hoxe en día pola ornitoloxía lusa especializada). Tanto ibis como preto<br />
son tamén voces galegas, sendo ademais ibis a denominación que mellor lle acae, a que<br />
caracteristicamente lle corresponde. Para alén diso, é ben interesante considerarmos xa o nome ibis<br />
para esta ave pensándomos nun sistema de nomenclatura que pode incluír outras especies semellantes<br />
da familia Threskiornithidae.<br />
A respecto da galeguidade do adxectivo preto, aínda que se podería pensar que a única opción<br />
propiamente galega é negro (dificilmente se recolle o adxectivo preto nos dicionarios actuais), convén<br />
lembrarmos que a pesar de que case non se usa existe tamén na lingua popular con este significado<br />
(usado popularmente en galego cando menos para nos referir a san Benito Preto ou aos pretos de<br />
África). Ademais hai falantes de galego que, alén de coñeceren semanticamente este adxectivo e usalo,<br />
distinguen tamén foneticamente entre o adxectivo preto (con e pechado) e o adverbio de lugar preto<br />
(con e aberto), é dicir, que para estes falantes son dúas palabras que soan de modo moi diferente e así<br />
as usan e así as describen. Na nosa opinión, se ben é certo que non debería abusarse do uso de preto<br />
na procura dun achegamento ao portugués, pois non é o termo que habitualmente se utiliza en galego,<br />
podería empregarse puntualmente en denominacións como esta, ibis preto, en que se alude a unha<br />
ave que se presenta moi de cando en vez na nosa xeografía e cuxo aspecto suxire exotismo, en<br />
correspondencia co uso e coa connotación do adxectivo preto. A outra opción sería ibis negro.<br />
cullereiro (ou cullereiro común) Platalea leucorodia<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. O castelanismo *espátula foi o primeiro nome<br />
proposto por C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño, en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de<br />
Galicia (4B e 5B); utilizouse na primeira guía de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A) e nalgunha<br />
outra publicación ornitolóxica (2A, 4A e 11B). Cullereiro foi proposto en 1991 e 1999 nos traballos de<br />
M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); este nome tamén se empregou nas seguintes<br />
guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (5A e 22A; nesta última, cullereiro común) e<br />
tense recollido ou empregado tamén noutras moitas publicacións (6A, 8A, 10A, 11A, 12A, 13A, 14A,<br />
15A, 16A, 17A e 18A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é colhereiro (2A, 4A, 10A, 11B,<br />
1D e 2D).<br />
● Nomes populares. É unha especie rara e non se lle coñecen denominacións populares galegas.<br />
● Dicionarios consultados. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M.<br />
Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, dá *espátula como sinónimo para cullereiro (este<br />
dicionario recolle con frecuencia as primeiras denominacións que empregaron X. M. Penas Patiño e C.<br />
Pedreira López). O Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, achega a<br />
entrada cullereiro (como galega e preferente), referida nunha das acepcións a esta especie.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Semanticamente, cullereiro e colhereiro fan referencia<br />
á forma característica do seu bico, longo, rematado no cabo como unha culler.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira e T.<br />
A. Vidal Figueroa explican que é unha especie que non ten nome propiamente galego, e por iso<br />
propoñen adoptar o nome cullereiro do portugués colhereiro (en portugués, colher, e en galego,<br />
culler); *espátula é un castelanismo cando se usar para denominar esta ave (10B).<br />
52
Familia Phoenicopteridae<br />
flamengo (ou flamengo común) Phoenicopterus ruber<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Flamingo foi a denominación proposta en 1977-1978<br />
por C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño naquela primeira Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B) e<br />
tamén por M. A. Conde Teira no seu traballo de 1999 (12B); utilizouse ou recolleuse nas guías de aves<br />
de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A, 5A e 22A; nesta última, flamingo grande) e nalgunha<br />
outra publicación ornitolóxica (13A e 11B). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa<br />
propuxeran flamengo (10B); tense empregado tamén ou recollido nalgunhas publicacións (2A, 4A, 8A,<br />
10A, 12A e 14A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é flamingo ou flamingo-comum en<br />
Portugal (2A, 4A, 10A, 11B, 1D e 2D) e flamengo no Brasil.<br />
● Nomes populares. É unha especie moi rara na Galiza e non se lle coñecen denominacións<br />
populares locais.<br />
● Dicionarios consultados. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, aparecen os termos flamengo e flamingo para se referir a Phoenicopterus<br />
ruber. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparecen os vocábulos<br />
flamengo (como galego e preferente) e flamingo (como propiamente galego mais non preferente)<br />
para se referir a esta especie.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Fuco G. Gómez emprega a voz flamengo n' O<br />
idioma dos animás (1937), unha obra que se publicou na Habana: "...de túda-las demais aves: ao<br />
flamengo téñeno por “cangallo”, á cerceta dille “cairenta”..." .<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. F. Bernis Madrazo cita a J. Corominas, que comenta que o<br />
nome desta ave, presente desde ben antano nas linguas europeas, podería ter xurdido ao se comparar<br />
a súa plumaxe branca, negra, rosa e vermella cos vistosos traxes dos comerciantes de Flandres ou coa<br />
face colorada das persoas flamengas; no entanto, o propio Bernis Madrazo pensa que é máis lóxica<br />
unha orixe medieval a partir de auca e flama, é dicir, "ave que ten chama ou flama", pola impresión<br />
que dá este paxaro ao bater as ás, que parece que leva lume no corpo (11B).<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. O termo común<br />
engádeselle ao nome, normalmente, só cando se está a falar tamén, nun contexto concreto, doutras<br />
especies diferentes de flamingos, aínda que non se observaren na nosa xeografía, para diferenciala<br />
delas.<br />
Tanto flamingo como flamengo son dous nomes que se consideran propiamentes galegos: o<br />
nome recomendado pola RAG para a lingua estándar é flamengo e no contexto da ornitoloxía<br />
especializada galega hai tendencia ao uso de flamingo. Ambos os nomes están recollidos tamén en<br />
dous dos dicionarios consultados. No ámbito lusófono, flamingo é a denominación que se está a<br />
estandarizar en Portugal no contexto ornitolóxico e flamengo é a voz empregada no Brasil, de modo<br />
que os dicionarios de lingua portuguesa recollen ambas as dúas entradas (nos dicionarios brasileiros, a<br />
entrada preferente é flamengo). Probabelmente, na década dos anos 70, cando naquela primeira Lista<br />
patrón de aves de Galicia se propuxo flamingo ao non haber ningunha tradición para a denominación<br />
desta ave, tívose en conta o nome empregado en Portugal para esta especie. Calquera dos dous<br />
nomes, porén, como acabamos de ver, harmoniza coa lingua portuguesa. Talvez sería preferíbel<br />
achegar a denominación no ámbito da ornitoloxía galega á proposta estándar da RAG, flamengo,<br />
tamén proposta para o ámbito ornitolóxico por T. A. Vidal e M. Conde en 1991, pensándomos no<br />
interese xeral de lle outorgar a máxima cohesión á lingua galega.<br />
Familia Anatidae<br />
cisne mudo Cygnus olor<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Ciño real foi o nome proposto por C. Pedreira López e<br />
X. M. Penas Patiño, en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse na<br />
primeira guía de aves destes autores e recolleuse nalgunha outra publicación (1A e 2A). Cisne mudo<br />
foi proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); este<br />
nome tamén se ten empregado nalgunhas publicacións ornitolóxicas (10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A).<br />
53
Nas seguintes guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (5A e 22A) e nalgunhas<br />
publicacións empregouse cisne real (4A, 6A, 11A e 17A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome<br />
portugués é cisne-mudo (2A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou a denominación popular galega de cisne para<br />
Cygnus olor na desaparecida lagoa de Antela, na Limia, Ourense (9A). M. González González rexistrou<br />
no Incio a voz *gonajo (en correcto galego, talvez gonaxo ou gonago) para se referir a esta especie<br />
(3C).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparece a entrada galega ciño, como equivalente á castelá cisne. O Diccionario de<br />
usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, dá a<br />
voz galega ciño para a castelá cisne. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, aparece a entrada cisne, que nunha das acepcións defínese como este grupo<br />
de aves, e cisne bravo como nome dunha especie que ten aparecido esporadicamente, sen especificar<br />
o nome científico. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P.<br />
Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle ciño, como sinónimo xenérico de cisne; e ciño real e<br />
cisne real, como sinónimos específicos de Cygnus olor. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega<br />
(2000), de varios autores, aparece a entrada cisne (como galega e preferente), que define e identifica<br />
con C. olor; por outra banda rexeita a voz ciño, que non considera galega.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Véxase Cygnus cygnus.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Etimoloxicamente, os termos cisne e ciño veñen do latín<br />
cygnus. O modificador mudo indica que é unha especie silenciosa, polo xeral, contrapóndoo á<br />
denominación cantor que recibe Cygnus cygnus; bravo indica que é unha especie salvaxe, non<br />
domesticada; real é un cualificativo engadido ao nome xenérico de moitas aves para as identificarmos<br />
como especies, e ás veces ten relación con algunha vistosidade na súa forma ou nas súas cores, ou<br />
cunha certa maxestade no xeito de voaren ou de se moveren; neste caso, pola bonita cor branca e pola<br />
sensación de elegancia que nos producen os seus movementos. Non se achou unha explicación clara<br />
para *gonajo.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. A respecto de cisne /<br />
ciño, véxase esta mesma alínea en Cygnus cygnus.<br />
Na nosa opinión, cisne bravo non sería un nome adecuado para C. olor, dunha, porque moitas<br />
veces podemos atopar esta especie en parques e xardíns totalmente domesticada, e doutra, porque<br />
bravo é un modificador moi inespecífico, xa que as outras especies de cisnes tamén son bravas, non<br />
son domésticas. Por outro lado, a denominación cisne mudo para C. olor forma un sistema<br />
mnemotecnicamente máis eficaz con cisne cantador ou cantor para Cygnus cygnus (o mesmo trazo, a<br />
voz, diferenciado no nome de dúas especies semellantes).<br />
cisne cantador Cygnus cygnus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Ciño grande foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño, en 1977-1978, na Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse na<br />
primeira guía de aves destes autores e recolleuse nalgunha outra publicacion (1A e 2A). Cisne bravo<br />
foi proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B);<br />
empregouse nalgunhas publicacións ornitolóxicas (12A, 13A e 15A). Nas seguintes guías de aves de X.<br />
M. Penas e C. Pedreira López e nalgunha publicación ornitolóxica utilizouse cisne grande (4A, 5A e<br />
22A). Nalgunha outra publicación ornitolóxica recolleuse tamén cisne cantor (10A e 14A). Na<br />
bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é cisne-bravo (2A, 4A, 10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie moi rara na Galiza e non se lle coñecen denominacións<br />
populares galegas, agás a xenérica.<br />
● Dicionarios consultados. Nos dicionarios consultados aparecen as entradas xenéricas e as<br />
matizacións xa apuntadas en Cygnus olor. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995),<br />
da editorial Sotelo Blanco, ademais da entrada cisne, que define e identifica con C. olor, engade cisne<br />
bravo como nome dunha especie que ten aparecido esporadicamente, sen especificar o nome<br />
científico.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. O nome cisne aparece en textos galegos tan<br />
antigos como é unha das poesías das Festas Minervais do ano 1697: "En brancas as negras penas, /<br />
Para cantar como o cisne / As grandezas de Fonseca ... ". O escritor Eduardo Pondal emprega tamén<br />
cisne en Queixumes dos Pinos (1886): "Cando xazan do cisne / os febrentos despoxos / sobre do<br />
verde da ribeira escura ... ". Igualmente, Francisco Mª de la Iglesia en D'o mar e d'a terra (1892): "..<br />
así xeme o esprito do cisne ... ". Ou, por exemplo, Ramón Cabanillas en No desterro (1913): "... o<br />
cisne dunha lenda de tráxicos amores... ".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Os termos cisne e ciño veñen do latín cygnus. O<br />
modificador cantor parece tomado da denominación castelá para esta especie (cisne cantor) e alude ás<br />
54
sonoras voces que emite; grande fai referencia ao seu tamaño; bravo indica que é unha especie<br />
salvaxe, non domesticada.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira e T.<br />
A. Vidal Figueroa comentan que cisne é o nome xenérico vivo na fala, e ciño é un arcaísmo (10B).<br />
Como vimos, C. Pedreira e X. M. Penas sistematizaron igualmente as denominacións deste grupo de<br />
especies co nome xenérico de cisne.<br />
No que fai referencia aos modificadores para a súa caracterización específica, grande non<br />
parece, na nosa opinión, moi específico ou característico, xa que Cygnus cygnus ten o mesmo tamaño<br />
que Cygnus olor; bravo tampouco o é moito ─a pesar de que é o modificador en portugués─, pois<br />
tamén sería ben válido para Cygnus columbianus e para otras especies de cisnes (comparados calquera<br />
deles con Cygnus olor, a especie que máis se achega ao xénero humano). Talvez outro adxectivo, como<br />
cantador, sería moito máis específico e inequívoco para Cygnus cygnus (das tres, é a especie de cisne<br />
que máis barullo mete), formando así un sistema de nomenclatura coa denominación cisne mudo para<br />
Cygnus olor, que fai referencia ao mesmo trazo, a voz. (O adxectivo castelán con que se designa<br />
especificamente Cygnus cygnus é cantor e de modo similar o adxectivo catalán específico é cantaire).<br />
A este respecto, lembremos que o uso de cantor/cantador en galego non é exactamente o<br />
mesmo que en castelán. En galego, "cantor" ten un uso moi marcado como substantivo e "cantador"<br />
ten un uso moi marcado como adxectivo (por tanto, en principio cisne cantador sería o correcto). En<br />
castelán cantor ten un uso moito máis versátil, con moita frecuencia ten función tanto de adxectivo<br />
como de substantivo, en tanto que cantador, aínda que tamén se usa como adxectivo ten un uso<br />
particularísimo como substantivo, que non é o caso do galego.<br />
A pesar de que en xeral e na medida do posíbel téntase ─neste traballo e en xeral na ornitoloxía<br />
galega─ unha harmonización coas denominacións portuguesas, pensamos que Cygnus cygnus debería<br />
ser unha excepción: o modificador usado en portugués no contexto da ornitoloxía especializada, bravo,<br />
aínda que se pode adoptar perfectamente en galego é moi inespecífico. O mesmo acontecería coa<br />
denominación ganso bravo para Anser anser.<br />
cisne pequeno Cygnus columbianus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Ciño pequeno foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño, en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
utilizouse na primeira guía de aves destes autores (1A) e recolleuse nalgunha outra publicación (2A).<br />
Cisne pequeno foi proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa<br />
(10B e 12B); este nome tamén se empregou nas seguintes guías de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira<br />
López (5A e 22A) e tense recollido ou empregado nalgunhas publicacións ornitolóxicas (4A, 10A, 12A,<br />
13A e 14A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é cisne-pequeno (2A, 4A, 1D e 2D).<br />
● Nomes populares. É unha especie moi rara na Galiza e non se lle coñecen denominacións<br />
populares galegas, bardante a xenérica.<br />
● Dicionarios consultados. Nos dicionarios consultados aparecen as entradas xenéricas e as<br />
matizacións xa apuntadas en Cygnus olor.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Véxase Cygnus cygnus.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Os termos cisne e ciño, como xa se comentou nas<br />
especies anteriores, veñen do latín cygnus. O modificador pequeno fai referencia ao seu tamaño, pois<br />
é o máis cativo das tres especies.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. A respecto de cisne /<br />
ciño, véxase esta mesma alínea para C. cygnus.<br />
cisne negro Cygnus atratus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Cisne negro foi o nome galego que se utilizou<br />
nalgunhas publicacións ornitolóxicas (16A e 17A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é<br />
cisne-preto (1D e 2D).<br />
● Nomes populares. Trátase de animais soltados ou fugados de cativerio, non autóctonos da<br />
fauna do país, e son moi raros de ver, polo que non existen denominacións populares na fala galega.<br />
● Dicionarios consultados. Nos dicionarios consultados aparecen as entradas xenéricas xa<br />
apuntadas en Cygnus olor.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Véxase C. cygnus.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Cisne, como xa se comentou nas especies anteriores, vén<br />
do latín cygnus. O modificador negro fai referencia á súa plumaxe, característica que o diferencia nun<br />
chiscar de ollos das especies anteriores.<br />
55
ganso común Anser anser<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Ánsar cincento foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A) e recolleuse ou utilizouse tamén nalgunhas<br />
publicacións ornitolóxicas (2A, 6A e 18 A); nalgunha publicación utilizouse ánsar cinsento (4A e 17A).<br />
Ganso bravo foi a denominación proposta en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A.<br />
Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado nalgunhas publicacións ornitolóxicas (12A, 13A, 15A e<br />
16A). Nalgunha outra publicación ornitolóxica, aparece ganso común (10A e 14A). Na bibliografía<br />
ornitolóxica, o nome portugués é ganso-bravo (2A, 1D e 2D).<br />
● Nomes populares. C. García González rexistrou o nome inespecífico de ganso en Compostela;<br />
J. L. Couceiro Pérez, en Feás (3C). F. Bernis Madrazo apunta as denominacións xenéricas galegas pata<br />
(na Coruña, Lugo, Pontevedra e norte de Portugal), ánsar e ganso bravo (11B).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e<br />
F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, aparece a voz galega sangano identificada co ganso<br />
doméstico. O Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, inclúe<br />
a entrada xenérica ganso, e especifica a subentrada ganso bravo para se referir a ganso salvaxe;<br />
tamén inclúe a entrada ganseirón, que define, nunha das acepcións, como especie de ganso bravo,<br />
sen especificar. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente<br />
(1997), da editorial Galaxia, recolle pato parrulo e pato de río como sinónimos xenéricos de ganso,<br />
apuntando os xéneros Anser e Branta. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios<br />
autores, aparece a entrada xenérica ganso (como galega e preferente), que define e identifica con<br />
Anser anser; rexeita as voces *oca e *ánser, que non considera galegas, e remite a ganso.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Ganso é un vocábulo recollido na nosa literatura<br />
por diversos autores, como Roxelio Lois Estévez, xa no ano 1894, en Fabas e Castañas: "Consolo<br />
cáusame e sigo / coa miña pruma de ganso ...". Ou María Pilar Campo no ano 1996, en Confusión<br />
e morte de María Balteira: "O corazón do ganso latexaba entre os brazos da muller...".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. O nome ánsar vén do latín anser; o nome ganso, do<br />
gótico gans. O modificador cinsento fai referencia á cor da súa plumaxe; bravo indica que é unha<br />
especie salvaxe, non domesticada.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira e T.<br />
A. Vidal Figueroa comentan que ganso é o único nome xenérico de que dispón o galego e que ánsar é<br />
un arcaísmo innecesario (10B).<br />
No que fai referencia aos modificadores para a súa caracterización específica, tanto bravo como<br />
cincento para Anser anser teñen o problema de seren moi inespecíficos, xa que estes mesmos<br />
modificadores se poderían aplicar practicamente a todas as especies do xénero Anser. A pesar de que<br />
bravo é tamén o modificador en portugués, talvez sería mellor usarmos para este paxaro o cualificativo<br />
común (ganso común), denominación que xa se ten utilizado nalgunhas publicacións (10A e 14A).<br />
Deste xeito, ganso bravo sería o modo de denominarmos as especies todas que non son domésticas,<br />
calquera delas (non só A. anser), fronte ao ganso doméstico (o animal caseño ou criado nas granxas);<br />
e ganso común sería, das silvestres ou bravas, o A. anser, a especie que con máis frecuencia<br />
avistamos na Galiza.<br />
A pesar de que en xeral e na medida do posíbel téntase unha harmonización coas<br />
denominacións portuguesas, A. anser debería ser unha excepción: o modificador usado en portugués<br />
no contexto da ornitoloxía especializada ─aínda que se pode adoptar perfectamente en galego─ é moi<br />
inespecífico. O mesmo sucedería coa denominación cisne bravo para Cygnus cygnus.<br />
ganso de bico curto Anser brachyrhynchus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Ganso bicocurto foi o nome proposto en 1999 no<br />
traballo de M. A. Conde Teira (12B); tense utilizado en varias publicacións ornitolóxicas (10A, 13A, 14A,<br />
15A e 16A). Nalgunha publicación ornitolóxica tamén se empregou o nome de ánsar biquicurto (17A)<br />
e ánsar bicocurto (22A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é ganso-de-bico-curto (1D,<br />
2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie moi rara na Galiza e non se lle coñecen denominacións<br />
populares galegas, non sendo a xenérica.<br />
● Dicionarios consultados. Atopáronse as entradas xenéricas apuntadas en Anser anser.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Sobre o emprego da voz ganso na nosa literatura,<br />
véxase A. anser.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Ánsar vén do latín anser; ganso, do gótico gans. O<br />
modificador bicocurto e similares fan referencia ao seu bico, como queda explícito.<br />
56
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Os criterios para a<br />
escolla do nome xenérico ganso como o estándar comentáronse en A. anser.<br />
ganso campestre Anser fabalis<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Ánsar bravo foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A) e recolleuse ou utilizouse tamén nalgunha outra<br />
publicación ornitolóxica (2A e 4A). Nunha publicación utilizouse para esta especie o nome de ánsar<br />
campestre (17A). Ganso campestre foi a denominación proposta en 1991 e 1999 nos traballos de M.<br />
A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); recolleuse ou empregouse nalgunhas publicacións<br />
(10A, 12A, 13A e 14A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é ganso-campestre (2A, 1D,<br />
2D e 3D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou especificamente para Anser fabalis as<br />
denominacións de ganso e pato ganso nas terras da desaparecida lagoa de Antela, na Limia, Ourense<br />
(9A).<br />
● Dicionarios consultados. Atopáronse as entradas xenéricas apuntadas en Anser anser.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A respecto do emprego da voz ganso na nosa<br />
literatura, véxase A. anser.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. O nome ánsar vén do latín anser; o nome ganso, do<br />
gótico gans. Os modificadores campestre e bravo indican que é unha especie salvaxe, non<br />
domesticada; de modo particular para esta especie, campestre alude a campos, pois A. fabalis inverna<br />
caracteristicamente terra adentro, en campos e prados non moi lonxe da auga.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Os criterios para a<br />
escolla dun nome xenérico estándar comentáronse en A. anser. O modificador bravo é moi inespecífico<br />
(véxase esta mesma alínea referida a A. anser).<br />
ganso de cabeza listada Anser indicus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Ánsar índico foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, na Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse nas<br />
guías de aves destes autores e recolleuse nalgunha outra publicación (1A, 2A e 5A). Ganso de cabeza<br />
listada foi o nome proposto en 1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B); tamén se empregou esta<br />
denominación nalgunha publicación ornitolóxica (13A). Noutras publicacións aparece o nome de ganso<br />
indio (4A, 10A, 12A e 14A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son ganso-índio e<br />
ganso-de cabeça-listada (2A, 4A, 1D e 2D).<br />
● Nomes populares. É unha especie de aparición extremadamente rara na Galiza e non se lle<br />
coñecen denominacións populares galegas, agás a xenérica.<br />
● Dicionarios consultados. Atopáronse as entradas xenéricas apuntadas en Anser anser.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A respecto do emprego da voz ganso na nosa<br />
literatura, véxase A. anser.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Ánsar vén do latín anser; ganso, do gótico gans. O<br />
modificador de cabeza listada fai referencia ás conspicuas listas negras que ten nas costas da cabeza,<br />
que o distinguen dos outros gansos; índico e similares aluden á súa área de distribución (cría na Asia<br />
central, inverna no norte da India).<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira e T.<br />
A. Vidal Figueroa comentan que optan optaron pola denominación de ganso de cabeza listada por<br />
reflectir mellor as características da especie do que o nome ganso indio e por ser ademais o nome<br />
proposto na lista sistemática portuguesa (10B).<br />
ganso de testa branca Anser albifrons<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Ánsar careto grande foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
utilizouse nas guías de aves destes autores e recolleuse ou utilizouse tamén nalgunha outra publicación<br />
ornitolóxica (2A, 5A, 6A e 22A). Ganso de testa branca foi o nome proposto en 1999 no traballo de<br />
M. A. Conde Teira (12B), que se utilizou nunha publicación ornitolóxica (13A); noutras publicacións<br />
(10A, 12A e 14A) empregouse o nome de ganso testibranco. Na bibliografía ornitolóxica, o nome<br />
portugués é ganso-grande-de-testa-branca (2A, 1D e 2D) e ganso-de-testa-branca (3D).<br />
57
● Nomes populares. É unha especie que moi rara vez aparece na Galiza e non se lle coñecen<br />
denominacións populares galegas, agás a xenérica.<br />
● Dicionarios consultados. Atopáronse as entradas xenéricas apuntadas en Anser anser.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Sobre o emprego da voz ganso na nosa literatura,<br />
véxase A. anser.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da etimoloxía de ánsar e de ganso, véxanse<br />
as especies anteriores. Os modificadores careto ou de testa branca fan referencia á mancha branca<br />
que ten na cabeza; grande é para o distinguir doutra especie –Anser erythropus, que non se ten<br />
avistado na Galiza– que tamén ten unha mancha branca na cabeza, mais é unha ave máis pequena.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Os criterios para a<br />
escolla do nome xenérico ganso como o estándar comentáronse en A. anser.<br />
Pensándomos nun contexto en que se poida facer referencia a un tempo ao Anser albifrons e ao<br />
Anser erythropus (esta última especie non está rexistrada na xeografía galega), podería usarse ganso<br />
de testa branca e ganso de testa branca pequeno, respectivamente, para diferenciármolas. Un<br />
sistema de nomenclatura semellante se está a usar na lingua inglesa (só White-fronted Goose para A.<br />
albifrons e Lesser White-fronted Goose para A. erythropus) e recentemente tamén (3D) na lingua<br />
portuguesa.<br />
ganso do Canadá Branta canadensis<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Ganso do Canadá foi proposto en 1977-1978 por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén en<br />
1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B); empregouse nalgunhas publicacións ornitolóxicas (15A,<br />
16A e 22A). Noutras publicacións recolleuse ganso canadense (10A e 14A). Na bibliografía<br />
ornitolóxica, o nome portugués é ganso do Canadá (1D e 2D), coa forma ganso-do-canadá (3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie moi rara e non se lle coñecen denominacións populares,<br />
agás a xenérica.<br />
● Dicionarios consultados. Atopáronse as entradas xenéricas apuntadas en A. anser.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Sobre o emprego da voz ganso na nosa literatura,<br />
véxase A. anser.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da etimoloxía de ganso, véxase A. anser. O<br />
modificador do Canadá e similares fan referencia á súa área de distribución orixinaria (agora tamén<br />
hai poboacións salvaxes na Europa septentrional).<br />
ganso de pescozo rubio Branta ruficollis<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Ganso paporrubio foi o nome proposto en 1999 no<br />
traballo de M. A. Conde Teira (12B) e utilizouse nalgunhas publicacións ornitolóxicas (10A, 12A, 13A e<br />
14A). Na terceira guía de C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño (22A) empregouse ganso de pescozo<br />
rubio. Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son ganso-de-pescoço-ruivo e ganso-depeito-ruivo<br />
(2A e 1D).<br />
● Nomes populares. É unha especie moi rara e non se lle coñecen denominacións populares,<br />
agás a xenérica.<br />
● Dicionarios consultados. Atopáronse as entradas xenéricas apuntadas en Anser anser.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A respecto do emprego da voz ganso na nosa<br />
literatura, véxase A. anser.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da etimoloxía de ganso, véxase A. anser. Os<br />
modificadores paporrubio, de-pescoço-ruivo etc. fan referencia á característica cor rubia que ten na<br />
cara, no pescozo e no peito.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Dos dous nomes<br />
galegos que se teñen empregado, o criterio de converxencia ou semellanza co portugués talvez faría<br />
preferíbel a escolla de ganso de pescozo rubio, seguindo ademais as indicacións da RAG para aquelas<br />
realidades que non tiveron denominación en galego até a actualidade. Por outro lado, paporrubio non<br />
é un cualificativo tan bo definidor para B. ruficollis como de pescozo rubio, pois non é só o papo a<br />
parte que ten rubia: ten tamén as meixelas ou faceiras e, nomeadamente, o pescozo.<br />
ganso de cara branca Branta leucopsis<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Ganso sangano foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e<br />
58
utilizouse nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A); tamén se empregou este nome nalgunha<br />
outra publicación ornitolóxica (2A, 4A e 17A). Ganso de cara branca foi o nome proposto en 1991 e<br />
1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); utilizouse tamén nalgunhas<br />
publicacións ornitolóxicas (13A e 15A). Nalgunha publicación empregouse o nome de ganso<br />
caribranco (10A e 14A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son ganso-de-facesbrancas<br />
e ganso-marisco (2A, 4A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie moi rara e non se lle coñecen denominacións populares,<br />
agás a xenérica.<br />
● Dicionarios consultados. Atopáronse as entradas xenéricas apuntadas en A. anser. No<br />
Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da editorial Galaxia, aparece a entrada<br />
galega sangano, como equivalente ao ganso doméstico. Igualmente, nalgúns dos traballos<br />
lexicográficos que mencionamos puntualmente, como no Frampas, contribución al diccionario gallego<br />
(Eligio Rivas Quintas, 1978), ou no Diccionario galego-castelán e Vocabulario castelán-galego de<br />
Leandro Carré Alvarellos (1979), recóllese a voz sangano como nome para o ganso doméstico.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Sobre o emprego da voz ganso na nosa literatura,<br />
véxase A. anser.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da etimoloxía de ganso, véxase A. anser. Os<br />
modificadores de cara branca, de-faces-brancas etc., aluden á característica cor branca que ten na<br />
cara. H. Costa et al. explican que a aparición dos bandos de gansos na costa era unha sorpresa grande<br />
para a xente que os avistaba, que pensaba que nacían do marisco, quere dicir, que o marisco producía<br />
os patos, e por iso o de ganso-marisco. Non se achou de modo claro a etimoloxía de sangano, que<br />
posibelmente sexa unha corruptela popular de ganso (ganso, gansano, sangano) para designar a<br />
especie doméstica.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Ganso sangano<br />
parece antes ben unha denominación propia da especie doméstica, non das especies salvaxes, e ben<br />
pouco acaída como proposta para B. leucopsis.<br />
ganso de cara negra Branta bernicla<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Ganso cabecinegro foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
utilizouse nas dúas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A) e recolleuse ou utilizouse tamén<br />
nalgunhas publicacións ornitolóxicas (2A, 4A, 6A, 11A e 17A). Ganso de cara negra foi o nome<br />
proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense<br />
empregado nalgunhas publicacións ornitolóxicas (13A, 15A e 16A). Nalgunha publicación empregouse<br />
ganso carinegro (10A, 12A e 14A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son ganso-defaces-negras<br />
e ganso-de-faces-pretas (2A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie moi rara na Galiza e non se lle coñecen denominacións<br />
populares, non sendo a xenérica.<br />
● Dicionarios consultados. Atopáronse as entradas xenéricas apuntadas en Anser anser.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Sobre o emprego da voz ganso na nosa literatura,<br />
véxase A. anser.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da etimoloxía de ganso, véxase A. anser. Os<br />
modificadores cabecinegro, de cara negra etc., fan todos referencia á caracacterística cor negra que<br />
ten na cara, no pescozo e no peito.<br />
ganso do Exipto Alopochen aegyptiacus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Ganso do Exipto foi o nome proposto en 1999 no<br />
traballo de M. A. Conde Teira (12B). Nalgunha publicación ornitolóxica empregouse ganso exipcio<br />
(10A e 14A) e ganso do Nilo (17A). Na bibliografía ornitolóxica, a denominación portuguesa é gansodo-Egipto<br />
(1D).<br />
● Nomes populares. É unha especie moi rara na Galiza e non se lle coñecen denominacións<br />
populares, agás a xenérica.<br />
● Dicionarios consultados. Atopáronse as entradas xenéricas apuntadas en Anser anser.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da etimoloxía de ganso, véxase A. anser. Os<br />
modificadores do Exipto, do Nilo etc. fan todos referencia á área de distribución orixinaria da especie.<br />
59
pato mandarín Aix galericulata<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pato mandarín foi o nome proposto en 1999 no<br />
traballo de M. A. Conde Teira (12B); empregouse nas guías de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López<br />
(5A e 22A) e tense recollido ou empregado tamén nalgunhas publicacións ornitolóxicas (4A, 10A, 12A,<br />
13A, 14A, 15A, 16A e 17A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é pato-mandarim (1D).<br />
● Nomes populares. É unha especie moi rara na Galiza e non se lle coñecen denominacións<br />
populares, agás a xenérica.<br />
● Dicionarios consultados. Atopáronse as denominacións xenéricas apuntadas en Anas<br />
platyrhynchos.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da motivación semántica de pato, véxase Anas<br />
platyrhynchos. O cualificativo mandarín alude á súa área de distribución: na Europa hai poboacións<br />
asilvestradas, mais a ave é orixinaria do leste da Asia central, incluído o Xapón; no inverno chega até o<br />
sueste da China.<br />
pato ferruxento Tadorna ferruginea<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Gansa ferruxenta foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); recolleuse<br />
nalgunha publicación ornitolóxica (2A). Pato *canelo foi o nome proposto en 1999 por M. A. Conde<br />
Teira (12B); empregouse nalgunhas publicacións ornitolóxicas (6A, 11A, 13A, 15A e 16A). En 1991, M.<br />
A Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa propuxeron o nome de pato ferruxento (10B); nalgunhas<br />
publicacións ornitolóxicas empregouse tamén este nome (8A, 10A, 12A, 14A e 22A), inclusive na última<br />
guía de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (22A). Nunha publicación apareceu co nome de tarro<br />
canelo, de certo unha confusión coa denominación castelá (17A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes<br />
portugueses son pato-ferrugento, pato-ferrugineo e pato-casarca (2A, 11B, 1D, 2D e 3D, o último<br />
con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. É unha especie moi rara na Galiza e non se lle coñecen nomes populares.<br />
● Dicionarios consultados. Atopáronse as denominacións xenéricas apuntadas en Anas<br />
platyrhynchos.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Canto á motivación semántica, os adxectivos *canelo ou<br />
ferruxento que se empregan para definir a especie fan referencia á cor predominante na plumaxe<br />
desta anátida, laranxa ou crema, como á da canela, moi rechamante. Sobre a motivación semántica de<br />
pato, véxase A. platyrhynchos.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira<br />
considera en 1999 (12B) que é preferíbel pato *canelo por definir mellor os trazos da especie e<br />
porque pato ferruxento se pode confundir co nome de parrulo ferruxento, usado por Penas e<br />
Pedreira para Aythya nyroca (porén, pato ferruxento tamén fora proposto por Conde e Vidal para T.<br />
ferruginea en 1991).<br />
É preciso comentar que o modificador *canelo, que marcamos cun asterisco, é un calco do<br />
particular nome castelán desta especie, tarro canelo, pois non é propio do galego que o adxectivo<br />
canela presente flexión de xénero gramatical. Para nos referirmos á calquera realidade de cor<br />
semellante á da canela, en galego dicimos sempre canela, non varía morfoloxicamente (do mesmo<br />
modo que se o modificador fose “laranxa”, por exemplo, por semellanza coa cor da laranxa; daquela<br />
non dicimos en galego “pato laranxo”, dicimos igualmente “pato laranxa”). Por tanto, o correcto sería<br />
pato canela. Exactamente o mesmo acontece co nome pilro *canelo proposto para Tryngites<br />
subruficollis, calco do castelán correlimos canelo, que en bo galego ten de ser pilro canela.<br />
A pesar de todo o devandito, se para A. nyroca empregamos o cualificativo castaño (pato<br />
castaño ou parrulo castaño) proposto por Conde Teira (12B) e por Conde Teira e Vidal Figueroa (10B),<br />
non hai xa posibilidade de confusión nin problema ningún para continuar utilizando pato ferruxento<br />
para T. ferruginea. Na nosa opinión isto sería o mellor, xa que este último nome, pato ferruxento, ten<br />
abonda tradición en galego para esta especie e coincide ademais co nome latino e cunha das<br />
denominacións portuguesas.<br />
pato branco Tadorna tadorna<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Gansa branca foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
na primeira guía de aves destes autores e recolleuse ou utilizouse tamén nalgunhas publicacións<br />
ornitolóxicas (1A, 2A, 4A, 18A e 11B). Pato branco foi proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A.<br />
Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); utilizouse nas outras guías de X. M. Penas Patiño e C.<br />
Pedreira López (5A e 22A) e tense recollido ou utilizado tamén noutras moitas publicacións (6A, 8A,<br />
60
10A, 11A, 12A, 13A, 14A, 15A, 16A e 17A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son<br />
pato-pescoço-verde, pato-branco e tadorna (2A, 11B, 1D, 2D e 3D, o último con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. É unha especie rara na Galiza e non se lle coñecen nomes populares.<br />
● Dicionarios consultados. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M.<br />
Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle gansa branca e pato branco como<br />
sinónimos específicos para Tadorna tadorna. No resto, atopáronse as denominacións xenéricas<br />
apuntadas en Anas platyrhynchos.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A voz pato está recollida na nosa literatura (véxase<br />
Anas platyrhynchos).<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Canto á motivación semántica, o adxectivo branco que<br />
define a especie fai referencia á cor predominante na plumaxe desta anátida, branca, moi rechamante;<br />
tamén pescoço-verde alude á cor da plumaxe (aínda que o pescozo verdadeiramente é a metade<br />
verde e a metade branco). A respecto da motivación semántica de pato, véxase Anas platyrhynchos.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira e T.<br />
A. Vidal Figueroa comentan que as especies do xénero Tadorna se deben denominar xenericamente<br />
patos ou gansos en galego, mais o nome de gansa é inadecuado por corresponder ás femias dos<br />
gansos (10B).<br />
pato falcado Anas falcata<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pato falcado foi o nome proposto en 1999 por M. A.<br />
Conde Teira (12B); empregouse nunha publicación ornitolóxica (14). Nalgunha publicación tamén se<br />
utilizou ou se recolleu cerceta de fouzas (12A e 14A); na terceira guía de C. Pedreira López e X. M.<br />
Penas Patiño, cerceta de falcatas (22A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é<br />
marrequinho-de-foice e pato falcado (12B e 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha rarirade e non se lle coñecen denominacións populares galegas, non<br />
sendo as xenéricas.<br />
● Dicionarios consultados. Acháronse as denominacións xenéricas apuntadas en Anas<br />
platyrhynchos.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira<br />
explica que a denominación falcado está relacionada co latín falx, fouciño (12B).<br />
Tamén en relación co antedito, falcata é o nome dunha antiga arma formada por un pau e<br />
unha fouce nun dos extremos. Por tanto, de falcatas, falcado e similares estarían relacionados coa<br />
semellanza desta especie cunha fouce, quer na forma do seu corpo pousado ou en voo, quer nalgunha<br />
parte corporal, mais non se encontrou unha explicación clara. Sobre a motivación semántica de pato,<br />
véxase A. platyrhynchos.<br />
pato frisado Anas strepera<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pato cincento foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
ou recolleuse nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A)<br />
e noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 6A, 11A, 18A e 11B). Tamén pato cinsento se empregou<br />
nalgunha publicación galega (4A e 17A). Pato frisado foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos<br />
traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense utilizado nalgunhas<br />
publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome<br />
portugués é frisada (2A, 4A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou especificamente para Anas strepera as<br />
denominacións populares galegas de vazcallo e medianeiro na desaparecida lagoa de Antela, na<br />
Limia, Ourense (9A).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, e no Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios<br />
autores, aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en Anas platyrhynchos. No Dicionário da<br />
língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, ademais das denominacións<br />
xenéricas indicadas en A. platyrhynchos, inclúe a subentrada pato cincento para designar<br />
especificamente Anas strepera.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A voz pato está recollida con frecuencia na nosa<br />
literatura (véxase A. platyrhynchos).<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. O modificador cinsento está motivado pola cor da súa<br />
plumaxe; frisado pode aludir tamén á plumaxe, porque esta ten moitos puntiños brancos e negros,<br />
61
parece un tecido de la que está levantado; vazcallo probabelmente é unha variante de vascallo, que<br />
nunha das súas acepcións significa farrapo lixado e húmido, e pódese relacionar tamén co aspecto da<br />
plumaxe desta ave; medianeiro pode referirse ao seu tamaño medio. Sobre a motivación semántica<br />
de pato, véxase A. platyrhynchos.<br />
cerceta común Anas crecca<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Cerceta real foi a denominación proposta por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
utilizouse nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e<br />
recolleuse ou utilizouse tamén noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 6A, 11A, 17A e 18A). Nalgunha<br />
publicación empregouse cerceta real americana para a subespecie A. crecca carolinensis (17A).<br />
Cerceta –ou cerceta común– foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira<br />
e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado nalgunhas publicacións (8A, 10A, 12A, 13A, 14A,<br />
15A e 16A). Nalgunha publicación utilizouse charneco (4A), que tamén foi recollido no Atlas de<br />
vertebrados de Galicia (7A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é marrequinha,<br />
marrequinho ou marrequinha-comum (2A, 10A, 1D, 2D e 3D, o último con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez recolle especificamente para Anas crecca as<br />
denominacións populares galegas de nelo, nela, nelli, chilro e chirlo na desaparecida lagoa de<br />
Antela, A Limia, Ourense (9A). E. Rivas Quintas recolle a voz parreco, coa que describe un pato<br />
pequeno, dos máis pequenos que hai na Limia; despois recolle a voz albelo para describir unha clase de<br />
pato salvaxe que hai na Limia, de pescozo branco, que se parece ao parreco, e que tamén é de tamaño<br />
pequeno; parece, por tanto, que identifica atinadamente parreco con A. crecca e albelo con A.<br />
querquedula (10G). M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa comentan que na Galiza, en zonas onde<br />
aniña esta especie (ribeiras do río Louro, Budiño, Porriño), recibe o nome de charneco (10B). X. M.<br />
Penas Patiño e C. Pedreira López apuntan tamén o nome de lavanquiño (1A). M. J. Pérez Alonso<br />
rexistrou a voz cerceta en Goián e G. Baamonde Traveso a voz zarceta en Cedofeita (3C).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, e no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en A.<br />
platyrhynchos. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco,<br />
aparece a entrada cerceta, que nunha acepción define de forma xenérica como "aves da família dos<br />
anátidas" e noutra acepción define e identifica con Querquedula querquedula (é dicir, Anas<br />
querquedula). O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente<br />
(1997), da editorial Galaxia, recolle cerceta común, cerceta real, charneco, lavanquiño e pato de<br />
río como sinónimos específicos para A. crecca. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de<br />
varios autores, aparece a entrada cerceta (como galega e preferente), definida e identificada con Anas<br />
crecca, e a voz zarceta (como galega e non preferente), que remite a cerceta.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Fuco G. Gómez emprega a voz cerceta n' O<br />
idioma dos animás (1937), unha obra que se publicou na Habana: "...de túda-las demais aves: ao<br />
flamengo téñeno por “cangallo”, á cerceta dille “cairenta”..." .<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. O termo cerceta vén do latín vulgar cercedula, que no<br />
latín culto era querquetula. Lavanquiño é un diminutivo de lavanco, talvez polo tamaño visibelmente<br />
menor que Anas platyrhynchos (o lavanco) e porque tamén ten o mesmo espello alar verde metálico<br />
que ten o lavanco. Nelo é unha denominación recollida para Anas crecca e Anas querquedula, dúas<br />
especies relativamente comúns moi pequenas de tamaño, e talvez esa terminación indique un<br />
diminutivo; ademais, nelo podería ter relación con albelo, pola plumaxe de Anas querquedula, e que<br />
desa especie o nome pasase a Anas crecca (que de branco non ten nada, mais, como indicamos, tamén<br />
é unha anátida pequena). Charneco, parreco, chirlo e similares poderían ter relación con algúns sons<br />
desta anátida, uns grallos como trrrr ou crrrec. Real é un cualificativo engadido ao nome xenérico de<br />
moitas aves para as identificar como especies, e que ás veces ten relación cunha certa beleza ou<br />
vistosidade (neste caso, a súa plumaxe de cores); de río fai referencia ao seu hábitat.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira e T.<br />
A. Vidal Figueroa consideran charneco e cerceta nomes igualmente válidos, mais prefiren a<br />
denominación cerceta por ser a primeira claramente local (10B). Ademais, comentan que cerceta é un<br />
nome patrimonial galego, procedente do latín querquedula, que está presente en moitas linguas<br />
románicas (10B). Por outro lado, na Nueva contribución a un vocabulario castellano-gallego, J. S.<br />
Crespo Pozo (1985) recolle como nome galego cerceta por estar presente nos cancioneiros galegoportugueses<br />
medievais (12G).<br />
62
cerceta da Carolina Anas carolinensis<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Cerceta real americana empregárase cando esta<br />
especie aínda se consideraba unha subespecie da anterior, ou sexa, A. crecca carolinensis (17A).<br />
Cerceta da Carolina empregouse especificamente para A. carolinensis na terceira guía de C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño (22A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é marrequinhaamericana<br />
(2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie de moi rara aparición na Galiza e non se lle coñecen<br />
denominacións populares galegas, non sendo a xenérica.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, e no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en A.<br />
platyrhynchos. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, e<br />
no Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparecen as voces xenéricas<br />
apuntadas en A. crecca e A. querquedula.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. O termo cerceta vén do latín vulgar cercedula, que no<br />
latín culto era querquetula. Da Carolina e americana fan referencia á súa área de distribución<br />
orixinaria.<br />
cerceta de á azul Anas discors<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Cerceta aliazul foi o nome galego proposto nos<br />
traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); utilizouse nas guía de X. M. Penas<br />
Patiño e C. Pedreira López (5A e 22A) e tense recollido ou utilizado tamén nalgunhas publicacións<br />
ornitolóxicas (6A, 10A, 13A, 14A e 17A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son patod’asa-azul<br />
e marreca-d'asa-azul (2A, 1D, 2D e 3D, o último con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. É unha especie de moi rara aparición na Galiza e non se lle coñecen<br />
denominacións populares galegas, non sendo a xenérica.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, e no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en A.<br />
platyrhynchos. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, e<br />
no Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparecen as voces xenéricas<br />
apuntadas en Anas crecca e Anas querquedula.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. O termo cerceta vén do latín vulgar cercedula, que no<br />
latín culto era querquetula. Aliazul ou d’asa-azul indica a rechamante cor das plumas cobertoras das<br />
ás. Sobre a motivación semántica de pato, véxase Anas platyrhynchos.<br />
albelo Anas querquedula<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Cerceta do estío foi a denominación proposta por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, na Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e<br />
tamén por M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa en 1991 (10B); utilizouse nas guías de aves de X.<br />
M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e tense<br />
recollido ou empregado tamén noutras moitas publicacións ornitolóxicas (2A, 4A, 6A, 8A, 10A, 11A,<br />
12A, 14A e 11B). Cerceta albela foi proposto en 1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B);<br />
empregouse nalgunhas publicacións (13A, 15A e 16A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é<br />
marreco (2A, 4A, 10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou para Anas querquedula as denominacións<br />
populares galegas de nelo, nelo albelo, serrano e chilro na desaparecida lagoa de Antela, na Limia<br />
(9A). Tamén E. Rivas Quintas, que recolle a voz parreco, coa que describe un pato pequeno, dos máis<br />
pequenos que hai na Limia, recolle despois a voz albelo para describir unha clase de pato salvaxe que<br />
hai na Limia, de pescozo branco, que se parece ao parreco, e que tamén é de tamaño pequeno; parece,<br />
por tanto, que está a identificar parreco con A. crecca e albelo con A. querquedula (10G). E. Rivas<br />
Quintas recolle a voz pato chilro en Porqueira da Limia, que non identifica con ningún nome científico<br />
mais que probabelmente sexa A. querquedula (14G). Na primeira guía de aves, X. M. Penas Patiño e C.<br />
Pedreira López apuntan tamén o nome galego de cantadeira (1A). F. Bernis Madrazo recolle<br />
cantadeira como nome portugués (11B).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, e no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en A.<br />
63
platyrhynchos. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco,<br />
aparece a entrada cerceta, que nunha acepción define de forma xenérica como "aves da família dos<br />
anátidas" e noutra acepción define e identifica especificamente con Querquedula querquedula (é dicir,<br />
Anas querquedula). No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparece<br />
tamén a voz xenérica cerceta (como galega e preferente) e a voz zarceta (como galega, mais non<br />
preferente), que remite a cerceta.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Véxase Anas crecca sobre unha referencia ao<br />
emprego de cerceta no ano 1937.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. O termo cerceta vén do latín vulgar cercedula, que no<br />
latín culto era querquetula. Chámaselle marreco, chilro e cantadeira, probabelmente, por causa das<br />
voces características que emite esta anátida. Nelo é unha denominación recollida para Anas crecca e<br />
Anas querquedula, dúas especies relativamente comúns moi pequenas de tamaño, e talvez esa<br />
terminación indique un diminutivo relacionado co tamaño; alén diso, nelo podería ter relación con<br />
albelo e con albela, pola plumaxe clara e pola característica cella branca dos machos de Anas<br />
querquedula. Sendo así, non tería moito sentido a denominación nelo albelo, porén a formación<br />
popular dos nomes non obedece á lóxica. Do estío fai referencia á súa fenoloxía, xa que é unha<br />
especie migradora, que chega ás nosas latitudes na primavera e marcha no outono.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Conde e Vidal<br />
comentan que cerceta é un nome patrimonial en galego, procedente do latín querquedula, que está<br />
presente en moitas linguas románicas (10B) e que cerceta do estío é unha adaptación do francés<br />
sarcelle d’été, mais é preferíbel antes que a denominación de cerceta albela, creado a partir dun dos<br />
nomes desta especie recollido por A. Villarino nas terras da antiga lagoa de Antela, nelo albelo, co<br />
nome xenérico de cerceta. Posteriormente, Conde preferiu mellor a denominación cerceta albela<br />
(12B).<br />
asubiador (ou asubiador europeo) Anas penelope<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pato asubión foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas guías de aves destes autores e tamén se empregou o se recolleu noutras publicacións ornitolóxicas<br />
(1A, 2A, 4A, 5A, 6A, 11A, 12A, 17A e 11B); na terceira guía de Pedreira e Penas, pato asubión<br />
europeo (22A). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa propuxeron pato asubiador (10B).<br />
Asubiador foi a denominación proposta en 1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B); empregouse<br />
nalgunhas publicacións (13A, 15A e 16A). Nalgunha publicación utilizouse tamén asubión (10A e 14A).<br />
Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é piadeira (2A, 4A, 10A, 11B, 1D e 2D) ou piadeiracomum<br />
(3D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou as denominacións populares galegas de<br />
patialbo, sinado e silbador para Anas penelope na desaparecida lagoa de Antela, A Limia, Ourense<br />
(9A). F. Bernis Madrazo comenta que tamén se lle chama lavanco a esta especie, ou sexa, co mesmo<br />
nome usado para Anas platyrhynchos, nalgunhas localidades da provincia de Lugo (11B).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, e no Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios<br />
autores, aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en A. platyrhynchos. No Dicionário da língua<br />
galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, ademais das denominacións xenéricas<br />
indicadas en A. platyrhynchos, inclúe a subentrada pato asobión para designar especificamente a A.<br />
penelope.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A voz pato está recollida con frecuencia na nosa<br />
literatura (véxase A. platyrhynchos).<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a motivación semántica de pato, véxase A.<br />
platyrhynchos. Asubiador, piadeira e similares fan referencia ao característico asubío bisílabo agudo<br />
que emite o macho. Patialbo é por causa das partes brancas do ventre e das ás do macho. Europeo<br />
refírese á súa área de distribución e diferénciao da especie seguinte por oposición, Anas americana, se<br />
se estiver a falar das dúas nun mesmo contexto.<br />
asubiador americano Anas americana<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Asubiador americano foi o nome proposto en 1999<br />
no traballo de M. A. Conde Teira (12B); esta denominación empregouse nalgunhas publicacións<br />
ornitolóxicas (13A, 15A e 16A). Nalgunha publicación tamén se utilizou pato asubión americano<br />
(12a, 17A e 22A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é piadeira-americana (1D, 2D e<br />
64
3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie moi rara na Galiza e non se lle coñecen denominacións<br />
populares, agás a xenérica.<br />
● Dicionarios consultados. Atopáronse as denominacións xenéricas apuntadas en Anas<br />
platyrhynchos.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da motivación semántica de pato, véxase A.<br />
platyrhynchos. A motivación semántica dos nomes xenéricos asubiador e piadeira está comentada na<br />
especie anterior, Anas penelope. O modificador americano fai referencia á área de distribución propia<br />
desta especie.<br />
lavanco Anas platyrhynchos<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Alavanco real foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
en dúas guías de aves destes autores (1A e 5A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse ou<br />
utilizouse tamén nalgunhas publicacións ornitolóxicas (2A, 6A, 11A, 17A e 18A). Lavanco foi proposto<br />
en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense<br />
empregado ou recollido nalgunhas publicacións (8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). Nalgunha<br />
publicación utilizouse lavanco real (4A, 22A). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa tamén<br />
propuxeran o nome de pato real, xunto co de lavanco (10B). Na bibliografía ornitolóxica, o nome<br />
portugués é pato-real (2A, 4A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López indican, ademais do nome de<br />
lavanco, os de pato real e azulón (1A); F. Bernis Madrazo, tamén lavanco nas provincias de<br />
Pontevedra e Lugo, aínda que algunha vez asignado a A. penelope (11B). G. Baamonde Traveso<br />
rexistrou azulón no galego de Cedofeita (3C). J. Rodríguez Cruz, alavanco en Hermisende para esta<br />
especie (13B). A. Villarino Gómez rexistrou para Anas platyrhynchos as denominacións de pato de<br />
cabeza azul, pato real e pato do país nas terras da desaparecida lagoa de Antela, na Limia (9A). E.<br />
Rivas Quintas recolle a voz pato real, con que describe una clase de pato de la Limia, de tamaño<br />
grande y cabeza azulada (10G). C. Pedreira López et al. rexistraron pato do río e parrulo do río para<br />
esta especie no concello de Ames, A Coruña (9B). F. Fernández Rei rexistrou o nome castelanizado de<br />
pato do *pico *amarillo (en correcto galego, pato do bico amarelo) especificamente para Anas<br />
platyrhynchos en Cariño (3C) e M. J. Pérez Alonso o de pato real en Goián (3C). No Atlas de<br />
vertebrados de Galicia apúntase tamén os nomes de pato real, azulón, lavanco e parrulo para esta<br />
especie (7A). F. Bernis Madrazo recolleu as denominacións parrulo e parrulo bravo na provincia de<br />
Lugo, e comenta tamén o uso xeneralizado do termo pato na Galiza (11B). No Traballo de C. García<br />
Gonález, recóllense máis de 20 localidades galegas onde se rexistrou a voz xenérica parrulo (3C). R.<br />
Fraga García rexistrou parrulo bravo en Melide e M. R. Martínez Martínez en Curtis (3C). M. Prado<br />
Fernández rexistrou as variantes parrolo e parrolo bravo en Ferreira de Valadouro (3C). Por outra<br />
banda, F. Fernández Rei rexistrou o nome xenérico de pato en Cariño; M. Felpeto Lagoa, en Ares; M.<br />
C. Ríos Panisse, en Sada; F. Vecino Tomás, en Razo; I. Leis Casanova, en Sta. Eulalia de Dumbría; M.<br />
C. Alonso Pérez, en Escarabote; C. García González, en Compostela; M. J. Pérez Froiz, en Sta. María de<br />
Oirós; M. A. Fraiz Barreiro, en Codeseda; M. C. Enríquez Salido, no Grove; A. Pérez Cid, en Marín; M. J.<br />
Pérez Alonso, en Goián; M. González González, no Incio; M. E. Vázquez Santamaría, na Gudiña (3C). F.<br />
Bernis Madrazo cita a Ríos Naceyro (1850) e a L. Iglesias (1927), que recolleron daquela lavanco e<br />
parrulo para A. platyrhynchos.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparece a voz galega parrulo definido xenericamente como pato e lavanco como<br />
una especie de ánade o pato silvestre. O Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés<br />
e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, dá para a voz castelá pato as voces galegas pato e<br />
parrulo. O Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, trae a<br />
entrada xenérica pato, definida e identificada con A. platyrhynchos e cos sinónimos lavanco, alavanco<br />
real e azulón (que despois non ten entrada propia) e coas variantes pato-de-mar, pato-do-mar e<br />
pato-mariño (que poderían estar referidas a outras especies, como as do xénero Phalacrocorax); as<br />
entradas lavanco e alavanco aparecen definidas e identificadas, nunha das acepcións, coa subentrada<br />
alavanco real e o nome científico A. platyrhynchos (noutra acepción, con Phalacrocorax carbo e<br />
Phalacrocorax aristotelis). O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P.<br />
Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle parrulo como sinónimo xenérico de pato, e lavanco,<br />
alavanco real, pato real, azulón e parrulo como sinónimos específicos para alavanco, identificado<br />
como A. platyrhynchos. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores,<br />
aparece a entrada pato (como galega e preferente), definida de forma xenérica; ademais, lavanco e<br />
parrulo (como galegas e preferentes), identificadas nunha das acepcións con A. platyrhynchos e unha<br />
voz como sinónimo da outra; azulón (recollida como galega e non preferente), remite a lavanco.<br />
65
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Tanto pato como parrulo son voces xenéricas<br />
recollidas con moita frecuencia na literatura galega de autor/a. Antonio Fernández Morales utiliza pato<br />
no ano 1861 en Ensaios poéticos en dialecto berciano: "...como amergulla na presa o pato...". Ou, por<br />
exemplo, Álvaro Cunqueiro usa o vocábulo específico pato azulón n' O incerto señor don Hamlet<br />
(1959): "...El Rei, teu prometido esposo, está cazando patos azulós...". Este mesmo escritor emprega<br />
os nomes xenéricos pato e parrulo n' A cociña galega (1973): "Nos ríos ríos hai patos, que en moitas<br />
partes chaman parrulos... ".<br />
Podemos engadir outros usos de parrulo na nosa literatura, como o que fai Francisco Álvarez<br />
Novoa en Pé das Burgas, no ano 1896: "... vólvese meter de sulago como un parrulo da Limia...". Ou<br />
Xosé Neira Vilas n' O cabaliño do demo (1971): "... por eso se puxo ledo coma un parrulo aquela noite<br />
que...".<br />
Por outro lado, tamén lavanco é unha denominación usada con frecuencia na literatura de<br />
autor/a, como no caso de Amador Montenegro en Fábulas galaico-castellanas, no ano 1927: "... tres<br />
lebres, seis arceas e un lavanco...". Ou Fuco G. Gómez n' O idioma dos animás (1937): "Moito lle<br />
chamou a femenza á bubela qui o lavanco non peitizara naida...".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Segundo J. Corominas e J. A. Pascual, a mesma<br />
onomatopeia que deu a voz “pata” deu tamén pato, que alude á maneira de andar destes animais. F.<br />
Bernis Madrazo cita tamén a J. Corominas, que opina que lavanco viría de navanco (nava, en castelán,<br />
é un lugar lamacento ou pantanoso); F. Bernis explica despois que, por etimoloxía popular, lavanco<br />
puido soar como "ala-blanco", porque estes paxaros poden, ao voaren, mostrar manchas brancas, e de<br />
aí o de alavanco (11B). Os modificadores do río, do mar e similares son cualificativos populares que<br />
aluden ao seu hábitat, aínda que non é un pato propiamente mariño; do bico amarelo, como di, indica<br />
a cor do bico desta especie; azulón fai referencia ás plumas azuis do espello alar deste pato,<br />
características; bravo indica que é unha especie salvaxe, non domesticada; real é un cualificativo<br />
engadido ao nome xenérico de moitas aves para as identificarmos como especies, que ás veces ten<br />
relación cunha certa beleza ou vistosidade na súa forma ou nas súas cores, ás veces cunha certa<br />
maxestade no xeito de camiñaren, de voaren ou de se moveren en xeral (neste caso, pode ser pola súa<br />
vistosa plumaxe).<br />
lavanco americano Anas rubripes<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Non foi atopada ningunha denominación galega para<br />
esta especie nas publicacións ornitolóxicas revisadas, agás pato sombrío na terceira guía de X. M.<br />
Penas Patiño e C. Pedreira López (22A). Noutra empregouse ánade sombrío (17A), pero é posíbel que<br />
sexa unha confusión (ánade sombrío é o nome castelán da especie). Na bibliografía ornitolóxica, o<br />
nome portugués é pato-escuro-americano (14A e 1D).<br />
● Nomes populares. É unha especie de moi rara presenza na Galiza e non se lle coñecen<br />
denominacións populares.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Do punto de vista semántico, os cualificativos escuro e<br />
sombrío fan referencia á cor da súa plumaxe, marrón escura ou parda; americano alude á súa área<br />
de distribución orixinaria. Sobre a motivación semántica de pato, véxase Anas platyrhynchos.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Aínda non está nada<br />
fixada a denominación galega para esta especie, cando menos polo seu uso. As opcións ou propostas<br />
até o de agora serían pato sombrío e pato escuro, ou mesmo engadindo o adxectivo americano a<br />
algunha das anteriores.<br />
A opción talvez máis xeitosa que teriamos en galego para A. rubripes sería empregarmos<br />
lavanco americano, pois é unha especie filoxeneticamente moi próxima ao lavanco (A.<br />
platyrhynchos). Esta é a solución a que se escolleu para o catalán, que utiliza ànec collverd para A.<br />
platyrhynchos e ànec collverd americà para A. rubripes. En galego sería aínda máis doado, posto que<br />
denominamos A. platyrhynchos só cunha palabra e non sería tan longo. Ademais, sería un sistema<br />
paralelo ao que xa utilizamos en galego para A. penelope / A americana: asubiador (ou asubiador<br />
europeo) e asubiador americano.<br />
rabeiro (ou rabeiro europeo) Anas acuta<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pato careto foi o primeiro nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño, en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
utilizouse na primeira guía de aves destes autores (1A) e recolleuse nalgunhas publicacións (2A, 16A e<br />
18A). Pato rabilongo foi o nome proposto en 1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B); propúxose<br />
ou utilizouse igualmente nas últimas guías de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (5A e 22A) e<br />
recolleuse ou utilizouse noutras publicacións ornitolóxicas (6A, 8A, 10A, 11A, 12A, 13A, 14A, 15A, 16A<br />
66
e 17A). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa propuxeran para esta especie pato rabudo<br />
(10B); esta denominación tamén se empregou nalgunha publicación (4A). Na bibliografía ornitolóxica, o<br />
nome portugués é arrábio (2A, 4A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez recolleu para Anas acuta as denominacións populares de<br />
albelo e pato de rabo longo na desaparecida lagoa de Antela, na Limia, Ourense (9A).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, e no Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios<br />
autores, aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en Anas platyrhynchos. O Dicionário da<br />
língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, alén das denominacións<br />
xenéricas indicadas en Anas platyrhynchos, inclúe a subentrada pato careto para designar<br />
especificamente a Anas acuta e albelo, nunha das acepcións, para "unha clase de pato da Límia, de<br />
pescozo branco". O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P.<br />
Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle pato careto e pato rabilongo como sinónimos<br />
específicos para A. acuta.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A voz pato está recollida na nosa literatura (véxase<br />
Anas platyrhynchos).<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Os modificadores rabilongo, rabudo e similares están<br />
motivados polo rabo tan longo que ten esta especie en comparación con outros patos; albelo<br />
seguramente estará relacionado coa vistosa cor branca do peito e do pescozo desta anátida (podería,<br />
porén, tratarse dunha confusión; albelo emprégase tamén para A. querquedula, e cando menos a<br />
correspondencia con esta especie tense identificado con certeza) e careto coa cor da cabeza, que é<br />
diferente e contrasta coa do resto do corpo. Sobre a motivación semántica de pato, véxase A.<br />
platyrhynchos.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. A escolla dunha<br />
denominación específica estándar para A. acuta no ámbito da ornitoloxía especializada presenta un<br />
pequeno problema en relación coa denominación de Clangula hyemalis, especie de presenza rara na<br />
Galiza, para a que se usa o nome de parrulo rabudo ou pato rabeiro (e pato-rabilongo en portugués),<br />
pois tamén é unha característica desta especie o rabo longo. Se se quixer manter pato rabilongo en<br />
galego para Anas acuta (ou calquera outra denominación que aluda ao rabo), será preciso buscarlle<br />
outra ben diferente para Clangula hyemalis (non pato rabudo ou pato rabeiro); e se se quixer salientar<br />
o trazo do rabo longo no nome galego de Clangula hyemalis, haberá que procurar outro nome ben<br />
diferente para A. acuta (non pato rabilongo). Usarmos para ambas as especies nomes tan<br />
semellantes non ten moito xeito, na nosa opinión, porque non é nada bo de lembrar cal é cal, ou cal é<br />
exactamente o adxectivo que se lle engade ao nome de A. acuta e cal ao nome de C. hyemalis (rabudo,<br />
rabeiro ou rabilongo).<br />
Neste sentido, pode haber varias solucións. Unha sería mantermos o nome de pato rabilongo<br />
para A. acuta e usarmos outro ben diferente para C. hyemalis, como por exemplo havelda (que se usa<br />
en castelán e é o nome islandés da especie) ou pato glacial (tomado do catalán ànec glacial, xa que<br />
unha das definicións de glacial, que está nas zonas do círculo polar ou próximas a el, é ben acaída para<br />
C. hyemalis).<br />
Outra opción sería mantermos pato rabilongo para C. hyemalis (coincidiría coa denominación<br />
portuguesa) e buscarlle outra ben diferente desa para A. acuta. Se soubésemos dunha denominación<br />
galega popular clara, xeitosa e ben inequívoca para A. acuta, podía ser a solución. Nesta mesma liña,<br />
outra solución pode ser usarmos para A. acuta o nome pato careto, proposto inicialmente por Penas e<br />
Pedreira. Careto designa en galego un animal que ten a cara branca e o resto da cabeza negra, dun<br />
modo que parece un capricho da natureza. A plumaxe da cabeza dos machos de A. acuta lembra ese<br />
“capricho” cromático. Existe ademais a denominación pentumeiro careto para Melanitta perspicillata,<br />
que tamén exhibe un contraste cromático na cabeza, mais cun nome xenérico ben diferente que o<br />
identifica sen dúbidas.<br />
Por último, como achega deste traballo, do mesmo modo que asubiador, lavanco ou cullerete,<br />
tamén sería posíbel a designación do A. acuta cun nome curto como rabeiro, mantendo pato rabilongo<br />
para C. hyemalis (que ademais así coincidiría coa denominación portuguesa). Rabeiro permitiría<br />
ademais nomear facilmente unha especie americana moi semellante, Anas georgica, co nome rabeiro<br />
americano. De modo semellante ao uso dos nomes xenéricos comúns para estas dúas especies que se<br />
fai en inglés (que emprega Pintail ou Northern Pintail para Anas acuta, e Yellow-billed Pintail ou Brown<br />
Pintail para Anas georgica) ou en italiano (que emprega codone ou codone comune para Anas acuta e<br />
codone beccogiallo para Anas georgica), en galego empregaríase o mesmo nome xenérico con<br />
modificadores diferentes: rabeiro (ou rabeiro europeo) para A. acuta e rabeiro americano para A.<br />
georgica. Se fose pato careto americano, para alén de máis longo, non se correspondería exactamente<br />
co aspecto físico (A. georgica non ten branco na cara); pato rabeiro americano ou pato rabilongo<br />
americano, tamén un tanto longos, ofecerían confusión se se mantén pato rabilongo para C. hyemalis.<br />
O nome curto rabeiro para Anas acuta sería na nosa opinión o máis acaído. Alén diso, rabeiro/rabeiro<br />
americano daría máis forza ao sistema de nomenclatura dos patos, pois habería os pares<br />
67
asubiador/asubiador americano, lavanco/lavanco americano e rabeiro/rabeiro americano.<br />
cullerete Anas clypeata<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pato cullerete foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A) e tamén se empregou ou se recolleu este nome no<br />
Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e noutras moitas publicacións ornitolóxicas (2A, 4A, 6A, 10A, 11A,<br />
14A, 17A, 18A e 11B). Cullerete foi o nome proposto en 1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B);<br />
utilizouse nalgunhas publicacións ornitolóxicas (8A, 12A, 13A, 15A e 16A). En 1991, M. A. Conde Teira<br />
e T. A. Vidal Figueroa propuxeron para esta especie o nome de pato culler (10B). Na bibliografía<br />
ornitolóxica, os nomes portugueses son pato-trombeteiro e pato-colhereiro (2A, 4A, 10A, 1D, 2D e<br />
3D, o segundo con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou para Anas clypeata a denominación de<br />
vazcallo e o castelanismo cuchareiro (en correcto galego, cullereiro) nas terras da desaparecida lagoa<br />
de Antela, na Limia (9A). Cullerete é unha denominación que se rexistra no galego da zona de<br />
Cospeito (10B). F. Bernis Madrazo apunta case o mesmo nome, cullarete, nesta zona (11B).<br />
Por outro lado, singüeiro é unha denominación popular dunha especie de pato que talvez se<br />
podería corresponder con A. clypeata: J. Cuveiro Piñol recóllea no ano 1876 como especie de pato que<br />
abunda en la laguna de la Limia, del tamaño de la tórtola, pico espatulado y pies palmados (4G); M.<br />
Valladares recóllea tamén como especie de pato da Limia, no ano 1884 (5G); e de modo similar X.<br />
Filgueira Valverde et al. en 1926 (7G), L. Carré Alvarellos en 1928 (8G), E. Rodríguez González en<br />
1958 (9G), Carré Alvarellos, novamente, en 1979 (11G) e M. C. Ríos Panisse en 1983 (7B), sen<br />
achegaren máis datos sobre a especie.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, e no Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M.<br />
Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en<br />
A. platyrhynchos. X. L. Franco Grande, ademais, recolle a voz singüeiro, como pato que abunda na<br />
Limia, sen achegar máis información sobre a especie. O Dicionário da língua galega de I. Alonso<br />
Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, ademais das denominacións xenéricas indicadas en A.<br />
platyrhynchos, inclúe a subentrada pato cullerete para designar especificamente a A. clypeata; recolle<br />
tamén a voz singüeiro, que define como pato abundante nas lagoas da Limia, sen achegar máis<br />
información sobre a especie.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A voz pato está recollida con frecuencia na nosa<br />
literatura (véxase A. platyrhynchos).<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Semanticamente, tanto cullerete como culler e similares<br />
fan referencia a característica forma do bico deste pato, que lembra unha culler. Non se achou unha<br />
explicación clara para a denominación singüeiro; podería estar relacionada con singar, que é un<br />
sinónimo de navegar (tampouco se identificou con certeza este nome con A. clypeata). A respecto da<br />
motivación semántica de pato, véxase A. platyrhynchos.<br />
pato rubio Netta rufina<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Parrulo rubio foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas guías de aves destes autores (5A e 22A) e noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 6A, 11A e 17A).<br />
Pato rubio foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira (10B, 12B) e T. A.<br />
Vidal Figueroa (10B); utilizouse tamén nalgunhas publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 18A, 12A, 13A,<br />
14A, 15A e 16A). Nunha publicación empregouse pato louro (4A). Na bibliografía ornitolóxica, os<br />
nomes portugueses son pato-ruivo e pato-de-bico-vermelho (2A, 1D, 2D e 3D, o segundo con máis<br />
frecuencia).<br />
● Nomes populares. Non se lle coñecen, non sendo os xenéricos.<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en A.<br />
platyrhynchos. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente<br />
(1997), da editorial Galaxia, recolle parrulo bravo, pato, pato de río e pito da auga como<br />
sinónimos xenéricos e inespecíficos para Aythya, Netta e Melanitta.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. As voces pato e parrulo están recollidas con<br />
frecuencia na nosa literatura (véxase Anas platyrhynchos).<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Todos os cualificativos desta especie fan referencia a<br />
vistosa cor rubia da plumaxe da cabeza do macho adulto, ou ao seu bico, vermello. Sobre a motivación<br />
68
semántica de pato, véxase Anas platyrhynchos.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Canto á escolla entre<br />
parrulo rubio e pato rubio, algúns comentarios sobre a coveniencia do uso de parrulo / pato<br />
aparecen en Aythya ferina.<br />
parrulo común Aythya ferina<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Parrulo chupón foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A) e no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse<br />
nalgunha outra publicación (2A e 18A). Nalgunhas publicacións empregouse o nome de parrulo<br />
choupón (6A, 11A, 17A e 11B). Pato chupón foi o nome proposto en 1999 no traballo de M. A. Conde<br />
Teira (12B); tense utilizado ou recollido en bastantes publicacións ornitolóxicas (4A, 8A, 10A, 12A, 13A,<br />
14A, 15A e 16A). M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa propuxeran en 1991 a denominación de<br />
parrulo común (10B). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é zarro-comum ou zarro (2A,<br />
4A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou para Aythya ferina a denominación de negrón<br />
roxo na desaparecida lagoa de Antela, na Limia (9A). F. Bernis Madrazo rexistrou para esta especie o<br />
nome de pachurro en Cospeito, Lugo (11B).<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en A.<br />
platyrhynchos. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente<br />
(1997), da editorial Galaxia, ademais, recolle parrulo bravo, pato, pato de río e pito da auga como<br />
sinónimos xenéricos e inespecíficos para Aythya, Netta e Melanitta.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. As voces pato e parrulo están recollidas con<br />
frecuencia na nosa literatura (véxase Anas platyrhynchos).<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. O modificador chupón, que tamén reciben como nome<br />
Tachybaptus ruficollis e Podiceps cristatus, posibelmente refírese a mergullarse na auga, que un dos<br />
hábitos desta especie e do xénero Aythya; choupón fai referencia a choupar, isto é, bater na auga,<br />
batuxar; negrón e roxo aluden á plumaxe do peito e da cabeza (verdadeiramente roxa, é dicir, dunha<br />
cor vermella tirando a castaña). Sobre a motivación semántica de pato, véxase Anas platyrhynchos.<br />
Non se encontrou unha significación clara para o nome xenérico portugués zarro.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira e T.<br />
A. Vidal Figueroa consideraron acertada a división entre parrulo / pato estabelecida por X. M. Penas e<br />
C. Pedreira para diferenciarmos pato mergullador / pato nadador, aínda que na lingua falada e<br />
normativa parrulo e pato sexan equivalentes (10B). Posteriormente, M. A. Conde (12B) non<br />
considerou este criterio e mantivo o nome xenérico pato para o xénero Aythya.<br />
Na nosa opinión, o sistema de nomes xenéricos parrulo / pato para designarmos<br />
respectivamente os xéneros Aythya / Anas é útil do punto de vista mnemotécnico e vantaxoso<br />
sitematicamente para o ámbito da ornitoloxía especializada, pois reforza a asociación dun grupo de<br />
paxaros pertencentes todos a un mesmo xénero coa súa denominación na lingua: parrulo común ou<br />
parrulo chupón para Aythya ferina; parrulo cristado para Aythya fuligula; parrulo castaño para Aythya<br />
nyroca; parrulo de colar para Aythya affinis etc. No caso de Netta rufina, entre pato rubio e parrulo<br />
rubio, talvez sería máis conveniente pato, mantendo así o paralelismo co portugués, alén de se tratar<br />
doutro xénero científico. Deste xeito, por tanto, parrulo designaría no ámbito da ornitoloxía<br />
especializada galega as especies do xénero Aythya. Do punto de vista lingüístico, non sería nada grave<br />
que o termo parrulo sexa na lingua coloquial sinónimo de pato e que estea connotado no ámbito da<br />
ornitoloxía especializada; simplemente o termo tería as dúas acepcións, moi semellantes, porén unha<br />
delas cun matiz diferente e nun ámbito de uso diferente.<br />
Outra cuestión son as adxectivacións galegas choupón ou chupón para esta especie, que son<br />
moi pouco específicas. Como xa comentamos, choupón fai referencia a que anda a choupar, a batuxar<br />
na auga, e chupón fai referencia a chupar, chimparse na auga ou mergullarse. Por un lado, serían<br />
modificadores aplicábeis en xeral ás especies do xénero Aythya. Para alén diso, é ben analizarmos máis<br />
polo miúdo a precisión semántica e a orixe de chupón. No dicionario de Eladio Rodríguez (1958-1961),<br />
inclúese chupón como sinónimo do termo castelán somormujo, ave mariña que se mergulla (9G). M. C.<br />
Ríos Panisse, de maneira imprecisa, menciona a existencia do vocábulo chupona, en Cambados, para se<br />
referiren a un paxaro que se mergulla e que pode estar moito tempo por baixo da auga, talvez –<br />
apunta– o somormujo (7B). Outras fontes relacionan chupón con Tachybaptus ruficollis e Podiceps<br />
cristatus e mesmo con patos negros mariños, que pode referir ao xénero Melanitta (véxanse estas<br />
especies). Para alén diso, Ríos Panisse recolle o termo chupar en Portosín como “bucear, caer en picado<br />
los pájaros para bucear”, aplicábel, por tanto, aos carráns ou ao mascato (7B).<br />
Todo o devandito lévanos a preferir mellor a denominación parrulo común para Aythya ferina,<br />
proposta no ano 1991 por T. Vidal e M. Conde, ben caracterizadora, exclusiva e inequívoca para esta<br />
69
especie.<br />
parrulo castaño Aythya nyroca<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Parrulo ferruxento foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
utilizouse nas guías de aves destes autores (5A e 22A) e nalgunhas publicacións ornitolóxicas (2A, 4A,<br />
6A, 17A e 18A). Pato castaño foi proposto en 1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B); está a<br />
empregarse en publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). M. A. Conde e T. A.<br />
Vidal propuxeron a denominación de parrulo castaño no primeiro traballo (10B). Na bibliografía<br />
ornitolóxica, os nomes portugueses son zarro-castaño e pêrra (2A, 10A, 1D, 2D e 3D, o segundo con<br />
máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. M. R. Álvarez Blanco rexistrou a denominación popular de pato americano<br />
para se referir a esta especie en Ramirás (3C).<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en A.<br />
platyrhynchos. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente<br />
(1997), da editorial Galaxia, ademais, recolle parrulo bravo, pato, pato de río e pito da auga como<br />
sinónimos xenéricos e inespecíficos para Aythya, Netta e Melanitta, e de maneira específica parrulo<br />
ferruxento e parrulo americano para Aythya nyroca.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Semanticamente, tanto ferruxento como castaño fan<br />
referencia á súa plumaxe. A respecto da motivación semántica de pato, véxase Anas platyrhynchos.<br />
Non se encontrou unha significación clara para os nomes portugueses zarro e pêrra. O nome parrulo<br />
americano dá a impresión de ser un nome moi local ou mesmo do uso particular de alguén, sen<br />
relación semántica clara coa especie.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Canto á escolla entre<br />
parrulo castaño e pato castaño, algúns comentarios a respecto do uso de parrulo / pato en<br />
relación cos xéneros Aythya / Anas apúntanse en Aythya ferina.<br />
Por outro lado, a utilización do modificador ferruxento para esta especie ten o inconveniente<br />
de que se pode confundir con pato ferruxento (T. ferruginea); parece ben acaído por tanto o<br />
adxectivo castaño para A. nyroca, como propuxeron Conde e Vidal e como se usa tamén en portugués.<br />
parrulo cristado Aythya fuligula<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Parrulo cristado foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A; na última, parrulo cristado común), no Atlas de<br />
vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse ou utilizouse tamén noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 6A,<br />
11A, 17A, 18A e 11B; nalgunha, parrulo cristado común). Pato cristado foi proposto en 1999 no<br />
traballo de M. A. Conde Teira (12B); tense empregado tamén en publicacións ornitolóxicas (4A, 8A,<br />
10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son zarronegrinho<br />
ou negrinha (2A, 4A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D, o segundo con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. Entre outras denominacións galegas para esta especie, recóllense<br />
pachurro, X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A); pato negrón, A Villarino Gómez, nas terras da<br />
desaparecida lagoa de Antela, na Limia (9A); negrón da carapucha, A. Villarino Gómez, na Limia<br />
(9A); *coronete ou coroete, M. A. Conde Teira (12B); e posibelmente tamén pato negro, F. Bernis<br />
Madrazo (11B).<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en A.<br />
platyrhynchos. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente<br />
(1997), da editorial Galaxia, ademais, recolle parrulo bravo, pato, pato de río e pito da auga como<br />
sinónimos xenéricos e inespecíficos para Aythya, Netta e Melanitta, e de maneira específica pachurro e<br />
parrulo cristado para Aythya fuligula.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. As voces pato e parrulo están recollidas con<br />
frecuencia na nosa literatura (véxase A. platyrhynchos).<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Semanticamente, tanto negrinha como negrón ou<br />
negro fan referencia á súa plumaxe. O nome coroete e os modificadores cristado e da carapucha<br />
aluden ao característico moño ou penacho de plumas que posúe a especie. Sobre a motivación<br />
semántica de pato, véxase Anas platyrhynchos. Pachurro pode ser unha variante de parrulo ou facer<br />
alusión ao adxectivo "pachán", isto é, á forma gordecha do corpo desta ave. Non se encontrou unha<br />
significación clara para o nome xenérico portugués zarro.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Canto á escolla entre<br />
parrulo cristado e pato cristado, algúns comentarios a respecto do uso de parrulo / pato en<br />
70
elación cos xéneros Aythya / Anas apúntanse en Aythya ferina.<br />
parrulo de colar Aythya collaris<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pato de colar foi o nome proposto en 1999 no traballo<br />
de M. A. Conde Teira (12B); tense recollido ou empregado nalgunhas publicacións ornitolóxicas (10A,<br />
12A, 13A, 14A, 15A e 16A). Nas guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (5A e 22A) e<br />
nalgunhas publicacións ornitolóxicas, empregouse o nome de parrulo cristado americano (4A, 11A e<br />
17A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son caturro e zarro-de-colar (2A, 1D, 2D e<br />
3D, o primeiro con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. É unha especie de moi rara aparición na Galiza e non se lle coñecen<br />
denominacións populares galegas, non sendo as xenéricas.<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en A.<br />
platyrhynchos. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente<br />
(1997), da editorial Galaxia, ademais, recolle parrulo bravo, pato, pato de río e pito da auga como<br />
sinónimos xenéricos e inespecíficos para Aythya, Netta e Melanitta.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. O modificador de colar fai referencia a unha franxa<br />
castaña que ten no pescozo, que é difícil de distinguir de lonxe; cristado alude ao curucho que ten na<br />
cabeza; americano, á súa área de distribución orixinaria. A respecto da motivación semántica de<br />
pato, véxase Anas platyrhynchos. Non se achou unha significación clara para o nome xenérico<br />
portugués zarro nin para o específico caturro.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. En relación coa posíbel<br />
escolla entre parrulo de colar e pato de colar, algúns comentarios sobre pato / parrulo apúntanse<br />
en Aythya ferina.<br />
parrulo bastardo Aythya marila<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Parrulo cabecinegro foi a denominación proposta por<br />
C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, na Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
recolleuse nalgunha publicación ornitolóxica (2A). Nas guías de X. M. Patiño e C. Pedreira López<br />
empregáronse respectivamente os nomes de parrulo de lombo albar (1A) e parrulo caribranco (5A<br />
e 22A); o segundo nome tamén se empregou nalgunhas publicacións ornitolóxicas (6A, 11A e 17A).<br />
Pato bastardo foi proposto en 1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B); tamén se ten empregado<br />
ou recollido nalgunhas publicacións ornitolóxicas (10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). M. A. Conde e T. A.<br />
Vidal propuxeron a denominación de parrulo bastardo en 1991 (10B). Na bibliografía ornitolóxica, os<br />
nomes portugueses son negrelho, zarro-bastardo (2A, 1D e 2D) e negrelho-comum (3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie rara na Galiza e non se lle coñecen denominacións<br />
populares galegas, agás as xenéricas.<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en A.<br />
platyrhynchos. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente<br />
(1997), da editorial Galaxia, ademais, recolle parrulo bravo, pato, pato de río e pito da auga como<br />
sinónimos xenéricos e inespecíficos para Aythya, Netta e Melanitta, e de maneira específica parrulo<br />
caribranco para Aythya marila.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. As voces pato e parrulo están recollidas con<br />
frecuencia na nosa literatura (véxase Anas platyrhynchos).<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Os modificadores caribranco, de lombo albar ou<br />
negrelho fan todos referencia ás cores da súa plumaxe. O termo bastardo, aplicado a animais, quere<br />
dicir que non é de raza pura, que está cruzado, pero este non é o caso de A. marila, pois é unha<br />
especie como tal; o que pode acontecer é que, nunha impresión popular, pareza un cruzamento entre<br />
outras especies. Sobre a motivación semántica de pato, véxase A. platyrhynchos. Non se encontrou<br />
unha significación clara para o nome xenérico portugués zarro.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Canto á escolla entre<br />
parrulo bastardo e pato bastardo, véxase Aythya ferina a respecto do uso de parrulo / pato.<br />
Por outro lado, o modificador caribranco non parece de todo acaído para A. marila se temos en<br />
conta que procuramos unha denominación específica ben diferenciada doutras especies similares. Se<br />
ben que as femias de A. marila (e os machos con plumaxe de eclipse) presentan unha área branca ao<br />
redor da base do bico a modo de cerco, non é propiamente que a cara sexa branca. Para alén diso,<br />
unha plumaxe facial semellante pode aparecer en A. fuligula e A. affinis. Na nos opinión, todo nos leva<br />
a considerar ben máis apropiado o adxectivo bastardo para A. marila, como propuxeron Conde e Vidal<br />
no ano 1991 e como se usa tamén en portugués.<br />
71
parrulo bóla Aythya affinis<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pato bóla foi o nome proposto en 1999 no traballo de<br />
M. A. Conde Teira (12B) e tamén se empregou nalgunhas publicacións ornitolóxicas (10A, 12A, 13A e<br />
14A). Na última guía de aves de C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño, parrulo bóla (22A). Na<br />
bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é negrelho-americano (14A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie de presenza extremadamente rara na Galiza e non se lle<br />
coñecen denominacións populares galegas, non sendo as xenéricas.<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en A.<br />
platyrhynchos. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente<br />
(1997), da editorial Galaxia, ademais, recolle parrulo bravo, pato, pato de río e pito da auga como<br />
sinónimos xenéricos e inespecíficos para Aythya, Netta e Melanitta.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. O modificador bóla fai referencia á forma da cabeza,<br />
arredondada; negrelho alude á cor da plumaxe; americano, á súa área de distribución orixinaria.<br />
Sobre a motivación semántica de pato, véxase Anas platyrhynchos.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Canto á escolla entre<br />
parrulo bóla e pato bóla, os comentarios sobre o uso de parrulo / pato en relación con Aythya /<br />
Anas apúntanse en Aythya ferina.<br />
ollodourado Bucephala clangula<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Ollodourado foi o nome proposto en 1999 no traballo<br />
de M. A. Conde Teira (12B); empregouse nalgunha publicación ornitolóxica (15A e 16A). Noutras<br />
publicacións ornitolóxicas recolleuse ou empregouse o nome de pato ollo de ouro (10A, 12A e 14A).<br />
Nas guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (5A e 22A) e nalgunhas publicacións<br />
utilizouuse parrulo ollodouro (6A, 11A e 17A). Noutra publicación, pato careto (4A). Na bibliografía<br />
ornitolóxica, os nomes portugueses son pato-olho-d’ouro e olho-dourado (2A, 1D e 2D), ou tamén<br />
olho-dourado-comum (3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie de presenza bastante rara na Galiza e non se lle coñecen<br />
denominacións populares galegas.<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en A.<br />
platyrhynchos.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A denominación ollodourado e similares están motivadas<br />
pola cor amarela brillante do iris deste pato; careto posibelmente refírese a que ten a cor da plumaxe<br />
da cabeza diferente da do resto do corpo. A respecto da motivación semántica de pato, véxase A.<br />
platyrhynchos.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Na nosa opinión,<br />
parece ben acaída neste caso a proposta de Conde Teira do nome xenérico ollodourado, que tamén se<br />
emprega para os outros dous patos do xénero Bucephala.<br />
A denominación pato careto para B. clangula pode ser unha confusión cunha das<br />
denominacións do A. acuta.<br />
ollodourado de touca Bucephala albeola<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Ollodourado de touca foi o nome proposto en 1999<br />
no traballo de M. A. Conde Teira (12B); empregouse nalgunha publicación ornitolóxica (13A). Noutras<br />
publicacións ornitolóxicas utilizouse pato de touca e pato de touca branca (10A, 12A e 14A). Na<br />
última guía de aves de C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño, parrulo albeola (22A). Na bibliografía<br />
ornitolóxica, os nomes portugueses son pato-de-touca-branca e olho-dourado-de-touca (14A, 1D,<br />
2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie de aparición extremadamente rara na Galiza e non se lle<br />
coñecen denominacións populares.<br />
● Dicionarios consultados. Nos dicionarios consultados aparecen as denominacións xenéricas<br />
apuntadas en A. platyrhynchos.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A denominación xenérica ollodourado está motivada pola<br />
semellanza coa especie anterior; de touca ou de touca branca posibelmente refírense ás manchas<br />
brancas que ten na cabeza, que poden dar a impresión de que trae posta unha touca branca. Albeola,<br />
tirado do nome científico, posibelmente estea en relación coas tonalidades brancas da plumaxe. Sobre<br />
72
a motivación semántica de pato, véxase Anas platyrhynchos.<br />
ollodourado islandés Bucephala islandica<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Ollodourado islandés foi o nome proposto en 1999<br />
no traballo de M. A. Conde Teira (12B). Nalgunha publicación ornitolóxica utilizouse a denominación de<br />
pato islándico (10A e 14A). Na última guía de aves de C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño,<br />
parrulo islándico (22A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son pato-da-Islândia e<br />
olho-dourado-da-Islândia (2A e 1D).<br />
● Nomes populares. É unha especie de aparición extremadamente rara e non se lle coñecen<br />
denominacións populares.<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en A.<br />
platyrhynchos.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A denominación xenérica ollodourado está motivada pola<br />
cor amarela do iris deste pato; o modificador islandés e similares refírense á súa área de distribución,<br />
pois na Europa cría exclusivamente na Islandia. Sobre a motivación semántica de pato, véxase Anas<br />
platyrhynchos.<br />
pentumeiro común Melanitta nigra<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Parrulo pentumeiro foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
utilizouse nas guías de aves destes autores e noutras publicacións ornitolóxicas (1A, 4A, 5A, 6A, 11A,<br />
17A e 22A; nalgunha, parrulo pentumeiro común). En dúas publicacións recolleuse pato<br />
pentumeiro (2A e 11B). Pentumeiro común foi proposto en 1999 no traballo de M. A. Conde Teira<br />
(12B); empregouse nalgunhas publicacións ornitolóxicas (10A, 12A e 14A); noutras publicacións recibiu<br />
o nome xenérico de pentumeiro (13A, 15A e 16A). M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa<br />
propuxeran a denominación de pato negro en 1991 (10B). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes<br />
portugueses son pato-negro, negrola (2A, 4A, 10A, 20, 11B e 1D) ou negrola-comum (2D e 3D).<br />
● Nomes populares. M. C. Ríos Panisse rexistrou as seguintes voces vivas no galego falado para<br />
se referir especificamente a Melanitta nigra: can de marzo (escrito con s para marcar o seseo), en<br />
Sardiñeiro; capela, en Camariñas; dianteatrás, en Cedeira; o castelanismo *gallinera (escrito con<br />
"j", para marcar a gheada; en correcto galego sería galiñeira), en Espasante; pato, en San Cibrao,<br />
Muros, Cambados, Bares, Ézaro, Pontedeume, Caminha, Caión, Burela, Portonovo, Portosín, Sardiñeiro,<br />
Vilanova de Arousa, Rianxo, As Figueiras, Carril, Ribeira e Escarabote; pato de mar, en Cambados e<br />
Miño; pato do mar, en Mera, Espasante e O Grove; pato *marino, en Muxía e Caión; pato mariño,<br />
en Camariñas, e vendiñeira (bendiñeira), en Muxía (7B). F. Bernis Madrazo rexistrou vendumeira<br />
(bendumeira) nas costas da provincia da Coruña (11B). A. Pérez Cid rexistrou o nome pato do mar en<br />
Marín e M. J. Pérez Alonso pato negro en Goián, referidas tamén a esta especie (3C). F. Bernis<br />
Madrazo cita ademais o nome portugués de pato-de-mar (11B). J. S. Crespo Pozo recolle como nome<br />
galego chupona, que define como pato negro marino, e apunta a localidade de Cambados, aínda que<br />
as identificacións nesta obra son con frecuencia imprecisas (chupón tamén aparece na súa obra como<br />
equivalente á voz castelá somormujo) (12G).<br />
● Dicionarios consultados. O Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, inclúe a entrada capela, que nunha das acepcións identifica con Melanitta<br />
nigra; na entrada pato, unha acepción identifica esta voz con parrulo e con Melanitta nigra, e achega<br />
como variantes desta entrada as denominacións pato-mariño, pato-do-mar e pato-de-mar, que se<br />
poderían referir a esta especie. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez<br />
e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, ademais, recolle parrulo bravo, pato, pato de río e pito<br />
da auga como sinónimos xenéricos e inespecíficos para Aythya, Netta e Melanitta. Nos outros<br />
dicionarios consultados aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en A. platyrhynchos.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. As voces pato e parrulo están recollidas con<br />
frecuencia na nosa literatura (véxase A. platyrhynchos).<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Do punto de vista semántico, M. C. Ríos Panisse explica<br />
que o nome de can de marzo ten a ver coas voces que emiten estes patos, que lembran cans, e con<br />
que o mes de marzo é a época do ano na que se ven pola costa galega en migración cara ao Norte;<br />
dianteatrás fai referencia á forma de voar destes patos nos seus bandos, pois van cambiando á rolda<br />
os postos de diante; o castelanismo *gallinera (en correcto galego, galiñeira) tamén estaría<br />
relacionado co balbordo que arman estes paxaros nos bandos; capela talvez faga referencia a forma<br />
dos bandos, como o campanario dunha capela; e finalmente non acha unha orixe para a denominación<br />
vendiñeira (7B).<br />
73
M. A. Conde Teira suxire que o nome xenérico de pentumeiro, citado por X. M. Penas Patiño<br />
en Malpica, recollido tamén alí por F. Bernis Madrazo como vendumeira (bendumeira), pode ter<br />
relación con "bandumeira", de bando (12B). O nome vendiñeira, recollido por M. C. Ríos Panisse,<br />
podería ter relación con vendumeira e pentumeiro.<br />
Os modificadores mariño ou do mar indican que se trata dunha especie mariña, que o normal<br />
é velo no mar; negro e negrola aluden á súa plumaxe, totalmente negra como o acibeche. A respecto<br />
da motivación semántica de pato, véxase A. platyrhynchos.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Ríos Panisse rexistra<br />
tamén a voz chupona en Cambados, que non dá identificado especificamente, e que define como<br />
pájaro que se zambulle en el mar y que puede estar mucho tiempo dentro e suxire se talvez non será o<br />
somormujo.<br />
pentumeiro de á branca Melanitta fusca<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Parrulo mourelo foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas guías de aves destes autores (5A e 22A) e recolleuse ou utilizouse tamén noutras publicacións<br />
ornitolóxicas (2A, 6A, 11A e 17A). F. Bernis Madrazo recolle pato mourelo (11B). Pentumeiro de á<br />
branca foi a denominación proposta en 1999 por M. A. Conde Teira (12B) e tamén se ten empregado<br />
nalgunhas publicacións (13A, 15A e 16A). Nalgunha publicación utilizouse pentumeiro fosco (4A).<br />
Noutras publicacións empregouse pentumeiro especulado (10A, 12A e 14A). Na bibliografía<br />
ornitolóxica, os nomes portugueses son pato-fusco (2A e 2D) e negrola-d’asa-branca (1D, 2D e<br />
3D).<br />
● Nomes populares. Aínda que esta anátida é máis rara que a anterior, é posíbel que ás veces<br />
reciba popularmente as mesmas denominacións, xa que son dous patos mariños bastante parecidos.<br />
● Dicionarios consultados. Inclúen as denominacións xenéricas apuntadas en Melanitta nigra e<br />
en A. platyrhynchos.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a motivación semántica de pato, véxase Anas<br />
platyrhynchos; sobre pentumeiro, véxase Melanitta nigra. Os modificadores de á branca,<br />
especulado ou similares apuntan a característica mancha branca que ten no espello alar e que o<br />
distingue das outras especies do xénero (talvez do nome castelán: negrón especulado); os<br />
modificadores mourelo, fosco e similares, ou o nome negrola, aluden á súa plumaxe, negra como o<br />
acibeche.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. O nome pentumeiro<br />
de á branca foi preferido por M. A. Conde Teira ao portugués pato fusco, por este nome describir<br />
pouco os trazos da especie (12B).<br />
De modo similar, o modificador mourelo non é moi acaído, xa que é moi inespecífico,<br />
poderíase aplicar a calquera das especies do xénero Melanitta.<br />
pentumeiro de á branca americano Melanitta deglandi<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Non se teñen empregado até o momento.<br />
● Nomes populares. Esta ave é de presenza en extremo esporádica na Galiza, mais os<br />
comentarios poden ser os mesmos no referente aos nomes populares para o xénero Melanitta.<br />
● Dicionarios consultados. Non inclúen ningunha denominación específica para M. deglandi, só<br />
as xenéricas apuntadas en Melanitta nigra e en A. platyrhynchos.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a motivación semántica de pentumeiro, véxase M.<br />
nigra. É unha especie moi moi semellante ao M. fusca, co mesmo espello branco nas ás (de feito, até<br />
hai pouco eran consideradas dúas subespecies; na actualidade considéranse dúas especies diferentes).<br />
O modificador americano alude á súa área de distribución orixinaria, de onde proceden os escasos<br />
exemplares que se ven algunha vez na Europa.<br />
pentumeiro careto Melanitta perspicillata<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Petumeiro careto foi o nome proposto en 1999 no<br />
traballo de M. A. Conde Teira (12B); tense empregado nalgunhas publicacións ornitolóxicas (10A, 12A,<br />
13A, 14A e 16A). Nas guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López utilizouse parrulo<br />
pentumeiro americano (5A e 22A). Nalgunha publicación ornitolóxica utilizouse pentumeiro<br />
americano (4A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é negrola-de-lunetas (1D, 2D e 3D).<br />
74
● Nomes populares. En comparación coas dúas especies anteriores, esta ave é de presenza en<br />
extremo esporádica na Galiza, mais os comentarios poden ser os mesmos no referente aos nomes<br />
xenéricos populares.<br />
● Dicionarios consultados. Inclúen as denominacións xenéricas apuntadas en Melanitta nigra e<br />
en A. platyrhynchos.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a motivación semántica de pato, véxase A.<br />
platyrhynchos; sobre pentumeiro e negrola, véxase M. nigra. Os modificadores careto e de-lunetas<br />
apuntan as características manchas brancas que ten na cabeza e que o distinguen das outras especies<br />
do xénero; o modificador americano alude á súa área de distribución orixinaria, de onde proceden os<br />
escasos exemplares que se ven algunha vez na Europa.<br />
éider (ou éider común) Somateria mollissima<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Éider foi o nome proposto por C. Pedreira López e X.<br />
M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén o proposto<br />
en 1991 e 1999 por M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); empregouse nas guías de<br />
aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López e noutras publicacións ornitolóxicas (1A, 2A, 4A, 5A,<br />
6A, 10A, 12A, 13A, 14A, 16A, 17A e 22A; nalgunha, éider común). Na bibliografía ornitolóxica, o<br />
nome portugués é êider (2A, 1D e 2D) ou êider-grande (2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É un pato mariño do norte da Europa, de aparición invernal máis ben rara<br />
na Galiza, e non se lle coñecen nomes populares galegos.<br />
● Dicionarios consultados. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, aparece a entrada éider, definida como "ave palmípede, parecida ao pato, cuxa<br />
penuxe, chamada edredón, é utilizada para enchimento de cobertores, acolchados etc.". Nos outros<br />
dicionarios consultados aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en A. platyrhynchos.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. F. Bernis Madrazo cita a Lockwood e comenta que a<br />
denominación éider recóllese en moitas linguas europeas do danés eider, termo que designa esta<br />
especie (11B).<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Por vía de regra éider<br />
é suficiente como nome para Somateria mollissima, mais pódese usar éider común se for preciso<br />
diferencialo nun mesmo contexto do éider real, Somateria spectabilis, un pato mariño do mesmo<br />
xénero de aparición moi rara na Galiza.<br />
éider real Somateria spectabilis<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Éider real foi o nome proposto en 1999 no traballo de<br />
M. A. Conde Teira (12B). Empregouse nalgunha publicación ornitolóxica (10A e 14A); tamén na última<br />
guía de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (22A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é<br />
êider-real (1D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie de presenza extremadamente rara na Galiza e non se lle<br />
coñecen denominacións populares.<br />
● Dicionarios consultados. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, aparece a entrada xenérica éider. Nos outros dicionarios consultados aparecen<br />
as denominacións xenéricas apuntadas en A. platyrhynchos.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a orixe da voz éider, véxase Somateria mollissima.<br />
Real é un cualificativo engadido ao nome xenérico de moitas aves para as identificarmos como<br />
especies, que ás veces ten relación cunha certa beleza ou vistosidade na súa forma ou nas súas cores,<br />
como probabelmente sexa o caso deste pato mariño.<br />
pato rabilongo Clangula hyemalis<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pato rabeiro foi o nome proposto en 1999 no traballo<br />
de M. A. Conde Teira (12B); tense empregado nalgunhas publicacións ornitolóxicas (10A, 12A, 13A,<br />
14A e 16A). Nas guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (5A e 22A) e nalgunha outra<br />
publicación utilizouse o nome de parrulo rabudo (6A e 11A). Nalgunha publicación apareceu co nome<br />
galego de havelda, quizais por confusión coa denominación castelá (4A e 17A). Na bibliografía<br />
ornitolóxica, os nomes portugueses son pato-de-cauda-afilada e pato-rabilongo (2A, 1D e 2D).<br />
● Nomes populares. É unha especie de presenza moi rara na Galiza e non se lle coñecen<br />
denominacións populares, non sendo a xenérica.<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en A.<br />
75
platyrhynchos.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. As voces pato e parrulo están recollidas con<br />
frecuencia na nosa literatura (véxase Anas platyrhynchos).<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Os cualificativos rabeiro, rabudo e similares fan<br />
referencia ao rabo tan longo que ten esta anátida en comparación con outros patos mariños. Sobre a<br />
motivación semántica de pato, véxase A. platyrhynchos.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira<br />
propuxo pato rabeiro para substituír o de parrulo rabudo, xa que pato rabudo foi proposto para<br />
Anas acuta en 1991 e podería haber confusión (10B e 12B). No entanto, a escolla dunha denominación<br />
específica estándar para C. hyemalis no ámbito da ornitoloxía especializada aínda presenta un problema<br />
en relación coa denominación de A. acuta, especie invernante na Galiza de modo regular (véxase A.<br />
acuta).<br />
mergo grande Mergus merganser<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Mergo trullo foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A) e recolleuse ou utilizouse tamén nalgunha outra<br />
publicación ornitolóxica (2A, 4A e 17A). Mergo grande foi a denominación proposta en 1999 por M. A.<br />
Conde Teira (12B); tamén se ten empregado en varias publicacións (10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A).<br />
Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é merganso-grande (2A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie de presenza moi rara na Galiza e de certo non se lle<br />
coñecen denominacións populares. Trullo, non como adxectivo senón independentemente como<br />
substantivo, é un nome moi inespecífico; aparece definido xa nun dicionario galegos do século XIX<br />
como ave acuática parecida al pato de mar, aunque más pequeña, de color pardo (4G); noutro<br />
dicionario de 1979, da autoría de Leandro Carré Alvarellos, está definido cos termos mergo e cuervo<br />
marino (11G). En calquera caso, de ser unha denominación popular, é impensábel que fose específica<br />
para Mergus merganser, que é unha ave bastante rara na Galiza e bastante parecida, ademais, a<br />
Mergus serratus; tería de ser un nome xenérico, aplicábel a todas as especies do xénero Mergus.<br />
Tamén mergo, a pesar de estar recollida xa nalgún léxico do século XIX (4G) e noutros do século XX<br />
(7G, 8G, 9G), non aparece claramente identificada (nalgúns indícase cuervo marino; noutros, ave<br />
palmípeda) e tampouco está claramente recollido como un nome popular, antes ben parece un<br />
cultismo.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparece a entrada mergo definida de maneira moi inespecífica (ave palmípede que<br />
ten a cabeza parda), pero ben podería estar facendo referencia as especies do xénero Mergus. No<br />
Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da<br />
editorial Akal, aparece a voz castelá mergo identificada coas galegas mergo e corvo mariño. No<br />
Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparece a entrada<br />
mergo, nunha acepción referida a corvo mariño e noutra a ave palmípede que ten a cabeza parda (que<br />
ben podería estar facendo referencia as especies do xénero Mergus). No Gran Diccionario Xerais da<br />
Lingua Galega (2000), de varios autores, aparece a entrada mergo definida e identificada como<br />
Mergus serrator.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Véxase Mergus serrator.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A denominación mergo vén do latín mergus e está<br />
relacionada co hábito de mergullarse (e tamén o portugués merganso), actividade que fan con moita<br />
frecuencia as especies deste xénero; grande fai referencia ao tamaño, pois é a especie máis grande<br />
das tres; trullo talvez estea relacionada con trollo, lameiro, barrizal, e faga referencia á cor parda do<br />
plumaxe das femias (con todo, segundo xa vimos, as fontes consultadas non confirmaron que a voz<br />
galega trullo se corresponda co xénero Mergus).<br />
mergo cristado Mergus serrator<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Mergo cristado foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén<br />
en 1991 e 1999 por M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); utilizouse nas guías de aves<br />
de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A, 5A e 22A) e noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 6A,<br />
10A, 11A, 12A, 13A, 14A, 15A, 16A e 17A). Nalgunha publicación utilizouse mergo común (4A). Na<br />
bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é merganso-de-poupa (2A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie de presenza bastante rara na Galiza e non se lle coñecen<br />
denominacións populares, non sendo quizais as xenéricas apuntadas en M. merganser.<br />
76
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, e no Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, aparecen as entradas xenéricas apuntadas en Mergus merganser. No Gran<br />
Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparece a entrada mergo definida como<br />
ave palmípede (Mergus serrator) "que ten a cabeza parda, cunha pequena crista tesa, e o peteiro longo<br />
e serrado".<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A voz xenérica mergo está recollida na nosa<br />
literatura xa no ano 1937, n' O idioma dos animás, de Fuco G. Gómez: "... o avestrús i o mergo...".<br />
Tamén en 1957, na obra de Juan Rof Carballo que leva por título Mito e realidade da terra nai: "... o<br />
mergo que nace e morre no xuncal lamacento...". Igualmente, Celestino Fernández de la Vega e<br />
Ramón Piñeiro usan o vocábulo cando traducen a poesía céltica de Julius Pokorny, no ano 1952: "O<br />
mergo fai sentir o seu gacear de costume...".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da etimoloxía e motivación semántica de<br />
mergo, véxase M. merganser; cristado ou de-poupa fan referencia ao penacho ou piriquitos<br />
característicos desta especie; común porque, aínda sendo unha ave rara, das tres especies do xénero<br />
Mergus é a máis común de ver nalgúns invernos.<br />
mergo pequeno Mergus (Mergellus) albellus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Mergo pequeno foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén<br />
en 1991 e 1999 por M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); utilizouse nas guías de aves<br />
de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A, 5A e 22A) e recolleuse ou utilizouse tamén noutras<br />
publicacións ornitolóxicas (2A, 4A, 10A, 12A, 13A e 14A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome<br />
portugués é merganso-pequeno (2A, 1D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie que aparece moi raramente na Galiza e non se lle coñecen<br />
denominacións populares, non sendo quizais as xenéricas apuntadas en Mergus merganser.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, e no Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, aparecen as entradas xenéricas apuntadas en Mergus merganser. No Gran<br />
Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparece a entrada mergo definida e<br />
identificada como Mergus serrator.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Véxase Mergus serrator.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a etimoloxía e motivación semántica de mergo,<br />
véxase M. merganser; pequeno fai referencia ao tamaño, pois é a especie máis pequena dos tres.<br />
raboalzado da Xamaica Oxyura jamaicensis<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. *Malvasía americana foi o nome proposto en 1999<br />
no traballo de M. A. Conde Teira (12B); utilizouse nalgunha publicación ornitolóxica (13A). Noutras<br />
publicacións chamóuselle *malvasía caribranca (10A e 14A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome<br />
portugués é pato-de-rabo-alçado-americano e pato-rabo-alçado-americano (14A, 1D e 2D).<br />
● Nomes populares. É unha especie de presenza extremadamente rara na Galiza e non se lle<br />
coñecen denominacións populares.<br />
● Dicionarios consultados. Non se atoparon denominacións xenéricas ou específicas para esta<br />
ave.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. J. Corominas e J. A. Pascual explican que malvasía é o<br />
nome romance castelán da cidade grega Monembasía, e tamén o nome actual das famosas cepas de<br />
videiras orixinarias daquela terra; a partir de aquí suxiren que talvez houbo algunha asociación entre o<br />
nome grego das videiras ou da cidade e o nome castelán de Oxyura leucocephala, que tamén é<br />
malvasía, aínda que non se sabe exactamente cal sería.<br />
O cualificativo rabo-alçado fai referencia á característica posición vertical do rabo desta<br />
anátida; americana indica a súa área orixinaria de distribución; caribranca alude á cor branca das<br />
faceiras do macho. Sobre a motivación semántica de pato, véxase Anas platyrhynchos.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Na nosa opinión,<br />
*malvasía é un evidente castelanismo. Seguindo as orientacións terminolóxicas da propia Real<br />
Academia Galega, que aconsella acudir ao portugués como referente cando non houber en galego nome<br />
vernáculo para unha realidade, sería ben mellor tomarmos os nomes do portugués e empregar pato de<br />
rabo alzado para Oxyura leucocephala e pato de rabo alzado americano para Oxyura jamaicensis, e<br />
77
non incorporar as denominacións castelás ao galego para nomear estes patos.<br />
Curiosamente, en galego existe a palabra "malvasía" para designarmos especificamente a cepa<br />
de videira orixinaria da Grecia, e tamén para nos referirmos a esa clase de uva e ao viño que se fai con<br />
ela. Porén, non existiu nunca en galego *malvasía como denominación para estes patos (nin se recolle<br />
na tradición lexicográfica galega). O español é a única lingua do mundo que ten este nome tan<br />
particular, malvasía, para os patos do xénero Oxyura. Para alén diso, como apuntamos, a motivación<br />
semántica do nome castelán destes patos non se sabe exactamente cal foi (J. Corominas e J. A.<br />
Pascual, 1981). Pato de rabo alzado, polo contrario, si que ten unha clara motivación (a característica<br />
posición vertical do rabo das anátidas do xénero Oxyura) e axústase perfectamente ao xeito galego de<br />
denominarmos a realidade. A este respecto, e para máis información, o autor do presente traballo xa<br />
publicou unha nota intitulada "Oxyura", no web O Cartafol / Un idioma preciso, do Servizo de<br />
Normalización Lingüística da USC (Ref. 18B).<br />
Pato de rabo alzado ten o incoveniente de que é un nome algo longo para formarmos outros<br />
nomes para as especies do xénero Oxyura, se lle engadimos un modificador. Porén, raboalzado,<br />
proposta que achegamos neste traballo inspirada xa na redución doutras formas para os nomes dos<br />
paxaros (por exemplo, o par asubiador / asubiador americano, sen empregarmos “pato”, isto é, pato<br />
asubiador / pato asubiador americano) é máis curto e permite formar máis facilmente nomes<br />
específicos para todas as especies do xénero Oxyura. Así, por exemplo: raboalzado (Oxyura<br />
leucocephala), raboalzado da Xamaica (Oxyura jamaicensis), raboalzado de bico roxo (Oxyura<br />
dominica), raboalzado africano (Oxyura maccoa), raboalzado arxentino (O. vittata) e raboalzado<br />
australiano (O. australis).<br />
Familia Pandionidae<br />
aguia pesqueira Pandion haliaetus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Aguia peixeira foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas guías de aves destes autores (5A e 22A) e recolleuse ou empregouse tamén noutras publicacións<br />
ornitolóxicas (2A, 3A, 4A, 6A, 11A, 17A, 18A e 11B; ás veces "águia", escrito con til). Aguia<br />
pescadora foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal<br />
Figueroa (10B e 12B); tamén se ten empregado ou recollido nalgunhas publicacións ornitolóxicas (8A,<br />
10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son águiapesqueira<br />
e gaviâo-branco (2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D; o primeiro con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. Non se acharon para esta especie, non sendo denominacións moi<br />
xenéricas.<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en Aquila<br />
chrysaetos. Ademais, o Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo<br />
Blanco, trae a subentrada gavián branco na entrada gavián, para se referir especificamente a águia<br />
pesqueira (aínda que despois esta denominación non aparece na entrada águia).<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Canto ao emprego da voz aguia na nosa literatura,<br />
véxase Aquila chrysaetos.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Aguia vén do latín aquila. Os modificadores pescadora,<br />
pesqueira ou peixeira relacionan esta ave cos seus hábitos alimentarios, xa que pesca e come peixes.<br />
O nome gavián é propio doutra ave de rapina moi diferente, Accipiter nisus, aínda que ás veces<br />
emprégase de forma xenérica para outras especies, como neste caso; o adxectivo branco fai referencia<br />
á cor da súa plumaxe nas partes ventrais.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. En galego, os tres<br />
modificadores poden ser válidos para designarmos especificamente Pandion haliaetus, a pesar de non<br />
indicaren exactamente o mesmo:<br />
.-Pescador/-a ten un uso moi marcado como substantivo (persoa que pesca); como adxectivo,<br />
moito menos usado, pode facer referencia á pesca ou indicar que serve para a pesca.<br />
.-Peixeiro/-a fai referencia ao peixe, e pode indicar tanto que pesca ou apaña peixe como que<br />
vende peixe, é dicir: que “anda co peixe”. Peixeiro, ademais, existe na lingua coloquial como<br />
modificador específico para os nomes de paxaros en varias localidades galegas: melro peixeiro ou<br />
merlo peixeiro, martín peixeiro ou martiño peixeiro, aínda que nestes casos son paxaros pequenos e<br />
moito máis presentes na nosa xeografía, que se poden ver facilmente co peixe no bico (de aí que se lles<br />
poida aplicar que “anda co peixe”).<br />
.-Pesqueiro/-a, alén de substantivo (o barco), como adxectivo indica que pesca, que é propio<br />
para pescar ou fai referencia á pesca.<br />
Na nosa opinión, non habería un motivo claro para preferir mellor aguia pescadora que aguia<br />
78
peixeira, a denominación proposta por C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño. No entanto, antes que<br />
calquera formulación proposta no ámbito da ornitoloxía, sería preferíbel adoptarmos o modificador<br />
empregado en portugués, perfectamente válido e ben propio do galego: aguia pesqueira, xa que non<br />
existen nomes vernáculos identificados para esta especie (un caso moi diferente de martiño peixeiro ou<br />
de melro peixeiro, que levan séculos na lingua e que teñen ese matiz particular de "andar co peixe").<br />
Familia Accipitridae<br />
miñato abelleiro Pernis apivorus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Miñato abelleiro foi o nome proposto por en 1977-<br />
1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén en 1991 e 1999 nos traballos de M.<br />
A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); utilizouse nas guías de aves de C. Pedreira López e<br />
X. M. Penas Patiño (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e tense recollido ou utilizado<br />
tamén noutras moitas publicacións ornitolóxicas (2A, 3A, 6A, 8A, 10A, 11A, 12A, 13A, 14A, 15A, 16A e<br />
18A). Nunha publicación tamén se lle chamou buxato abelleiro (3A). Na bibliografía ornitolóxica, os<br />
nomes portugueses son falcão-abelheiro e bútio-vespeiro (2A, 10A, 1D, 2D e 3D; o segundo con<br />
máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. Unha chea de denominacións xenéricas populares que podería recibir<br />
tamén esta especie están apuntadas en Buteo buteo.<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en Buteo buteo.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A respecto do emprego da voz miñato na nosa<br />
literatura, véxase Buteo buteo.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da etimoloxía de miñato, véxase Buteo buteo.<br />
Os nomes xenéricos de Pernis apivorus, falcão, bútio e buxato, o mesmo que miñato, son propios<br />
doutras aves de rapina que non teñen relación con esta especie: o primeiro, con Falco peregrinus; os<br />
outros, con Buteo buteo (Pernis apivorus ten moito parecido físico) e co xénero Milvus; porén aplícanse<br />
tamén a esta especie co modificador abelleiro ou vespeiro, que aluden á súa peculiar alimentación,<br />
que o diferencia das outras especies de aves de rapina.<br />
peneireiro cincento Elanus caeruleus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Peneireiro cincento foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
utilizouse nas guías de aves destes autores (5A e 22A) e recolleuse ou utilizouse tamén nalgunhas<br />
publicacións ornitolóxicas (2A, 6A e 18A); tamén foi a denominación proposta en 1991 no traballo de<br />
M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B). Lagarteiro cincento foi proposto en 1999 no traballo<br />
de M. A. Conde Teira (12B); tense utilizado nalgunhas publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 12A, 13A e<br />
14A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é peneireiro-cinzento (2A, 10A, 11B, 1D, 2D e<br />
3D).<br />
● Nomes populares. É unha ave rara na Galiza e non se lle coñecen nomes populares, agás os<br />
xenéricos. Peneireiro utilízase sobre todo no oriente galego e lagarteiro é predominante no occidente<br />
(10B).<br />
● Dicionarios consultados. Non aparecen denominacións específicas para Elanus caeruleus.<br />
Inclúen, porén, as denominacións xenéricas de Falco tinnunculus que tamén se empregan para E.<br />
caeruleus. Só nun dicionario que non citamos habitualmente neste traballo, o Gran dicionario Cumio da<br />
lingua galega (2004), recóllese especificamente peneireiro cinsento, identificado co nome científico<br />
Elanus caeruleus (15G).<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Tanto a voz lagarteiro como peneireiro téñense<br />
empregado na nosa literatura (véxase F. tinnunculus).<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da semántica de lagarteiro e peneireiro,<br />
véxase F. tinnunculus. O modificador cinsento ou cincento fai referencia á cor gris da súa plumaxe.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Tanto peneireiro<br />
como lagarteiro son dous nomes xenéricos igual de válidos para a especie. Ambos os dous están<br />
recollidos a miúdo nas publicacións ornitolóxicas. Ambos os dous son, xa que logo, nomes xenéricos<br />
aplicábeis a todos os lagarteiros (ou peneireiros): E. caeruleus, F. tinnuculus, F. naumanni e F.<br />
vespertinus.<br />
Para esta especie en concreto, C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño propuxeron e usaron<br />
79
peneireiro cincento (véxase alínea referida á ornitoloxía especializada); M. A. Conde Teira e T. A.<br />
Vidal Figueroa propuxeran tamén peneireiro cincento (10B), aínda que posteriormente Conde Teira<br />
optou por lagarteiro cincento (12B). Na nosa opinión é ben mellor usarmos peneireiro cincento,<br />
ben propio do galego, como acabamos de ver, manténdomos así a harmonía co portugués.<br />
millafre negro Milvus migrans<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Miñato queimado foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse e<br />
utilizouse tamén noutras publicacións ornitolóxicas (3A, 6A, 8A, 11A e 18A). Millafre negro foi o nome<br />
proposto en 1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B); empregouse nalgunhas publicacións<br />
ornitolóxicas (13A, 15A e 16A). Noutras publicacións ornitolóxicas (10A, 12A e 14A) empregouse o<br />
nome de miñato negro, que foi o nome proposto por M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa en 1991<br />
(10B). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é milhafre-preto (2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou para Milvus migrans a denominación de mioto<br />
nas terras da Limia, Ourense (9A). F. Bernis Madrazo, referíndose ao xénero Milvus, comenta as voces<br />
miñato, rexistrada na provincia de Lugo, e muñato, rexistrada na provincia da Coruña (11B). M. P.<br />
Paz González rexistrou a voz milán en Xunqueira de Ambía; A. Sánchez Sánchez, en Montederramo;<br />
identificou a especie coa voz milano, mais é posíbel que se trate dun castelanismo (3C). A.<br />
Santamarina Fernández rexistrou en Val do Suarna a voz *lamiego (lamego), que se identificou coa<br />
castelá milano (3C). C. García González rexistrou a voz queima en Compostela para se referir a unha<br />
ave parecida ao milano (3C). Moitas máis denominacións xenéricas populares aplicábeis a esta especie<br />
están apuntadas en Buteo buteo, e, por outra parte, moitas das denominacións que acabamos de<br />
mencionar poden estar referíndose a B. buteo.<br />
● Dicionarios consultados. O Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, recolle as voces albela, que define de maneira imprecisa e identifica con miangueiro,<br />
miñato e mioto; miñato, que define de maneira imprecisa coas voces castelás milano real, azor, e co<br />
sinónimo bexato; mioto, que remite a miñato; miangueiro, que identifica coa voz castelá milano e<br />
remite a albela; miato, que nunha das acepcións identifica coa voz castelá azor e remite a miñato;<br />
millafre, que identifica coa voz castelá milano; bullafre, que remite a bexato; bexato, que identifica<br />
coa voz castelá milano e cos sinónimos galegos bouxato, bullafre, buxarelo, buxato e miñato; bouxato,<br />
que remite a buxato; buxato, que remite a bexato; buxarelo, que remite a bexato; queima, que<br />
define coma especie de milano con plumas ablancuzadas. No Diccionario de usos castelán-galego de X.<br />
M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen as voces galegas<br />
albela, milmanda, miñato, miato, millán, millafre, bullafre, bexato, buxato, bouxato,<br />
bouxarelo e queima identificadas coa voz castelá milano; queima, en concreto, coa subentrada<br />
milano de plumas blanquecinas. O Diccionario galego-castelán de L. Carré (1979) tamén recolle a voz<br />
millafre, que identifica coa voz castelá milano (11G). O Dicionário da língua galega de I. Alonso<br />
Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, trae as entradas xenéricas miñafre, que remite a millafre;<br />
millafre que identifica co nome científico Milvus milvus e co sinónimo miñato; miñato, que nunha das<br />
acepcións define coma ave de rapina e identifica con M. milvus, especificando a denominación miñatoqueimado<br />
para M. migrans, e dá os sinónimos bexato (que non ten entrada propia), millafre e<br />
miñafre; queima, que nunha das acepcións define coma ave semellante ao miñato e co sinónimo<br />
miñato; albela, que define como tipo de millafre e identifica tamén co sinónimo miñato; lamego, que<br />
define de maneira inespecífica como ave rapaz; lamote, que nunha das acepcións define de maneira<br />
inespecífica como ave rapaz. O Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores,<br />
recolle as voces: miangueiro, milmanda, millafre, mioto, buxato e bouxato (como galegas mais<br />
non preferentes), que remiten a miñato ou bexato; miñato (como galega e preferente), que nunha<br />
das acepcións identifica con M. milvus e M. migrans e na outra con Buteo buteo e cos sinónimos<br />
lamote, lamego e bexato; lamote, que nunha acepción identifica con B. buteo e cos sinónimos miñato,<br />
lamego e bexato; lamego, que nunha acepción identifica con B. buteo e cos sinónimos miñato, lamote<br />
e bexato; bexato, que nunha das acepcións identifica con B. buteo e cos sinónimos miñato, lamego e<br />
lamote.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. O nome bulhafre foi utilizado na Idade Media por<br />
Johan Airas, trobador das cortes de Afonso X e de don Dinís de Portugal: "...Ca eu sei ben as aves<br />
coñocer / e con paleta gorda máis me praz / que con bulhafre, boitre nen viaraz, / que me non pode<br />
ben nen mal facer... ", tal como se recolle no Dicionario de dicionarios do galego medieval (19G).<br />
Sobre o emprego da voz miñato na nosa literatura, véxase B. buteo.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. J. Corominas e J. A. Pascual, no Diccionario Crítico<br />
Etimológico Castellano e Hispánico, explican que do latín vulgar milanus, do latín miluus, derivan as<br />
denominacións castelás milano e milán e as portuguesas mioto, minhoto e milhafre [e todas as<br />
80
galegas iguais ou similares ás portuguesas]; bulhafre tería a mesma orixe, e citan a R. Lapa, quen<br />
explica que talvez teña influencia do termo busnardo, especie de falcón; tamén citan a Sarmiento e<br />
Valladares, que recollen respectivamente miñoto e miñato para o galego. Os modificadores negro,<br />
queimado ou preto fan todos referencia á cor escura da súa plumaxe. A voz albela, indicada nalgúns<br />
dicionarios para Milvus, é posíbel que sexa unha confusión (a rapina que caracteristicamente recibe<br />
este nome é a aguia cobreira, Circaetus gallicus, que ten a plumaxe de conspicuo cor branco).<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira<br />
explica que parece útil diferenciar as especies dos xéneros Buteo e Milvus no seu nome xenérico, que<br />
en galego sempre se lles chamou co mesmo: miñato (12B). Todos os derivados da voz latina milvus<br />
deron lugar a denominacións populares galegas empregadas habitualmente para o xénero Buteo:<br />
miñoto, miñato, mioto, milán, milango, miñata etc., sen diferencialo do xénero Milvus (12B). Xa<br />
que logo, a solución que propón M. A. Conde Teira é adoptar a forma portuguesa actual para o xénero<br />
Milvus, millafre, que é popular en terras sureñas (12B). Por outra banda, millafre, como se pode ver,<br />
está recollida en todos os dicionarios consultados, aínda que como sinónimo de miñato,<br />
indistintamente empregados para os xéneros Milvus e Buteo. Outra denominación sinónima sería<br />
millano, presente no texto de Fernandes Ferreira do 1616, que sinala a diferenciación entre o millano<br />
negro ou preto e o millano ruivo (11B e 12B).<br />
millafre real Milvus milvus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Miñato real foi o nome proposto por C. Pedreira López<br />
e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse nas<br />
dúas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse<br />
ou utilizouse noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 3A, 8A, 10A, 18A, 6A, 11A, 12A e 14A); tamén fora<br />
o nome proposto en 1991 por M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B). Millafre real foi proposto<br />
en 1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B); empregouse nalgunhas publicacións ornitolóxicas (13A<br />
e 15A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son milhafre-real e milhafre-rabo-debacalhau<br />
(2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D; o primeiro con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. F. Bernis Madrazo, referíndose ao xénero Milvus, apunta as voces miñato,<br />
rexistrada na provincia de Lugo, e muñato, rexistrada na provincia da Coruña (11B). Unha chea de<br />
denominacións xenéricas populares aplicábeis a esta especie están tamén apuntadas en Milvus milgrans<br />
e Buteo buteo.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen as entradas xenéricas xa apuntadas en Milvus migrans. O<br />
Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, e o Gran Diccionario<br />
Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, recollen as voces xenéricas xa apuntadas na<br />
especie anterior. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P.<br />
Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle acieiro, albelo, lamego, lamote, milán e miñato<br />
real como sinónimos específicos para M. milvus.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Sobre o emprego da voz miñato na nosa literatura,<br />
véxase Buteo buteo; sobre o emprego de bullafre, Milvus migrans.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. En relación coa etimoloxía de miñato, millafre, bullafre<br />
e similares, véxase M. migrans. Sobre lamego e lamote, véxase B. buteo. Acieiro talvez teña relación<br />
con “aceal” ou “acial”, instrumento de inmobilización que amarra o fociño dos animais domésticos<br />
(bestas, particularmente). Real é un cualificativo engadido ao nome xenérico de moitas aves para as<br />
identificar como especies, que no caso desta ave de rapina seguramente ten relación cunha certa<br />
beleza ou vistosidade na súa silueta, no seu voo ou nas súas cores; rabo-de-bacalhau é un<br />
cualificativo portugués que alude á característica forma do rabo deste paxaro, semellante á do peixe.<br />
Non se acharon explicacións semánticas claras para albelo (non sendo que as plumas brancas que ten<br />
nas ás, pero estas son moi poucas; talvez esta denominación sexa unha confusión).<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Os comentarios poden<br />
ser os mesmos que para a especie anterior, M. migrans.<br />
pigargo (ou pigargo europeo) Haliaeetus albicilla<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pigargo foi o nome proposto en 1999 por M. A. Conde<br />
Teira (12B); utilizouse nalgunha publicación ornitolóxica (13A). Nas guías de aves de X. M. Penas<br />
Patiño e C. Pedreira López (5A e 22A) e tamén nalgunha publicación ornitolóxica empregouse aguia<br />
mariña (10A e 14A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son águia-rabalva e pigargo<br />
(2A, 1D e 2D).<br />
81
● Nomes populares. É unha especie extremadamente rara na Galiza e non se lle coñecen<br />
denominacións populares galegas (aínda que existen corruptelas ou variantes da voz pigargo, que se<br />
apuntan na seguinte alínea).<br />
● Dicionarios consultados. O Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F.<br />
Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, identifica coa voz castelá pigargo coas galegas buxato,<br />
buxarela, bouxato, bouxarelo, bullafre e miñato (malia seren estas propias de Buteo buteo, que<br />
non ten nada a ver con Haliaeetus albicilla). No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís<br />
(1995), da editorial Sotelo Blanco, aparecen as voces pigarga ou pigargo, para se referir, nunha das<br />
acepcións, a esta ave que vive nas marxes de ríos e lagos (noutra acepción identifícaa con aguia, de<br />
maneira inespecífica). O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P.<br />
Benavente (1997), da editorial Galaxia, ademais, recolle aguia mariña, pigardo, pigarro e pigarra<br />
como sinónimos específicos para H. albicilla. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de<br />
varios autores, aparece a entrada pigargo (como galega e preferente) definida e identificada como H.<br />
albicilla. Nunha obra que mencionamos puntualmente, o Diccionario gallego de Cuveiro Piñol do ano<br />
1876, recóllese a voz pigargo como galega.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. J. Corominas explica que o termo castelán águila<br />
descende como semicultismo do latín aquila (1976); do mesmo modo, o galego aguia. Pigargo é un<br />
cultismo procedente do latín pygargus e do grego pýgargus, hoxe presente en moitas linguas europeas<br />
para a designación de Haliaetus albicilla. Pigardo, pigarro e similares son variantes da anterior.<br />
Mariña fai referencia ao seu hábitat, pois caza en costas mariñas, lagos e noutras zonas húmidas.<br />
quebraósos Gypaetus barbatus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Cascaósos foi o nome proposto por C. Pedreira López<br />
e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, na Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse nalgunhas<br />
publicacións ornitolóxicas (2A, 8A, 18A e 11B; sen o acento diacrítico). Quebraósos foi o nome<br />
proposto en 1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B); empregárase xa no 1991 na segunda guía de<br />
aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (5A) e despois usouse noutra publicación ornitolóxica<br />
(13A). Nalgunhas publicacións aparece co nome de quebraóso (10A e 14A), como fora proposto por<br />
M. A. Conde e T. A. Vidal en 1991 (10B). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son<br />
quebra-osso, brita-osso e brita-ossos (2A, 11B, 1D e 2D).<br />
● Nomes populares. É unha especie de presenza bastante rara na Galiza e non se lle coñecen<br />
denominacións populares galegas. F. Bernis Madrazo cita o portugués Fernandes Ferreira (1616), que<br />
empregou quebranta ossos e brita osso (11B).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparece a entrada franxo definida como "ave rapaz falconiforme, quizá el<br />
quebrantahuesos" (cómpre lembrar que ás veces as identificacións non son correctas; o Gran<br />
Diccionario Xerais da Lingua Galega identifica franxo con outras especies de rapaces: Circus cyaneus e<br />
Accipiter nisus). No Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, aparece tamén unha referencia a franxo na entrada castelá ave,<br />
coma ave de rapiña (outros dicionarios recollen esta denominación para Circus cyaneus e Accipiter<br />
nisus); ademais identifica a entrada castelá quebrantahuesos, nunha das acepcións, con buxato (aínda<br />
que esta é unha voz galega propia dos xéneros Buteo e Milvus).<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Semanticamente, tanto quebraósos coma brita-osso e<br />
similares fan referencia ao hábito máis abraiante desta ave, que é o de coller os ósos dos animais<br />
mortos, erguerse con eles no aire e deixalos caer desde grande altura sobre as penedías, para que<br />
escachen e así despois podelos comer.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira e T.<br />
A. Vidal Figueroa explican que non hai un nome popular galego para esta ave e toman quebraóso do<br />
portugués (10B).<br />
meloufa Neophron percnopterus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Abutre branco foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
na primeira guía de aves destes autores (1A) e recolleuse ou utilizouse tamén noutras publicacións<br />
ornitolóxicas (2A, 7A, 6A e 18A). Voitre branco foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de<br />
M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); empregouse nas últimas guías de X. M. Penas<br />
Patiño e C. Pedreira López (5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e mais noutras<br />
publicacións (3A, 13A e 15A). Nalgunhas publicacións usouse meloufa (10A, 12A e 14A). Na<br />
bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son abutre-do-Egipto e britango (2A, 11B, 1D, 2D e<br />
82
3D; o segundo con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. F. Bernis Madrazo apunta para esta especie a denominación abutre<br />
branco e recolle o nome vernáculo, aínda que castelanizado, de águila blanca (en correcto galego,<br />
aguia branca), en Ourense, e tamén zapiqueira, en Asturias, que polo sufixo -eira e polo propio<br />
termo, é posíbel que sexa nunha zona de fala galega (11B). M. A. Conde Teira apunta o nome popular<br />
de meloufa para esta ave rexistrado no galego de Vilar de Silva, Rubiá, Ourense, por I. Munilla (12B).<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as entradas xenéricas apuntadas en Gyps fulvus.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Algúns nomes xenéricos téñense empregado na<br />
nosa literatura (véxase G. fulvus).<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a etimoloxía de abutre ou voitre, véxase G.<br />
fulvus. No tocante á motivación semántica, branco fai referencia á súa plumaxe e do-Egipto á súa<br />
distribución africana. Non se encontrou explicación clara para zapiqueira. Meloufa, do mesmo modo<br />
que outras denominacións locais castelás que designan este paxaro (milopa, milota, milocha, milluerda)<br />
podería derivar do latín milvus. O termo milocha en castelán tamén é sinónimo de papaventos, quere<br />
dicir, os nomes casteláns para Neophron percnopterus poden facer referencia ao seu particular voo, a<br />
pairar, e exactamente a mesma relación na súa orixe puido ter meloufa con N. percnopterus.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Sobre a escolla do<br />
nome xenérico voitre ou doutros xenéricos similares, véxase G. fulvus.<br />
butre común Gyps fulvus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Abutre leonado foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, na Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse na<br />
primeira guía de aves destes autores (1A) e recolleuse ou utilizouse tamén noutras publicacións<br />
ornitolóxicas (2A, 6A e 18A); F. Bernis Madrazo tamén apunta esta denominación galega para a especie<br />
(11B). Nas últimas guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (5A e 22A) e noutras<br />
publicacións empregouse voitre leonado (3A e 11A). Voitre, ou voitre común, foi proposto en 1991<br />
e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tamén ten empregado<br />
nalgunhas publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). Na bibliografía ornitolóxica,<br />
os nomes portugueses son grifo e abutre (2A, 10A, 11B, 1D e 2D), ou tamén grifo-comum (3D).<br />
● Nomes populares. No volume III do Atlas Lingüístico Galego recóllense as formas vutrio,<br />
vutre, vrute, vuitre, vuiter, vuite, vruite, vroite, voitre, voutre e vóitera (13G), escritas con “v”<br />
por criterio etimolóxico (así era no latín: vulture). A. Villarino Gómez rexistrou a denominación popular<br />
de butre para Gyps fulvus nas terras da desaparecida lagoa de Antela, na Limia (9A). F. Vecino Tomás<br />
tamén butre en Razo, e M. Rodríguez Lago igualmente butre, en Porto-Zamora (3C). M. I. González<br />
Fernández, rexistrou brute no galego do Val de Burón e A. Santamarina Fernández o mesmo nome en<br />
Val do Suarna (3C). M. Prado Fernández rexistrou boutre en Ferreira de Valadouro (3C). L. J. Salaverri<br />
Leiras rexistrou vroite (ou broite) e con xénero feminino: as broites, na provincia de Lugo (com.<br />
pers.). J. M. Dobarro rexistrou bruitre en Cabalar (3C); I. Leis Casanova, a mesma denominación en<br />
Dumbría (3C); G. Baamonde Traveso, buitre en Cedofeita (3C). Na Nueva contribución a un<br />
vocabulario castellano-gallego, de J. S. Crespo Pozo (1985), dá como nomes galegos para o castelán<br />
buitre, alén de varios nomes procedentes da literatura medieval, denominacións recollidas na xeografía<br />
galega (algunha localidade, como Barcia, é moi imprecisa): bóutere (Ferreiras), boutre (Sta. Cecilia<br />
do Valedouro), bruite (Barcia) e brute (Barcia) (12G). E. Rivas Quintas apunta voitre no Incio (14G).<br />
A. Otero tamén recolle a voz galega odre como sinónima da castelá buitre en Santa Eufemia (1C).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparece a entrada voutre, identificada coa voz castelá buitre; boutre, identificada<br />
con buitre e cos sinónimos boutere, brute e bruite; boutere, que identifica coa voz castelá buitre e con<br />
boutre, brute e bruite; bruite, que identifica coa voz castelá buitre e con brute; bruita, que identifica<br />
coa voz castelá buitre e coa galega abutre; brute, que identifica coa voz castelá buitre e con bruite e<br />
boutre; butre, que remite a abutre; buntre, que remite a abutre; abutre, que identifica coa voz<br />
castelá buitre e especifica a denominación de dúas especies: o abutre leonado e o abutre cincento. No<br />
Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da<br />
editorial Akal, aparecen as entradas galegas boutre, vúlture, abutre, butre, buntre, bruite, bruita,<br />
brute e bóutere identificadas coa voz castelá buitre. No Dicionário da língua galega de I. Alonso<br />
Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparece a entrada abutre, que define e identifica con Gyps<br />
fulvus. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparecen as entradas:<br />
avutre, butre, avóitor, avoitre e voutre (como propiamente galegas, mais non preferentes), que<br />
remiten a voitre; voitre (como galega e preferente), que nunha das acepcións define e identifica con<br />
Gyps fulvus. Rexeita as voces *buitre e *brute, que non considera galegas, e remite a voitre.<br />
Noutros dicionarios ou vocabularios galegos, recóllese o seguinte: L. Aguirre del Río (1858), a<br />
voz butre (2G); J. Cuveiro Piñol (1876), abutre e butre (4G); F. Porto Rey (1900), abutre e butre;<br />
83
X. Figueira Valverde et al. (1926), abutre e butre; L. Carré Alvarellos (1928), abutre (8G); E.<br />
Rodríguez (1958), abutre, butre e buntre, e indica que hai dúas especies: o abutre leonado e o<br />
abutre cincento (9G); novamente L. Carré Alvarellos (1979), abutre e boutre (11G).<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. O nome boitre foi empregado na Idade Media por<br />
Johan Airas, trobador das cortes de Afonso X e de don Dinís de Portugal: "...Ca eu sei ben as aves<br />
coñocer / e con paleta gorda máis me praz / que con bullafre, boitre nen viaraz, / que me non pode<br />
ben nen mal facer... " (19G).<br />
O escritor Álvaro Cunqueiro usa boutre n' Os outros feirantes (1979): "...de milanos ou de<br />
boutres... ". X. R. Cuba, A. Reigosa e X. Miranda empregan butre no Diccionario dos seres míticos<br />
galegos (1999): "...a pega negra, o butre, a avefría ou o pernileiro (que canta “¡Morrer! ¡Morrer!) ... ".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. J. Corominas, no Diccionario Crítico Etimológico de la<br />
Lengua Castellana, apunta que a denominación castelá buitre (e todas as galegas e portuguesas<br />
similares) derivan do latín vultur, vulturis. O modificador común alude a que é a especie máis<br />
abundante e leonado á cor da súa plumaxe, fulva ou amarela torrada. Odre (coiro de animal, pelello<br />
de viño) parece un nome popular retranqueiro para designar a especie.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. O nome galego<br />
xenérico, como acabamos de ver, presenta moita variación: cando menos tense constancia de butre,<br />
brute, boutre, bóutere, voitre/boitre, broite, buitre, bruite e bruitre na lingua popular falada. É<br />
difícil saber se buitre se orixina propiamente na lingua galega ou se é unha interferencia coa lingua<br />
castelá.<br />
M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa comentan que voitre é o único nome xenérico incluído<br />
no Vocabulario Ortográfico da Lingua Galega (10B). No entanto, iso non significa que outros termos que<br />
non apareceren no VOLG (16G) non sexan correctos e non se poidan usar. Existen, iso si, algúns<br />
poucos condenados explicitamente no VOLG (catalogados como “entrada incorrecta”), que non é o caso<br />
nin de butre nin de abutre.<br />
Se para a ornitoloxía galega o criterio dunha maior correspondencia entre as denominacións<br />
galegas e portuguesas é importante, como parece, neste ámbito ben podería empregarse abutre ou<br />
butre como nome xenérico (para esta ou outras especies). Ambas as dúas recóllense con moita<br />
frecuencia nas fontes lexicográficas galegas; de butre mesmo se coñecen localidades onde se utiliza na<br />
lingua coloquial oral (sur da provincia de Pontevedra e de Ourense, e tamén na área de fala galega de<br />
Zamora) alén de se ter usado na nosa literatura.<br />
butre negro Aegypius monachus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Abutre cincento foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
ou recolleuse nalgunha publicación ornitolóxica (2A, 18A e 11B). Voitre negro foi o nome proposto en<br />
1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado<br />
nalgunhas publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 12A, 13A, 14A e 16A); tamén na última guía de Pedreira<br />
e Penas (22A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son pica-osso e abutre-preto (2A,<br />
11B, 1D, 2D e 3D; con máis frecuencia o segundo).<br />
● Nomes populares. Non se lle coñecen, alén do xenérico (véxase Gyps fulvus).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparecen as entradas apuntadas en Gyps fulvus e ademais na entrada abutre, que<br />
identifica coa voz castelá buitre, especifica a denominación de dúas especies: o abutre leonado e o<br />
abutre cincento. No Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, e no Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en G. fulvus. No Gran<br />
Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparecen as entradas xenéricas<br />
indicadas na especie anterior e ademais en voitre (que recolle como voz galega e preferente) inclúe a<br />
subentrada voitre negro para se referir especificamente a Aegypius monachus.<br />
Por último, é interesante mencionar que no Diccionario enciclopédico gallego-castellano de E.<br />
Rodríguez González (1958-1961), da editorial Galaxia, recóllense as voces xenéricas abutre, butre e<br />
buntre, e indícase que hai dúas especies: o abutre leonado e o abutre cincento (9G).<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Algúns nomes xenéricos téñense empregado na<br />
nosa literatura (véxase G. fulvus).<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a etimoloxía de abutre, voitre ou similares,<br />
véxase Gyps fulvus. No tocante á motivación semántica, negro e cincento fan referencia á súa<br />
plumaxe e pica-osso probabelmente á forza que ten no bico.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Sobre a escolla do<br />
nome xenérico voitre, butre ou doutros xenéricos similares, véxase G. fulvus.<br />
84
aguia cobreira Circaetus gallicus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Aguia branca foi o primeiro nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño, en 1977, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B). En 1978,<br />
igualmente na Lista patrón de aves de Galicia, na segunda parte (5B), os autores propuxeron o nome<br />
de aguia albela en vez do anterior; esta segunda denominación utilizouse ou recolleuse nas guías de<br />
aves destes autores (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e noutras publicacións<br />
ornitolóxicas (2A, 6A, 11A, 18A e 11B). Aguia cobreira foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos<br />
traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado nalgunhas<br />
publicacións ornitolóxicas (3A, 8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). Na bibliografía ornitolóxica, os<br />
nomes portugueses son águia-cobreira e gincho-da-taínha (2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D; o primeiro<br />
con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. E. Rivas Quintas recolle alvela (que identifica coa denominación castelá<br />
águila culebrera) en Boimente de Viveiro, en Lugo (14G). Xurxo de Vivero apunta para esta especie,<br />
referíndose a outros nomes galegos, aguia alba, aguia albela e aguia branca, aínda que sen indicar<br />
se fan referencia a voces vivas na fala (3A).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparece culabrela como unha especie de aguia e remite a aguia. O Diccionario de<br />
usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, dá os<br />
termos xenéricos aguia, aiga e aigue como equivalentes á voz castelá águila, e especifica culabrela e<br />
culebrela para o castelán águila culebrera. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995),<br />
da editorial Sotelo Blanco, recóllense as voces xenéricas águia, aiga (como forma dialectal de águia) e<br />
aigue (como forma popular e dialectal de águia); na entrada águia especifícase a denominación de<br />
águia branca para Circaetus gallicus; recolle tamén as voces aguioto e aigote para se referir ás crías<br />
das águias. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente<br />
(1997), da editorial Galaxia, ademais, recolle aguia albela e aguia branca como sinónimos<br />
específicos para C. gallicus. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores,<br />
aparecen as entradas xenéricas de aguia, aiga e aigue, as dúas primeiras como galegas e preferentes<br />
e a terceira como propiamente galega mais non preferente; rexeita as voces águila e águilla, que non<br />
considera galegas; dentro da entrada aguia especifica a denominación de aguia albela para C.<br />
gallicus; recolle tamén as voces aguiacho e aigote para se referir ás crías das aguias.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Canto ao emprego da voz aguia na nosa literatura,<br />
véxase Aquila chrysaetos.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. J. Corominas explica que o termo castelán águila<br />
descende como semicultismo do latín aquila (e do mesmo xeito, o galego e portugués aguia). Os<br />
modificadores alba, albela e similares fan referencia á rechamante cor branca da plumaxe das partes<br />
ventrais; cobreira e similares aluden á alimentación desta ave, baseada en réptiles.<br />
tartaraña azulada Circus cyaneus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Gatafornela foi o nome proposto por C. Pedreira López<br />
e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); foi tamén o<br />
nome proposto en 1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B); utilizouse ademais nas guías de aves<br />
de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e<br />
recolleuse ou utilizouse tamén noutras moitas publicacións ornitolóxicas (2A, 3A, 8A, 10A, 18A, 11A,<br />
12A, 13A, 14A, 15A, 16A e 11B). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa propuxeran o nome<br />
de tartaraña azulada (10B). Nunha publicación chamóuselle rapina branca (3A). Na bibliografía<br />
ornitolóxica, os nomes portugueses son tartaranhão-azulado e tartaranhão-cinzento (2A, 1D, 2D e<br />
3D; o segundo con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. Xa Martín Sarmiento, no século XVIII, recollía a voz galega tartaraña como<br />
especia de ave de rapina, apuntando o Deza como lugar onde cría que a recollera (1G). J. L. Couceiro<br />
Pérez rexistrou a voz tartaraña en Feás, que se identificou coa castelá cernícalo (3C).M. A. Conde<br />
Teira indica que o nome popular de gatafornela se rexistra no Courel e Cervantes (Lugo), e tamén que<br />
o nome de gato fornelo para esta especie recolleuno Castroviejo et al. nos Ancares (12B). A. Villarino<br />
Gómez rexistrou para Circus cyaneus as denominacións populares de ave rapina, barrapina e paxaro<br />
da neve nas terras da desaparecida lagoa de Antela, en Ourense (9A). M. A. Conde Teira e T. A. Vidal<br />
Figueroa apuntan os nomes xenéricos populares de gabián, miñato, aguia e tartaraña para todo o<br />
xénero Circus (10B). X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López apuntan o nome xenérico popular de<br />
rapina para o xénero Circus (1A).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparece a voz tartaraña, que remite a lagarteiro (que é unha denominación propia<br />
85
doutras especies, como Falco tinnunculus, non do xénero Circus), e testaraña, que define como ave de<br />
rapina. O Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984),<br />
da editorial Akal, identifica coa voz castelá aguilucho as galegas aguíucho e peneiriño. Inclúe a voz<br />
galega tartaraña, identificada de maneira imprecisa coa voz castelá cernícalo (que é unha<br />
denominación castelá propia doutras especies, como Falco tinnunculus, non do xénero Circus). No<br />
Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparecen as<br />
entradas apuntadas en Circus pygargus e Circus aeruginosus, e ademais fornela, que nunha das<br />
acepcións identifica con gata-fornela (que non ten entrada propia); este dicionario non identifica<br />
tartaraña co xénero Circus, senón con Buteo buteo. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega<br />
(2000), de varios autores, aparece a entrada franxo (como galega, mais non preferente) para ese<br />
referir, nunha das acepcións, a gata fornela, ave de rapina, e noutra a gabián; tamén franxón (como<br />
galega e non preferente), con estas dúas acepcións; gatafornela (como galega e preferente) defínese<br />
como "ave de rapina de cola, corpo e ás longos, de cor cincenta clara os machos e cor parda as femias"<br />
e identifícase como Circus cyaneus. Nun dicionario que nomeamos puntualmente neste traballo, o de L.<br />
Carré Alvarellos (1979), recóllense como voces galegas fornela e gata fornela, indicando que a<br />
segunda é como, se usa xeralmente e definíndoa como águila blanca más pequeña que el águila<br />
común, que podría tratarse desta especie (11G). Noutros moitos dicionarios aparece a voz tartaraña<br />
identificada de modo pouco preciso como ave de rapina ou como cernícalo (8G, 11G, 3C).<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. O nome xenérico de tartaraña tense recollido nas<br />
letras galegas xa no século XIX, concretamente o 5 de febreiro de 1812, na Carta recomendada que<br />
escribía R. González Serna na Gazeta Marcial y Política de Santiago: "... a tartaraña que andaba<br />
encima de nós, e nos rapaba todo... ". Con sentido figurado, emprégao Celestino Cabarcos Suárez en<br />
Cóxegas (1955): "Era un crecas pró traballo, un berrallón cos veciños, un tartaraña para todo...".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Semanticamente, rapina alude aos hábitos cazadores<br />
deste paxaro. Azulada, cinzento ou branca fan referencia á cor da plumaxe do macho, azul ou gris<br />
nas partes dorsais e branca nas partes ventrais; seguramente tamén gata-fornela, gato fornelo e<br />
similares, pois a fornela ou fornalleira é o oco que está debaixo do forno, onde se recolle a cinza (pode<br />
dar a impresión de que o macho está lixado con cinza). Gato ou gata poden estar relacionados co seu<br />
aspecto, porque os ollos amarelos, o ollar penetrante e as poutas afiadas poden lembrar algo un gato.<br />
Non se encontrou explicación semántica para as denominacións tartaraña, franxo e franxón (as<br />
últimas talvez con franxer ou franxir, quebrar, escachar, ou con franxa, o tecido de liño, e nese sentido<br />
ter relación con tecelán, un nome empregado para outras aves de rapina: Falco tinnunculus e Accipiter<br />
nisus).<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Talvez sería<br />
interesante empregarmos o nome estándar de tartaraña azulada para Circus cyaneus no contexto da<br />
ornitoloxía especializada, seguindo a proposta de M. A. Conde e T. A. Vidal. O uso de tartaraña como<br />
denominación xenérica para todas as especies de Circus sería máis sistemático e mellor de lembrar,<br />
manténdomos tartaraña cincenta para Circus pygargus e tartaraña das xunqueiras para Circus<br />
aeruginosus.<br />
tartaraña cincenta Circus pygargus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Rapiña cincenta foi o nome inicialmente proposto por<br />
C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e<br />
5B); utilizouse na primeira guía de aves destes autores e recolleuse nalgunha outra publicación<br />
ornitolóxica (1A, 2A e 11B). Nas outras guías de Penas Patiño e Pedreira López (5A e 22A), no Atlas de<br />
vertebrados de Galicia (7A) e noutras publicacións ornitolóxicas empregouse rapina cincenta (3A, 6A<br />
e 11A; ou rapina cinsenta, nalgunha). Tartaraña cincenta foi a denominación proposta en 1991 e<br />
1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado ou<br />
recollido nalgunhas publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 15A, 16A e 18A). Na<br />
bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son tartaranhão-caçador e águia-caçadeira (2A,<br />
10A, 11B, 1D, 2D e 3D; con máis frecuencia o segundo).<br />
● Nomes populares. Xa Martín Sarmiento, no século XVIII, recollía a voz galega tartaraña como<br />
especia de ave de rapina, apuntando o Deza como lugar onde cría que a recollera (1G). J. L. Couceiro<br />
Pérez rexistrou a voz tartaraña en Feás, que se identificou coa castelá cernícalo (3C). M. A. Conde<br />
Teira e T. A. Vidal Figueroa apuntan para todo o xénero Circus os nomes populares de gabián,<br />
miñato, aguia e tartaraña, malia algúns seren ben propios doutras especies ou doutros xéneros<br />
(10B). X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López recollen o nome xenérico popular de rapina tamén para<br />
o xénero Circus (1A). Xurxo de Vivero, ao mencionar para esta especie outro nome galego, apunta<br />
tamén rapina (3A). C. Pedreira López et al. rexistraron rapiña e ave rapiña para Circus pygargus no<br />
concello de Ames, A Coruña (9B). No Atlas de vertebrados de Galicia recóllese a denominación<br />
tartaraña para Circus pygargus (3A).<br />
86
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, e no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen as entradas apuntadas en Circus cyaneus. No Dicionário<br />
da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparece a entrada xenérica<br />
rapina, que nunha das acepcións identifica con rapina cincenta e rapina arpella (a primeira para C.<br />
pygargus e a segunda para Circus aeruginosus) e tamén a entrada xenérica rapiña, que nunha das<br />
acepcións define como "ave de rapina de corpo, cauda e asas longos, que voa lenta e vacilantemente a<br />
rente das toixeiras. O macho é de cor cincenta clara e asas con riscas negras nas pontas" e identifica<br />
con C. pygargus (noutra acepción, identifica rapiña con Accipiter nisus; noutra, rapiña arpella con C.<br />
aeruginosus); por outro lado, este dicionario non identifica tartaraña co xénero Circus, senón con<br />
Buteo buteo. O Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, identifica unha das<br />
acepcións da entrada xenérica tartaraña (que recolle como galega e preferente) con C. pygargus<br />
(noutra acepción, o mesmo termo xenérico, para C. aeruginosus).<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Canto ao emprego da voz tartaraña nas letras<br />
galegas, véxase Circus cyaneus.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Semanticamente, rapina, caçador e similares aluden aos<br />
hábitos cazadores deste paxaro; cincenta fai referencia á cor da plumaxe do macho, gris nas partes<br />
dorsais. Non é propiamente unha aguia, malia ser esta unha denominación popular portuguesa para<br />
este paxaro. Non se encontrou explicación semántica para a denominación tartaraña ou tartaranhão.<br />
tartaraña das xunqueiras Circus aeruginosus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Rapiña sapeira foi o primeiro nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño, en 1977, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B). En 1978,<br />
igualmente na Lista patrón de aves de Galicia, na segunda parte (5B), os autores propuxeron o nome<br />
de rapiña arpella no canto do anterior; utilizouse na primeira guía de aves destes autores e recolleuse<br />
noutras publicacións (1A, 2A e 11B). Na segunda guía de aves destes autores (5A), no Atlas de<br />
vertebrados de Galicia (7A) e noutras publicacións ornitolóxicas recolleuse ou utilizouse rapina arpella<br />
(3A, 4A, 6A, 11A e 18A). Noutras publicacións empregouse ou recolleuse rapina das xunqueiras e<br />
rapina sapeira (3A, 4A e 7A). Tartaraña das xunqueiras foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos<br />
traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado nalgunhas<br />
publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). Na última guía de Pedreira e Penas,<br />
usouse tartaraña arpella (22A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son tartaranhãoruivo-dos-pauis<br />
e águia-sapeira (2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D; o segundo con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. Canto ás denominacións populares galegas, A. Villarino Gómez rexistrou<br />
para Circus aeruginosus ave rapina e barrapina nas terras da desaparecida lagoa de Antela, na Limia,<br />
Ourense (9A). M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa apuntan para todo o xénero Circus os nomes<br />
populares de gabián, miñato, aguia e tartaraña, malia algúns seren ben propios doutras especies ou<br />
doutros xéneros (10B). X. M. Penas e C. Pedreira apuntan o nome popular de rapina tamén para todas<br />
as especies do xénero Circus (1A).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, e no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen as entradas xenéricas apuntadas en Circus cyaneus.<br />
Ademais, inclúen as voces galegas arpella e arpeu identificándoas coa voz castelá cernícalo (é posíbel<br />
que a identificación non sexa correcta; outros autores identifican arpella con C. aeruginosus). No<br />
Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparece a<br />
denominación xenérica rapina, que nunha das acepcións especifica con rapina cincenta e rapina<br />
arpella (a primeira para Circus pygargus e a segunda para C. aeruginosus); aparece tamén entrada<br />
xenérica rapiña, que nunha das acepcións identifica con C. pygargus; noutra, con Accipiter nisus;<br />
noutra, especifica rapiña arpella para C. aeruginosus. O Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega<br />
(2000), de varios autores, identifica unha das acepcións da entrada tartaraña (que recolle como<br />
galega e preferente) con C. aeruginosus (outra acepción, co mesmo termo, sen modificador, para C.<br />
pygargus).<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Canto ao emprego da voz tartaraña nas letras<br />
galegas, véxase C. cyaneus.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Semanticamente, rapina e similares aluden aos hábitos<br />
cazadores deste paxaro; probabelmente tamén arpella e arpeu, que parecen relacionar as poutas<br />
desta ave co aparello de ferro con ganchos; sapeira fai referencia á súa alimentación e das<br />
xunqueiras e dos-pauis ao seu hábitat, as zonas húmidas. Non é propiamente unha aguia, malia ser<br />
esta unha denominación popular portuguesa para este paxaro. Non se encontrou explicación semántica<br />
para a denominación tartaraña ou tartaranhão.<br />
87
azor (ou azor común) Accipiter gentilis<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Azor foi a denominación proposta por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); foi tamén<br />
o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e<br />
12B); utilizouse ademais nas guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A, 5A e 22A;<br />
na última como azor común), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e tense recollido e utilizado<br />
tamén noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 3A, 8A, 10A, 11A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A; nalgunha<br />
delas coma azor común). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é açor ou açor-comum (2A,<br />
10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Azor é un nome popular ben estendido na Galiza para esta especie; J. M.<br />
Dobarro Paz rexistrouno no galego de Cabalar; I. Leis Casanova, no de Sta. Eulalia de Dumbría; C.<br />
García González, no de Compostela; M. C. López Taboada, en Sobrado dos Monxes; M. I. González<br />
Fernández, en Val do Burón; A. Santamarina Fernández, en Val do Suarna; M. González González, no<br />
Incio (3C). E. Rivas Quintas recolle azureiro (que define como azor) en Santa Cruz de Arrabaldo,<br />
Trasalba, e azueiro mesmo ao lado, en Beiro (14G). A. Villarino Gómez recolleu para Accipiter gentilis<br />
as denominacións de gavilán (en correcto galego, gabián), gavilán grande (en correcto galego, gabián<br />
grande) e gabián real nas terras da desaparecida lagoa de Antela, na Limia (9A). C. Pedreira López et<br />
al. rexistraron azor (con e sen seseo) para esta especie no concello de Ames, A Coruña (9B). X. de<br />
Vivero apunta outro nome galego, gavián das galiñas (3A). No Atlas de vertebrados de Galicia tamén<br />
se indican para esta especie as denominacións de ave das galiñas e ave (7A). M. C. López Taboada<br />
rexistrou ave dos pitos no galego de Sobrado dos Monxes e G. Baamonde Traveso o mesmo nome en<br />
Cedofeita (3C), e malia non indicaren a qué especie está referido, posibelmente sexa Accipiter gentilis.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparece a voz castelá azor identificada coas voces galegas miñato e miato e despois<br />
a galega azoreiro identificada coa tamén galega azor (que non ten entrada propia). No Diccionario de<br />
usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal,<br />
aparece a voz castelá azor identificada coas galegas arzor, miato, miñato, buxato, bouxato,<br />
bexato, bullafre e buxarelo (malia seren case todas elas, agás a primeira, denominacións propias de<br />
Buteo buteo e dos xéneros Milvus ou Falco). O Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995),<br />
da editorial Sotelo Blanco, inclúe a entrada azor, nunha das acepcións definida e identificada con<br />
Accipiter gentilis. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P.<br />
Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle azoreiro como sinónimo específico de azor, identificado<br />
como A. gentilis. O Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, inclúe a<br />
entrada azor para se referir a A. gentilis.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Azor tense usado con frecuencia na nosa literatura.<br />
Por pormos un exemplo de hai xa ben tempo, no século XIX Eduardo Pondal emprega ás veces azor en<br />
Queixumes dos Pinos (1886): " ... / nin a branca e doce pomba / larga o montesío azor ... ".<br />
Ademais, algún dito testemuña a popularidade da voz azor: "O azor, no pau; e o falcón, na<br />
mao".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. J. Corominas explica que o termo castelán (e galego) azor<br />
provén do latín vulgar acceptor –oris (latín clásico, accipiter), e a evolución fonética sería acetor<br />
açtor açor, tamén no portugués (e no galego); explica tamén que os latinistas discuten a respecto da<br />
etimoloxía de accipiter e parece que é unha forma paralela a un adxectivo grego que quere dicir "que<br />
voa rapidamente". Gabián é unha denominación propia doutra especie, Accipiter nisus, coa que ten<br />
moito parecido, só que Accipiter gentilis é moito máis grande (por iso se lle chama tamén,<br />
popularmente, gabián grande e gabián real). Das galiñas e dos pitos fan referencia a que os<br />
pitiños poden ser presa desta ave.<br />
gabián (ou gabián común) Accipiter nisus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Gavilán foi o nome proposto por C. Pedreira López e X.<br />
M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse ou<br />
recolleuse nunha guía de aves destes autores e nalgunha outra publicación ornitolóxica (1A, 2A, 18A e<br />
11B; aínda que, na última, F. Bernis Madrazo apunta que o nome debería ser gavián). Gabián foi o<br />
nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B);<br />
tense empregado nas outras guías de aves de Penas Patiño e Pedreira López, no Atlas de vertebrados<br />
de Galicia e noutras publicacións ornitolóxicas (3A, 5A, 7A, 8A, 10A, 12A, 13A, 14A e 15A; nalgunha,<br />
escrito con "v"; nalgunha, gabián común). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é gaviâo ou<br />
gaviâo-comum (2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou para Accipiter nisus as denominacións<br />
88
populares galegas de gavilán pequeno (en correcto galego, gabián pequeno) e gabián nas terras da<br />
desaparecida lagoa de Antela, na Limia (9A). A. Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X. L. Lozano, X. R.<br />
Reigada e X. Rodríguez recollen gabián na comarca de Verín (23B). M. Taboada Cid rexistrou a voz<br />
ataíño no galego de Verín e tecelán no da Mezquita para se referir a esta ave (3C). J. M. Dobarro Paz<br />
rexistrou a voz tecelano en Cabalar para se referir a esta especie (3C). X. M. Penas Patiño e C.<br />
Pedreira López apuntaron tamén os nomes de gavián e avixote para esta especie (1A). Esta última,<br />
avixote, tamén se recolleu no Atlas de vertebrados de Galicia, ademais dos castelanismos gavilán e<br />
galiván (7A).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparece a entrada tecelán identificada coa voz castelá gavilán. O Diccionario de usos<br />
castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, identifica<br />
coa voz castelá gavilán as voces galegas vexato, gabián, tecelán, gabildo e miñato. No Dicionário<br />
da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparecen as entradas:<br />
martinete, que nunha das acepcións remite a gavián; rapiña, que nunha das acepcións remite a<br />
gabián ou gabiao (noutras acepcións, esta denominación identifícase con Circus pygargus e Circus<br />
aeruginosus); tecelán, que nunha das acepcións define e identifica con A. nisus, e coas denominacións<br />
gavián e millafre (noutra acepción, identifica tecelán con Falco tinnunculus); gavián ou gaviao,<br />
nunha das acepcións definida como "ave de rapina, diurna, da família dos falcónidas, de cor gris<br />
azulada no lombo e ventre pardo con listras, que se alimenta de páxaros e pequenos mamíferos" e<br />
identifica con A. nisus e cos sinónimos millafre, aguioto (definido despois como fillo pequeno da<br />
águia, sen relación con esta especie) e gafañoto (que non ten entrada propia); na outra das<br />
acepcións, gavián ou gaviao está definida de maneira xenérica como ave de rapina diurna; as grafías<br />
con "b" ou con "v" están tal como aparecen no dicionario, ás veces con unha, ás veces coa outra. O<br />
Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da<br />
editorial Galaxia, recolle ataíño, avixote, gabián, gabirro, miñato, peneireiro, tecelán,<br />
tremetreme e treme-treme como sinónimos para A. nisus, a pesar de que algunhas destas<br />
denominacións parecen aludir antes ben ao característico voo peneirado de Falco tinnuculus. O Gran<br />
Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, recolle para esta especie as entradas:<br />
gabián (como voz galega preferente); ataíño (como voz galega mais non preferente, remite a<br />
gabián); tamén franxo e franxón (como galegas, mais non preferentes) para ese referir, nunha das<br />
acepcións a gata fornela, ave de rapina, e noutra a gabián; rexeita as voces gabilán e gavilán, e remite<br />
a gabián.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. J. Corominas explica que o termo castelán gavilán e o<br />
portugués gaviâo (e tamén os galegos gavián, gabián, gaviao ou gabiao) teñen orixe incerta, mais<br />
que probabelmente veñan do gótico gabila –ans (alemán antigo, gabala ou gabila; que en moitas<br />
linguas chámaselle así tamén a obxectos curvados ou con ganchos, como o alemán gabel, forca (e<br />
talvez tamén o termo galego gabilo, fouce pequena, teña esta orixe), que poden ter relación coas<br />
poutas ganchudas desta ave. Avixote ten unha clara relación con avixoar, axexar; ataíño, co<br />
significado desta pelabra noutra das acepcións: astuto; gabildo, seguramente coa forma longa e<br />
esvelta do seu corpo. Pequeno é unha indicación do tamaño, contrapóndoo a gabián grande, que é<br />
unha denominación popular para Accipiter gentilis, ave de aspecto similar pero ben máis grande. Non<br />
se encontrou unha clara explicación semántica para franxo ou franxón (talvez con franxer ou franxir,<br />
quebrar, escachar, ou con franxa, o tecido de liño, e nese sentido ter relación con tecelán). Tampouco<br />
se encontrou explicación para tecelán, non sendo que incialmente fose propia de F. tinnunculus, polos<br />
movementos que estoutra especie fai no ar, que poden lembrar os dun tecelán, e despois se aplicase<br />
tamén a A. nisus, que non fai eses movementos de peneireo mais ten algún parecido con F.<br />
tinnunculus.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira e T.<br />
A. Vidal Figueroa comentan que gavilán é un castelanismo (10B).<br />
Canto ao termo común, engádeselle ao nome, normalmente, cando se está a falar tamén<br />
doutras especies que teñen o mesmo nome xenérico, aínda que non se observaren na nosa xeografía,<br />
para diferenciala delas.<br />
miñato (ou miñato común) Buteo buteo<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Miñato común foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B). Miñato<br />
foi tamén o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa<br />
(10B e 12B); tense utilizado ou recollido nas guías de aves de Penas Patiño e Pedreira López, no Atlas<br />
de vertebrados de Galicia e noutras publicacións ornitolóxicas (1A, 2A, 5A, 6A, 7A, 8A, 10A, 12A, 13A,<br />
14A, 15A, 16A e 11B). Nalgunhas publicacións recibiu outros nomes, como os de lamote (12) e<br />
buxato común (3A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é águia-d’asa-redonda (2A,<br />
89
10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou para Buteo buteo as denominacións populares<br />
de buzaco, mioto e aguia nas terras da desaparecida lagoa de Antela, na Limia (9A). C. Pedreira<br />
López et al. rexistraron miñato, miñata e gaia (con e sen gheada) para Buteo buteo no concello de<br />
Ames, A Coruña (9B). No Atlas de vertebrados de Galicia tamén se apuntan para esta especie as<br />
denominacións buxato, bexato, queima, tartaraña e mioto (7A). F. Bernis Madrazo apunta buxato,<br />
buchato e bujato (11B). Por outro lado, as voces populares buxato, boxato, milán, miñato,<br />
milano, miñata e miñoto recollidas no traballo de C. García González (3C), poderían estar referidas<br />
tanto ás especies do xénero Milvus como ás especies do xénero Buteo. Concretamente, F. Fernández<br />
Rei rexistrou buxato en Cariño; J. M. Dobarro Paz, en Cabalar; C. García González, en Compostela; X.<br />
Pena Seijas, en Guitiriz; M. I. Vázquez Fernández, en Pereiramá (3C). J. L. Couceiro Pérez rexistrou<br />
buxato no galego de Feás (3C). M. P. Paz González rexistrou a voz milán en Xunqueira de Ambía; A.<br />
Sánchez Sánchez, en Montederramo (3C). M. C. Rodríguez Lago rexistrou milano no Porto, en Zamora<br />
(3C). F. Vecino Tomás rexistrou miñato en Razo; M. J. Morandeira Lores, en Laxe; I. Leis Casanova, en<br />
Sta. Eulalia de Dumbría; R. Seco Fernández, en Santa Comba; F. Varela González, en Santaia; C.<br />
García González, en Compostela; J. López Fernández, en Novefontes (3C). M. J. Pérez Froiz rexistrou<br />
miñata en Sta. María de Oirós (3C). M. J. Pérez Alonso rexistrou miñoto en Goián (3C). M. A. Conde<br />
Teira apunta as denominacións populares xenéricas de miñoto, miñato, mioto, milán, milango e<br />
miñata para Milvus e Buteo (12B). X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López apuntan tamén as de<br />
buxato, bexato, mioto, miñoto e tartaraña (1A). Xurxo de Vivero indica tamén para a especie o<br />
nome de lamote (3A). A. Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X. L. Lozano, X. R. Reigada e X. Rodríguez<br />
apuntan que bufo é un nome que recibe Bubo bubo e tamén B. buteo (as dúas especies) na comarca<br />
de Verín (23B).<br />
● Dicionarios consultados. O Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, recolle as voces albela, que define de maneira imprecisa e identifica con miangueiro,<br />
miñato e mioto; miñato, que identifica de maneira imprecisa coas voces castelás milano real, azor, e<br />
co sinónimo bexato; mioto, que remite a miñato; miangueiro, que identifica coz voz castelá milano e<br />
remite a albela; miato, que nunha das acepcións identifica coa voz castelá azor e remite a miñato;<br />
millafre, que identifica coa voz castelá milano; bullafre, que remite a bexato; bexato, que identifica<br />
coa voz castelá milano e cos sinónimos galegos bouxato, bullafre, buxarelo, buxato e miñato; bouxato,<br />
que remite a buxato; buxato, que remite a bexato; buxarelo, que remite a bexato; queima, que<br />
define como especie de milano con plumas ablancuzadas. No Diccionario de usos castelán-galego de X.<br />
M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen as voces galegas<br />
albela, milmanda, miñato, miato, millán, millafre, bullafre, bexato, buxato, bouxato,<br />
bouxarelo e queima identificadas coa voz castelá milano; queima, en concreto, coa subentrada<br />
milano de plumas blanquecinas. O Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial<br />
Sotelo Blanco, trae as entradas miñoto, que nunha das acepcións remite a millafre; miñafre, que<br />
remite a millafre; millafre que identifica co nome científico Milvus milvus e co sinónimo miñato;<br />
mioto, que nunha das acepcións remite a miñoto; miñato, que nunha das acepcións define como ave<br />
de rapina e identifica con M. milvus, especificando a denominación miñato comun para Buteo buteo, e<br />
os sinónimos bexato (que non ten entrada propia), millafre e miñafre; queima, que nunha das<br />
acepcións define como ave semellante ao miñato e co sinónimo miñato; albela, que define como<br />
millafre de cor parda clara que concorre aos lugares onde están a lavar as tripas e identifica tamén co<br />
sinónimo miñato; lamego, que define de maneira inespecífica como ave rapaz; lamote, que nunha das<br />
acepcións define de maneira inespecífica como ave rapaz; este dicionario tamén identifica tartaraña<br />
con B. buteo (non con especies do xénero Circus) e dá como sinónimos miñato, mioto, buxato (que<br />
non ten entrada propia) e pilla-ratos (que tampoco aparece como entrada ou como subentrada; todos<br />
estes si que son propios de B. buteo). O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M.<br />
Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, ademais, recolle bexato, miato, miñato, mixato<br />
e tartaraña como sinónimos para B. buteo. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de<br />
varios autores, recolle as voces: miangueiro, milmanda, millafre, mioto, buxato e bouxato (como<br />
galegas mais non preferentes), remiten a miñato ou bexato; miñato (como galega e preferente), que<br />
nunha das acepcións identifica con M. milvus e M. migrans e na outra con B. buteo e cos sinónimos<br />
lamote, lamego e bexato; lamote (como galega e preferente), que nunha das acepcións identifica con<br />
B. buteo e cos sinónimos miñato, lamego e bexato; lamego (como galega e preferente), que nunha<br />
das acepcións identifica con B. buteo e cos sinónimos miñato, lamote e bexato; bexato (como galega e<br />
preferente), que nunha das acepcións identifica con B. buteo e cos sinónimos miñato, lamego e lamote.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Miñato e bexato aparecen en recitados infantís<br />
como o seguinte: "Miñato, miñato, que levas no papo? / Leite callado / Quen cho callou? / A filla do<br />
rei. / Cala, que xa llo direi". (A mesma existe comezando con Bexato, bexato, alén doutras moitas<br />
variantes que incorporan “prato” en lugar de “papo”, “mazado” en lugar de “callado” etc.)<br />
A voz miñato tamén está recollida con frecuencia na literatura de autor/a. Por exemplo, nestes<br />
versos de Eduardo Pondal: "Algo do rudo vento / que azouta o cabo Ougal / do salvaxe miñato / que<br />
leva o vento soán". Ou nestoutros de Ramón Cabanillas, en No desterro (1913): "Pomba en soño,<br />
90
esmorecida, / encantada e mal ferida, / ¿qué miñato te pillou?... ".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da etimoloxía de miñato, millafre, bullafre e<br />
similares, véxase M. migrans. Queima alude á cor da súa plumaxe, castaña escura e branca, que dá a<br />
impresión de estar queimada. Outras denominacións, como pilla-ratos, fan referencia aos seus hábitos<br />
cazadores. Non se encontraron explicacións semánticas claras para lamote e lamego, non sendo que<br />
a súa plumaxe pode lembrar a cor da lama; o termo lamote, tamén, coa acepción de persoa que se<br />
dedica á vida contemplativa está relacionado con este paxaro, pois a ave ten por costume pasar horas<br />
parada no alto dun pau ou dunha rama, axexando (parece antes ben que o nome aplicouse ás persoas<br />
a partir do nome do paxaro). Tampouco se encontraron explicacións para bexato, buxato ou<br />
similares, pero poderían estar formadas a partir de miñato.<br />
miñato mouro Buteo rufinus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Miñato mouro foi o nome proposto en 1999 no<br />
traballo de M. A. Conde Teira (12B); empregouse nalgunhas publicacións ornitolóxicas no ámbito<br />
galego e estatal (10A, 13A e 14A). Miñato rubio foi utilizado por C. Pedreira López e X. M. Penas<br />
Patiño (22A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son búteo-mouro e bútio-mourisco<br />
(1D e 2D).<br />
● Nomes populares. Buteo rufinus é unha especie moi rara na Galiza e non se lle coñecen<br />
denominacións populares galegas, agás as xenéricas apuntadas en Buteo buteo.<br />
● Dicionarios consultados. Atopáronse as entradas xenéricas apuntadas en Buteo buteo.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. En relación coa etimoloxía de miñato, millafre e<br />
similares, véxase Milvus migrans. Os adxectivos mouro e mourisco están relacionados coa súa<br />
distribución xeográfica, no norte de África.<br />
aguia manchada Aquila clanga<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Aguia manchada foi o nome proposto en 1999 no<br />
traballo de M. A. Conde Teira (12B). Noutra publicación utilizouse aguia berrona (22A, unha das guías<br />
de C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é águiamalhada<br />
(2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie de ocorrencia rara ou accidental na Galiza, e non se teñen<br />
rexistrado denominacións populares, non sendo a xenérica.<br />
● Dicionarios consultados. Non se atoparon nomes para esta especie.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Sobre o emprego de aguia na nosa literatura,<br />
véxase Aquila chrysaetos.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da etimoloxía de aguia, véxase véxase Aquila<br />
chrysaetos ou Aquila adalberti. Canto aos modificadores, manchada e malhada fan referencia á<br />
plumaxe dos individuos máis novos, con numerosas manchas brancas; berrona é por causa do<br />
característico berro que emite, semellante a un ladrido.<br />
aguia imperial (ou aguia imperial ibérica) Aquila adalberti<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Aguia imperial foi a denominación proposta por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
foi tamén o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa<br />
(10B e 12B); utilizouse ademais nas guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López e tense<br />
recollido ou utilizado tamén noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 5A, 8A, 12A, 13A, 14A, 18A, 22A e<br />
11B; nunhas como aguia imperial e noutras como aguia imperial ibérica). Na bibliografía<br />
ornitolóxica, o nome portugués é águia-imperial ou águia-imperial ibérica (2A, 10A, 11B, 1D, 2D e<br />
3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie moi rara na Galiza e non se lle coñecen denominacións<br />
populares galegas, agás as xenéricas.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, e no Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, recóllense as voces xenéricas apuntadas en Aquila chrysaetos. No Gran<br />
Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparecen as entradas xenéricas de<br />
aguia, aiga e aigue, as dúas primeiras como galegas e preferentes e a terceira como propiamente<br />
91
galega mais non preferente, e rexeita as voces águila e águilla, que indica como non galegas; dentro da<br />
entrada aguia especifica a denominación de aguia imperial ou coroada para A. heliaca.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Canto ao emprego da voz aguia na nosa literatura,<br />
véxase Aquila chrysaetos.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. J. Corominas explica que o termo castelán águila desce<br />
como semicultismo do latín aquila (e do mesmo xeito, o galego aguia). Imperial é un cualificativo<br />
algunha vez engadido ao nome xenérico dunha ave para a identificarmos como especie, e ten relación<br />
cunha certa beleza ou vistosidade na súa forma ou nas súas cores, ou cunha certa maxestade no xeito<br />
de camiñaren, de voaren ou de se moveren en xeral, ou coa súa forza (na nomenclatura galega das<br />
aves empregouse só para dúas especies: para esta, Aquila adalberti, e tamén para Ardea purpurea,<br />
garza imperial).<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. O criterio científico<br />
actual é distinguir entre Aquila adalberti (que ten distribución ibérica, con aparición esporádica na<br />
Galiza) e Aquila heliaca (que habita exclusivamente no leste europeo e nunca se ten observado na<br />
Galiza) como dúas especies diferentes. Antano foron consideradas dúas subespecies: A. heliaca<br />
adalberti e A. heliaca heliaca. Do mesmo modo que noutras linguas europeas, existe a posibilidade de<br />
empregar en galego aguia imperial ibérica e aguia imperial oriental, respectivamente, se se quixer<br />
marcar esta especificidade.<br />
aguia real Aquila chrysaetos<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Aguia real foi a denominación proposta en 1977-1978<br />
por C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén<br />
en 1991 e 1999 por M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense utilizado ou recollido<br />
ademais nas guías de aves de Penas Patiño e Pedreira López, no Atlas de vertebrados de Galicia e<br />
noutras publicacións ornitolóxicas (1A, 2A, 3A, 5A, 7A, 8A, 10A, 18A, 6A, 11A, 12A, 13A, 14A, 15A,<br />
16A, 22A e 11B). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é águia-real (2A, 10A, 1D, 11B, 2D e<br />
3D).<br />
● Nomes populares. No Atlas de vertebrados de Galicia recóllense para esta especie as<br />
denominacións populares galegas de aigue, ave, aiga e ave-garduña (7A). A. Sánchez Sánchez<br />
rexistrou o nome xenérico de aguia en Montederramo e M. C. Rodríguez Lago no Porto, Zamora (3C).<br />
M. I. González Fernández rexistrou o nome xenérico de aiga en Burón, M. T. Acosta García en Pedrafita<br />
e M. González González no Incio (3C). A. Santamarina Fernández rexistrou o nome xenérico de aigue<br />
no Val do Suarna e M. E. Vázquez Santamaría na Gudiña (3C).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparecen as entradas águia, que identifica coa voz castelá águila e cos sinónimos<br />
galegos aiga e aiguia (que non ten entrada propia); aiga, que remite a águia; e aigue, que identifica<br />
coa voz castelá águila. O Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, dá aguia, aiga e aigue como equivalentes á voz castelá águila.<br />
No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, recóllense as<br />
voces águia, aiga (como forma dialectal de águia) e aigue (como forma popular e dialectal de águia);<br />
na entrada águia especifícase a denominación de águia real para A. chrysaetos; recolle tamén as<br />
voces aguioto e aigote para se referir ás crías das águias. O Gran Diccionario Xerais da Lingua<br />
Galega (2000), de varios autores, inclúe as entradas xenéricas de aguia, aiga e aigue, as dúas<br />
primeiras como galegas e preferentes e a terceira como propiamente galega mais non preferente, e<br />
rexeita as voces águila e águilla, que indica como non galegas; dentro da entrada aguia especifica a<br />
denominación de aguia real para A. chrysaetos; recolle tamén as voces aguiacho e aigote para se<br />
referir ás crías das aguias.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A voz águia está recollida con frecuencia nas letras<br />
galegas. Así, xa aparece na prensa de 1884, en concreto n' O Tío Marcos da Portela: "... aguia voadora<br />
que feliz traspondo con fortes aas a rexión... ". Tamén a emprega Ramón Cabanillas en Na noite<br />
estrelecida (1926): "... os da caste baril de azas fortes de aguia e poutas de león... ". Ou, por<br />
exemplo, Álvaro Cunqueiro n' As crónicas do sochantre (1956): "Seguía dacabalo da águia de San<br />
Xoán... ". Ramón Cabanillas usa especificamente aguia reial en Na noite estrelecida (1926):<br />
"Apreixada nas firentes poutas dun aguia reial... ".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. J. Corominas explica que o termo castelán águila<br />
descende como semicultismo do latín aquila (e do mesmo xeito, o galego aguia). Real é un<br />
cualificativo engadido ao nome xenérico de moitas aves para as identificar como especies, que no caso<br />
desta ave de rapina seguramente ten relación cunha certa beleza ou vistosidade no seu voo ou co seu<br />
tamaño e a súa forza. Garduña ten relación co mamífero carniceiro, Martes foina, co que Aquila<br />
chrysaetos comparte os hábitos predadores.<br />
92
aguia calzada Hieraetus pennatus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Miñato rabilongo foi o primeiro nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño, en 1977, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B). En 1978,<br />
igualmente na Lista patrón de aves de Galicia, na segunda parte (5B), os autores propuxeron o nome<br />
de aguia caudal en lugar do anterior; este segundo nome utilizouse nas guías de aves destes autores<br />
(1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse ou utilizouse tamén nalgunhas<br />
publicacións (2A, 3A, 6A, 11A, 18A e 11B). Aguia calzada foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos<br />
traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado ou recollido<br />
nalgunhas publicacións ornitolóxicas (3A, 8A, 10A, 12A, 13A, 15 e 14A). Na bibliografía ornitolóxica, os<br />
nomes portugueses son águia-calçada e águia-pequena (2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D, o primeiro con<br />
máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. Non se lle coñecen, non sendo os xenéricos.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, e no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen as entradas xenéricas apuntadas en Aquila crhysaetos.<br />
No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, ademais das<br />
voces xenéricas, na entrada águia especifícase a denominación de águia caudal para H. pennatus. O<br />
Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da<br />
editorial Galaxia recolle aguia caudal e miñato rabilongo como sinónimos específicos para H.<br />
pennatus (este dicionario recolle con frecuencia as primeiras denominacións que empregaron X. M.<br />
Penas Patiño e C. Pedreira López). No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios<br />
autores, aparecen as entradas xenéricas e dentro da entrada aguia especifica a denominación de<br />
aguia caudal para H. pennatus.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Canto ao emprego da voz aguia na nosa literatura,<br />
véxase Aquila chrysaetos.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Como xa se comentou nas especies anteriores, J.<br />
Corominas explica que o termo castelán águila descende como semicultismo do latín aquila (e do<br />
mesmo xeito, o galego aguia). Como os propios adxectivos indican, rabilongo e caudal refírense á<br />
cauda longa que ten o paxaro. Calzada é por causa das plumas das patas, que lle cobren a pata toda<br />
até os pés. Dáse un certo parecido cos miñatos, e de aí aquela proposta inicial de miñato. O<br />
modificador portugués pequena fai referencia ao seu tamaño, pois é a máis pequena das aguias.<br />
aguia de Bonelli Hieraetus fasciatus (=Aquila fasciata)<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Aguia perdiceira foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
ou recolleuse nas guías de aves de Penas Patiño e Pedreira López (1A, 5A e 22A), no Atlas de<br />
vertebrados de Galicia (7A) e noutras publicacións (2A, 3A, 6A, 18A e 11B; nalgunha, "águia" escrito<br />
con til). Aguia de Bonelli foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T.<br />
A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado ou recollido nalgunhas publicacións ornitolóxicas (3A,<br />
8A, 10A, 12A e 14A). Noutras publicacións utilizouse aguia perdigueira (13A, 15A e 16A). Na<br />
bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son águia-de-Bonelli e águia-perdigueira (2A, 10A,<br />
11B, 1D, 2D e 3D, o segundo con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. Non se lle coñecen, non sendo os xenéricos.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, e no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen as entradas xenéricas apuntadas en Aquila crhysaetos.<br />
No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, recóllense as<br />
voces xenéricas indicadas en Aquila chrysaetos e na entrada águia especifícase a denominación de<br />
águia perdigueira para H. fasciatus. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios<br />
autores, aparecen as entradas xenéricas xa indicadas e dentro da entrada aguia especifica a<br />
denominación de aguia perdiceira para H. fasciatus.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Canto ao emprego da voz aguia na nosa literatura,<br />
véxase Aquila chrysaetos.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. J. Corominas explica que o termo castelán águila<br />
descende como semicultismo do latín aquila (e do mesmo xeito, o galego aguia). Os modificadores<br />
perdiceira e perdigueira estarían relacionados con que caza perdices (perdigón é o nome galego dos<br />
poliños da perdiz ou das perdices noviñas), aínda que realmente caza aves de todas as clases,<br />
mamíferos e réptiles. Bonelli fai referencia ao piemontés Franco Andrea Bonelli, un dos científicos que<br />
describiu a especie.<br />
93
Familia Falconidae<br />
peneireiro das torres Falco naumanni<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Buxarelo foi o nome proposto por C. Pedreira López e<br />
X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse ou<br />
recolleuse na primeira guía de aves destes autores e nalgunha outra publicación ornitolóxica (1A, 2A,<br />
18A e 11B). Nas outras guías de aves de Penas Patiño e Pedreira López e no Atlas de vertebrados de<br />
Galicia utilizouse lagarteiro buxarelo (5A, 7A e 22A). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal<br />
Figueroa propuxeron tamén o nome peneireiro das torres (10B). Nunha publicación chamóuselle<br />
peneireiro do verán (3A). Lagarteiro das torres foi proposto en 1999 por M. A. Conde Teira (12B).<br />
Tense empregado nalgunhas publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 12A, 13A, 14A e 16A). Na bibliografía<br />
ornitolóxica, os nomes portugueses son francelho, peneireiro-das-torres e peneireiro-de-dorsoliso<br />
(2A, 10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa explican que existen dous nomes<br />
xenéricos maioritarios na Galiza: peneireiro, sobre todo no oriente galego, e lagarteiro,<br />
predominante no occidente (10B).<br />
● Dicionarios consultados. Atopáronse as denominacións xenéricas apuntadas en Falco<br />
tinnunculus. Ademais, o Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da editorial<br />
Galaxia, trae a entrada xenérica buxarelo, que remite a buxato. No Dicionário da língua galega de I.<br />
Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparece a entrada buxarelo, que define e identifica<br />
especificamente con Falco naumanni. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M.<br />
Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, na entrada peneireiro, identifica buxarelo,<br />
lagarteiro das torres e lagarteiro do verán como sinónimos específicos para F. naumanni. No Gran<br />
Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparece a entrada xenérica falcón coa<br />
subentrada falcón buxarelo, que identifica especificamente con F. naumanni.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. As voces lagarteiro e peneireiro téñense<br />
empregado na nosa literatura (véxase Falco tinnunculus).<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. No tocante á motivación semántica de lagarteiro e<br />
peneireiro, véxase F. tinnunculus (para F naumanni, úsase lagarteiro como nome xenérico por causa<br />
da súa semellanza con F. tinnunculus, non porque faga referencia á súa alimentación). Sobre a<br />
etimoloxía e a significación de falcón, véxase Falco peregrinus. O modificador das torres fai referencia<br />
a que este paxaro aniña con frecuencia nos tellados ou no alto de construcións humanas; do verán<br />
relaciónase coa súa fenoloxía, pois é unha especie migradora, nomeadamente estival (este mesmo<br />
cualificativo utilizouse tamén para outra especie: Falco subbuteo). O modificador portugués de-dorsoliso<br />
indica unha característica diferenza desta especie de F. tinnunculus, para o que se emprega o<br />
modificador de-dorso-malhado, e aluden a se teñen ou non pintiñas no lombo. Non se atopou unha<br />
explicación semántica para buxarelo nin para o portugués francelho, pero o primeiro podería querer<br />
dicir simplemente buxato pequeno e o segundo, como significa tamén en galego esta palabra, que ten<br />
apego ás cousas francesas, quizais por algunha crenza popular que o relacione con Francia.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Tanto peneireiro<br />
como lagarteiro son dous nomes xenéricos igual de válidos para a especie. Ambos os dous están<br />
recollidos a miúdo nas publicacións ornitolóxicas. Ambos os dous son, xa que logo, nomes xenéricos<br />
aplicábeis a todos os lagarteiros (ou peneireiros): E. caeruleus, F. tinnuculus, F. naumanni e F.<br />
vespertinus.<br />
M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa acharon máis recomendábel o nome xenérico de<br />
peneireiro, por facer referencia á característica conduta destas aves: o seu voo peneirado (10B).<br />
Para esta especie en concreto, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa propuxeran peneireiro das<br />
torres (10B), aínda que posteriormente Conde Teira optou por lagarteiro das torres (12B). Na nosa<br />
opinión é ben mellor usarmos peneireiro das torres, ben propio do galego tamén, como acabamos de<br />
ver, manténdomos así a harmonía co portugués.<br />
peneireiro (ou peneireiro común) Falco tinnunculus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Lagarteiro foi a denominación proposta por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
lagarteiro –ou lagarteiro común– foi tamén o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A.<br />
94
Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); utilizouse ou recolleuse na guía de aves de X. M. Penas<br />
Patiño e C. Pedreira López e noutras publicacións ornitolóxicas (1A, 2A, 8A, 10A, 18A, 12A, 13A, 14A,<br />
16A e 11B). Nas outras guías de aves de Penas Patiño e Pedreira López e no Atlas de vertebrados de<br />
Galicia (7A) utilizouse a denominación de lagarteiro peneireiro (5A, 7A e 22A). Noutra publicación,<br />
peneireiro común (3A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son peneireiro,<br />
peneireiro-vulgar e peneireiro-dorso-malhado ou peneireiro-de-dorso-malhado (2A, 10A, 11B,<br />
1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. No tocante aos nomes populares galegos vivos na fala, A. Villarino Gómez<br />
rexistrou para Falco tinnunculus as denominacións de tecelán, lagarteiro, peneireiro e o<br />
castelanismo gavilán nas terras da desaparecida lagoa de Antela, na Limia (9A). C. Pedreira López et<br />
al. rexistraron lagarteiro e lagarteira (con e sen gheada) para Falco tinnunculus no concello de Ames,<br />
na Coruña (9B). F. Bernis Madrazo rexistrou para esta especie ballarín, lagarteiro, peneireiro e o<br />
catelanismo *gavilucho na Galiza, e peneirego nalgunha zona de Asturias, posibelmente de fala galega<br />
(11B). Nalgunhas localidades do Bierzo tamén recibe o nome de peneireiro (recollido polo autor do<br />
presente traballo). M. R. Martínez Martínez rexistrou lagarteiro en Curtis; C. García González, en<br />
Compostela; M. C. López Taboada, en Sobrado dos Monxes; M. D. García Rojo, en Monterroso; R. Fraga<br />
García, en Melide; E. Rodríguez Gandoi, en Guntín; X. Pena Seixas, en Guitiriz; M. C. Gil Suárez, en<br />
Vilardevós; J. A. Palacio Sánchez, en Ferreira de Pantón; M. J. Pérez Froiz, en Sta. María de Oirós; M.<br />
A. Fraiz Barreiro, en Codeseda; I. Leis Casanova, en Sta. Eulalia de Dumbría; S. López Facal, en Toba;<br />
J. López Fernández, en Novefontes; M. I. Vázquez Fernández, en Pereiramá (3C). M. J. Morandeira<br />
Lores rexistrou a variante lagarteira en Laxe e R. Seco Fernández en Santa Comba (3C). X. de Vivero<br />
apunta lagarteiro e tecelán como outros nomes galegos da especie (3A). A. Reboreda, C. Álvarez, E.<br />
Castro X. L. Lozano, X. R. Reigada e X. Rodríguez recollen tercelán para F. tinnunculus na comarca de<br />
Verín (23B). No Atlas de vertebrados de Galicia tamén se recollen para esta especie os nomes<br />
populares de paxaro da chuvia, peneireiro e peneiriño (7A). G. Baamonde Traveso rexistrou a voz<br />
lamote en Cedofeita, que foi identificada coa voz castelá cernícalo (3C). J. L. Couceiro Pérez rexistrou<br />
a voz tartaraña en Feás, que se identificou coa castelá cernícalo (3C).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparece a entrada xenérica arpella defínida dunha maneira imprecisa, como una<br />
especie de cernícalo; tarataraña tamén está identificada coa voz cernícalo e co sinónimo lagarteiro;<br />
lagarteiro identifícase coa voz cernícalo, e dá bexato como sinónimo, aínda que despois identifica a<br />
entrada bexato con milano, non con cernícalo; peneireiro defínese como ave rapaz, sen identificar,<br />
mais non aparece como entrada senón na entrada "peneireo", que é o voo axitado que fai o<br />
peneireiro, e entón explica que é unha ave de rapina. No Diccionario de usos castelán-galego de X. M.<br />
Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen as voces xenéricas<br />
arpella, arpeu, buxarelo, lagarteiro, tartaraña, badoco e paioio na entrada castelá cernícalo; as<br />
dúas últimas en sentido figurado, aínda que o indica tamén para buxarelo. O Dicionário da língua<br />
galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, presenta as entradas bailarete,<br />
lagarteiro, lagarteira, torcellán, peneireiro e peneiriño para se referir a F. tinnunculus; ademais,<br />
na entrada tecelán refírese, en dúas acepcións diferentes, a dúas especies: F. tinnunculus (dá os<br />
sinónimos lagarteiro e peneireiro) e Accipiter nisus. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de<br />
M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle bailarete, buxato,<br />
francello, garduño, lagarteira, lagarteiro, peneireiro, pineireiro, lamote, miñato, peneiriño,<br />
pillarratos, tartaraña, tatabello, tecedeiro e tecelán como sinónimos para F. tinunculus (aínda que<br />
algúns destes nomes, como lamote, miñato, buxato ou tartaraña son propios doutras especies). O Gran<br />
Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, refírese especificamente nas entradas<br />
peneireiro, lagarteiro, bailarete e tecelán a F. tinnunculus (todas consideradas como galegas<br />
preferentes).<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Tanto peneireiro como lagarteiro son voces<br />
empregadas na nosa literatura. Antonio María de la Iglesia, por exemplo, xa recolle peneirerio en El<br />
idioma Gallego, su antigüedad y vida (1886): "... e deixaron ir libre coma un peneireiro ó acusado... ".<br />
Igualmente, o escritor Álvaro Cunqueiro n' A cociña galega (1973): "...unha fraga mesta, na que o lobo<br />
se escusa, e sober da que sempre voan aves de rapiña que nos nosos chamamos peneireiros... ".<br />
Lagarteiro xa aparece nuns versos de Rosalía de Castro, en Cantares Gallegos (1863): "Din<br />
que parés lagarteiro desprumado; / se é verdá / ¡meu lagarteiro ténm'o coraçón prendado!". E<br />
tamén, por exemplo, na publicación periódica Paróla Gallega, no ano 1886: "... soaba queixumbroso o<br />
vento forte e chiaba na torre o lagarteiro... ". Ou nestes versos de Ramón Cabanillas en No desterro<br />
(1913): "Balboa rei vixilaba, con ollos de lagarteiro... ".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. No que atinxe á motivación semántica, lagarteiro estaría<br />
relacionado coa súa alimentación e peneireiro co xeito de voar, quedando quieto nun punto do aire,<br />
abaneando as ás (peneireo ou voo peneirado). Tamén a este típico voo aluden seguramente ballarín,<br />
forma local de bailarín, e talvez torcellán. O modificador portugués de-dorso-malhado indica unha<br />
característica que distingue esta especie de Falco naumanni, para o que se emprega de-dorso-liso, e<br />
aluden a se teñen ou non pintiñas no lombo. Paxaro da chuvia probabelmente é por causa de crenzas<br />
95
populares que asocian a presenza do paxaro coa chuvia. A explicación semántica para tecelán e<br />
similares pode ser os movementos que esta ave fai no ar, que poden lembrar os dun tecelán (aplícase<br />
tamén a Accipiter nisus, que non fai eses peneireos, mais pode ser porque ten certo parecido con F.<br />
tinnunculus).<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Ambos os dous nomes<br />
xenéricos, peneireiro e lagarteiro, serían aplicábeis a E. caeruleus, F. tinnuculus, F. naumanni e F.<br />
vespertinus, todas elas aves rapaces pequenas que se peneiran no ceo. Na nosa opinión é ben mellor<br />
usarmos peneireiro, ben propio do galego, como acabamos de ver, manténdomos así a harmonía co<br />
portugués.<br />
É ben posíbel que a asignación de tartaraña e lamote a esta especie sexan erros, e que se<br />
refiran ás especies do xénero Circus e a Buteo buteo.<br />
esmerillón Falco columbarius<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Falcón paxareiro foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
na primeira guía de aves destes autores e recolleuse nalgunha outra publicación ornitolóxica (1A, 2A,<br />
3A e 11B). Esmerillón foi a denominación proposta en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira<br />
e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B). Tense empregado nas seguintes guías de aves de Penas Patiño e<br />
Pedreira López e noutras moitas publicacións ornitolóxicas (5A, 6A, 10A, 11A, 12A, 13A, 14A, 15A, 16A<br />
e 22A; nesta última, esmerillón común). Nunha publicación utilizouse falcón do inverno (3A). Na<br />
bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é esmerilhão (2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa explican que é unha especie que<br />
non ten nome específico na fala galega viva (10B).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, e no Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo<br />
Blanco, atopáronse as denominacións apuntadas en Falco peregrinus. O Diccionario de usos castelángalego<br />
de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, dá para a voz<br />
castelá esmerejón as mesmas que para a voz azor, que son nomes xenéricos de aves rapaces (véxase<br />
Accipiter gentilis). O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P.<br />
Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle esmerillón e falcón paxareiro como sinónimos para<br />
F. columbarius. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparece a<br />
entrada falcón coa subentrada falcón paxareiro, que identifica especificamente con F. columbarius.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A respecto do emprego da voz falcón na nosa<br />
literatura, véxase Falco peregrinus.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. J. Corominas, no Diccionario Crítico Etimológico de la<br />
Lengua Castellana, explica que a voz castelá esmerejón (paralela á galega esmerillón) deriva dunha<br />
forma xermánica, schmerl, e que probabelmente o castelán tomouna do francés antigo esmereillon<br />
(hoxe émerillon); na Idade Media están documentadas esmerilón, esmerijón e esmerejón. Sobre a<br />
etimoloxía e significación de falcón, véxase F. peregrinus. O modificador do inverno relaciónase coa<br />
súa fenoloxía, pois é unha especie migradora, nomeadamente invernante; paxareiro fai referencia á<br />
súa alimentación, xa que caza pequenos paxaros.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira e T.<br />
A. Vidal Figueroa consideran lexítimo e coherente recuperar para o galego a voz medieval esmerillón,<br />
derivado de esmeril, do francés antigo, e que se difundiu por todas as linguas romances occidentais<br />
(10B). Para alén diso, falcón paxareiro sería un nome moi inespecífico.<br />
falcón pequeno Falco subbuteo<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Falcón pequeno foi a denominación proposta por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B).<br />
Falcón pequeno foi tamén o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A.<br />
Vidal Figueroa (10B e 12B); tense utilizado ou recollido nas guías de aves de Penas Patiño e Pedreira<br />
López (1A, 5A e 22A) , no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e noutras publicacións ornitolóxicas (2A,<br />
3A, 8A, 10A, 18A, 6A, 11A, 12A, 13A, 14A, 15A, 16A e 11B). X. de Vivero dá para esta especie os<br />
nomes de tagarote e falcón do verán (3A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é ógea<br />
(2A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. No tocante aos nomes populares galegos, A. Villarino Gómez rexistrou para<br />
Falco subbuteo a denominación de falcón nas terras da desaparecida lagoa de Antela, na Limia (9A). J.<br />
M. Dobarro Paz rexistrou a voz xenérica falcón en Cabalar (3C).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
96
editorial Galaxia, no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, e no Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, atopáronse as denominacións xenéricas apuntadas en Falco peregrinus. O<br />
Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da<br />
editorial Galaxia, recolle falcón do verán, falcón pequeno e tagarote como sinónimos para F.<br />
subbuteo (parece recoller as denominacións X. de Viveiro, 3A). No Gran Diccionario Xerais da Lingua<br />
Galega (2000), de varios autores, aparece a entrada falcón coa subentrada falcón pequeno, que<br />
identifica especificamente con Falco subbuteo.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Canto ao emprego da voz falcón na nosa literatura,<br />
véxase Falco peregrinus.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a etimoloxía e significación de falcón, véxase Falco<br />
peregrinus. O modificador pequeno indica o seu tamaño, menor co de Falco peregrinus; do verán<br />
relaciónase coa súa fenoloxía, pois é unha especie migradora, nomeadamente estival. H. Costa et el.<br />
explican que tagarote era antigamente a denominación dun falcón das illas Cabo Verde, segundo<br />
documenta D. Ferreira (1616) e que ógea é un nome empregado polos falcoeiros medievais e definido<br />
xa especificamente para esta ave no ano 1616 por D. Ferreira (1D).<br />
peneireiro de patas rubias Falco vespertinus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Lagarteiro patirrubio foi o nome proposto en 1999<br />
no traballo de M. A. Conde Teira (12B); empregouse nas guías de aves de X. M. Penas Patiño e C.<br />
Pedreira López (5A e 22A) e recolleuse ou empregouse tamén noutras publicacións ornitolóxicas (10A,<br />
13A, 14A e 15A). Nunha publicación utilizouse peneireiro de patas rubias (3A). Na bibliografía<br />
ornitolóxica, os nomes portugueses son falcão-vespertino e falcão-pés-vermelhos (2A, 1D, 2D e<br />
3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie moi rara na Galiza e non se lle coñecen nomes popopulares<br />
non sendo os xenéricos.<br />
● Dicionarios consultados. Non aparecen denominacións específicas para Falco vespertinus;<br />
recollen, non obstante, denominacións xenéricas de Falco tinnunculus, que tamén se poderían<br />
empregar para Falco vespertinus.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. As voces lagarteiro e peneireiro téñense<br />
empregado na nosa literatura (véxase Falco tinnunculus), e tamén falcón (véxase Falco peregrinus).<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. No tocante á motivación semántica de lagarteiro e<br />
peneireiro, véxase Falco tinnunculus. Sobre a etimoloxía e a significación de falcón, véxase Falco<br />
peregrinus. Os modificadores de pés vermellos, de patas rubias ou similares fan referencia á<br />
característica cor rubia das súas patas, moi rechamante. Vespertino está relacionado coa<br />
denominación latina (porén, é unha especie de hábitos diurnos).<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Tamén para esta<br />
especie sería aplicábel o criterio que xa se comentou para E. caeruleus, F. naumanni e F. tinnunculus<br />
sobre os dous nomes xenéricos maioritarios na Galiza: peneireiro, sobre todo no oriente galego, e<br />
lagarteiro, predominante no occidente. Na nosa opinión, no ámbito concreto da ornitoloxía<br />
especializada é ben mellor usarmos peneireiro, formando un sistema de nomenclatura con E.<br />
caeruleus, F. naumanni e F. tinnunculus e manténdomos así a harmonía co portugués.<br />
falcón peregrino Falco peregrinus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Falcón común foi o primeiro nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño, en 1977, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B); esta<br />
denominación recolleuse nalgunha publicación (3A). En 1978, tamén na Lista patrón de aves de Galicia,<br />
na segunda parte, os autores propuxeron o nome de falcón pelengrín no canto do anterior (5B); esta<br />
segunda denominación utilizouse na primeira guía de aves destes autores e recolleuse no Atlas de<br />
vertebrados de Galicia e nalgunha outra publicación (1A, 3A e 7A). F. Bernis Madrazo apunta outro<br />
nome moi parecido: falcón pelegrín (11B). Falcón peregrino foi proposto en 1991 e 1999 nos<br />
traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); utilizouse nas outras guías de aves<br />
de Penas Patiño e Pedreira López (5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse ou<br />
utilizouse tamén noutras publicacións ornitolóxicas (3A, 6A, 8A, 10A, 11A, 12A, 13A, 14A, 15A, 16A e<br />
18A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é falcão-peregrino e falcão-real (2A, 10A, 11B,<br />
1D, 2D e 3D; o primeiro con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou para Falco peregrinus o nome de falcón nas<br />
terras da desaparecida lagoa de Antela, na Limia (9A). C. Pedreira López et al. rexistraron falcón para<br />
esta especie no concello de Ames, na Coruña (9B). J. M. Dobarro Paz rexistrou así mesmo falcón en<br />
97
Cabalar (3C).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparece a entrada falcón identificada coa voz castelá halcón. O Diccionario de usos<br />
castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, dá para a<br />
voz castelá halcón a voz galega falcón. O Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, inclúe a entrada falcón, que nuhna das acepcións identifica con Falco<br />
peregrinus. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente<br />
(1997), da editorial Galaxia, recolle falcón común e falcón peregrino como sinónimos para F.<br />
peregrinus. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparece a entrada<br />
xenérica falcón coa subentrada falcón peregrino, que identifica especificamente con Falco<br />
peregrinus.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A voz falcón ten sido empregada con moita<br />
frecuencia na nosa literatura. Como exemplos, podemos citar o uso que fai Antonio López Ferreiro n' A<br />
tecedeira de Bonaval (1895): " ... estaba unha donna soltando un falcón sobr'un bando de pombas ...<br />
". Ou, por exemplo, Eduardo Pondal nun poema titulado A Curros Enríquez (Poemas inéditos,<br />
publicados no ano 1935): " ... e luita por romper súas cadeas, / coma un falcón intrépido e salvaxe ...<br />
". Ou, por exemplo, Álvaro Cunqueiro n' As crónicas do sochantre (1956): "...a súa casa e a miña<br />
pintan un falcón en gules... ".<br />
Ademais, algún dito testemuña a popularidade da voz falcón: "O azor, no pau; e o falcón, na<br />
mao".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. J. Corominas explica que o termo castelán halcón<br />
descende do latín tardío falco, -onis (e do mesmo xeito o galego falcón), de orixe incerta,<br />
probabelmente a mesma que o adxectivo castelá que se emprega para as persoas as dedas ou os pés<br />
tortos, que deriva de falx, fouce; a aplicación á ave de rapina sería por mor das poutas curvadas. O<br />
modificador peregrino talvez faga referencia aos seus hábitos migratorios, sobre todo nos falcóns da<br />
Europa do norte, que no inverno se desprazan para o sur; real é un cualificativo engadido ao nome<br />
xenérico de moitas aves para as identificarmos como especies, que no caso desta rapina seguramente<br />
ten relación cunha certa beleza ou vistosidade no seu voo ou co seu tamaño (é a maior das Falconidae<br />
presente das nosas latitudes) e a súa forza.<br />
falcón xerifalte Falco rusticolus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Falcón albar foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas guías de aves destes autores e recolleuse nalgunha outra publicación ornitolóxica (1A, 2A, 5A, 22A<br />
e 11B). Falcón xerifalte foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T.<br />
A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado nalgunha publicación (10A e 13A). Na bibliografía<br />
ornitolóxica, os nomes portugueses son falcão-gerifalte e gerifalte (2A, 11B, 1D, 2D e 3D; o<br />
segundo con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. É unha especie moi rara na Galiza e non se lle coñecen denominacións<br />
populares galegas, non sendo a xenérica.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, e no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, atopáronse as denominacións xenéricas apuntadas en Falco<br />
peregrinus. O Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco,<br />
ademáis da entrada xenérica falcón, inclúe a entrada xerifalte ou xerifalto, que nunha das acepcións<br />
identifica con Falco rusticolus. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez<br />
e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle xerifalte e falcón albar como sinónimos para F.<br />
rusticolus. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparece a entrada<br />
xenérica falcón coa subentrada falcón albar, que identifica especificamente coa voz xerifalte; tamén a<br />
entrada xerifalte, que nunha das acepcións define e identifica con Falco rusticolus e con falcón albar.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Canto ao emprego da voz falcón na nosa literatura,<br />
véxase Falco peregrinus. Para alén diso, Ramón Cabanillas utiliza xerifalte n' O mariscal (1926): " ¡De<br />
azas forte e de longa envergadura é o novo xerifalte!".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a etimoloxía e a significación de falcón, véxase F.<br />
peregrinus. O cualificativo albar está referido á cor da súa plumaxe e xerifalte, como significa tamén<br />
a palabra –persoa que sobresae en certa cousa–, ao seu tamaño, forza e beleza.<br />
98
Familia Tetraonidae<br />
pita do monte Tetrao urogallus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pita do monte foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B). Pita do<br />
monte foi tamén a denominación proposta en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A.<br />
Vidal Figueroa (10B e 12B); tense utilizado nas guías de aves de Penas Patiño e Pedreira López, no<br />
Atlas de vertebrados de Galicia e recolleuse ou empregouse tamén noutras publicacións ornitolóxicas<br />
(1A, 2A, 5A, 7A, 8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 18A, 22A e 11B). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes<br />
portugueses son tetraz, tetraz-real e tetraz-grande das-serras (2A, 10A, 1D e 2D).<br />
● Nomes populares. X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López apuntan tamén o nome galego de<br />
pita montesa para esta especie (1A). M. C. Rodríguez Lago rexistrou piarro no Porto, Zamora, para<br />
se referir ao galo do monte (3C).<br />
● Dicionarios consultados. O Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, recolle na entrada pita a subentrada pita do monte, que identifica coa voz castelá<br />
urogallo. O Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo<br />
(1984), da editorial Akal, dá para o termo castelán urogallo os galegos *urogalo e pita do monte. No<br />
Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparecen as<br />
entradas pita-do-monte e *urogalo (co sinónimo pita-do-monte) para se referir especificamente a<br />
Tetrao urogallus. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P.<br />
Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle galo bravo, galo monteiro, pita do monte e pita<br />
montesa como sinónimos para T. urogallus. O Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de<br />
varios autores, inclúe na entrada pita as subentradas pita do monte, que define e identifica con T.<br />
urogallus, e pita montesa, que remite a pita do monte; na entrada galo inclúe a subentrada galo do<br />
monte, que define como macho da pita do monte.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Álvaro Cunqueiro emprega pita do monte e tamén<br />
*urogalo n' A cociña galega (1973): "...Aínda nos montes de Cervantes se pode cazar a pita do<br />
monte, o urogalo... ". X. M. Penas patiño e C. Pedreira López recollen unha poesía de E. Rico que fai<br />
mención a esta especie: "Cantan as pitas do monte / toliñas por se casar, / pechan os dourados ollos;<br />
/ súa amada, ¿quen será? " (1A).<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. As denominacións pita do monte, pita montesa e<br />
similares fan referencia ao seu parecido cun galo ou cunha galiña e ao seu hábitat silvestre. Piarro<br />
talvez aluda aos píos que dá. O nome portugués tetraz deriva do latín tetrax, segundo indican os<br />
dicionarios portugueses. *Urogalo é un castelanismo.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira e T.<br />
A. Vidal Figueroa comentan que para nos referirmos só ao macho –non á especie en xeral–<br />
empregaremos o nome de galo ou galo do monte (10B).<br />
Familia Phasianidae<br />
paspallás da California Callipepla californica<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Paspallás de California tense empregado para<br />
chamar a esta especie nalgunhas publicacións ornitolóxicas (8A e 10A). Na segunda guía de aves de X.<br />
M. Penas Patiño e C. Pedreira López (5A) e nalgunha outra publicación utilizouse *colín de California<br />
(13A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é codorniz da Califórnia (2A, 1D e 2D).<br />
● Nomes populares. É unha especie foránea con interese cinexético, introducida ou asilvestrada<br />
no noso país, bastante rara, e polo de agora non se lle coñecen denominacións populares.<br />
● Dicionarios consultados. Atopáronse as denominacións xenéricas apuntadas en Coturnix<br />
coturnix.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Canto ao emprego da voz paspallás na nosa<br />
literatura, véxase C. coturnix.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da motivación semántica de paspallás, véxase<br />
C. coturnix. O modificador de California (ou da California) alude á súa área de distribución orixinaria.<br />
O termo *colín, do latín colinus, non se atopou en ningún dos dicionarios galegos revisados nin noutras<br />
fontes lexicográficas, nin tampouco en portugués; en principio, consideraríase un castelanismo.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. En consonancia co<br />
99
portugués, en galego tamén sería perfectamente válido o uso de paspallás da California, isto é,<br />
usándomos da en lugar de de.<br />
Sobre o plural de paspallás, véxase esta alínea en Coturnix coturnix.<br />
paspallás da Virxinia Colinus virginianus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. O nome paspallás de Virxinia empregouse para esta<br />
especie nalgunha publicación ornitolóxica (10A). Na segunda guía de aves de X. M. Penas Patiño e C.<br />
Pedreira López, no Atlas de vertebrados de Galicia e nalgunha publicación empregouse *colín de<br />
Virxinia (5A, 7A e 10B). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é codorniz da Virgínia (2A e<br />
1D).<br />
● Nomes populares. É unha especie foránea con interese cinexético, introducida ou asilvestrada<br />
no noso país, bastante rara, e polo de agora non se lle coñecen denominacións populares.<br />
● Dicionarios consultados. Encontráronse as denominacións xenéricas apuntadas en Coturnix<br />
coturnix.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Canto ao emprego da voz paspallás na nosa<br />
literatura, véxase C. coturnix.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a motivación semántica de paspallás, véxase<br />
Coturnix coturnix. O termo *colín, do latín colinus, non se atopou en ningúnha das fontes<br />
lexicográficas revisadas para o galego, nin tampouco en portugués; como xa se comentou para a<br />
especie anterior, consideraríase antes ben un castelanismo. O modificador de Virxinia alude á súa área<br />
de distribución orixinaria.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Do mesmo modo que<br />
para Callipepla californica (paspallás da California) en galego tamén é perfectamente válido o uso de<br />
paspallás da Virxinia para Colinus virginianus, isto é, usándomos da en lugar de de. Na nosa opinión<br />
sería preferíbel o uso da preposición xunto co artigo, en consonancia co portugués.<br />
Sobre o plural de paspallás, véxase Coturnix coturnix.<br />
perdiz (ou perdiz común) Alectoris rufa<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Perdiz rubia foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse<br />
nalgunha outra publicación (2A, e 11B). Perdiz –ou perdiz común– foi o nome proposto en 1991 e<br />
1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado<br />
nalgunhas publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 16A e 18A). Nunha publicación utilizouse<br />
perdiz roxa (6A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é perdiz ou perdiz-comum (2A,<br />
10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Canto aos nomes populares vivos na fala, A. Villarino Gómez rexistrou para<br />
Alectoris rufa a denominación de perdiz nas terras da Limia (9A). C. Pedreira López et al. rexistraron<br />
tamén perdiz (con e sen seseo) para esta especie no concello de Ames, na Coruña (9B). En efecto, a<br />
voz perdiz está moi estendida por toda Galiza; no traballo de C. García González rexistrouse nunha<br />
montoeira de localidades (3C). J. Rodríguez recolle tamén perdiz en Hermisende, Zamora (13B). A<br />
variante perdís foi rexistrada por M. R. Martínez Martínez en Curtis, por J. L. Couceiro López en Feás,<br />
por F. Vecino Tomás en Razo, por M. C. Enríquez Salido no Grove, por M. C. López Taboada en Sobrado<br />
dos Monxes, por M. J. Morandeira Lores en Laxe, por I. Leis Casanova en Sta. Eulalia de Dumbría, por<br />
M. C. Alonso Pérez en Escarabote, por R. Seco Fernández en Santa Comba, por F. Varela González en<br />
Santaia, por C. García González en Compostela, por R. Fraga García en Melide, por J. López Fernández<br />
en Novefontes (3C). F. Fernández Rei rexistrou a variante pirdiz en Cariño; M. C. Rodríguez Lago,<br />
pirdí no Porto, Zamora; A. Pérez Cid, perdiza en Marín (3C). No Atlas de vertebrados de Galicia,<br />
recóllese o nome de paradela (7A). M. R. Martínez Martínez rexistrou galiña brava en Curtis para se<br />
referir a esta especie (3C). M. C. López Taboada rexistrou perdigoto en Sobrado dos Monxes e C.<br />
García González perdigoto e perdigocho en Compostela para se referir á cría da perdiz (3C).<br />
Ademais, para se referir así mesmo á cría da perdiz, en 19 localidades galegas rexistrouse a voz<br />
perdigón (3C). Por outra banda, M. J. Morandeira Lores e R. Fraga García rexistraron a voz perdigón,<br />
en Laxe e Melide respectivamente, co significado de perdiz macho (3C).<br />
● Dicionarios consultados. O Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, recolle as voces: perdiz e perdís, identificadas coa denominación castelá perdiz roja;<br />
garela, para a perdiz en celo; rei da banda, para a perdiz que fai de guía ás outras do bando; e<br />
perdigoto, como poliño da perdiz. O Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e<br />
F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, recolle as voces galegas perdís e arcea para as<br />
100
identificar coa voz castelá perdiz (é posíbel unha confusión entre perdiz e chocha perdiz nesta<br />
identificación da voz galega arcea, pois é unha denominación propia doutra especie, Scolopax<br />
rusticola); garela, para a perdiz en celo; rei da banda, para a perdiz que fai de guía ás outras do<br />
bando; perdigoto, para a cría da perdiz. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995),<br />
da editorial Sotelo Blanco, aparece a entrada xenérica perdiz, que define e identifica con Alectoris rufa<br />
(concretamente como perdiz ruiva) e Perdix perdix (como perdiz charra) e co sinónimo xenérico<br />
perduga, que non ten entrada propia; tamén garela, que define nunha das acepcións como "perdiz en<br />
época de cio" e noutra como "perdiz de tamaño pequeno"; inclúe a entrada perdigoto, para se referir<br />
á cría da perdiz, cos sinónimos perdigocho (que non ten entrada propia) e perdigón (con dúas<br />
acepcións: unha para cría da perdiz e outra para perdiz macho). O Diccionario de sinónimos da lingua<br />
galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle perdiz rubia,<br />
galiña brava e perduga como sinónimos para A. rufa. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega<br />
(2000), de varios autores, aparecen as entradas perdis, perdiza e perduga (como galegas, mais non<br />
preferentes), que remiten a perdiz; perdiz (como galega e preferente), que define e identifica con A.<br />
rufa; na entrada galiña inclúe a subentrada galiña brava, que identifica con perdiz; por outro lado,<br />
tamén inclúe perdigón e perdigoto (como galegas e preferentes) e perdigocho (como galega mais<br />
non preferente) para se referiren todas tres tanto á cría da perdiz como á perdiz macho.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. O nome perdiz aparece con moita frecuencia na<br />
nosa literatura. Por citarmos algún exemplo, Álvaro Cunqueiro emprega o vocábulo perdiz en varias<br />
das súas obras, como nesta cita d' Os outros feirantes (1979): "...O que preocupaba a Paulino ... era si<br />
en verdade as perdices falaban... ".<br />
X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López recollen unha canción popular onde se menciona a<br />
perdiz: "Quen me dera ás ter, / as ás dunha perdiz / para lle levar unha carta / ao meu querido Luís"<br />
(1A).<br />
A voz perdís tamén se recolle no refraneiro popular, como no seguinte exemplo: "O choco e a<br />
perdís coa man no narís."<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. J. Corominas e J. A. Pascual, no Diccionario Crítico<br />
Etimológico Castellano e Hispánico, apuntan que perdiz vén do latín perdix, -icis. Galiña brava indica<br />
a súa semellanza cunha galiña e a súa condición de animal salvaxe. Roxa parece un calco mal<br />
galeguizado do castelán perdiz roja (en vez de roxa sería mellor dicir vermella se nos referirmos a cor<br />
viva das patas, do bico e da carúncula ocular).<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. O termo común<br />
engádese ao nome, normalmente, cando se está a falar tamén doutras especies que teñen o mesmo<br />
nome xenérico, aínda que non se observaren na nosa xeografía, para diferenciala delas. Se non é ese o<br />
contexto, escúsase.<br />
charrela Perdix perdix<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Perdiz charra foi a denominación proposta por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
utilizouse na primeira guía de aves destes autores e recolleuse noutras publicacións sobre ornitoloxía<br />
(1A, 2A, 7A e 11B). Nas outras guías de aves de Penas Patiño e Pedreira López, no Atlas de<br />
vertebrados de Galicia e noutra publicación empregouse perdiz charrela (5A, 7A e 12A e 22A).<br />
Charrela foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira (10B e 12B) e T. A.<br />
Vidal Figueroa (10B), que se ten empregado tamén nalgunhas publicacións ornitolóxicas (6A, 8A, 10A,<br />
12A, 13A, 14A, 15A, 16A e 18A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son perdizcinzenta<br />
e charrela (2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D; o segundo con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. M. E. Vázquez Santamaría rexistrou charrela na Gudiña; M. Taboada Cid,<br />
en Verín e na Mezquita; M. C. Rodríguez Lago, no Porto, Zamora (3C). Charrela tamén foi apuntada<br />
para esta especie por X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López como outra denominación popular (1A). F.<br />
Bernis Madrazo rexistrou perdiz charra nas provincias de Pontevedra e Lugo (11B).<br />
● Dicionarios consultados. O Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, recolle a voz charrela, que nunha das acepcións identifica con perdiz parda ou perdiz<br />
amarilla (noutra, con verderón). O Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F.<br />
Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, recolle a voz galega charrela, que identifica coa voz<br />
castelá perdiz parda o amarilla. O Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial<br />
Sotelo Blanco, refírese a esta especie na entrada charrela, nunha das acepcións; ademais aparece a<br />
entrada xenérica perdiz, onde se identifica Perdix perdix como perdiz charra e, de forma xenérica, co<br />
sinónimo perduga, que non ten entrada propia. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C.<br />
Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle perdiz charra e charrela como<br />
sinónimos para P. perdix. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores,<br />
aparece a entrada charrela (como voz galega e preferente), que define e identifica con P. perdix, e a<br />
101
subentrada perdiz charra (dentro da entrada xenérica perdiz), que identifica con charrela e P. perdix.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A respecto do emprego da voz perdiz na nosa<br />
literatura, véxase Alectoris rufa.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. J. Corominas e J. A. Pascual, no Diccionario Crítico<br />
Etimológico Castellano e Hispánico, apuntan que perdiz vén do latín perdix, -icis. Charrela e charra<br />
son probabelmente denominacións onomatopeicas, que reproducen o renxente quierr-ic do seu canto.<br />
paspallás (ou paspallás común) Coturnix coturnix<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Paspallás foi a denominación proposta por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén<br />
en 1991 e 1999 por M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense utilizado ou recollido<br />
nas guías de aves de Penas Patiño e Pedreira López, no Atlas de vertebrados de Galicia e noutras<br />
publicacións ornitolóxicas (1A, 2A, 5A, 6A, 7A, 8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 15A, 16A, 18A e 22A;<br />
nalgunha, paspallás común). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é codorniz (2A, 10A,<br />
11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. No que atinxe ás denominacións populares, para esta especie hai ben<br />
delas. X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López apuntan as de cascallás, paspallara, paspalleta,<br />
parpallá, parpalliza, pantallá, saltagrá, cogorniza, cotornís e codorna (1A). No Atlas de<br />
vertebrados de Galicia, ademais de paspallara e saltagrá, tamén se recollen as de pazpallar e<br />
cuturnís (7A). A. Villarino Gómez tamén rexistrou para Coturnix coturnix as denominacións populares<br />
de paspallá, paspallao e codorniza nas terras da Limia (9A). O autor do presente traballo tamén ten<br />
escoitado paspallás e codorniz na Limia. C. Pedreira López et al. rexistraron paspalleta, paspallasa,<br />
paspallás, paspallosa, cotornisa e codorniz (con e sen seseo) para esta especie no concello de<br />
Ames, A Coruña (9B). R. Seco Fernández rexistrou a voz codorniz en Santa Comba; F. Varela<br />
González, en Santaia; C. García González, en Compostela; M. A. Fraiz Barreiro, en Codeseda; M.<br />
González González, no Incio; M. R. Álvarez Blanco, en Ramirás (3C). M. Taboada Cid rexistrou as voces<br />
cogorniza, cotorniza e cotorniz en Verín (3C). C. García González rexistrou tamén cotorniz en<br />
Compostela; F. Vecino Tomás, en Razo; e X. Pena Seijas, en Guitiriz (3C). As voces paspallás,<br />
paspallá e outras semellantes son ben populares e están así mesmo moi estendidas. F. Bernis Madrazo<br />
rexistrou pazpallá e pampallá nas provincias de Lugo, A Coruña e Pontevedra (11B). F. Fernández Rei<br />
rexistrou paspallás en Cariño; M. R. Martínez Martínez, en Curtis; F. Vecino Tomás, en Razo; I. Leis<br />
Casanova, en Sta. Eulalia de Dumbría; C. García González, en Compostela; M. C. Enríquez Salido, no<br />
Grove; M. González González, no Incio (3C). J. L. Couceiro Pérez rexistrou a variante paspallá en<br />
Feás; M. J. Morandeira Lores, en Laxe; R. Fraga García, en Melide; M. C. López Taboada, en Sobrado<br />
dos Monxes; J. A. Palacio Sánchez, en Ferreira de Pantón; A. Sánchez Sánchez, en Montederramo; M.<br />
Díaz Carnero, en Castro Caldelas; M. E. Vázquez Santamaría, na Gudiña; M. Taboada Cid, en Verín e na<br />
Mezquita; M. C. Gil Suárez, en Vilardevós (3C). F. Varela González rexistrou paspallar en Santaia (3C).<br />
M. A. Fraiz Barreiro, paspalló en Codeseda (3C). C. García González, paspalleta en Compostela; J.<br />
López Fernández, en Novefontes; M. C. López Taboada, en Sobrado dos Monxes (3C). M. C. Rodríguez<br />
Lago, pascuallá no Porto, Zamora (3C). S. Cortina Vázquez rexistrou parpallás en Friol (3C). E.<br />
Rodríguez Gandoi, parpallá e parpalliz en Guntín (3C). M. P. Paz González, parpallán en Xunqueira<br />
de Ambía (3C). M. Taboada Cid, pazpallá, pazpallar e pazpallaz en Verín (3C). G. Baamonde<br />
Traveso, tamén pazpallá en Cedofeita (3C). Tamén pazpallar, en Monterroso, rexistrado por M. D.<br />
García Rojo, e en Ramirás, rexistrado por M. R. Álvarez Blanco (3C). M. T. Acosta García rexistrou<br />
pazparallaz en Pedrafita (3C). M. E. Vázquez Santamaría, pazcuallá na Gudiña (3C). J. M. Dobarro<br />
Paz, pantallás en Cabalar (3C). F. Fernández Rei rexistrou pantallá en Cariño e J. Vilariño Seco en S.<br />
Braulio de Caaveiro (3C). A. Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X. L. Lozano, X. R. Reigada e X. Rodríguez<br />
recollen pazpallaza na comarca de Verín (23B). M. J. Pérez Alonso, cascallás en Goián (3C). J.<br />
Rodríguez Cruz, codorniz e bazcuallada (pazcuallada?) como sinónimos en Hermisende (13B). Por<br />
outro lado, no refraneiro popular galego tamén se recolle a denominación paspallás (véxase uso dos<br />
seus nomes na nosa literatura).<br />
● Dicionarios consultados. O Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, inclúe as entradas codorna, paspallás, paspallá e trastallá para se referir a esta<br />
especie; en codorna identifica o termo coa voz castelá codorniz; en paspallás identifica o termo con<br />
codorniz común e achega unha breve definición da especie; en paspallá remite a paspallás e trastallá;<br />
en trastallá identifica o termo coa voz castelá codorniz e remite a paspallá. No Diccionario de usos<br />
castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen<br />
os vocábulos galegos paspallás, trastalla e codorna como equivalentes ao castelán codorniz. O<br />
Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, trae as entradas<br />
codorna (remite, nunha das súas acepcións, a paspallás e codorniz), codorniz (define a especie e dá<br />
102
os sinónimos paspallás e codorna), paspallás (define a especie, dá a variante paspallao e os sinónimos<br />
codorna e codorniz) e paspallao (remite a paspallás) para se refererir a esta especie. O Diccionario de<br />
sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia,<br />
recolle paspallás, paspallara, paspalleta, paspalló e saltagrá como sinónimos para C. coturnix. O<br />
Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, rexeita as voces codorniz e<br />
codorna, que non considera galegas; para se referir a esta especie inclúe as entradas paspallá,<br />
paspallas, paspallar, paspalleta, paspalló, parpalliz, parpallán, parpallá, pantallán pazcuallá,<br />
pazpallá, pazpallar, pazpallaz, pazpallota, pazparrallaz, trastallá e cascallás (que considera<br />
propiamente galegas, mais non preferentes), remitíndoas sempre a paspallás (única entrada que<br />
considera preferente).<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. O emprego de voces referidas a esta especie é<br />
habitual na nosa literatura. Eduardo Pondal, por exemplo, utiliza paspallás en Queixumes dos Pinos<br />
(1886): " ... lixeira e gordecha / como un paspallás ...". Tamén o escritor Álvaro Cunqueiro emprega<br />
outro nome da ave, pazpallar, en Xente de aquí e de acolá (1971): "...ausentes todos os paxaros que<br />
imitaba, ferreiros, pimpíns, os pazpallares ... ".<br />
X. M. Penas Patiño recolle o uso de paspallás nun canto popular galego: "Eu ben vin estar o<br />
moucho / enriba do paspallás, / así como foi mentira / tamén puido ser verdá" (7A).<br />
No refraneiro popular recóllese así mesmo paspallás:<br />
"Catro aves voadoras son as que pasan o mar: a andoriña e mais o cuco, a rula e o paspallás."<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Semanticamente, o nome paspallás ten unha orixe<br />
onomatopeica. Esta especie emite un canto de tres sílabas, moi popular porque con frecuencia se sente<br />
na primavera e no verán polos campos: unha especie de pit-pe-llé, que, segundo as interpretacións do<br />
son, foi dando lugar a case todas as denominacións deste paxaro. Codorniz, codorna e similares<br />
derivan do latín coturnix.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Codorniz tamén é voz<br />
propiamente galega (do lat. coturnix) aínda que se use xeralmente paspallás. Ambas as dúas,<br />
codorniz e paspallás, aparecen recollidas no Vocabulario Ortográfico da Lingua Galega.<br />
O termo común engádese, normalmente, cando se está a falar tamén doutras especies que<br />
teñen o mesmo nome xenérico, aínda que non se observaren na nosa xeografía, para diferenciar<br />
Coturnix coturnix das outras nese contexto.<br />
É interesante apuntarmos que o plural de paspallás é paspallases. É unha palabra aguda<br />
terminada en ese no singular. O plural das palabras con estas dúas características faise engadindo “es”<br />
ao nome en singular, como acontece por exemplo en “autobús”, cuxo plural é “autobuses”, ou en<br />
“compás”, cuxo plural é “compases”. A única excepción a esta norma para a formación do plural nestas<br />
palabras (agudas e terminadas en ese) é cando o ese final do termo en singular xa está facendo<br />
referencia a unha realidade plural, normalmente porque son palabras compostas, como acontece en<br />
“cempés” ou “milpés”. Nestes casos, o plural xa existe semanticamente no segundo elemento do termo<br />
composto e non hai variación morfolóxica cando a nova realidade á que alude o termo composto se<br />
formula en plural: un cempés, dous cempés, un milpés, moitos milpés. Porén, este non é o caso de<br />
paspallás, que non é un termo composto nin o ese final é indicativo dun plural. Por tanto: o paspallás,<br />
os paspallases, un paspallás, dous paspallases, moitos paspallases.<br />
faisán (ou faisán común) Phasianus colchicus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Faisán foi o nome proposto por C. Pedreira López e X.<br />
M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); tamén a<br />
denominación proposta nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); utilizouse<br />
–ás veces faisán común– nas guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A, 5A e 22A),<br />
no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e tense recollido ou utilizado tamén nunha chea de publicacións<br />
sobre ornitoloxía (2A, 8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 15A, e 16A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome<br />
portugués é faisâo (2A, 10A, 11B, 1D e 3D) ou faisâo-comum (2D).<br />
● Nomes populares. Canto a denominacións populares, na comarca da Limia algunhas persoas<br />
chámanlle faixán (rexistrado polo autor do presente traballo).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e<br />
F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, aparece a voz castelá faisán identificada coa tamén voz<br />
galega faisán. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco,<br />
aparece a entrada faisán, que nunha das acepcións define e identifica con Phasianus colchicus (noutra<br />
acepción, como outras aves do mesmo xénero). No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000),<br />
de varios autores, aparece a entrada faisán (como vocábulo galego e preferente), que define como<br />
"ave galinácea de gran tamaño e plumaxe particularmente adornada nos machos, con caparucha de<br />
plumas na cabeza, rabo longo e carne moi apreciada" e identifica con Phasianus colchicus.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. O nome faisán está recollido na nosa literatura. O<br />
103
escritor Álvaro Cunqueiro usa faisán en varias das súas obras, como por exemplo en Merlín e familia<br />
(1955): "...coa pucha nova cunha pruma de faisán no corno... ". Ou Eduardo Blanco Amor, en Teatro<br />
pra a xente (1974): "Máis vale ser curuxa viva que faisán con prebe... ".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. F. Bernis Madrazo explica que faisán vén do latín<br />
phasianus, que antigamente era a ave do río Fasis (en grego, phasis), na Cólquide, Asia Menor, onde<br />
disque viron moitos os argonautas (11B).<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. O termo común<br />
engádese ao nome, normalmente, cando se está a falar tamén doutras especies que teñen o mesmo<br />
nome xenérico, aínda que non se observaren na nosa xeografía, para diferenciarmos Phasianus<br />
colchicus das outras.<br />
Familia Rallidae<br />
zurrasca Rallus aquaticus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. *Rascón de auga foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse<br />
ou utilizouse tamén noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 4A, 6A, 17A e 18A). Moi semellante,<br />
*rascón, foi o nome proposto en 1999 por M. A. Conde Teira (12B), que tamén se ten empregado<br />
nalgunhas publicacións (13A, 15A e 16A). En 1991, T. A. Vidal Teira e M. A. Conde Figueroa<br />
propuxeran para esta especie galiñola bicuda (10B); tamén se empregou ou se recolleu nalgunhas<br />
publicacións (8A, 10A, 12A e 14A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é frango-d’água<br />
(2A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. A respecto doutros nomes galegos, A. Villarino Gómez rexistrou para Rallus<br />
aquaticus as denominacións de pita de auga e pita de auga grande nas terras da desaparecida lagoa<br />
de Antela, na Limia (9A). Aníbal Otero Álvarez rexistrou zurrasca e furamatos na Guarda<br />
especificamente para R. aquaticus (1C e 7B).<br />
● Dicionarios consultados. O Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, especifica a denominación *rascón de auga na entrada *rascón, que identifica<br />
como rascón de agua, ave insectívora. O Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés<br />
e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, identifica a voz castelá rascón coa denominación<br />
galega *rascón de auga. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial<br />
Sotelo Blanco, aparece a subentrada *rascón de água dentro da entrada *rascón, que define como<br />
"ave ave pernalta, insectívora, de bico delgado e recto mais longo que a cabeza, de corpo comprimido e<br />
asas medianas" e identifica con Rallus aquaticus; tamén achega as entradas zurrasca, que identifica co<br />
nome furamatos e con R. aquaticus, e furamatos, paxaro que tamén identifica con R. aquaticus. O<br />
Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da<br />
editorial Galaxia, recolle *bitor, galiñola, polo de auga e *rascón de auga como sinónimos para R.<br />
aquaticus (aínda que despois, na entrada galiñola só se refire a F. atra e G. chloropus). O Gran<br />
Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, inclúe a subentrada *rascón de auga,<br />
na entrada *rascón (recollida como voz galega e preferente), que define e identifica con R. aquaticus.<br />
É interesante apuntarmos para esta especie os nomes que se recollen noutros dicionarios ou<br />
vocabularios galegos. Canto a *rascón e similares, M. Valladares Núñez (1884) estabelece a<br />
correspondencia entre un nome galego, *rascón d’auga, equivalente ás denominacións castelás ralo,<br />
rascón de agua, que describe e identifica como Rallus aquaticus, apuntando que su carne es muy<br />
apreciada; X. Figueira Valverde (1926) dá como voces galegas *rascón de auga e *rascón de terra<br />
para as mesmas en castelán, rascón de agua e rascón de tierra, sen engadir máis información (7G); E.<br />
Rodríguez González (1958) dá igualmente como galegas *rascón de auga e *rascón de terra para<br />
as castelás rascón de agua e rascón de tierra, que describe brevemente e que coas que se está a<br />
referir, respectivamente, a R. aquaticus e Crex crex; apunta, de modo similar a Valladares, que a carne<br />
de R. aquaticus é delicada y sabrosa (9G). É importante tamén destacarmos que nun traballo tan<br />
exhaustivo como o de M. C. Ríos Panisse (1977), que recolle nomes galegos vivos na fala para a fauna<br />
e a flora, e dun modo particular nos hábitats acuáticos, nunca atopou ninguén na Galiza que lle<br />
chamase *rascón a esta ave (apunta os nomes furamatos e zurrasca, mencionando A. Otero<br />
Álvarez) (7B). L. Carré Alvarellos (1979) volve dar como voces galegas *rascón de auga e *rascón<br />
de terra para as mesmas en castelán: rascón de agua e rascón de tierra, sen engadir moita máis<br />
información (11G); por último, J. S. Crespo Pozo (1985) dá como voces galegas para as castelás rascón<br />
104
de agua e rascón de tierra, respectivamente, *rañón d’auga e *rañón de terra (12G). De modo<br />
paralelo, en todas as fontes anteriores que indican para o galego *rascón ou *rañón dáse tamén<br />
como voz galega *bitor, quer en correspondencia coa castelá rascón (sen especificar), quer en<br />
correspondencia coa castelá rey de las codornices.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. F. Bernis Madrazo comenta que o nome valenciano desta<br />
especie, rascló, ten unha clara orixe onomatopeica (este paxaro emite voces que poden lembrar algo<br />
que rasca ou raspa, como imos ver despois con máis detemento) e que foi traducido para o castelán<br />
como rascón (11B). Os primeiros lexicógrafos galegos –no século XIX– calcaron esta denominación do<br />
castelán, probabelmente pola influencia da actividade cinexética (tanto Valladares Núñez como<br />
Rodríguez González aluden á carne de R. aquaticus como cousa fina e saborosa), e de igual modo a voz<br />
*bitor, orixinaria do francés butor, que en español designaba a especie Crex crex, incorporouse nos<br />
traballos lexicográficos galegos e acabou asignándose tanto a C. crex como a R. aquaticus.<br />
Os nomes galiñola, pita e frango aluden á semellanza de R. aquaticus cunha pola ou cun<br />
polo. O modificador de auga fai referencia ao seu hábitat acuático; bicuda está motivado polo seu<br />
bico, moi longo en comparación coas outras especies da familia. Seguramente, a denominación *guión<br />
de becacinas para R. aquaticus é un cruzamento co nome castelán guión de codornices, usado para<br />
Crex crex, quizá tamén polo influxo da actividade cinexética.<br />
A denominación zurrasca, segundo Otero Álvarez, deriva de "rascar" (1C). No fondo, ese<br />
"rascar" ten unha orixe onomatopeica xa que, paralelamente ao castelán rascón e ao catalán rascló,<br />
zurrasca está a indicar tamén a voz da ave, que dá a impresión de rascar, de que alguén está a rascar<br />
cunha concha de vieira nunha pedra ou noutra concha de vieira: primeiro un chío como "chuurrrrr" ou<br />
"tsuurrrrr", que pode repetir, e a seguir ladaíñas de secos e moi breves "quic", repetidos pero raros,<br />
deixando pasar medio segundo ou un segundo entre un "quic" e o seguinte. Isto é: o nome zurrasca<br />
alude probabelmente á voz da ave que fai "chuurrrrr" e despois parece que "rasca" ("quic"…, "quic"…,<br />
"quic"…, "quic"…, "quic"…). Furamatos pode aludir aos hábitos deste paxaro, que se mete por entre a<br />
vexetación palustre aparentemente impenetrábel.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. *Rascón é a<br />
denominación máis empregada en galego, malia ser un castelanismo. Tal como aparece recollido nas<br />
fontes lexicográficas galegas, ben parece que unhas copiaron das outras, pois ás veces empregan<br />
exactamente as mesmas palabras (véxase a alínea dicionarios consultados). J. S. Crespo Pozo indica<br />
*rañón d’auga para R. aquaticus e *rañón de terra para C. crex non porque as rexistre vivas na<br />
lingua (apunta como fontes lexicográficas a obra xa mencionada de Valladares Núñez [1884] e outra,<br />
Notas viejas galicianas, de Pérez Constantí [1927]); antes ben, parecen reflectir a consciencia de<br />
Crespo de que *rascón d’auga e *rascón de terra están calcadas do castelán e que é preciso<br />
galeguizalas máis. M. A. Conde Teira apunta tamén que o nome *rascón é un claro castelanismo, a<br />
pesar de propor esta mesma denominación porque xa ten o nome certa tradición nos textos formais<br />
galegos, comentando que a adaptación do portugués como polo de auga non ten un uso galego previo<br />
(12B).<br />
Na nosa opinión, moito mellor é usarmos zurrasca, rexistrado por A. Otero Álvarez para Rallus<br />
aquaticus na Guarda e mencionado igualmente por M. C. Ríos Panisse e por I. Alonso Estravís, por ser o<br />
nome que mellor designa este paxaro e dun modo exclusivo e inequívoco (véxase alínea sobre a<br />
motivación semántica). Non parece nada lóxico que tendo como temos un nome propiamente galego e<br />
tan ben caracterizador para a especie debamos empregar *rascón ou *rascón de auga, que son<br />
evidentes castelanismos. A este respecto, e para máis información, o autor do presente traballo xa<br />
publicou unha nota intitulada "Rallus aquaticus e Crex crex", no web O Cartafol / Un idioma preciso, do<br />
Servizo de Normalización Lingüística da USC (Ref. 19B).<br />
Para alén do devandito, neste mesmo traballo, en Gallinago gallinago, achégase unha reflexión<br />
máis polo miúdo sobre a indesexábel incorporación da voz castelá *becacina por un lado e, por outro<br />
lado, da conveniencia de recorrermos ás voces propiamente galegas para denominarmos as especies<br />
dos xéneros Gallinago e Lymnocryptes (véxase), reflexión que de igual modo se pode aplicar a *rascón<br />
de auga para R. aquaticus.<br />
poliña pinta Porzana porzana<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Galiñola pinta foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); en 1991,<br />
T. A. Vidal Figueroa e M. A. Conde Teira propuxeron tamén esta denominación (10B); empregouse en<br />
dúas guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (5A e 22A), no Atlas de vertebrados de<br />
Galicia (7A) e recolleuse e empregouse tamén noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 4A, 5A, 8A, 10A,<br />
12A e 14A). Na primeira guía de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López utilizouse galiñola<br />
pintada (1A). M. A. Conde Teira propuxo en 1999 a denominación poliña pinta (12B); utilizouse<br />
nalgunha publicación ornitolóxica galega (13A e 16A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes<br />
105
portugueses son franga-d’água-grande e franga-d’água-malhada (2A, 10A, 1D, 2D e 3D; con máis<br />
frecuencia o segundo).<br />
● Nomes populares. É unha especie rara na Galiza e non se teñen rexistrado denominacións<br />
populares.<br />
● Dicionarios consultados. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, aparece a entrada galiñola, que nunha das acepcións identifica con Porzana<br />
porzana, Porzana pusilla e Porzana parva (noutra, con Gallinula chloropus; noutra, con Botaurus<br />
stellaris).<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Semanticamente, os nomes galegos poliña e galiñola,<br />
ou tamén o portugués franga, indican a súa semellanza física cunha pola, franga ou galiña nova. Os<br />
modificadores pinta, pintada ou o portugués malhada aluden ás pintiñas que ten esta especie na<br />
plumaxe.<br />
poliña pequena Porzana pusilla<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Galiñola común foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas primeiras guías de aves destes autores (1A e 5A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e<br />
recolleuse ou utilizouse tamén nalgunha outra publicación (2A, 4A). En 1991, T. A. Vidal Figueroa e M.<br />
A. Conde Teira propuxeron o nome de galiñola pequena (10B); empregouse nalgunha publicación<br />
(12A). Poliña pequena foi posteriormente proposto en 1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B);<br />
utilizouse nalgunha publicación (13A). Noutras publicacións empregouse o nome de galiñola miúda<br />
(8A, 10A e 14A). Galiñola anana foi utilizado na terceira guía de aves de Pedreira López e Penas<br />
Patiño (22A). Na bibliografía ornitolóxica, recibe o nome portugués de franga-d’água-pequena (2A,<br />
10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou para esta especie os nomes de millarenga,<br />
pita cega e pita de auga pequena na Limia (9A).<br />
● Dicionarios consultados. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, aparece a entrada galiñola, que nunha das acepcións identifica con Porzana<br />
porzana, Porzana pusilla e Porzana parva (noutra, con Gallinula chloropus; noutra, con Botaurus<br />
stellaris).<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Semanticamente, os nomes galegos poliña e galiñola ou<br />
o portugués franga indican a súa semellanza física cunha pola, franga ou galiña nova. Os<br />
modificadores pequena, miúda ou anana salientan o seu reducido tamaño. O nome millarenga, que<br />
está relacionado con millo ou milleiral, non parece moi lóxico para esta especie, que vive á beira das<br />
lagoas e das charcas. Non se encontrou unha expliación semántica clara para a denominación popular<br />
pita cega.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira<br />
propón o nome xenérico de poliña para as especies do xénero Porzana, de menor tamaño, e reserva o<br />
de galiñola para o xénero Fulica e mais para Gallinula chloropus, de maior tamaño (12B). O mesmo<br />
autor explica que a denominación popular de millarenga confundiríase con millarengo, que é unha voz<br />
empregada noutros lugares da Galiza para outros paxaros (Carduelis cannabina e Emberiza cirlus);<br />
pita cega é un nome pouco definitorio para a especie e pita de auga pequena resultaría longo de<br />
máis (12B).<br />
poliña da Carolina Porzana carolina<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Poliña americana foi o nome proposto en 1999 no<br />
traballo de M. A. Conde Teira (12B); empregouse nalgunha publicación ornitolóxica (14). Noutras<br />
publicacións utilizouse galiñola de Carolina (12A e 14A) e galiñola da Carolina (22A, terceira guía<br />
de C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é frangad’água-americana<br />
e franga-d’água da Carolina (14A, 1D e 3D, dúas veces o primeiro e unha o<br />
segundo).<br />
● Nomes populares. É unha especie que chega como divagante desde América, de aparición<br />
extremadamente rara na Galiza, e non se teñen rexistrado denominacións populares.<br />
● Dicionarios consultados. Atopáronse as denominacións apuntadas nas outras especies do<br />
xénero Porzana.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. As motivacións semánticas dos nomes galegos poliña e<br />
galiñola ou do portugués franga xa se comentaron en P. pusilla. Os modificadores americana ou da<br />
Carolina aluden á súa área orixinaria de distribución.<br />
106
poliña bastarda Porzana parva<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Galiñola pequena foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A) e recolleuse ou utilizouse tamén noutras publicacións<br />
(2A, 4A e 11A). En 1991, T. A. Vidal Figueroa e M. A. Conde Teira propuxeron o nome de galiñola<br />
bastarda (10B); empregouse nalgunhas publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 12A e 14A). Poliña<br />
bastarda foi o nome proposto en 1999 por M. A. Conde Teira (12B); tamén se utilizou nalgunhas<br />
publicacións ornitolóxicas (13A e 16A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é frangad’água-bastarda<br />
(2A, 1D e 2D).<br />
● Nomes populares. É unha especie rara na Galiza e non se teñen rexistrado denominacións<br />
populares.<br />
● Dicionarios consultados. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, aparece a entrada xenérica galiñola, que nunha das acepcións identifica con<br />
Porzana porzana, Porzana pusilla e Porzana parva (noutra, con Gallinula chloropus; noutra, con<br />
Botaurus stellaris).<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. As motivacións semánticas de poliña e galiñola ou do<br />
portugués franga xa se comentaron en P. pusilla. O termo bastardo, aplicado a animais, significa que<br />
non é de raza pura, que está cruzado, mais este non é o caso de Porzana parva, que é unha especie<br />
como tal; o que pode acontecer é que, na impresión popular, pareza un cruzamento entre outras<br />
especies.<br />
codornizón Crex crex<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. *Rascón de terra foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
ou recolleuse nas guías de aves destes autores (5A e 22A) e noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 4A,<br />
6A e 11B). En 1991, T. A. Vidal Figueroa e M. A. Conde Teira propuxeron galiñola de terra (10B). En<br />
1999, M. A. Conde Teira propuxo a denominación *guión de paspallás (12B), que se ten recollido ou<br />
empregado nalgunhas publicacións (8A, 10A, 12A, 13A, 14A e 15A). Na bibliografía ornitolóxica, o<br />
nome portugués é codornizão (2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie bastante rara e non se lle coñecen nomes vernáculos<br />
galegos.<br />
● Dicionarios consultados. O Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, especifica a denominación *rascón de terra na entrada xenérica rascón, que<br />
identifica como rascón de tierra, ave zancuda; e *guión de paspallás, que corresponde con rey de las<br />
codornices. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco,<br />
aparece a subentrada *rascón de terra dentro da entrada xenérica *rascón, que define como "ave<br />
pernalta que precede o paspallás servindo-lle de guia". No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega<br />
(2000), de varios autores, aparece a denominación *rascón de terra (como galega e preferente),<br />
como subentrada dentro a entrada xenérica *rascón, que define e identifica con Crex crex.<br />
Noutras fontes lexicográficas dáse tamén como voz galega *bitor, quer en correspondencia coa<br />
castelá rascón (sen especificar), quer en correspondencia coa castelá rey de las codornices (5G, 6G,<br />
8G, 9G e 11G).<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A denominación *guión de paspallás é un calco<br />
lingüístico da denominación castelá para esta especie, guión de codornices, que do punto de vista<br />
semántico xurdiu da crenza popular de que a chegada desta ave precedía a chegada do paspallás. O<br />
nome portugués codornizão tamén relaciona Crex crex con estoutra especie, a codorniz. A orixe e<br />
motivación semántica de *rascón xa se comentou en Rallus aquaticus: calcouse do sistema de<br />
nomenclatura castelán rascón de agua para R. aquaticus e rascón de tierra para Crex crex e formulouse<br />
en galego: *rascón de auga para R. aquaticus e *rascón de terra para Crex crex, sistema que<br />
relaciona as dúas especies co nome xenérico (rascón) e fai referencia ao hábitat diferente (auga/terra).<br />
O nome galiñola é tamén por causa do seu parecido cunha galiña nova. A respecto de *bitor, véxase<br />
R. aquaticus.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira<br />
propuxo *guión de paspallás, aínda que opinando que é unha adaptación do nome castelán guión de<br />
codornices feita por cazadores (12B). Efectivamente, non debemos esquecer que tanto *guión de<br />
paspallás como *rascón de terra son claros castelanismos, do mesmo modo que a denominación<br />
*rascón e *rascón de auga para Rallus aquaticus. Véxase en R. aquaticus a alínea dicionarios<br />
consultados e a alínea discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións, onde<br />
tamén se fai referencia a C. crex.<br />
Aproveitando a proposta de desbotarmos o nome xenérico de *rascón tamén para Rallus<br />
107
aquaticus (polo propiamente galego zurrasca), desfacendo por tanto o sistema de nomenclatura<br />
binomial que relacionaba a antedita especie con C. crex, e seguindo as orientacións terminolóxicas da<br />
Real Academia Galega, que aconsella recorrer ao portugués como referente cando non houber en<br />
galego unha denominación vernácula, para esta especie en concreto talvez sería preferíbel tomarmos o<br />
nome portugués e adaptalo ao galego: codornizón (tanto codorniz como paspallás son nomes galegos<br />
para Coturnix coturnix, especie que, como xa indicamos, se relacionou popularmente con Crex crex).<br />
Lembremos que na ornitoloxía galega xa se adoptaron nomes procedentes do portugués, como<br />
calcamar, virapedras ou rolieiro, que se axustan perfectamente á morfoloxía e á semantica galegas, e<br />
que tamén no galego normativo estándar se teñen incorporado empréstitos do portugués, como andar,<br />
altofalante ou vírgula, para fixar un léxico culto galego ou como rercurso para o acrecentamento lexical.<br />
Por outro lado, a terminación “-ón” non é nada rara nas denominacións galegas dos paxaros: está<br />
presente como sufixo diminutivo (perdigón, o poliño da perdiz), como sufixo aumentativo (gaivotón,<br />
Larus marinus) ou sen actuar propiamente como sufixo (sisón, Tetrax tetrax). A este respecto, e para<br />
máis información, o autor do presente traballo xa publicou unha nota intitulada "Rallus aquaticus e Crex<br />
crex", no web O Cartafol / Un idioma preciso, do Servizo de Normalización Lingüística da USC (Ref.<br />
19B).<br />
galiñola negra Fulica atra<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pita de auga foi o primeiro nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño, en 1977, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B). En 1978,<br />
igualmente na Lista patrón de aves de Galicia, na segunda parte (5B), os autores propuxeron o nome<br />
de demo negro no canto do anterior; esta segunda denominación utilizouse na primeira guía de aves<br />
destes autores, recolleuse no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e utilizouse ou recolleuse tamén<br />
noutras publicacións (1A, 2A, 4A e 11B). Galiñola negra foi o nome proposto en 1991 e 1999 por M.<br />
A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense utilizado nas outras guías de aves de Penas<br />
Patiño e Pedreira López (5A e 22A; na última, galiñola negra común), no Atlas de vertebrados de<br />
Galicia (7A) e nalgunhas publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 15A, 16A e 17A). Nunha<br />
publicación empregouse galiñola (11A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é galeirão ou<br />
galeirão-comum (2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou para Fulica atra as denominacións populares<br />
de galo, *galo de cresta branca –en correcto galego, galo de crista branca– e galo grande nas<br />
terras da desaparecida lagoa de Antela, na Limia (9A). M. A. Conde Teira comenta que ademais de<br />
galiñola, a esta especie tamén se lle chama negrón e galo copo (12B). E. Rivas Quintas recolle galo<br />
copo (que define como ave acuática, sen identificar especificamente) en Cortegada e Sarreaus, na<br />
Limia (14G). F. Bernis Madrazo rexistrou para Fulica atra o nome castelanizado *gallinola e<br />
*gallinuela (en correcto galego, galiñola) en Cospeito (Lugo) e Vares (A Coruña), e comenta que L.<br />
Iglesias (1927) tamén asigna estes vernáculos a outra especie, Scolopax rusticola (11B). No Atlas de<br />
vertebrados de Galicia tamén se recolle para esta especie os nomes de demo negro e alavanco<br />
negro (7A). F. Bernis Madrazo rexistrou ademais galiña d’auga e galiña mariña na provincia de<br />
Lugo, e comenta que se poderían aplicar tanto a Fulica atra como a Gallinula chloropus (11B).<br />
● Dicionarios consultados. Atopáronse as denominacións xenéricas apuntadas en Gallinula<br />
chloropus. Só o Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente<br />
(1997), da editorial Galaxia, recolle demo negro, focha negra (que é un castelanismo) e galiñola<br />
como sinónimos para F. atra.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Semanticamente, os nomes xenéricos pita, galiña,<br />
galiñola e similares indican o seu parecido cunha galiña ou unha galiña algo pequena. O nome negrón<br />
ou os modificadores negro e negra fan referencia á cor da súa plumaxe, toda negra; de crista<br />
branca alude a outra característica física rechamante, o escudo branco que ten na fronte; d’auga e<br />
mariña (aínda que non anda no mar) relaciónanse co seu hábitat. Alavanco é unha denominación<br />
propia dun pato, Anas platyrhynchos, neste caso aplicada popularmente a Fulica atra. Demo talvez<br />
faga referencia ao seu aspecto físico, pois é un animal negro con algo que poden parecer cornos de cor<br />
branco. Non se encontrou unha explicación semántica moi clara para copo; talvez teña a ver co copo<br />
dos segadores, o corno onde levaban a pedra de afiar a gadaña, que pode lembrar a protuberancia<br />
branca que ten esta ave na cabeza, a modo de corno branco.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Galiñola é un nome<br />
galego ben propio tamén de Scolopax rusticola, que ademais recibe os nomes arcea, cea ou pitarola<br />
(véxase esta especie). De feito, no refraneiro popular emprégase a voz galiñola referida a unha ave<br />
migradora: "Pola Candeloria, cásanse os paxariños e vaise a galiñola." F. Bernis Madrazo comenta que<br />
L. Iglesias (1927) tamén asigna os vernáculos *gallinola e *gallinuela (en correcto galego, galiñola)<br />
a Scolopax rusticola (11B).<br />
108
galiñola negra americana Fulica americana<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Galiñola negra americana foi o nome empregado na<br />
terceira guía de C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño (22A). M. A. Conde Teira propuxo para esta<br />
especie a denominación de carquexa (12B). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é<br />
galeirão-americano (2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie que chega como divagante desde América, de aparición<br />
extremadamente rara, e non se teñen rexistrado denominacións populares.<br />
● Dicionarios consultados. Atopáronse só as denominacións xenéricas apuntadas para Fulica<br />
atra.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Do mesmo modo que Fulica atra e Fulica cristata,<br />
galiñola indica o seu parecido cunha galiña e negra fai referencia á cor da plumaxe (son todas tres<br />
semellantes). O modificador americana alude á súa área orixinaria de distribución. Carquexa, como<br />
indica o propio M. A. Conde (12B), está adaptado do brasileiro carqueja.<br />
galiñola negra cristada Fulica cristata<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Galiñola negra cristada foi o nome usado na terceira<br />
guía de C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño (22A). M. A. Conde Teira propuxo galiñola cristada<br />
(12B). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués galeirão-de-crista (2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie de ocorrencia extremadamente rara na Galiza, e non se<br />
teñen rexistrado denominacións populares.<br />
● Dicionarios consultados. Atopáronse só as denominacións xenéricas apuntadas para Fulica<br />
atra.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Do mesmo modo que F. atra e F. americana, galiñola<br />
indica o seu parecido cunha galiña e negra fai referencia á cor da plumaxe (son todas tres<br />
semellantes). Os modificadores cristada e de-crista aluden ás protuberancias vermellas que ten na<br />
cabeza.<br />
galiña do río Gallinula chloropus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Piadeira común foi o primeiro nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño, en 1977, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B). En 1978,<br />
tamén na Lista patrón de aves de Galicia, na segunda parte, os autores propuxeron o nome de galiña<br />
de río no canto do anterior (5B); esta segunda denominación utilizouse nas guías de aves destes<br />
autores e (1A, 5A e 22A) no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e rexistrouse ou utilizouse tamén<br />
noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 4A, 6A, 17A, 18A e 11B). Galiñola ou galiñola común foi o<br />
nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B);<br />
tense empregado nalgunhas publicacións (10A, 13A, 14A e 15A). Noutras publicacións tamén se<br />
utilizou o nome de pita de auga (8A) e pita da auga (12A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome<br />
portugués é galinha-d’água (2A, 10A, 11B, 1D e 3D), coa posibilidade de usar tamén galinhad’água-comum<br />
(2D).<br />
● Nomes populares. No tocante ás denominacións populares, A. Villarino Gómez rexistrou para<br />
Gallinula chloropus as denominacións populares de pita de auga, pita de río, galo e *galo de cresta<br />
roxa –en correcto galego, galo de crista vermella– nas terras da desaparecida lagoa de Antela, na<br />
Limia (9A). Nesta comarca, o autor do presente traballo ten escoitado pita do río e pita da auga. C.<br />
Pedreira López et al. rexistraron galiña de río e galiña do río (con gheada) para esta especie no<br />
concello de Ames, A Coruña (9B). F. Fernández Rei rexistrou galiñera en Cariño; M. Taboada Cid,<br />
galiñola en Verín; M. J. Pérez Alonso e M. C. Gil Suárez a mesma denominación en Goián e Vilardevós;<br />
X. Pena Seijas, a variante galiñoa en Guitiriz (3C). E. Rivas Quintas recolle galiñela como nome para<br />
polla de río en Porqueira, na zona da Limia (14G). F. Bernis Madrazo rexistrou para esta especie pita<br />
d’auga, galiña brava, pita brava e o castelanismo gallineta na provincia de Lugo (11B). X. M. Penas<br />
Patiño e C. Pedreira López tamén apuntan os nomes de pita da auga, piadeira, pita do río, pola do<br />
río e pola da auga (1A). No Atlas de vertebrados de Galicia, tamén se recolle para esta especie as<br />
denominacións de galiñola, piadeira, pita da auga e pola de auga (7A). F. Bernis Madrazo rexistrou<br />
galiña d’auga e galiña mariña na provincia de Lugo, e comenta que se poderían aplicar tanto a<br />
Fulica atra como a Gallinula chloropus (11B).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparece a entrada galiñola, que identifica coa voz castelá gallineta e coa<br />
109
denominación tamén galega de galiña de auga; e a entrada galiñota, que remite a galiñola. O<br />
Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da<br />
editorial Akal, identifica as voces galegas galiñota e galiñola coa voz castelá gallineta. O Dicionário da<br />
língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, trae a entrada galiñota, que<br />
define e identifica con Gallinula chloropus e cos sinónimos galiña-de-rio, galiña d’agua, pita ou pola<br />
de rio; a entrada xenérica galiñola, que nunha das acepcións identifica con galiña d’agua ou<br />
galiñota (e tamén, noutra, coas especies do xénero Porzana e noutra acepción con Botaurus stellaris);<br />
pita-de-água, que define e identifica como Gallinula chloropus; galiña, que inclúe as subentradas<br />
galiña de água e galiña do rio, ambas as dúas identificadas con galiñola, Gallinula chloropus; na<br />
entrada pola inclúe a subentrada pola de água, que define como ave acuática. O Diccionario de<br />
sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia,<br />
recolle carloi, cunícora, galiña de río, galiñeira, galiñola, piadeira, pita da auga, pita do río,<br />
pola da auga e pola do río como sinónimos para G. chlorupus. O Gran Diccionario Xerais da Lingua<br />
Galega (2000), de varios autores, achega as entradas galiñola (como galega e preferente), que define<br />
e identifica como Gallinula chloropus e galiñota (como propiamente galega, mais non preferente), que<br />
remite a galiñola; na entrada pita (galega e preferente) inclúe a subentrada pita da agua (que define<br />
de maneira errónea como parrulo); na entrada galiña inclúe as subentradas galiña de auga, para se<br />
referir a esta especie, e galiña de río (hai un erro en galiña de río, que identifica con pita do monte; é<br />
imposíbel, non ten nada a ver unha especie coa outra, e galiña de río emprégase sempre para Gallinula<br />
chloropus); rexeita a entrada galiñoa, que remite a galiñola.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Semanticamente, os nomes xenéricos galo, pita, galiña,<br />
galiñola e similares indican a súa semellanza física cunha galiña ou unha pola. O modificador de crista<br />
vermella fai referencia a unha característica física rechamante, o escudo vermello que ten na fronte;<br />
brava indica a súa condición silvestre; piadeira está relacionado con piar; d’auga, do río ou de río e<br />
mariña (aínda que non anda no mar) aluden ao seu hábitat acuático.<br />
camón Porphyrio porphyrio<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Piadeira real foi o nome inicialmente proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
recolleuse nalgunha publicación ornitolóxica (2A e 18A). Camón é a denominación proposta nos<br />
traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado na terceira guía de<br />
C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño (22A, como camón común) e noutras publicacións ornitolóxicas<br />
(8A, 10A, 12A, 13A e 14A). Na bibliografía ornitolóxica o nome portugués é camão (2A e 1D), coa<br />
posibilidade de usar tamén camão-comum (2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie moi rara na Galiza e non se lle coñecen denominacións<br />
populares.<br />
● Dicionarios consultados. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, aparece a entrada *calamón para se referir de forma xenérica a Porphyrio. No<br />
resto de dicionarios consultados atopáronse as denominacións xenéricas apuntadas para Gallinula<br />
chloropus.<br />
Uso dos seus nomes na literatura portuguesa. H. Costa et al. recollen unhas trobas que no<br />
século XVI escribiu Luís de Camôes, onde menciona esta ave, e ademais indican que o camão está<br />
presente no brasón dos ascendentes galegos de Luís de Camões e que hai quen defende que o nome da<br />
familia ten orixe no nome da ave (camões, en portugués, é o pural de camão). Os versos son os<br />
seguintes: " D’ave que chamâo Camão, / Que se da casa onde mora / Vê adultera a senhora / morre<br />
de pura paixâo... " (1D).<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. No tocante á semántica, H. Costa et al. explican que a<br />
denominación portuguesa camão (que se adoptou e adaptou en galego, camón) talvez teña orixe<br />
árabe, abu qalamun (2D), como tamén indica F. Bernis. J. Corominas, no Diccionario Crítico Etimológico<br />
de la Lengua Castellana, tamén dá a mesma explicación para calamón, que é o nome que recibe a ave<br />
en castelán; o nome árabe abu qalamun era o dun pano de cores brillantes, e déronllo a ave por mor<br />
da súa espléndida plumaxe. Calamón probabelmente é un catelanismo; piadeira está relacionado con<br />
piar; real é un cualificativo engadido ao nome xenérico de moitas aves para as identificarmos como<br />
especies, e no caso de P. porphyrio seguramente ten relación coa beleza ou vistosidade da súa<br />
plumaxe.<br />
110
Familia Gruidae<br />
grou (ou grou común) Grus grus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Grula foi o nome proposto por C. Pedreira López e X.<br />
M. Penas Patiño en 1977-1978, na Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); recolleuse nalgunha<br />
publicación sobre ornitoloxía (2A e 18A). Grou foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M.<br />
A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); empregouse nas guías de aves de X. M. Penas<br />
Patiño e C. Pedreira López e recolleuse ou empregouse tamén nalgunhas publicacións ornitolóxicas (5A,<br />
10A, 13A, 14A, 17A e 22A; nalgunha, grou común). En Portugal tamén recibe o nome de grou (2A,<br />
10A e 1D), coa posibilidade de usar igualmente grou-comum (2D e 3D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou para Grus grus a denominación popular de<br />
grúa (o nome da femia desta especie) nas terras da desaparecida lagoa de Antela, na Limia (9A). M. C.<br />
Gil Suárez rexistrou *grula en Vilardevós para se referir a esta especie (3C). No acervo lingüístico<br />
galego tamén existen os verbos “agruar” e “gruar”, co significado de bradar, berrar, e o substantivo<br />
“agrúo”, co significado de brado, berro, relacionados na súa etimoloxía coa voz que emite Grus grus (e<br />
de feito poden empregarse para falarmos da ave, non só das persoas).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparecen as voces grua e *grula identificadas coa voz castelá grulla. O Diccionario de<br />
usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, dá<br />
para a voz castelá grulla as galegas grou e *grula. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís<br />
(1995), da editorial Sotelo Blanco, aparece grou, que define e identifica co xénero Grus, e grua, que<br />
define como femia do grou. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores,<br />
aparece a entrada grou (como galega e preferente) para se referir a esta especie, indicando que o<br />
feminino é grúa, e grúa (como galega e preferente) para se referir tamén a Grus grus, indicando que o<br />
masculino é grou; rexeita as voces *grula e *grulla, que remiten a grúa.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Os nomes grou e grúa teñen unha clara orixe<br />
onomatopeica, pois reflicten o son trompeteiro característico que emite esta ave.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde e T. A.<br />
Vidal comentan que os nomes *grula e *grulla son castelanismos (10B). O termo común engádese ao<br />
nome, normalmente, cando se está a falar tamén doutras especies que teñen o mesmo nome xenérico<br />
e que non se observaren na nosa xeografía, para diferenciar Grus grus das outras nese contexto.<br />
M. E. Vázquez Santamaría rexistrou a voz cabra louca na Gudiña e M. C. Gil Suárez en<br />
Vilardevós, que foron identificadas con Grus grus no traballo de C. García González (3C), mais é ben<br />
posíbel que se trate dun erro, pois cabra louca é unha denominación que con moita frecuencia designa<br />
outra especie: Gallinago gallinago.<br />
Familia Otididae<br />
sisón Tetrax tetrax<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Sisón foi o nome proposto por C. Pedreira López e X.<br />
M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); tamén foi a<br />
denominación proposta en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B<br />
e 12B); tense utilizado nas guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López, no Atlas de<br />
vertebrados de Galicia e recolleuse ou utilizouse tamén noutras publicacións ornitolóxicas (5A, 6A, 7A,<br />
8A, 10A, 11A, 12A, 13A, 14A, 15A, 16A e 22A; nalgunha, sisón común). Nalgunha publicación<br />
empregouse o nome de suseiro (2A e 18A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é sisão<br />
(2A, 10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. No tocante a outras denominacións populares galegas, A. Villarino Gómez<br />
rexistrou para Tetrax tetrax sisó, pato dos nabos e pato de nicheira nas terras da desaparecida<br />
lagoa de Antela, na Limia (9A). Nestas terras tamén se lle chama paxaro dos nabos (recollido polo<br />
autor). A. Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X. L. Lozano, X. R. Reigada e X. Rodríguez recollen para esta<br />
especie pita brava na comarca de Verín (23B). F. Bernis Madrazo rexistrou o nome de sisa na<br />
provincia de Lugo (11B). No Atlas de vertebrados de Galicia, recóllese tamén suseiro (7A).<br />
● Dicionarios consultados. O Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, recolle as voces galegas sisón e sixón. O Diccionario de usos castelán-galego de X.<br />
M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, dá para a voz castelá sisón as<br />
galegas sisón e sixón. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo<br />
111
Blanco, aparece a entrada sisón, que define como "ave pernalta pardecenta con raias negras e o<br />
ventre branco. Abetarda pequena" e identifica especificamente con Otis tetrax (é o mesmo que Tetrax<br />
tetrax). No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparece a entrada<br />
sisón (como galega e preferente), que define e identifica especificamente con Otis tetrax (é o mesmo<br />
que Tetrax tetrax).<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. J. Corominas e J. A. Pascual, no Diccionario Crítico<br />
Etimológico Castellano e Hispánico, explican que probabelmente o nome castelán sisón e portugués<br />
sisão veñan do catalán sisó, que era o nome dunha moeda, que era o que se pagaba polo paxaro<br />
morto, documentada xa no ano 1335. Non obstante, os mesmos autores achan un problema para esta<br />
explicación, pois xa hai documentacións anteriores en Portugal, referidas a esta ave como cison en<br />
1253. Na nosa opinión, sisón, suseiro e similares poden ter relación co ruído que meten estes paxaros<br />
sempre que voan, unha especie de murmurio xordo pero moi potente, coma un continuo si-su, si-su,<br />
si-su... que fan ao bateren as ás e que chama moito a atención a quen o escoita. Así, talvez foi ao<br />
contrario e o nome da moeda derivou do nome do paxaro. As denominacións dos nabos e de nicheira<br />
fan referencia ao seu hábitat, leiras e campos (nicheira é probabelmente unha denominación<br />
equivalente a nichela, Vicia sativa, a planta que abunda entre os cereais); pato, aínda que non é propio<br />
para este paxaro, indica algún parecido, polo menos aos ollos populares.<br />
avetarda Otis tarda<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Avetarda foi o nome proposto por C. Pedreira López e<br />
X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); tamén foi a<br />
denominación proposta en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B<br />
e 12B); utilizouse ademais na segunda guía de aves de Penas Patiño e Pedreira López (5A) e recolleuse<br />
ou utilizouse tamén noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 18A e 11B). Na<br />
terceira guía de aves de Penas Patiño e Pedreira López (22A) usouse avetarda eurasiática. Na<br />
bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é abetarda (2A, 10A, 11B, 1D e 3D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou para Otis tarda a denominación de avetarda<br />
como popular, viva na fala, nas terras da desaparecida lagoa de Antela, na Limia (9A).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparece a voz galega avetarda identificada coa voz castelá avutarda. O Diccionario<br />
de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, dá<br />
a voz galega avetarda para a castelá avutarda. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís<br />
(1995), da editorial Sotelo Blanco, aparece a entrada abetarda, definida e identificada especificamente<br />
con Otis tarda. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparece o<br />
vocábulo avetarda, que define e identifica especificamente con Otis tarda.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Fuco G. Gómez emprega a voz avetarda n' O<br />
idioma dos animás (1937), unha obra que se publicou na Habana: "... a anta, a avetarda, o ánser i a<br />
garzota..." .<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. J. Corominas, no Diccionario Crítico Etimológico de la<br />
Lengua Castellana, explica que a denominación castelá avutarda deriva do hispanolatino avis tarda. O<br />
modificador eurasiática alude á súa área de distribución; grande, ao seu tamaño en comparación con<br />
outras especies.<br />
Familia Haematopodidae<br />
lampareiro Haematopus ostralegus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Gavita foi a denominación proposta por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén<br />
en 1991 e 1999 por M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B; nas dúas últimas, "gabita");<br />
utilizouse ou recolleuse nas guías de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (na última, gabita<br />
eurasiática), no Atlas de vertebrados de Galicia e noutras moitas publicacións ornitolóxicas (1A, 2A,<br />
4A, 5A, 7A, 8A, 10A, 18A, 6A, 11A, 12A, 13A, 14A, 15A, 16A, 17A, 22A e 11B; en sete delas escrito<br />
con "v" e no resto con "b", gabita). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é ostraceiro (2A,<br />
10A, 11B, 1D e 3D), coa posibilidade de usar tamén ostraceiro-comum (2D).<br />
● Nomes populares. C. D. Romai Cousido (comunicación persoal) recolleu de maneira específica<br />
para Haematopus ostralegus o nome lampareiro (e outros similares) na Mariña Luguesa e na zona do<br />
112
Eo-Navia, así como o uso de pilla, píldora, pilula, bilrico ou bildurico para se referir tamén a esta<br />
especie nas Rías Baixas. M. C. Ríos Panisse, por un lado, rexistrou as denominacións de garavita<br />
(escrito con "j" para marcar a gheada) no galego de Corme, e gavita no galego de Ézaro, Muxía, Laxe,<br />
Camariñas, Malpica e Sardiñeiro para H. ostralegus, e tamén rexistrou lampareiro, que define como<br />
ave mariña que se alimenta de lapas, nas Figueiras, sen identificar a que especie en concreto se refire,<br />
mais moi probabelmente tamén a H. ostralegus (7B).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparece a entrada gavita, que define como ave palmípede parecida á gaivota, pero<br />
máis pequena. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco,<br />
aparece a entrada gavita ou gavito, identificada nunha das acepcións con pega mariña ou<br />
Haematopus ostralegus (noutra acepción, con aves palmípedes da familia dos larídeos); a entrada<br />
ostraceiro, que define como ave pernalta da familia dos caradrídeos; na entrada pega inclúe a<br />
subentrada pega-mariña, que identifica con gavita, Haematopus ostralegus. O Diccionario de<br />
sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia,<br />
recolle gabita, pega mariña e vírula como sinónimos para H. ostralegus.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. M. C. Ríos Panisse explica que gavita e garavita derivan<br />
do latín gavia, gaivota (7B). Esta ave non ten nada a ver coa pega, Pica pica, pero chámaselle pega<br />
mariña por causa da súa plumaxe, que tamén é branca e negra. Ostraceiro fai referencia a que se<br />
alimenta de moluscos; lampareiro, a que se alimenta de lapas ou lámparos; eurasiática, á súa área<br />
de distribución. Canto á pilla e similares, véxase Charadrius dubius; canto á bilrico e similares, véxase<br />
Tringa totanus.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Na nosa opinión, se<br />
gavita deriva de gaivota ou fai referencia a gaivota, debería escribirse con “v”, tal como grafaron M.<br />
C. Ríos Panisse, X. L. Franco Grande ou I. Alonso Estravís.<br />
Por outro lado, debería revisarse a conveniencia de usarmos gavita para designar esta especie<br />
no contexto da ornitoloxía especializada. Franco Grande refírese a gavita como ave parecida á gaivota<br />
só que máis pequena. C. D. Romai Cousido (comunicación persoal) recolleu sempre gavita e garavita<br />
como denominacións propias do xénero Sterna na Costa da Morte. O feito, por tanto, de que con<br />
frecuencia gavita (ou gabita), garavita e gueivina (ou gueibina) se empreguen popularmente para<br />
os xéneros Sterna e Chlidonias (véxase tamén as especies destes xéneros) fai que sexa recomendábel<br />
usarmos unha denominación galega máis específica e inequívoca, como lampareiro, para H.<br />
ostralegus. A este respecto, e para máis información, o autor do presente traballo xa publicou unha<br />
nota intitulada "Lampareiro ou gavita para Haematopus ostralegus?", no web O Cartafol / Un idioma<br />
preciso, do Servizo de Normalización Lingüística da USC (Ref. 20B).<br />
A denominación pega mariña, que se recolle nalgún dicionario, aparecera tamén na primeira<br />
guía de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A). Talvez se trate dunha formulación destes<br />
autores.<br />
Familia Recurvirostridae<br />
pernalonga Himantopus himantopus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Patuda foi o nome proposto por C. Pedreira López e X.<br />
M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse ou<br />
recolleuse nas guías de aves destes autores (5A e 22A; na última, patuda común) e noutras<br />
publicacións ornitolóxicas (2A, 4A, 6A, 17A, 18A e 11B). Pernalonga foi o nome proposto en 1991 e<br />
1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado<br />
nalgunhas publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). Na bibliografía ornitolóxica,<br />
os nomes portugueses son perna-longa e pernilongo (2A, 10A, 11B, 1D e 3D; con máis frecuencia o<br />
segundo), coa posibilidade de usar tamén pernilongo-comum (2D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou para esta especie o nome popular de<br />
cegoñela, nas terras da desecada lagoa de Antela, na Limia (9A).<br />
● Dicionarios consultados. Non se atopou ningunha denominación para esta especie.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. As denominacións de pernalonga, patuda e similares<br />
están motivadas polas patas tan longas que ten esta ave. Cegoñela quere dicir "cegoña pequena" e<br />
alude á semellanza desta ave cunha cegoña (a plumaxe tamén é branca e negra).<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira<br />
explica que pernalonga tomárono do portugués el e mais T. A. Vidal Figueroa en 1991, ao non<br />
coñeceren ningún nome galego xenuíno (10B e 12B).<br />
113
avoceta Recurvirostra avosetta<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Avoceta foi o nome proposto por C. Pedreira López e<br />
X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén por M.<br />
A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa en 1991 e 1999 (10B e 12B). Tense empregado ou recollido –<br />
avoceta ou avoceta común– nas guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A, 5A e<br />
22A) e noutras moitas publicacións (2A, 4A, 6A, 8A, 10A, 11A, 12A, 13A, 14A, 15A, 16A, 17A, 18A e<br />
11B). Na bibliografía ornitolóxica o nome portugués é alfaiate (2A, 10A, 11B, 1D e 3D), coa<br />
posibilidade de usar tamén alfaiate-comum (2D).<br />
● Nomes populares. É unha especie rara na Galiza e non se lle coñecen denominacións<br />
populares.<br />
● Dicionarios consultados. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M.<br />
Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle avocela e avoceta como sinónimos para R.<br />
avosetta. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparece a entrada<br />
avoceta, que define e identifica con Recurvirostra avosetta.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A denominación avoceta, que tamén existe en castelán,<br />
vén do italiano avocetta, que por súa vez vén do latín avosetta, segundo indican varios dicionarios<br />
castelás. O nome portugués alfaiate significa o mesmo que en galego, xastre, e recibe este nome pola<br />
forma do seu bico, que dá a impresión de ser unha agulla de coser (en catalán tamén hai unha<br />
denominación local deste paxaro que fai referencia a coser, cosi-sacs, pola semellanza do seu bico<br />
cunha agulla de coser sacos).<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. O termo común<br />
engádeselle ao nome, normalmente, cando se está a falar tamén doutras especies de avoceta, aínda<br />
que non se observaren na nosa xeografía, para diferenciar R. avosetta claramente das outras.<br />
Familia Burhinidae<br />
alcaraván Burhinus oedicnemus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Alcaraván foi proposto por C. Pedreira López e X. M.<br />
Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén por M. A.<br />
Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa en 1991 e 1999 (10B e 12B); utilizouse na primeira guía de aves e<br />
X. M. Penas e C. Pedreira e noutras publicacións ornitolóxicas (1A, 8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 15A, 16A e<br />
18A). Nas outras guías de aves de Penas e Pedreira (5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A)<br />
e noutras publicacións, empregouse ou recolleuse o nome de pernileiro ou pernilerio común (2A, 4A,<br />
6A, 11A, 17A e 11B). En Portugal recibe a denominación de alcaravão (2A, 10A, 11B, 1D e 3D), coa<br />
posibilidade de usar tamén alcaravão-comum (2D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez recolleu para Burhinus oedicnemus as denominacións<br />
populares de durmir, bulir, burileiro e curreboi nas terras da desaparecida lagoa de Antela, na Limia<br />
(9A). Pernileiro é unha voz recollida por J. A. de Souza en Sarreaus, Ourense (12B). A. Reboreda, C.<br />
Álvarez, E. Castro X. L. Lozano, X. R. Reigada e X. Rodríguez recollen para esta especie ornabico, na<br />
comarca de Verín (23B). F. Bernis Madrazo recolleu a nome dormilero (en correcto galego, dormileiro<br />
ou durmileiro) na provincia de Lugo (11B). No Atlas de vertebrados de Galicia, tamén se recollen as<br />
denominacións de arnabico, pirluis e alcaraván (7A).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparece a voz castelá alcaraván identificada coa galega algaraván. No Diccionario de<br />
usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal,<br />
aparece a voz castelá alcaraván identificada coa galega algaraván. No Dicionário da língua galega de I.<br />
Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparece a entrada pernilleiro, como ave sen<br />
identificar, e alcaraván, como esta especie. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia,<br />
X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle alcaraván, carroi, corribois e<br />
pernileiro como sinónimos para B. oedicnemus. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000),<br />
de varios autores, aparece a entrada alcaraván, definida e identificada con Burhinus oedicnemus.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Bieito Iglesias e Manuel Vázquez empregan<br />
alcaraván na tradución para o galego d' O can do Baskerville, de A. Conan Doyle (1996): "¿Ten oído o<br />
berro do alcaraván? Nunca." X. R. Cuba, A. Reigosa e X. Miranda recollen pernileiro no Diccionario<br />
114
dos seres míticos galegos (1999): "... a pega negra, o butre, a avefría ou o pernileiro (que canta<br />
¡Morrer! ¡Morrer!) ... ".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. J. Corominas, no Diccionario Crítico Etimológico de la<br />
Lengua Castellana, explica que alcaraván vén do árabe karawân. O nome pirluis é onomatopeico (fai<br />
referencia á voz que emite a ave) e as denominacións bulir e curreboi probabelmente fan referencia á<br />
maneira de camiñar tan rápida que ten. Pernileiro e similares teñen relación con pernil, perna dunha<br />
ave, quizais porque as pernas deste paxaro chaman a atención, por seren altas ou de cor amarela ou<br />
polos seus movementos, corre que corre. Non se encontrou unha explicación clara para os termos<br />
relacionados con durmir; talvez por causa dos seus hábitos crepusculares ou nocturnos.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde explica<br />
que alcaraovam xa era unha voz presente no galego-portugués do século XIII (12B).<br />
Familia Glareolidae<br />
perdiz do mar Glareola pratincola<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Anduriña do mar foi o primeiro nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño, en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
recolleuse nalgunha publicación ornitolóxica (2A). O mesmo nome con "o", andoriña do mar,<br />
empregouse en dúas guías de aves destes autores e recolleuse nalgunha outra publicación (5A, 18A e<br />
22A). Perdiz do mar propuxérono en 1991 e 1999 M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e<br />
12B); tense recollido ou empregado nalgunhas publicacións ornitolóxicas (4A, 8A, 10A e 12A). Noutras<br />
publicacións utilizouse perdiz de mar ou perdiz de mar común (13A e 14A). Na bibliografía<br />
ornitolóxica, o nome portugués é perdiz-do-mar (2A, 10A, 1D e 3D), coa posibilidade de empregar<br />
tamén perdiz-do-mar-comum (2D).<br />
● Nomes populares. É unha especie moi rara na Galiza e non se lle coñecen denominacións<br />
populares.<br />
● Dicionarios consultados. Non se atopou ningunha denominación para esta especie.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. O motivo da denominación andoriña é a forma das ás e<br />
do rabo deste paxaro, que lle dan unha silueta e un xeito parecidos aos das andoriñas, aínda sendo ben<br />
máis grande ca elas. F. Bernis Madrazo explica que perdiz é por causa da forma da cabeza que ten,<br />
cun bico e un colar na papada semellantes aos da perdiz (11B).<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira<br />
comenta que andoriña de mar se emprega propiamente para especies mariñas da Galiza (rexistrouno<br />
Alvar en Malpica, A Coruña, e Ríos Panisse en Bueu, Pontevedra), mais non para Glareola pratincola,<br />
que unha ave sureña e accidental na nosa terra (12B). O termo común engádese ao nome,<br />
normalmente, cando se está a falar tamén doutras especies que teñen o mesmo nome xenérico, aínda<br />
que non se observaren na nosa xeografía, para diferenciala delas.<br />
corredeira Cursorius cursor<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Corredeira foi o nome proposto en 1999 no traballo de<br />
M. A. Conde Teira (12B). Noutra publicación utilizouse corredor sahariano (22A, unha das guías de C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é corredeira (2D<br />
e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie de presenza rara ou accidental na Galiza, e non se teñen<br />
rexistrado denominacións populares.<br />
● Dicionarios consultados. Non se atoparon nomes para esta especie.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Tanto corredeira como corredor fan referencia ao seu<br />
xeito de andar. O modificador sahariano alude á súa área orixinaria de distribución.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Téndomos en conta o<br />
grave proceso de asimilación que a lingua galega está a sofrer por causa da omnipresenza do español,<br />
e seguindo as recomendacións da propia Real Academia Galega, que aconsella tomar o portugués como<br />
referente cando non houber en galego nome de seu para unha realidade, ao noso ver, é máis acaída<br />
para o galego a denominación corredeira, proposta por M. A. Conde, coincidente coa portuguesa, do<br />
que é corredeor sahariano, empregada C. Pedreira e X. M. Penas, tirada do español. Para alén diso, o<br />
criterio de converxencia co portugués parece ser tamén importante para o colectivo ornitolóxico galego.<br />
115
Familia Charadriidae<br />
píllara pequena Charadrius dubius<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Píllara careta foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
ou recolleuse na primeira guía de aves destes autores e noutras publicacións (1A, 2A, 4A e 18A). Nas<br />
outras guías de aves de Penas Patiño e Pedreira López (5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia<br />
(7A) e nalgunhas publicacións tense empregado o nome píllara areeira (6A, 11A e 17A). Píllara<br />
pequena foi a denominación proposta en 1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B); empregouse<br />
nalgunhas publicacións ornitolóxicas (13A, 15A e 16A). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal<br />
Figueroa propuxeron píldora pequena (10B); esta denominación tamén se utilizou nalgunhas<br />
publicacións (10A, 12A e 14A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é borrelho-pequenode-coleira<br />
(2A, 10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou para Charadrius dubius as denominacións<br />
populares de arieiro e oriento nas terras da desaparecida lagoa de Antela, en Ourense (9A). M. A.<br />
Conde Teira comenta que segundo as zonas da Galiza empréganse indistintamente os nomes xenéricos<br />
de píllara, pírula, pilro, pirlo, píldora e píldoro (12B). F. Bernis Madrazo apunta tamén o nome<br />
xenérico de pilro para Pluvialis e Charadrius, e cita ademais a L. Iglesias (1927), que emprega píllara<br />
para se referir a Actitis hypoleucos e aos xéneros Charadrius e Calidris (11B).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparecen as entradas xenéricas: píllara, que identifica como ave acuática e mariña;<br />
píldora, que remite a pílora; e pílora, que define como especie de gaivota pequena co bico logo e<br />
estreito e identifica co sinónimo píldora. No Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo<br />
Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, na entrada castelá gaviota, aparecen as voces<br />
galegas píllara e pílora identificadas con aves do mesmo xénero que a gaivota pero máis pequenas. O<br />
Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, inclúe a entrada<br />
xenérica píllara, que define, especificando a denominación de píllara careta para Charadrius dubius.<br />
O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da<br />
editorial Galaxia, recolle bilurico, píllara e píldora como sinónimos inespecíficos para Charadrius e<br />
Pluvialis. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparece a entrada<br />
xenérica píllara (como galega e preferente), onde especifica a subentrada píllara careta para C.<br />
dubius; e tamén tarambola (como galega, mais non preferente), que remite a píllara.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. No tocante á semántica, as denominacións píllara, pilro,<br />
pirlo, píldora e similares teñen probabelmente orixe onomatopeica, baseándose nos breves chirlos que<br />
emiten acotío estes paxaros: pii-u, pirr, plit, chirr, sirrrr, chirr-ip, triir etc. Sobre tarambola, véxase<br />
Pluvialis apricaria. Non se atopou tampouco unha explicación clara para a denominación xenérica<br />
portuguesa borrelho, a non ser talvez en relación con “borralha” ou “borralho”, cinzas quentes, que se<br />
lle poida aplicar á tonalidade da plumaxe, ou con “borra”, tecido groso de la. O cualificativo areeira<br />
alude ao seu hábitat; pequena, ao seu tamaño; careta, á plumaxe negra que ten arredor dos ollos, a<br />
modo de anteface. O modificador portugués de-coleira fai referencia á plumaxe negra que ten no<br />
pescozo, que parece, como di, unha coleira.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A voz xenérica píllara tense empregado na nosa<br />
literatura. O escritor Eduardo Pondal, por exemplo, con frecuencia usa píllara en Queixumes dos Pinos<br />
(1886), mesmo facendo referencia aos seus hábitos migratorios e aos movementos e voces dos<br />
bandos: "... e aquela que, emigrante, / deixa o nativo clan, / como soen as píllaras / do noso litoral, /<br />
garridas vagamundas, / cando en bandas van / rasando as ledas praias / con presuroso afán / en<br />
tecidas compañas sonorosas / virándose ó voar ... ". Tamén J. V. Viqueira en Ensaios e poesías (1930):<br />
"... cal a píllara busca na ribeira o achego do seu niño...". Emilio Pita, en Jacobusland (1942): "... nos<br />
beizos a voar a píllara lelía polo ronsel da mar...". Ou Silverio Cerradelo, n' Os paxaros tamén migran<br />
ao sur (2007): "Xa logo os carráns, as píllaras e as gaivotas han de empezar a criar na península...".<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. Penas Patiño e C.<br />
Pedreira López estabeleceron unha distinción convencional entre píldora, para o xénero Pluvialis, de<br />
maior tamaño, e píllara, para o xénero Charadrius, de menor tamaño (1A). M. A. Conde Teira tamén<br />
optou por manter esta diferenciación (12B). Posteriormente, porén, M. Penas e C. Pedreira empregaron<br />
a denominación xenérica píllara tanto para Charadrius como para Pluvialis (22A). Véxase ao respecto,<br />
tamén, P. apricaria.<br />
116
píllara real Charadrius hiaticula<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Píllara real foi o nome proposto por C. Pedreira López<br />
e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén en<br />
1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B); tense utilizado en todas as guías de aves de Penas Patiño<br />
e Pedreira López (1A, 5A e 22A) e noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 4A, 6A, 11A, 13A, 15A, 16A,<br />
17A e 18A). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa propuxeran o nome de píldora de colar<br />
(10B); empregouse nalgunhas publicacións (8A, 10A, 12A e 14A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome<br />
portugués é borrelho-grande-de-coleira (2A, 10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou a denominación de arieiro para Charadrius<br />
hiaticula nas terras da desaparecida lagoa de Antela, na Limia (9A). Algúns nomes xenéricos populares<br />
tamén aplicábeis a esta especie están indicados en Charadrius dubius.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, e no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen as entradas apuntadas en C. dubius. O Dicionário da<br />
língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, inclúe a entrada xenérica píllara,<br />
que define, especificando a denominación de píllara real para C. hiaticula. O Diccionario de sinónimos<br />
da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle os<br />
sinónimos inespecíficos indicados en C. dubius. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de<br />
varios autores, aparece a entrada xenérica píllara (como galega e preferente), onde especifica a<br />
subentrada píllara real para C. hiaticula; e tamén tarambola (como galega e non preferente), que<br />
remite a píllara.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Véxase C. dubius.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a probábel orixe onomatopeica das denominacións<br />
xenéricas píllara, pilro, pirlo, píldora e similares, véxase C. dubius. Non se atopou unha explicación<br />
clara para borrelho (véxase C. dubius). Sobre tarambola, véxase Pluvialis apricaria. O nome arieiro<br />
alude ao seu hábitat; o modificador grande, ao seu tamaño; de-coleira fai referencia á plumaxe negra<br />
que ten no pescozo, que parece, como di, unha coleira; real é un cualificativo engadido ao nome<br />
xenérico de moitas aves para as identificarmos como especies, que no caso desta ave limícola pode ter<br />
relación cunha certa vistosidade nas súas cores ou co seu tamaño, maior que o doutras píllaras.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Véxase a respecto de<br />
píllara/píldora, esta mesma alínea en C. dubius e P. apricaria.<br />
píllara das dunas Charadrius alexandrinus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Píllara papuda foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e tamén se<br />
recolleu ou se utilizou noutras publicacións (2A, 4A, 6A, 11A, 17A e 18A). Píllara das dunas foi a<br />
denominación proposta en 1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B); tense empregado nalgunhas<br />
publicacións (13A, 15A e 16A). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B) propuxeron o<br />
nome de píldora das dunas, que tamén se utilizou noutras publicacións (8A, 10A, 12A e 14A). Na<br />
bibliografía ornitolóxica, recibe os nomes portugueses de borrelho-das-dunas e borrelho-decoleira-interrompida<br />
(2A, 1D, 2D e 3D; con máis frecuencia o segundo).<br />
● Nomes populares. Algúns nomes xenéricos populares tamén aplicábeis a esta especie están<br />
indicados en Charadrius dubius e Charadrius hiaticula.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, e no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen as entradas xenéricas apuntadas en Charadius dubius.<br />
No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparece a<br />
entrada xenérica píllara, que define, especificando a denominación de píllara papuda para Charadrius<br />
alexandrinus. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente<br />
(1997), da editorial Galaxia, recolle píllara papuda e píllara das dunas como sinónimos específicos<br />
para C. alexandrinus. O Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, inclúe a<br />
entrada xenérica píllara (como galega e preferente), onde especifica as subentradas píllara papuda e<br />
píllara das dunas para C. alexandrinus; e tamén tarambola (como galega, mais non preferente), que<br />
remite a píllara.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Véxase C. dubius.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da probábel orixe onomatopeica das<br />
denominacións píllara, pilro, pirlo, píldora e similares, véxase C. dubius. Non se atopou unha<br />
117
explicación clara para borrelho (véxase C. Dubius). Sobre tarambola, véxase Pluvialis apricaria. O<br />
modificador das dunas alude ao seu hábitat; papuda e de-coleira-interrompida fan referencia<br />
probabelmente os dous á plumaxe negra que ten no pescozo, que parece, como di en portugués, unha<br />
coleira, pero que a esta especie lle falta pola parte de diante, por iso se engade interrompida.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Véxase a respecto de<br />
píllara/píldora, esta mesma alínea en C. dubius e P. apricaria.<br />
píllara rabirrubia Charadrius vociferus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Píllara rabirrubia foi o nome proposto en 1999 no<br />
traballo de M. A. Conde Teira (12B); tanse empregado nas guías de aves de X. M. Penas Patiño e C.<br />
Pedreira López e nalgunhas publicacións ornitolóxicas (5A, 13A, 15A e 22A). Noutras publicacións<br />
utilizouse píldora rabirrubia (10A, 12A e 14A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é<br />
borrelho-de-coleira-dupla (1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie accidental na Galiza e non se lle coñecen denominacións<br />
populares, non sendo as xenéricas indicadas en Charadrius dubius e Charadrius hiaticula.<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en C. dubius.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a probábel orixe onomatopeica das denominacións<br />
píllara, pilro, pirlo, píldora e similares, véxase C. dubius. Non se atopou unha explicación clara para<br />
borrelho (véxase C. dubius). O modificador rabirrubia alude á rechamante plumaxe do rabo; decoleira-dupla<br />
fai referencia á plumaxe negra que ten no pescozo, que parece, como di en portugués,<br />
unha coleira, pero que nesta especie ademais son dúas, que van paralelas.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Véxase a respecto de<br />
píllara/píldora, esta mesma alínea en C. dubius e P. apricaria.<br />
píllara semipalmada Charadrius semipalmatus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Píllara semipalmada foi o nome proposto en 1999 no<br />
traballo de M. A. Conde Teira (12B); tense empregado nas guías de aves de X. M. Penas Patiño e C.<br />
Pedreira López (5A e 22A) e nalgunha publicación ornitolóxica (13A). Nunha publicación, utilizouse<br />
píldora semipalmada (12A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é batuíra-de-bando<br />
(14A, 1D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie accidental na Galiza e non se lle coñecen denominacións<br />
populares, non sendo as xenéricas indicadas en Charadrius dubius e Charadrius hiaticula.<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en C. dubius.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da probábel orixe onomatopeica das<br />
denominacións píllara, pilro, pirlo, píldora e similares, véxase C. dubius. O modificador<br />
semipalmada alude á membrana que ten entre as dedas, que a distingue doutras especies; de-bando<br />
fai referencia, probabelmente, ás agrupacións desta ave. Batuíra é un termo xenérico empregado no<br />
Brasil para designaren algunhas especies de aves limícolas, mais non se lle encontrou unha<br />
significación, non sendo que estea relacionado con outra das súas acepcións, a de arisco, desconfiado,<br />
indomesticábel.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. No tocante á escolla<br />
do seu nome xenérico estándar, véxase C. dubius.<br />
píllara de Leschenault Charadrius leschenaulti<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Non se teñen empregado até o momento, xa que é<br />
unha ave de presenza extremamente esporádica na Galiza, recentemente rexistrada de certo por<br />
primeira vez.<br />
● Nomes populares. Os comentarios poden ser os mesmos no referente aos nomes xenéricos<br />
indicados para Charadrius dubius.<br />
● Dicionarios consultados. Inclúen as denominacións xenéricas apuntadas en C. dubius.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a motivación semántica de píllara, véxase C.<br />
dubius. O modificador de Leschenault alude ao Jean-Baptiste Leschenault de La Tour, botánico e<br />
ornitólogo francés do século XVIII que describiu esta especie.<br />
118
tarambola rubia Charadrius morinellus (=Eudromias morinellus)<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. En 1991, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa<br />
propuxeran píldora rubia (10B); utilizouse nalgunhas publicacións ornitolóxicas de ámbito galego e<br />
estatal (8A, 10A e 14A). Píllara rubia foi o nome proposto en 1999 no traballo de M. A. Conde Teira<br />
(12B); tense empregado nas guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (5A e 22A) e<br />
nalgunha outra publicación ornitolóxica galega (13A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes<br />
portugueses son borrelho-ruivo (2D e 3D), tarambola-ruiva e tarambola-carambola (2A e 1D).<br />
● Nomes populares. É unha especie bastante rara na Galiza e non se lle coñecen denominacións<br />
populares, non sendo as xenéricas indicadas en Charadrius dubius e Charadrius hiaticula.<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en C. dubius e<br />
Pluvialis apricaria, que tamén poderían ser aplicadas a esta especie.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a probábel orixe onomatopeica das denominacións<br />
píllara, pilro, pirlo, píldora e similares, véxase C. dubius. Non se atopou unha explicación semántica<br />
clara para denominación xenérica borrelho (véxase C. dubius). Tampouco se atopou unha explicación<br />
para a denominación xenérica tarambola, non sendo o froito do caramboleiro, a carambola, que é<br />
amarela e arredondada, e que pode lembrar a forma repoluda do corpo e mais a cor da plumaxe destas<br />
aves; ademais esta especie, Charadrius morinellus, recibe en portugués o nome de tarambolacarambola,<br />
e H. Costa et al. explican que son termos sinónimos e a denominación afigúraselles<br />
redundante (1D). O modificador rubia alude á cor da plumaxe, sobre todo nas partes peitorais e<br />
ventrais.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. No tocante á escolla<br />
do seu nome xenérico estándar, píllara / píldora / tarambola, véxase esta mesma alínea en P.<br />
apricaria.<br />
tarambola dourada (ou tarambola dourada común) Pluvialis apricaria<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Píldora dourada foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén<br />
en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense<br />
empregado ou recollido na primeira guía de aves X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A) e noutras<br />
publicacións ornitolóxicas (2A, 4A, 10A, 12A, 13A, 14A, 15A, 16A e 11B; nalgunha, píldora dourada<br />
común). Na segunda guía de aves de Penas Patiño e Pedreira López e nalgunha outra publicación<br />
utilizouse píllara dourada grande (5A, 6A e 11A); na terceira guía de Penas e Pedreira, píllara<br />
dourada europea (22A). Nunha publicación empregouse só píllara dourada (17A). Na bibliografía<br />
ornitolóxica, o nome portugués é tarambola-dourada (2A, 10A, 1D e 3D), coa posibilidade tamén de<br />
usar tarambola-dourada-comum (2D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou para Pluvialis apricaria as denominacións de<br />
*chorolito e *churulito nas terras da desaparecida lagoa de Antela, na Limia (9A). M. A. Conde Teira<br />
comenta que segundo as zonas da Galiza empréganse indistintamente os nomes xenéricos de píllara,<br />
pírula, pilro, pirlo, píldora e píldoro (12B). F. Bernis Madrazo apunta tamén o nome xenérico de<br />
pilro para Pluvialis e Charadrius (11B).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparece a entrada *cholrito identificada coz voz castelá chorlito; a entrada<br />
zarrapico, con chorlito e zarapito; e a entrada mazarico, tamén, con zarapito e chorlito. No<br />
Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da<br />
editorial Akal, aparece a voz castelá chorlito identificada coas voces galegas *cholrito, zarrapico,<br />
mazarico, tarambola e píllara. O Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, inclúe a entrada tarambola, que nunha das acepcións identifica<br />
especificamente con Pluvialis squatarola e coa denominación pildra (que non ten entrada propia). O<br />
Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da<br />
editorial Galaxia, recolle píllara dourada e tarambola dourada como sinónimos específicos para<br />
Pluvialis apricaria. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparece a<br />
entrada xenérica píllara (como galega e preferente), onde se especifica a subentrada píllara dourada<br />
para P. apricaria; e tamén tarambola (como propiamente galega, mais non preferente), que remite a<br />
píllara.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Véxase C. dubius.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da probábel orixe onomatopeica das<br />
denominacións píllara, pilro, pirlo e similares, véxase C. dubius. Probabelmente a denominación<br />
xenérica tarambola está relacionada co froito dunha árbore tropical que se atopa nos xardíns, a<br />
caramboleira ou caramboleiro (Averrhoa carambola); o seu froito, a carambola, é amarelo e redondo<br />
119
cun aspecto que pode lembrar a forma repoluda do corpo e mesmo a cor da plumaxe destas aves. De<br />
feito, unha das especies, Charadrius morinellus, recibe en portugués o nome de tarambolacarambola,<br />
e H. Costa et al. explican que son termos sinónimos e a denominación afigúraselles<br />
redundante (1D). Posibelmente *chorolito e outros nomes similares sexan castelanismos, a partir de<br />
chorlito, que ten orixe onomatopeica. O modificador dourada alude á cor da súa plumaxe; grande fai<br />
referencia ao seu tamaño, contrapóndoo ao doutras píldoras douradas accidentais na nosa xeografía,<br />
que son un chisco máis pequenas; común indica que é a máis habitual das píldoras douradas;<br />
europea caracterízaa pola súa área de distribución.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. No tocante á escolla<br />
do seu nome xenérico estándar, en C. dubius xa se comentou a distinción convencional entre píldora e<br />
píllara estabelecida por X. M. Penas e C. Pedreira (1A), desestimada porén polos mesmos autores<br />
noutras publicacións posteriores (5A e 22A), onde empregan píllara tanto para o xénero Charadrius<br />
como para o xénero Pluvialis.<br />
No entanto, M. A. Conde (12B) considerou interesante e rendíbel o uso de píllara e píldora<br />
para agruparmos de maneira xenérica os nomes comúns específicos dos xéneros Charadrius e Pluvialis.<br />
Na nosa opinión, non resulta tan rendíbel ao se trataren de dous nomes moi semellantes que<br />
designarían especies tamén relativamente semellantes, de modo que temos que facer un pequeno<br />
esforzo para lembrarmos cales son as píllaras é cales son as píldoras. Se os nomes fosen moi<br />
diferentes, entón si que sería máis doado asociar un nome a un grupo e outro nome ao outro. De feito,<br />
na fala do pobo son equivalentes, trócanse indistintamente.<br />
Alén do dito, a denominación píldora xorde na fala como variación de píllara, nun proceso que<br />
se designa como “etimoloxía popular”. Do mesmo modo, por exemplo, o nome galego das plantas<br />
chamadas “gladíolo” experimenta variacións na fala popular e recibe tamén o nome de “gladiólogo”, e a<br />
partir de aí, por cruzamento fonético, o nome de “radiólogo”, que se parece foneticamente ao anterior<br />
mais que non ten ningunha relación semántica coas especies botánicas. Porén, hai falantes que o usan<br />
así sen ningún reparo: Que bonitos están os radiólogos, facendo referencia aos gladíolos e sen<br />
ningunha connotación cómica, isto é, asumindo que ese é o nome (radiólogo) desas plantas. Algo<br />
similar acontece con píllara e píldora: ben facilmente píldora pode ser unha derivación ou evolución<br />
popular de píllara, por paronomasia, é dicir, a semellanza fonética a outra palabra semanticamente<br />
non relacionada con ela (o nome da presentación dun medicamento en castelán). Sen termos prexuízos<br />
contra as derivas que explican as etimoloxías populares, píldora é un castelanismo (a denominación<br />
castelá píldora, referida ao medicamento, en correcto galego é pílula). Un proceso similar<br />
probabelmente ocorreu tamén a respecto de estorniño e a variante popular estornillo, en relación<br />
coa semellanza de torniño coa palabra castelá tornillo (véxase Sturnus unicolor).<br />
Non nos parece, por tanto, por uns motivos e por outros, que se deba usar píldora Charadrius<br />
como para Pluvialis e píllara para as especies pequenas do xénero Charadrius no ámbito da ornitoloxía<br />
especializada habendo outras opcións. Unha pode ser mantermos píllara tanto para todos os<br />
Charadrius como para os Pluvialis; outra, empregarmos píllara para Charadrius en xeral e tarambola<br />
para Pluvialis e Charadrius (Eudromias) morinellus, paralelamente ao portugués e como tamén se<br />
recolle nos dicionarios galegos.<br />
Na nosa opinión, sería preferíbel a segunda opción: tanto para o xénero Pluvialis e tamén para<br />
a especie Charadrius morinellus, o nome xenérico tarambola, moi presente na tradición lexicográfica<br />
galega, antes que píllara ou píldora. O nome xenérico tarambola diferenciaría de modo moito máis<br />
eficaz as aves de tamaño relativamente grande (as do xénero Pluvialis e Charadrius morinellus) das<br />
especies de tamaño máis pequeno do xénero Charadrius (píllaras). Para alén diso, tarambola é<br />
mnemotecticamente eficaz (polo aspecto máis gordocho das especies do xénero Pluvialis e de<br />
Charadrius morinellus; véxase etimoloxía e motivación semántica) e queda deste modo tamén<br />
harmonizado co portugués.<br />
Canto ao termo común, engádeselle ao nome, normalmente, cando se está a falar nun<br />
contexto determinado doutras especies que teñen o mesmo nome xenérico (tarambola dourada ou<br />
píllara dourada), para diferenciarmos Pluvialis apricaria das outras.<br />
tarambola dourada americana Pluvialis dominica<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Píldora dourada americana foi o nome proposto en<br />
1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B); tense empregado e recollido nalgunhas publicacións<br />
ornitolóxicas (10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). Na segunda guía de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira<br />
López utilizouse píllara dourada pequena (5A); na terceira, píllara dourada americana (22A). Na<br />
bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son batuiruçu e tarambola-dourada-pequena (2A,<br />
1D e 2D).<br />
● Nomes populares. Pluvialis dominica é unha especie moi rara na Galiza e case igual a Pluvialis<br />
apricaria; non se lle coñecen denominacións populares galegas, agás as xenéricas indicadas en P.<br />
120
apricaria.<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en Charadius<br />
dubius e P. apricaria, que tamén se poderían aplicar a esta especie.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a probábel orixe onomatopeica das denominacións<br />
píllara, pilro, pirlo e similares, véxase Charadrius dubius. Sobre tarambola, véxase P. apricaria. O<br />
modificador dourada alude á cor da súa plumaxe; pequena fai referencia ao seu tamaño,<br />
contrapóndoo ao de P. apricaria, que é un chisco máis grande; americana indica cál é a súa área de<br />
distribución. Batuíra é un termo xenérico empregado no Brasil para designaren algunhas especies de<br />
aves limícolas e "-açu" significa grande; non se lle encontrou unha significación, non sendo que estea<br />
relacionado con outra das acepcións de batuíra: arisco, desconfiado, indomesticábel.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Canto á escolla píllara<br />
/ píldora / tarambola como nome xenérico estándar para Pluvialis sp., véxase Pluvialis apricaria.<br />
tarambola dourada siberiana Pluvialis fulva<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Píldora dourada siberiana foi a denominación<br />
proposta en 1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B). Nalgunhas publicacións ornitolóxicas<br />
recolleuse píldora dourada do Pacífico (10A e 14A). Na terceira guía de X. M. Penas Patiño e C.<br />
Pedreira López utilizouse píllara dourada siberiana (22A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome<br />
portugués é tarambola-dourada-siberiana (14A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Pluvialis fulva é unha especie extremadamente accidental na Galiza e non<br />
se lle coñecen denominacións populares galegas, agás as xenéricas indicadas en Pluvialis apricaria.<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en Charadius<br />
dubius e P. apricaria, que tamén se poderían aplicar a esta especie.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a probábel orixe onomatopeica das denominacións<br />
píllara, pilro, pirlo e similares, véxase C. dubius. Sobre tarambola, véxase P. apricaria. O<br />
modificador dourada alude á súa plumaxe; do Pacífico e siberiana indican a súa área de<br />
distribución.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Canto á escolla píllara<br />
/ píldora / tarambola como nome xenérico estándar para Pluvialis sp., véxase Pluvialis apricaria.<br />
tarambola cincenta Pluvialis squatarola<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Píldora cincenta foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén<br />
en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); empregouse ou<br />
recolleuse na primeira guía de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López e noutras moitas<br />
publicacións ornitolóxicas (1A, 2A, 10A, 6A, 11A, 12A, 13A, 14A, 15A, 16A e 11B). Na segunda e<br />
terceira guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López e nalgunha outra publicación<br />
ornitolóxica utilizouse píllara cincenta; noutras publicacións, píllara cinsenta (4A, 5A, 17A, 18A e<br />
22A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é tarambola-cinzenta (2A, 10A, 11B, 1D, 2D e<br />
3D).<br />
● Nomes populares. M. A. Conde Teira comenta que segundo as zonas da Galiza empréganse<br />
indistintamente os nomes xenéricos de píllara, pírula, pilro, pirlo, píldora e píldoro (12B).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, e no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen as entradas xa apuntadas en Pluvialis apricaria. O<br />
Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, inclúe a entrada<br />
tarambola, que nunha das acepcións identifica con Pluvialis squatarola e a denominación pildra (que<br />
non ten entrada propia). O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P.<br />
Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle píllara cinsenta e tarambola cinsenta como<br />
sinónimos inespecíficos para P. squatarola. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de<br />
varios autores, aparece a entrada xenérica píllara (como galega e preferente), onde especifica a<br />
subentrada píllara cinsenta para P. squatarola; e tamén tarambola (como galega mais non<br />
preferente), que remite a píllara.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. O escritor Eduardo Pondal empregou o nome de<br />
píllara no século XIX, para se referir a estes paxaros. Sobre este e outros autores e o uso de píllara,<br />
véxase Charadrius dubius.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da probábel orixe onomatopeica das<br />
denominacións píllara, pilro, pirlo e similares, véxase C. dubius. Sobre tarambola, véxase Pluvialis<br />
apricaria. O modificador cincenta alude á cor da súa plumaxe.<br />
121
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Canto á escolla píllara<br />
/ píldora / tarambola como nome xenérico estándar para Pluvialis sp., véxase Pluvialis apricaria.<br />
avefría (ou avefría común) Vanellus vanellus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Avefría foi o nome proposto por C. Pedreira López e X.<br />
M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén en 1991 e<br />
1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense utilizado nas guías<br />
de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López, no Atlas de vertebrados de Galicia e noutras publicacións<br />
ornitolóxicas (1A, 4A, 5A, 7A, 8A, 10A, 11A, 12A, 13A, 14A, 15A, 16A e 22A; nalgunha, avefría<br />
común ou avefría europea). Nunha publicación ornitolóxica empregouse avefría europea (17A).<br />
Noutras publicacións, galo da braña (2A, 6A e 18A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes<br />
portugueses que se recollen son abibe, abibe-comun, abecoinha, abecuinha, galispo e ave-fria<br />
(2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D, con máis frecuencia abibe-comum).<br />
● Nomes populares. M. Prado Fernández rexistrou para esta especie o nome chorica no galego<br />
de Ferreira de Valadouro (3C). A. Villarino Gómez rexistrou as denominacións de conicora, coñicora e<br />
choromica nas terras da Limia (9A). Tamén na Limia, avefría (o autor do presente traballo). A.<br />
Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X. L. Lozano, X. R. Reigada e X. Rodríguez, avefría na comarca de<br />
Verín (23B). M. C. Gil Suárez, augafría no galego de Vilardevós (3C). C. García González rexistrou a<br />
denominación galo marino (en correcto galego, galo mariño) en Compostela para se referir tamén a<br />
esta especie, e R. Seco Fernández o mesmo nome en Santa Comba para se referir a gaivota (3C). G.<br />
Baamonde Traveso rexistrou tabuela e zaconela para Vanellus vanellus en Cedofeita (3C). F.<br />
Fernández Rei rexistrou pito de neve en Cariño tamén para esta especie (3C). C. Pedreira López et al.<br />
rexistraron avefría, galo marino e galo mariño (con e sen gheada) para esta especie no concello de<br />
Ames, na Coruña (9B). X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López apuntan os nomes de ave das neves,<br />
ave do mar, ave do frío, galo cristado, galo da braña, galo monteiro, pega fría, pegueta,<br />
auganeve e pito da neve (1A). No Atlas de vertebrados de Galicia, recolléronse para esta especie as<br />
denominacións de galo cristado, galo cristo, galo monteiro, galo da braña, galo mariño,<br />
pegueta, pega fría, pito da neve, ave das neves e ave do frío (7A). F. Bernis Madrazo apunta<br />
galo de braña (11B).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparece a entrada tabuela e a subentrada galo monteiro identificadas coa<br />
denominación castelá ave fría; na entrada cotovía, nunha das acepcións, remite a galo mariño (que<br />
na subentrada galo mariño remite a cotovía), e é posíbel que se estea a referir a esta especie (aínda<br />
que outros autores identifican galo mariño con gaivota, con corvos mariños ou con Fratercula arctica).<br />
O Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da<br />
editorial Akal, identifica coa voz castelá avefría as voces galegas tabuela e galo monteiro (a segunda<br />
na entrada frailecito, nunha subentrada que fai para avefría). O Dicionário da língua galega de I. Alonso<br />
Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, recolle esta especie nas entradas auganeve (nunha das<br />
acepcións) e ave-fria e tabuela para se referir a esta especie; na entrada tabuela inclúe o sinónimo<br />
taborela (que non ten entrada propia); na entrada pega inclúe a subentrada pega-fria, que identifica<br />
tamén con avefria, Vanellus vanellus; na entrada cotovía, nunha das acepcións, remite a galo<br />
mariño (que non ten subentrada nin entrada propias), mais que é posíbel que se estea a referir a esta<br />
especie (outros autores identifican galo mariño con gaivota, con corvos mariños ou con Fratercula<br />
arctica); tamén recolle a voz abibe, como ave pernalta, sen identificar (podería referirse a Vanellus<br />
vanellus). O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente<br />
(1997), da editorial Galaxia, recolle, alén de avefría, aguaneta, augafría, auganeve, ave das<br />
neves, ave do frío, ave do mar, galo cristado, galo da braña, galo mariño, galo monteiro,<br />
pega fría, pegueta, pito da neve e zaconela como sinónimos para V. vanellus. O Gran Diccionario<br />
Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, recolle esta especie nas entradas zaconela,<br />
augafría, tabuela (como voces galegas mais non preferentes), auganeve e avefría (as dúas últimas<br />
como voces preferentes).<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Avefría tense recollido nas nosas letras, xa no ano<br />
1888, na publicación periódica A Fuliada: "... lle pedía por carne de carneiro, de corvo, de morceg'ou<br />
d'avefría ...".<br />
No refraneiro popular galego, faise alusión á avefría: "Cos bandos da avefría, chega tamén a<br />
invernía".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. As denominacións avefría, ave das neves, pito da<br />
neve, pega-fria e similares están motivadas por ser esta ave unha especie que chega a Galiza sobre<br />
todo no inverno (popularmente dise que con ela veñen as neves ou vén o frío). O motivo da<br />
denominación pega é a súa plumaxe branca e negra, que lembra a dunha pega, pero non ten nada a<br />
ver con esoutra especie. Os nomes que inclúen galo ou pito aluden ao seu parecido cunha galiña ou<br />
122
cun galo, ademais ten un curupete que aínda lle dá un pouco máis de parecido (mesmo aparece tamén<br />
nalgúns cualificativos, como cristado e cristo; probabelmente sexa tamén a motivación de cotovía,<br />
que é outra especie moi diferente, Galerida cristata, pero que tamén chama a atención polo curupete, e<br />
de aí que é posíbel que se lle aplique este nome a Vanelus vanellus). Outros modificadores aluden ao<br />
seu hábitat, como da braña, monteiro, mariño ou do mar (aínda que non anda na auga do mar,<br />
pero as crezas populares relaciónana porque a miúdo vense este paxaros á beira das lagoas ou en<br />
zonas húmidas do interior). A súa voz é moi característica, un piuu-vit, coma unha especie de laio,<br />
parece que chora o que se queixa porque a están ferindo, e de aí os nomes choromica, chorica, o<br />
portugués abecuinha ou abecoinha e talvez tamén conicora e coñicora (quizais influido por conicas<br />
ou conainas, persoa que ten medo). A denominación portuguesa abibe, tamén recollida para o galego,<br />
ten a súa orixe no latín avis ibis. Non se encontraron expliacións para os nomes tabuela e zaconela.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Aínda que Vanellus<br />
vanellus é a única avefría da nosa xeografía, o termo común ou europea engádeselle ao nome,<br />
normalmente, nun contexto en que se está a falar tamén doutras especies que teñen este mesmo<br />
nome xenérico (avefría) e que habitan noutras rexións do mundo, para diferenciar Vanellus vanellus<br />
das outras.<br />
Familia Scolopacidae<br />
pilro gordo Calidris canutus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pilro groso foi o nome proposto por C. Pedreira López<br />
e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse nas<br />
guías de aves destes autores e recolleuse ou utilizouse tamén noutras publicacións ornitolóxicas (1A,<br />
2A, 4A, 5A, 6A, 11A, 17A e 22A). Pilro gordo foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M.<br />
A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado nalgunhas publicacións (10A, 12A,<br />
13A, 14A, 15A e 16A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é seixoeira (2A, 10A, 1D e 3D),<br />
ou seixoeira-comum (2D).<br />
● Nomes populares. Algunhas denominacións xenéricas populares que tamén podería recibir<br />
esta especie están apuntadas en Calidris alpina.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, e no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en Charadrius<br />
dubius, que tamén se poderían aplicar a esta especie. No Dicionário da língua galega de I. Alonso<br />
Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en<br />
Charadrius dubius e Calidris alpina, que tamén se poderían aplicar a esta especie. No Gran Diccionario<br />
Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparece a entrada pirlo (como galega e non<br />
preferente), que remite a pilro, e pilro (esta como galega e preferente), que identifica como aves<br />
limícolas de pequeno tamaño, especificando a denominación de pilro groso para Calidris canutus.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Véxase C. dubius.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a probábel orixe onomatopeica das denominacións<br />
píllara, pilro, pirlo, píldora e similares, véxase C. dubius. Os modificadores gordo e groso aluden ao<br />
seu aspecto. A denominación portuguesa seixoeira pode estar referida a que anda nos seixos que hai<br />
nas praias.<br />
pilro tridáctilo Calidris alba<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pilro bulebule foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas guías de aves destes autores e recolleuse ou utilizouse tamén noutras publicacións ornitolóxicas<br />
(1A, 2A, 4A, 5A, 6A, 11A, 17A, 18A e 22A). Pilro tridáctilo foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos<br />
traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tamén se ten empregado nalgunhas<br />
publicacións (10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son<br />
pilrito-das-praias e pilrito-sanderlingo (2A, 10A, 1D, 2D e 3D, con máis frecuencia o primeiro).<br />
● Nomes populares. M. A. Conde Teira comenta que, segundo as zonas de Galiza, as especies<br />
de Calidris poden recibir indistintamente os nomes xenéricos de píllara, pírula, pilro, pirlo, píldora e<br />
píldoro (12B). Outras denominacións xenéricas populares que tamén podería recibir esta especie están<br />
123
apuntadas en Calidris alpina.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, e no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en Charadrius<br />
dubius, que tamén se poderían aplicar a esta especie. No Dicionário da língua galega de I. Alonso<br />
Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, e no Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de<br />
varios autores, aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en Charadrius dubius e Calidris alpina,<br />
que tamén se poderían aplicar a esta especie.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Véxase C. dubius.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da probábel orixe onomatopeica das<br />
denominacións píllara, pilro, pirlo, píldora e similares, véxase C. dubius. O modificador tridáctilo<br />
indica un trazo característico desta ave, que é que só ten tres dedas en lugar de catro, como o resto<br />
dos pilros; bulebule alude á súa maneira de camiñar, corricando; das-praias alude ao seu hábitat. H.<br />
Costa et al. explican que a denominación portuguesa sanderlingo é unha apropiación do inglés<br />
sanderling e que non ten significado en portugués (1D).<br />
pilro pequeno Calidris minuta<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pilriño patimouro foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas guías de aves destes autores (5A e 22A) e recolleuse ou utilizouse tamén noutras publicacións<br />
ornitolóxicas (2A, 6A, 11A e 17A). Pilro pequeno foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de<br />
M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado nalgunhas publicacións<br />
ornitolóxicas (10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). Nunha publicación chamóuselle pilriño pequeno (4A).<br />
Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é pilrito-pequeno (2A, 10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. M. A. Conde Teira comenta que, segundo as zonas de Galiza, as especies<br />
de Calidris poden recibir indistintamente os nomes xenéricos de píllara, pírula, pilro, pirlo, píldora e<br />
píldoro (12B). Outras denominacións xenéricas populares que tamén podería recibir esta especie están<br />
apuntadas en Calidris alpina.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, e no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en Charadrius<br />
dubius, que tamén se poderían aplicar a esta especie. No Dicionário da língua galega de I. Alonso<br />
Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, e no Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de<br />
varios autores, aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en C. dubius e Calidris alpina, que<br />
tamén se poderían aplicar a esta especie.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Véxase C. dubius.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a probábel orixe onomatopeica das denominacións<br />
píllara, pilro, pirlo e similares, véxase C. dubius. O modificador pequeno fai referencia ao seu<br />
tamaño; patimouro, á cor das patas.<br />
pilro de Temminck Calidris temminckii<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pilriño patimarelo foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
recolleuse nalgunha publicación ornitolóxica (2A). O mesmo nome con "a", pilriño patiamarelo,<br />
empregouse na segunda e terceira guías de aves destes autores (5A e 22A). Pilro de Temminck foi o<br />
nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B);<br />
tense utilizado nalgunhas publicacións (10A, 12A, 13A e 14A). Noutra publicación, pilriño de<br />
Temminck (4A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é pilrito-de-Temminck (2A e 1D),<br />
tamén grafado como pilrito-de-temminck (3D) e pilrito de Temminck (2D).<br />
● Nomes populares. É unha especie rara na Galiza e non se lle coñecen nomes populares, non<br />
sendo os xenéricos que se indican en Calidris alpina.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, e no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en Charadrius<br />
dubius, que tamén se poderían aplicar a esta especie. No Dicionário da língua galega de I. Alonso<br />
Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, e no Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de<br />
varios autores, aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en C. dubius e Calidris alpina, que<br />
tamén se poderían aplicar a esta especie.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Véxase C. dubius.<br />
124
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a probábel orixe onomatopeica das denominacións<br />
píllara, pilro, pirlo, píldora e similares, véxase C. dubius. O modificador de Temminck fai referencia<br />
ao naturalista holandés Conrad J. Temminck, que estudou a especie; patiamarelo, á cor das patas,<br />
que o distingue doutra especie moi parecida, Calidris minuta.<br />
pilro ferruxento Calidris ferruginea<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pilro cubranco foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A) e recolleuse e utilizouse tamén noutras publicacións<br />
ornitolóxicas (2A, 4A, 6A, e 11A). Pilro ferruxento foi a denominación proposta en 1991 e 1999 nos<br />
traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense utilizado nalgunhas<br />
publicacións ornitolóxicas (10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes<br />
portugueses son pilrito-ferrugineo e pilrito-de-bico-comprido (2A, 10A, 1D, 2D e 3D, o segundo<br />
con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. M. A. Conde Teira comenta que, segundo as zonas de Galiza, as especies<br />
de Calidris poden recibir indistintamente os nomes xenéricos de píllara, pírula, pilro, pirlo, píldora e<br />
píldoro (12B). Outras denominacións xenéricas populares que tamén pode recibir esta especie están<br />
apuntadas en Calidris alpina.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, e no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en Charadrius<br />
dubius, que tamén se poderían aplicar a esta especie. No Dicionário da língua galega de I. Alonso<br />
Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, e no Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de<br />
varios autores, aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en C. dubius e C. alpina, que tamén se<br />
poderían aplicar a esta especie.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Véxase C. dubius.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da probábel orixe onomatopeica das<br />
denominacións píllara, pilro, pirlo, píldora e similares, véxase C. dubius. Os modificadores<br />
ferruxento e ferrugineo aluden a característica cor rubia da plumaxe estival desta ave; cubranco<br />
alude á cor branca do uropixio ou mitra, un dos trazos que identifican a especie; de-bico-comprido,<br />
ao bico longo que ten.<br />
pilro escuro Calidris maritima<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pilro cincento foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A) e recolleuse ou utilizouse tamén noutras publicacións<br />
ornitolóxicas (2A, 4A, 6A, 11A e 17A; en dúas publicacións, pilro cinsento). Pilro escuro foi proposto<br />
en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense utilizado<br />
nalgunhas publicacións ornitolóxicas (10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). Na bibliografía ornitolóxica, os<br />
nomes portugueses son pilrito-do-mar, pilrito-escuro e maçarico (2A, 10A, 1D, 2D e 3D, o segundo<br />
con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. Algunhas denominacións xenéricas populares que tamén podería recibir<br />
esta especie están apuntadas en Calidris alpina.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, e no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en Charadrius<br />
dubius, que tamén se poderían aplicar a esta especie. No Dicionário da língua galega de I. Alonso<br />
Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en<br />
Charadrius dubius e Calidris alpina, que tamén se poderían aplicar a esta especie. No Gran Diccionario<br />
Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparece a entrada pirlo (como galega e non<br />
preferente), que remite a pilro, e pilro (esta como galega e preferente), que define como aves<br />
limícolas de pequeno tamaño, especificando a denominación de pilro cinsento para Calidris maritima.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a probábel orixe onomatopeica das denominacións<br />
píllara, pilro, pirlo, píldora e similares, véxase C. dubius. Os modificadores cincento e escuro fan<br />
referencia á cor da súa plumaxe; do-mar, ao seu hábitat. Maçarico (en galego normativo, mazarico)<br />
é un nome xenérico para aves pernaltas que andan na auga; para unha posíbel significación, véxase<br />
Numenius arquata.<br />
125
pilro común Calidris alpina<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pirlo curlibico foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A) e recolleuse ou utilizouse tamén noutras publicacións<br />
ornitolóxicas (2A, 4A, 6A, 17A e 18A). Pilro común foi proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A.<br />
Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tamén se ten recollido ou empregado nalgunhas<br />
publicacións ornitolóxicas (10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes<br />
portugueses son pilrito-comum e pilrito-de-peito-preto (2A, 1D, 2D e 3D, con máis frecuencia o<br />
segundo).<br />
● Nomes populares. M. A. Conde Teira comenta que, segundo as zonas de Galiza, as especies<br />
de Calidris poden recibir indistintamente os nomes xenéricos de píllara, pírula, pilro, pirlo, píldora e<br />
píldoro (12B). F. Bernis Madrazo rexistrou para o xénero Calidris as denominacións galegas de pilro,<br />
píllara, pinaza e pinaca na provincia da Coruña e píldora na provincia de Lugo; ademais, rexistrou<br />
as voces mazarico e masarico en varias localidades de Lugo e Pontevedra referidas ao xénero<br />
Numenius, mais igualmente a Tringa e Calidris (11B). F. Bernis Madrazo tamén cita a L. Iglesias<br />
(1927), que emprega píllara para se referir a Actitis hypoleucos e aos xéneros Charadrius e Calidris<br />
(11B).<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A respecto do uso de píllara na nosa literatura,<br />
véxase Charadrius dubius; sobre o emprego de mazarico, véxase Numenius arquata.<br />
● Dicionarios consultados. As voces xenéricas atopadas nos dicionarios consultados e apuntadas<br />
en C. dubius poderían ser tamén aplicadas ao xénero Calidris. No Dicionário da língua galega de I.<br />
Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparece a entrada xenérica pirlo, nunha das<br />
acepcións, para se referir a unha ave acuática abundante na Limia. No Gran Diccionario Xerais da<br />
Lingua Galega (2000), de varios autores, aparece a entrada pirlo (como galega e non preferente), que<br />
remite a pilro, e pilro (esta como galega e preferente), que define como aves limícolas de pequeno<br />
tamaño.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a probábel orixe onomatopeica das denominacións<br />
píllara, pilro, pirlo, píldora e similares, véxase C. dubius. O modificador común indica que é unha<br />
das especies máis frecuentes; curlibico, refírese á característica forma do bico; de-peito-preto, á<br />
característica mancha negra que ten en época nupcial, máis exactamente no ventre que no peito.<br />
Mazarico é un nome xenérico para aves pernaltas que andan na auga; para unha posíbel significación,<br />
véxase Numenius arquata.<br />
pilro de Bonaparte Calidris fuscicollis<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pilro de Bonaparte foi o nome proposto en 1999 no<br />
traballo de M. A. Conde Teira (12B); empregouse en dúas guías de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira<br />
López (5A e 22A) e recolleuse ou empregouse tamén nalgunhas publicacións ornitolóxicas (10A, 13A,<br />
14A e 16A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é pilrito-de-sobre-branco (1D e 3D) e<br />
pilrito-de-uropígio-branco (2D).<br />
● Nomes populares. É unha especie de aparación moi moi rara na Galiza e non se lle coñecen<br />
nomes populares específicos. Algunhas denominacións populares xenéricas que podería recibir esta<br />
especie están apuntadas en Calidris alpina.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, e no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en Charadrius<br />
dubius, que tamén se poderían aplicar a esta especie. No Dicionário da língua galega de I. Alonso<br />
Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, e no Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de<br />
varios autores, aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en Charadrius dubius e Calidris alpina,<br />
que tamén se poderían aplicar a esta especie.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da probábel orixe onomatopeica das<br />
denominacións píllara, pilro, pirlo, píldora e similares, véxase Charadrius dubius. O modificador "desobre-branco"<br />
fai referencia á característica cor branca do uropixio ou mitra. Non se encontrou unha<br />
explicación para o modificador de Bonaparte, mais probabelmente ha de aludir ao famoso naturalista<br />
do século XIX.<br />
pilro de Maur Calidris mauri<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pilro de Maur foi o nome proposto en 1999 no traballo<br />
126
de M. A. Conde Teira (12B); tense empregado nalgunhas publicacións ornitolóxicas (10A, 13A e 14A).<br />
Na segunda e terceira guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López e nalgunha outra<br />
publicación utilizouse pilriño de Maur (4A, 5A e 22A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é<br />
pilrito-miúdo (1D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie de presenza extraordinariamente rara na Galiza e non se lle<br />
coñecen nomes populares específicos. Algunhas denominacións populares xenéricas que podería recibir<br />
esta especie están apuntadas en Calidris alpina.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, e no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en Charadrius<br />
dubius, que tamén se poderían aplicar a esta especie. No Dicionário da língua galega de I. Alonso<br />
Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, e no Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de<br />
varios autores, aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en Charadrius dubius e Calidris alpina,<br />
que tamén se poderían aplicar a esta especie.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a probábel orixe onomatopeica das denominacións<br />
píllara, pilro, pirlo, píldora e similares, véxase Charadrius dubius. O modificador portugués miúdo<br />
fai referencia ao seu tamaño. Non se encontrou unha explicación para o modificador de Maur; talvez<br />
faga referencia ao naturalista que estudou ou describiu a especie.<br />
pilro semipalmado Calidris pusilla<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pilro semipalmado foi o nome proposto en 1999 no<br />
traballo de M. A. Conde Teira (12B); tense empregado nalgunhas publicacións ornitolóxicas (12A, 13A,<br />
15A e 16A). Na segunda e terceira guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López utilizouse o<br />
nome de pilriño semipalmado (5A e 22A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é pilritorasteirinho<br />
(1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie de presenza moi moi rara na Galiza e non se lle coñecen<br />
nomes populares específicos. Algunhas denominacións populares xenéricas que podería recibir esta<br />
especie apúntanse en Calidris alpina.<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en Charadrius<br />
dubius e C. alpina, que tamén se poderían aplicar a esta especie.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a probábel orixe onomatopeica das denominacións<br />
píllara, pilro, pirlo, píldora e similares, véxase C. dubius. O modificador semipalmado fai referencia<br />
á pequena membrana que ten entre as dedas. O modificador portugués rasteirinho, de rasteiro, que<br />
se estende ou se arrastra polo chan, pode facer referencia a que é un paxaro moi pequeniño e cando<br />
anda a corricar dá esa impresión, case como se fose un réptil.<br />
pilro minúsculo Calidris minutilla<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pilro minúsculo foi o nome proposto en 1999 no<br />
traballo de M. A. Conde Teira (12B); utilizouse nalgunhas publicacións ornitolóxicas (10A, 12A, 13A e<br />
14A). Na terceira guía de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López usouse pilriño miúdo (22A).<br />
Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son pilrito-minúsculo e pilrito-anão (14A, 1D e<br />
3D, o segundo dúas veces).<br />
● Nomes populares. É unha especie de presenza moi moi rara na Galiza e non se lle coñecen<br />
nomes populares específicos. Algunhas denominacións populares xenéricas que podería recibir esta<br />
especie apúntanse en Calidris alpina.<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en Charadrius<br />
dubius e C. alpina, que tamén se poderían aplicar a esta especie.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a probábel orixe onomatopeica das denominacións<br />
píllara, pilro, pirlo, píldora e similares, véxase C. dubius. Os modificadores minúsculo, miúdo e<br />
anão fan referencia ao seu pequeno tamaño.<br />
pilro de Baird Calidris bairdii<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pilro de Baird foi o nome proposto en 1999 no<br />
traballo de M. A. Conde Teira (12B); tense empregado nalgunhas publicacións ornitolóxicas (10A, 12A,<br />
13A e 14A). Na segunda e terceira guía de aves X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López utilizouse<br />
pilriño de Baird (5A e 22A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é pilrito-de-bico-fino<br />
127
(1D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie accidental na Galiza e non se lle coñecen nomes populares<br />
específicos. Algunhas denominacións populares xenéricas que podería recibir esta especie están<br />
apuntadas en Calidris alpina.<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en Charadrius<br />
dubius e C. alpina, que tamén se poderían aplicar a esta especie.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da probábel orixe onomatopeica das<br />
denominacións píllara, pilro, pirlo, píldora e similares, véxase C. dubius. O modificador portugués<br />
de-bico-fino fai referencia, como di, ao seu bico. Non se encontrou unha explicación para o<br />
modificador de Baird, que alude a un nome propio; talvez faga referencia a algún naturalista que<br />
estudou a especie.<br />
pilro peitoral Calidris melanotos<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pilro peitoral foi a denominación proposta en 1999 no<br />
traballo de M. A. Conde Teira (12B); tense empregado nalgunhas publicacións ornitolóxicas (10A, 12A,<br />
13A e 14A). Na segunda e terceira guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López e nalgunha<br />
outra publicación utilizouse pilro americano (5A, 11A e 22A). Noutra publicación, pilriño americano<br />
(4A). Na bibliografía ornitolóxica, recóllense os nomes portugueses de pilrito-peitoral e pilrito-decolete<br />
(2A, 1D, 2D e 3D, con máis frecuencia o segundo).<br />
● Nomes populares. É unha especie de presenza moi moi rara na Galiza e non se lle coñecen<br />
nomes populares específicos. Algunhas denominacións populares xenéricas que podería recibir esta<br />
especie están apuntadas en Calidris alpina.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, e no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en Charadrius<br />
dubius, que tamén se poderían aplicar a esta especie. No Dicionário da língua galega de I. Alonso<br />
Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en C.<br />
dubius e Calidris alpina, que tamén se poderían aplicar a esta especie. No Gran Diccionario Xerais da<br />
Lingua Galega (2000), de varios autores, aparece a entrada pirlo (como galega e non preferente), que<br />
remite a pilro, e pilro (como galega e preferente), que define como aves limícolas de pequeno tamaño,<br />
especificando a denominación de pilro americano para Calidris melanotos.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a probábel orixe onomatopeica das denominacións<br />
píllara, pilro, pirlo, píldora e similares, véxase C. dubius. O modificador peitoral alude á plumaxe<br />
raiada que lle cobre o pescozo e o peito; americano, á súa área de distribución habitual. O modificador<br />
portugués de-colete, talvez fai referencia á coloración branca e escura da súa plumaxe, que dá a<br />
impresión de que o paxaro traia posto un colete.<br />
pilro falcinelo Limicola falcinellus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pilro falcinelo foi o nome proposto en 1999 no<br />
traballo de M. A. Conde Teira (12B); utilizouse na segunda e terceira guía de aves de X. M. Penas<br />
Patiño e C. Pedreira López (5A e 22A) e tense recollido ou utilizado tamén nalgunhas publicacións<br />
ornitolóxicas (10A, 12A, 13A e 14A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son pilritofalcinelo<br />
e pilrito-de-bico-grosso (2A, 1D, 2D e 3D, con máis frecuencia o segundo).<br />
● Nomes populares. É unha especie de presenza moi moi rara na Galiza e non se lle coñecen<br />
nomes populares específicos. Algunhas denominacións populares xenéricas que podería recibir esta<br />
especie están apuntadas en Calidris alpina.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, e no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en Charadrius<br />
dubius, que tamén se poderían aplicar a esta especie. No Dicionário da língua galega de I. Alonso<br />
Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, e no Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de<br />
varios autores, aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en C. dubius e Calidris alpina, que<br />
tamén se poderían aplicar a esta especie.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a probábel orixe onomatopeica das denominacións<br />
píllara, pilro, pirlo, píldora e similares, véxase C. dubius. Os modificadores falcinelo e de-bicogrosso<br />
fan referencia, como din, ao seu bico groso e falciforme.<br />
128
pilro canela Tryngites subruficollis<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pilro *canelo foi o nome proposto en 1999 no traballo<br />
de M. A. Conde Teira (12B); utilizouse na segunda e terceira guías de aves de X. M. Penas Patiño e C.<br />
Pedreira López (5A e 22A) e tense recollido ou utilizado tamén noutras publicacións ornitolóxicas (10A,<br />
11A, 12A, 13A, 14A e 16A). Nunha publicación, empregouse pilriño *canelo (4A). Na bibliografía<br />
ornitolóxica, os nomes portugueses son pilrito-canela e pilrito-acanelado (2A, 1D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie moi moi rara na Galiza e non se lle coñecen nomes<br />
populares específicos. Algunhas denominacións populares xenéricas que podería recibir esta especie<br />
están apuntadas en Calidris alpina.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, e no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en Charadrius<br />
dubius, que tamén se poderían aplicar a esta especie. No Dicionário da língua galega de I. Alonso<br />
Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en C.<br />
dubius e Calidris alpina, que tamén se poderían aplicar a esta especie. No Gran Diccionario Xerais da<br />
Lingua Galega (2000), de varios autores, aparece a entrada pirlo (como galega e non preferente), que<br />
remite a pilro, e pilro (esta como galega e preferente), que define como aves limícolas de pequeno<br />
tamaño, especificando a denominación de pilro *canelo para Tryngites subruficollis.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da probábel orixe onomatopeica das<br />
denominacións píllara, pilro, pirlo, píldora e similares, véxase C. dubius. Os modificadores *canelo,<br />
canela e acanelado fan referencia á cor da súa plumaxe, que é como a da canela.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. O modificador<br />
*canelo é un calco do nome castelán desta especie, correlimos canelo, pois non é propio do galego que<br />
este adxectivo presente variación morfolóxica de xénero gramatical. Para nos referirmos á calquera<br />
realidade de cor semellante á da canela diriamos igualmente canela, non hai flexión de xénero en<br />
galego para este adxectivo, ou sexa: o propio sería chamarlle pilro canela (do mesmo modo que se o<br />
modificador fose “laranxa”, por exemplo, por semellanza coa cor da laranxa; daquela non diriamos<br />
“pilro laranxo”, diriamos igualmente “pilro laranxa”). O uso deste adxectivo en portugués para T.<br />
subruficollis, pilrito-canela, é esclarecedor tamén. Exactamente o mesmo acontece coa denominación<br />
pato *canelo proposta en galego para Tadorna ferruginea, igualmente formulada a partir dun nome<br />
castelán que emprega canelo.<br />
combatente Philomachus pugnax<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Liorteiro foi o nome proposto por C. Pedreira López e<br />
X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse nas<br />
guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A) e tamén se recolleu ou se empregou noutras publicacións<br />
ornitolóxicas (2A, 4A, 6A, 11A, 18A e 11B). Combatente foi a denominación proposta en 1991 e 1999<br />
nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado ou recollido<br />
nalgunhas publicacións (10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome<br />
portugués é combatente ou cavaleiro-combatente (2A, 11B, 1D, 2D e 3D, o primeiro con máis<br />
frecuencia).<br />
● Nomes populares. Non se atoparon nomes populares para esta especie, pero posibelmente<br />
reciba algúns dos apuntados en Tringa totanus.<br />
● Dicionarios consultados. Nos dicionarios consultados non se atopou ningunha denominación<br />
para esta especie.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Semanticamente, todas as denominacións que reciben<br />
aluden ás rechamantes pelexas territoriais dos machos na época nupcial.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira e T.<br />
A. Vidal Figueroa indican que introducen o uso de combatente guiados polo portugués combatente e<br />
o español combatiente, e porque liorteiro non está rexistrado na fala (10B).<br />
narcexa pequena Lymnocryptes minimus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. *Becacina xorda foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas dúas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A) e tamén se recolleu ou se empregou noutras<br />
publicacións ornitolóxicas (2A, 4A e 6A). *Becacina pequena foi proposto en 1991 e 1999 nos<br />
traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado nalgunhas<br />
129
publicacións ornitolóxicas (10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome<br />
portugués é narceja-galega (2A, 10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie de presenza accidental na Galiza e non se lle coñecen<br />
nomes populares, non sendo os xenéricos (véxase G. gallinago).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia e no Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparecen as<br />
denominacións apuntadas en Gallinago gallinago. No Diccionario de usos castelán-galego de X. M.<br />
Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, aparece a voz castelá agachadiza<br />
identificada coa voz galega marcexa; a voz castelá sorda (ave), igualmente con marcexa. No<br />
Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparecen as<br />
entradas xenéricas de agacha, aguaneta e *becacina para se referir a este grupo de especies, e na<br />
última especifica a denominación de *becacina-xorda para L. minimus. O Diccionario de sinónimos da<br />
lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle arcea e<br />
*becacina xorda como sinónimos de L. minimus.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Nas nosas letras tamén se recolle a voz xenérica<br />
auganeta e no galego medieval a forma agoaneta (véxase G. gallinago).<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a motivación semántica de *becacina e outros<br />
nomes xenéricos desta especie, véxase G. gallinago. O modificador xorda alude a que non fai ruído<br />
cando ergue o voo, á diferenza de G. gallinago, que emite un berro seco cando sae voando, e pequena<br />
fai referencia ao seu tamaño. Galega é unha denominación popular portuguesa (máis que propio da<br />
Galiza, en portugués úsase galego como sinónimo de pequeno), a pesar de ser unha especie só<br />
invernante e escasa na nosa terra; probabelmente ten a connotación de pequena, cativa (en Portugal<br />
úsase “galego” ás veces como adxectivo para aquilo que é pequeno ou cativo).<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Véxase G. gallinago a<br />
respecto da consideración de *becacina.<br />
narcexa común Gallinago gallinago<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. *Becacina cabra foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas dúas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e tamén<br />
se ten recollido ou empregado noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 4A, 6A, 7A, 17A e 18A).<br />
*Becacina –ou *becacina común– foi a denominación proposta en 1991 e 1999 nos traballos de M.<br />
A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tamén se ten empregado ou recollido nalgunhas<br />
publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 15A, 16A e 11B). Na bibliografía ornitolóxica, o<br />
nome portugués é narceja ou narceja-comum (2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou para esta especie as denominacións de cabra<br />
do aire, cabra e cabra louca nas terras da desaparecida lagoa de Antela, na Limia (9A). C. Pedreira<br />
López et al. rexistraron cabra do aire, cabra, cruxa do aire, cabuxa do aire e aguaneta (con e sen<br />
gheada) para Gallinago gallinago no concello de Ames, A Coruña (9B). M. P. Paz González rexistrou<br />
chiba louca no galego de Xunqueira de Ambía (3C). M. Taboada Cid rexistrou *abecacina no galego<br />
de Verín (3C). G. Baamonde Traveso rexistrou agacho no galego de Cedofeita; J. L. Couceiro Pérez,<br />
agoneta no galego de Feás; F. Fernández Rei, *agachadiza no galego de Cariño, aínda que é posíbel<br />
que sexa un castelanismo; A. Pérez Cid, aguaneta en Marín (3C). M. A. Conde Teira rexistrou para<br />
esta especie as denominacións cabra de aire, agacha, arceúcha, aguaneta e aguana (12B). J. L.<br />
Couceiro Pérez rexistrou guana en Feás como "paxaro semellante á *becacina", e posibelmente<br />
referíase a esta mesma especie (3C). F. Bernis Madrazo rexistrou gacha nunha localidade de Lugo,<br />
oneja (onexa?) nunha localidade de Lugo, arciúcha en varias localidades de Lugo e arceote noutras<br />
dúas localidades de Lugo (11B). J. L. Couceiro Pérez tamén rexistrou a voz gacha en Feás, sen<br />
especificar a qué especie estaba referida, mais é probábel que fose esta (3C). M. Taboada Cid rexistrou<br />
paxaro berrón na Mezquita (3C). A. Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X. L. Lozano, X. R. Reigada e X.<br />
Rodríguez, berra na comarca de Verín (23B). X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López recollen os nomes<br />
populares galegos de cabriña do ceo, paxaro cabra, cabra do aire, arceolo, arciocho, aguaneta,<br />
brañenta, cerreta, caxota e agacha (1A). H. Costa et al. recollen para esta especie as<br />
denominacións galegas de queimacananas e arceote (1D). F. Bernis Madrazo cita Ríos Naceyro<br />
(1850) e L. Iglesias (1927), que recollen para esta especie a denominación popular de aguaneta<br />
(11B). No segundo apéndice do Diccionario enciclopédico gallego-castellano de Eladio Rodríguez<br />
González (1958-1961), un vocabulario castelán-galego que achegou Aníbal tero, apúntase a voz castelá<br />
becacina como equivalente á galega narcexa, así escrita, (que é Gallinago gallinago) e xusto a seguir a<br />
voz castelá becada como equivalente ás voces galegas arcea e galiñola (que é Scolopax rusticola); non<br />
se indica a localidade exacta de cada palabra, só aparece a listaxe de todas as localidades da provincia<br />
de Lugo, Ourense, Pontevedra e A Coruña onde se recolleu o conxunto do material.<br />
130
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparece a voz castelá becacina identificada coa voz galega narcexa. No Diccionario<br />
de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal,<br />
aparece a voz castelá agachadiza identificada coa voz galega marcexa (a voz castelá becacina está<br />
identificada coa tamén castelá chocha, á que lle corresponden arcea, becafigo, papafigo e galiñola). No<br />
Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, as entradas<br />
xenéricas de agacha, aguaneta e *becacina para se referir a este grupo de especies, e na última<br />
especifica a denominación de *becacina-cabra para Gallinago gallinago; na entrada "páxaro" ou<br />
"paxaro" inclúe tamén a subentrada páxaro-cabra para se referir a esta especie. O Diccionario de<br />
sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia,<br />
recolle *abecacina, agacha, *agachadiza, agacho, aguaneta, arcea, arceolo, arciocho,<br />
*becacina cabra, brañenta, cabra do aire, cabra louca, cabriña do ceo, cantureiro, caxota,<br />
cerreta, chiba louca, paxaro cabra e tremedoiro como sinónimos para G. gallinago (narcexa<br />
aparece tamén como sinónimo de arcea, mais identificada especificamente con Scolopax rusticola). No<br />
Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, recóllense as voces xenéricas<br />
*avecacina, aguaneta, agacho, *agachadiza e *becacina (as catro primeiras como galegas, mais<br />
non preferentes, e a quinta como preferente; nas catro primeiras remite a *becacina) para se referir a<br />
este grupo de especies, especificando a denominación de *becacina común para G. gallinago; na<br />
entrada "paxaro" inclúe tamén as subentradas paxaro berrón e paxaro cabra para se referir<br />
especificamente a G. gallinago (a voz narcexa identifícaa con arcea).<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Agoaneta é unha voz xa empregada na lingua<br />
galega medieval (19G): "Iten petos et pegas et agoanetas a quatro coroadas... ".<br />
Ademais, Álvaro Cunqueiro emprega auganeta n' A cociña galega (1973): "... Esto que vale<br />
para a perdiz, val tamén para a arcea e para auganeta... ".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Cabra e berrón talvez aluden ao característico berro seco<br />
que Gallinago gallinago emite ao erguer o voo. Cabra e cabra louca poden tamén estar relacionados<br />
co típico voo da parada nupcial de G. gallinago, uns súbitos picados que dan a impresión de que o<br />
paxaro “está tolo” ou “louco”. Queimacananas indica que é unha especie cinexética moi buscada (as<br />
cananas, as cartucheiras de coiro dos cazadores, “quéimanse” con esta ave). Os nomes agacha,<br />
agacho, gacha e similares fan referencia ao típico costume que ten de se agachar e ficar quieta para<br />
que non o vexan. O nome brañenta refírese á braña, que pode ser un dos seus hábitats. Galiñola está<br />
motivado polo seu parecido cunha pita (é unha denominación ben máis propia de Scolopax rusticola;<br />
véxase esta especie).<br />
Aguaneta, aguana e similares teñen relación con agua, ou auga, polo seu hábitat acuático<br />
(aguaneta tamén é o nome dalgunhas especies de micromamíferos que andan na auga, nalgúns lugares<br />
asignado a Arvicola; outros micromamíferos tamén teñen nomes con esta raíz, como por exemplo<br />
aguaneira e aguano, o último moi parecido a aguana, nalgúns lugares asignado a Galemys pyrenaicus).<br />
A voz medieval non evolucionou cara á forma auganeta (aug-) na realidade quedou practicamente<br />
fosilizada. Non puidemos confirmar se o uso de auganeta que fai o escritor Álvaro Cunqueiro n’ A<br />
cociña galega (1973) se trataba verdadeiramente dunha forma rexistrada como tal ou da forma que ao<br />
escritor lle pareceu que debía ser a correcta.<br />
Becacina e becada (voz castelá para Scolopax rusticola) forman en español un sistema de<br />
nomenclatura moi coñecido e divulgado na actividade cinexética: becada para o paxaro máis grande e<br />
robusto (S. rusticola), e becacina, o nome cun sufixo diminutivo, para Gallinago gallinago, paxaro<br />
parecido a S. rusticola mais comparativamente máis pequeno e fino. Ambos os dous nomes teñen<br />
relación co prerromano beccus, bico, e fan referencia ao longo bico que teñen estas especies. M. A.<br />
Conde Teira explica que o vocábulo castelán becacina moi probabelmente procede do francés<br />
bécassine, e que por difusión entre os cazadores chegaría ao galego (12B). J. Corominas Vigneaux<br />
recolle só o nome becada nos seus dicionarios etimolóxicos da lingua castelá (referíndose a Scolopax<br />
rusticola) e indica a súa procedencia da denominación catalá becada (curiosamente non recolle<br />
becacina para Gallinago gallinago, talvez por non a considerar aínda incorporada ao castelán).<br />
Canto ás denominacións narcexa, arciocho, arceolo e similares, teñen relación morfolóxica e<br />
semántica con arcea, nome galego para Scolopax rusticola, que como xa apuntamos ten un aspecto<br />
relativamente semellante ás especies dos xéneros Gallinago e Lymnocryptes. Ás veces arcea e outras<br />
similares, como arceote, úsanse tamén para Gallinago e Lymnocryptes, mais con moita frecuencia,<br />
tanto no galego falado como nas publicacións ornitolóxicas, asígnase arcea de modo moi preciso a S.<br />
rusticola. Arcea orixinouse no galegoportugués e no asturiano a partir do latín accēia e, como<br />
apuntamos, en ambas as dúas linguas designa con bastante especificidade S. rusticola. Do mesmo<br />
modo que en castelán se formou un sistema de nomenclatura con becada / becacina respectivamente<br />
para Scolopax / Gallinago, no galego formouse con arcea / narcexa, arceolo, arceúcha, arciocho,<br />
etc., é dicir, emprégase o mesmo nome que para Scolopax rusticola mais cun sufixo diminutivo ou<br />
despectivo, indicativo de que Gallinago gallinago é máis miúda e magra. Este mesmo sistema de<br />
nomenclatura, mnemotecnicamente eficaz, que emprega dous nomes moi semellantes para designar<br />
estas especies tamén semellantes, orixinouse tamén noutras linguas dun modo similar. Así, en francés<br />
131
emprégase bécasse para S. rusticola e bécassine para G. gallinago; en catalán, becada e becadell<br />
respectivamente, etc. Como vemos, para a denominación de G. gallinago utilízase sempre un sufixo<br />
diminutivo ou talvez despectivo.<br />
O nome narcexa, cun ene inicial, pode ser unha simple corruptela ou variación de arcea, mais<br />
tamén sería posíbel que a súa etimoloxía estivese influenciada polo termo prerromano nara, que<br />
significa auga. De feito, en Asturias existe o vocábulo “narcea” (que lle dá nome ao río Narcea), sobre<br />
cuxa etimoloxía non hai dúbida de que, cando menos, está presente o prerromano nara. O feito de que<br />
nara, auga, estivese tamén presente na formación de narcexa a partir de arcea estaría en total<br />
correspondencia cunha característica ben coñecida popularmente que diferencia marcadamente S.<br />
rusticola das especies do xénero Gallinago: os seus hábitats. En efecto, a pesar de seren fisicamente<br />
semellantes, S. rusticola vive tipicamente nos bosques e as especies de Gallinago e Lymnocryptes son<br />
ben propias dos hábitats acuáticos: as beiras dos ríos, as marismas e as brañas. Deste modo, unha<br />
“narcea” sería unha “arcea da auga” (nara, auga + accēia, arcea). A terminación -exa pode<br />
corresponder ao sufixo exo/exa, indicador de tamaño pequeno ou mesmo cargado de certa connotación<br />
despectiva (como nos termos galegos lugarexo, animalexo ou trapexo), e tamén ligaría coa<br />
comparación fisica entre a propiamente arcea (S. rusticola), de corpo redondo, máis repoluda e<br />
visibelmente de maior tamaño, e a propiamente narcexa (G. gallinago), ben máis pequena e<br />
visibelmente menos robusta que a arcea. Así, unha narcexa pode ser unha “arcea da auga” e asemade<br />
“unha arcea máis pequena ou cativa”.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. A pesar de que<br />
*becacina se divulgou no ámbito da ornitoloxía galega especializada desde a década dos anos setenta<br />
do século pasado, nomeadamente a partir da Lista patrón de aves de Galicia e logo despois coa súa<br />
difusión nas publicacións ornitolóxicas, no presente traballo quérese achegar unha reflexión sobre a<br />
galeguidade do termo *becacina, é dicir, se este é ou non é un termo propiamente galego, e as<br />
implicacións que na nosa opinión deberían considerarse ao respecto.<br />
En primeiro lugar é moi importante subliñarmos que en fontes lexicográficas antigas, desde os<br />
traballos de Martín Sarmiento (1746-1755) até 1950, non se recollen nin becada nin becacina como<br />
nomes galegos, antes ao contrario, estes son os nomes casteláns para os que se dan os nomes galegos<br />
equivalentes (1G, 5G, 7G e 8G, entre outros).<br />
Nesta mesma liña, xa entre 1950 e 1990, é interesante apuntarmos que o Diccionario<br />
enciclopédico gallego-castellano de E. Rodríguez González (1958-1961), nos seus apéndices, dá con<br />
acertada distinción a voz galega narcexa para a castelá becacina e asemade as galegas arcea e<br />
galiñola para a voz castelá becada (9G). O Frampas, contribución al diccionario gallego, de E. Rivas<br />
Quintas (1978), recolle as voces cabra louca, agacha e gaxota, que define como ave acuática de<br />
color rubio que al anochecer emite un sonido muy parecido al de la cabra, e non recolle tampouco<br />
becacina como voz galega (10G). Na Nueva contribución a un vocabulario castellano-gallego, de J.<br />
Crespo Pozo (1985), apúntase para o termo castelán becacina, os termos galegos aguaneta, cabra do<br />
aire e marcexa; e para o termo castelán becada, arcea, galiñola e galiña de auga (12G).<br />
Igualmente os dous dicionarios máis vellos referenciados máis arriba, na alínea dicionarios consultados,<br />
pertencentes tamén a este período, recollen narcexa e marcexa como voces galegas, nunca becacina,<br />
que a consideran castelá.<br />
Outro aspecto en que é interesante pormos atención é que, se becacina e becada fosen voces<br />
patrimoniais galegas, é dicir, que evolucionasen desde o primeiro momento do prerromano beccus ao<br />
longo dos séculos conforme ás leis da evolución fonética do galego, cabería esperar formas como<br />
bicacina e bicada, con “i”, e non becacina e becada.<br />
Cando becacina aparece na lingua galega falada, ademais, está moi en relación coa actividade<br />
cinexética e co contacto con cazadores casteláns, como ben apunta M. A. Conde Teira (12B). Non é<br />
casual que outros nomes cuestionados neste traballo, *guión de paspallás para Crex crex e *rascón de<br />
auga para Rallus aquaticus (véxase estas especies), teñan a ver co mundo da caza. A actividade<br />
cinexética foi unha vía popular de contacto coa lingua castelá, unha vía particular favoreceu a<br />
introdución e rápida popularización de nomes casteláns para as especies da fauna relacionadas coa<br />
caza. Así, *becacina fíxose máis e máis popular por causa da influencia constante do castelán na<br />
actividade cinexética, e comezou a empregarse en lugar das voces patrimoniais galegas: arceolo,<br />
aguaneta, cabra do aire, paxaro berrón, brañenta, agacha etc., ao punto de chegaren a parecer<br />
mesmo estrañas fronte ao termo cada vez máis popular de *becacina. A este respecto resulta ben<br />
ilustrativo que o escritor Álvaro Cunqueiro empregue tamén becacina n’A cociña galega (1973) para<br />
aclarar cal é o significado de auganeta; a frase completa, citada máis arriba na alínea referida á<br />
literatura, é: “Esto que vale para a perdiz, val tamén para a arcea e para auganeta, a becacina”.<br />
Cunqueiro emprega en primeiro lugar dúas voces propiamente galegas para Scolopax e Gallinago,<br />
arcea e auganeta, mais logo a seguir engade *becacina, consciente de que non todo o mundo vai<br />
coñecer facilmente o termo auganeta, hai que explicalo, e hai que explicalo cun termo que talvez non<br />
sexa “tan galego” e que coloca despois, en segundo lugar, pero que é máis coñecido e máis popular<br />
que un termo propiamente galego referido a esa mesma especie.<br />
É preciso e importante destacarmos que *becacina só está recollida nos dicionarios como<br />
132
palabra propiamente galega a partir da década dos anos 90 do século pasado. Como acabamos de ver,<br />
*becacina aparece nos tres dicionarios máis recentes peneirados para este traballo, que foron editados<br />
nos anos 1995, 1997 e 2000, porén nunca aparecera antes. Para alén de que *becacina fose un<br />
vocábulo cada vez máis popular, probabelmente na súa inclusión nos dicionarios tamén influíu que se<br />
recollese na Lista patrón de aves de Galicia e que se empregase nas publicacións posteriores no ámbito<br />
ornitolóxico galego.<br />
Por outro lado, debeu resultar incongruente que *becacina se considerase na ornitoloxía galega<br />
palabra correcta para nos referirmos a G. gallinago e non *becada para nos referir a S. rusticola, cando<br />
ambas as dúas designan en castelán aves relativamente similares, formando un sistema eficaz que<br />
permite diferencialas e lembralas con éxito. O resultado é que os dicionarios de galego actuais<br />
presentan moita vacilación a respecto destas dúas denominacións: hainos que recollen becacina e<br />
condenan *becada; hainos que polo contrario recollen becada e non recollen *becacina; hainos que<br />
recollen ambas as dúas como galegas; e hainos, tamén, que non recollen ningunha das dúas.<br />
Na nosa opinión, o criterio estabelecido e seguido pola ornitoloxía galega e asumido polos<br />
dicionarios modernos a respecto de *becacina non é un bo criterio. Cando un estranxeirismo penetra<br />
nunha lingua, por vía de regra, aplícase un primeiro criterio básico para que ese estranxeirismo se<br />
poida incorporar como palabra propia da lingua que o recibe: que a lingua receptora o necesite. Nese<br />
caso ás veces adóptase, e o que inicialmente era un estranxeirismo convértese nun empréstito<br />
lingüístico. Mais este non é para nada o caso de *becacina (nin de *becada) na lingua galega, onde<br />
xa temos unha chea de nomes patrimoniais aplicábeis tanto para as especies dos xéneros Gallinago e<br />
Lymnocryptes como para S. rusticola, que van sendo cada vez máis descoñecidos precisamente por<br />
causa da incorporación e da divulgación (moi favorecida polo castelán) de *becacina e *becada.<br />
Á vista do antedito, pensamos que *becada e *becacina deberían considerarse castelanismos<br />
e que no futuro deberían revitalizarse as formas propiamente galegas para denominarmos das tres<br />
especies do xénero Gallinago e Lymnocryptes, isto é, máis unha vez: aguaneta, narcexa, arceolo,<br />
arciúcha, cabra do aire, paxaro berrón, brañenta, agacho ou as similares a estas. No contexto<br />
que nos atinxe, o da ornitoloxía especializada, debería reformularse a denominación destas tres<br />
especies con outro nome xenérico. Sería interesante mantermos o sistema de nomenclatura<br />
comparativo e mnemotecnicamente consistente a que fixemos referencia, con arcea para Scolopax<br />
rusticola e, por exemplo, arceolo ou narcexa para os xéneros Gallinago e Lymnocryptes. Así, a serie<br />
arceolo pequeno ou narcexa pequena, arceolo común ou narcexa común e arceolo real ou<br />
narcexa real, respectivamente para Lymnocryptes minimus, Gallinago gallinago e Gallinago media,<br />
como vemos, está relacionada co nome arcea para Scolopax rusticola. No caso do xenérico narcexa,<br />
mantense bastante correspondencia coas denominacións estandarizadas na ornitoloxía especializada<br />
portuguesa para estas tres especies máis pequenas.<br />
A este respecto, pódese atopar máis información sobre este mesmo asunto no artigo: "*Becada<br />
e *becacina: dous castelanismos que non deberían incorporarse á lingua galega", publicado no ano<br />
2011 en Estudos de Lingüística Galega, publicada polo do autor do presente traballo, e tamén na nota<br />
intitulada "*Becada e *becacina", no web O Cartafol / Un idioma preciso, do Servizo de Normalización<br />
Lingüística da USC (Ref. 21B), tamén do autor do presente traballo.<br />
Por último, queremos apuntar que probabelmente *agachadiza tamén é un castelanismo<br />
(lembremos que os nomes das especies relacionadas coa actividade cinexética son moito máis<br />
susceptíbeis de castelanización do que son outrose que non se recolle agachadiza nas fontes da<br />
tradición lexicográfica galega).<br />
narcexa real Gallinago media<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. *Becacina real foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén<br />
en 1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B); utilizouse nas guías de aves de X. M. Penas Patiño e C.<br />
Pedreira López (1A, 5A e 22A) e tamén se recolleu o se utilizou noutras publicacións ornitolóxicas (2A,<br />
4A, 10A, 11A, 12A, 13A, 15A e 14A). Na bibliografía ornitolóxica, recibe os nomes portugueses de<br />
narceja-real ou narceja-grande (2A, 10A, 1D, 2D e 3D, a primeira con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. É unha especie de moi rara aparición na Galiza e non se teñen rexistrado<br />
nomes populares, non sendo os xenéricos comentados en Gallinago gallinago.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, e no Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios<br />
autores, aparecen as denominacións apuntadas en G. gallinago. No Dicionário da língua galega de I.<br />
Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, as entradas xenéricas de agacha, aguaneta e<br />
*becacina para se referir a este grupo de especies, e na última especifica a denominación de<br />
*becacina-real para Gallinago media.<br />
133
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Nas nosas letras tamén se recolle a voz xenérica<br />
auganeta, e no galego medieval a forma agoaneta (véxase G. gallinago).<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da motivación semántica de *becacina e<br />
outros nomes xenéricos desta especie, véxase G. gallinago. Real é un cualificativo engadido ao nome<br />
xenérico de moitas aves para as identificarmos como especies, e que ás veces ten relación cunha certa<br />
beleza ou vistosidade na súa forma ou nas súas cores, ás veces cunha certa maxestade no xeito de<br />
camiñaren, de voaren ou de se moveren en xeral (neste caso, talvez, polo seu maior tamaño ou pola<br />
vistosa plumaxe branca que ten no rabo). Grande fai referencia ao seu tamaño, pois é a máis grande<br />
das tres especies de agachas ou narcexas.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Véxase G. gallinago a<br />
respecto da consideración de *becacina.<br />
arcea Scolopax rusticola<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Arcea foi o nome proposto por C. Pedreira López e X.<br />
M. Penas Patiño en 1977-1978, na Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén en 1991 e 1999<br />
nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); utilizouse nas guías de aves de<br />
X. M. Penas e C. Pedreira (1A, 5A e 22A; na última, arcea común), no Atlas de vertebrados de Galicia<br />
(7A) e recolleuse ou empregouse tamén noutras moitas publicacións (2A, 4A, 8A, 10A, 12A, 13A, 14A,<br />
15A, 18A e 11B). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é galinhola ou galinhola-comum<br />
(2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou para Scolopax rusticola as denominacións<br />
populares de galiñola, pitarola e *perdiz chocha nas terras da desaparecida lagoa de Antela, na Limia<br />
(9A). Tamén nas terras da Limia, o autor do presente traballo rexistrou pita das poulas para esta<br />
especie. A. Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X. L. Lozano, X. R. Reigada e X. Rodríguez recollen gaiñola<br />
para S. rusticola na comarca de Verín (23B). C. Pedreira López et al. rexistraron arcea (con e sen<br />
seseo) para S. rusticola no concello de Ames, A Coruña (9B). M. Taboada Cid rexistrou *chocho en<br />
Verín e na Mezquita e M. C. Gil Suárez en Vilardevós (3C). A voz arcea é moi popular e está moi<br />
estendida en toda Galiza. J. M. Dobarro Paz rexistrouna no galego de Cabalar; M. R. Martínez Martínez,<br />
no galego de Curtis; J. L. Couceiro Pérez, no de Feás; I. Leis Casanova, no de Sta. Eulalia de Dumbría;<br />
R. Seco Fernández, en Santa Combra; C. García González, en Compostela; R. Fraga García, en Melide;<br />
M. C. López Taboada, en Sobrado dos Monxes; M. J. Pérez Froiz, en Sta. María de Oirós; M. Prado<br />
Fernández, en Ferreira de Valadouro; G. Baamonde Traveso, en Cedofeita; C. E. Blanco Fernández, en<br />
Crecente; X. Pena Seijas, en Guitiriz; E. Rodríguez Gandoi, en Guntín; M. I. Vázquez Fernández, en<br />
Pereiramá; J. A. Palacio Sánchez, en Ferreira de Pantón; S. Cortiña Vázquez, en Friol (3C). M. González<br />
González rexistrou a voz cea para esta especie no Incio (3C). F. Bernis Madrazo rexistrou tamén arcea<br />
en Asturias e na provincia de Lugo, arceote na provincia de Lugo e *pitorra nas provincias de León e<br />
Zamora (11B). F. Bernis Madrazo rexistrou o nome castelanizado *gallinola e o castelanismo *gallinuela<br />
en Cospeito (Lugo) e Vares (A Coruña) para Fulica atra, pero comenta que L. Iglesias (1927) tamén<br />
asigna estes vernáculos a S. rusticola (11B). No segundo apéndice do Diccionario enciclopédico gallegocastellano<br />
de Eladio Rodríguez González (1958-1961), un vocabulario castelán-galego que achegou<br />
Aníbal tero, apúntase a voz castelá becacina como equivalente á galega narcexa (que é Gallinago<br />
gallinago) e xusto a seguir a voz castelá becada como equivalente ás voces galegas arcea e galiñola<br />
(que é Scolopax rusticola); non se indica a localidade exacta de cada palabra, só aparece a listaxe de<br />
todas as localidades da provincia de Lugo, Ourense, Pontevedra e A Coruña onde se recolleu o<br />
conxunto do material.<br />
Por último, na fraseoloxía da lingua galega existe un conxunto de expresións populares que se<br />
forman con torda como substantivo e adxectivo a partir de ser un –ou unha– torda, referíndose a<br />
unha persoa pouco intelixente e moi torpe, que probabelmente teñen a súa orixe nun dos nomes deste<br />
paxaro: Non sexas torda! / O torda ese... (referíndose a un home, a un rapaz) / A torda esa...<br />
(referíndose a unha muller, a unha rapaza) / Es un torda! / Es unha torda!<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparece a entrada arcea, identificada coas voces castelás becada, chocha perdiz, e co<br />
sinónimo galiñola; a voz castelá becada aparece identificada coas voces galegas arcea e galiñola. No<br />
Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da<br />
editorial Akal, aparece a voz castelá becada identificada coas voces galegas *becafigo, pipioro,<br />
galiñola e arcea, e a voz castelá chocha ou chochaperdiz identificada con arcea, *becafigo,<br />
*papafigo e galiñola. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo<br />
Blanco, aparecen as entradas arcea (nunha das súas acepcións fai referencia a esta especie), cea<br />
(nunha das súas acepcións remite a arcea) e narcexa ("páxaro chamado tamén arcea"), *pitorra<br />
(nunha das súas acepcións) e torda (refírese a arcea, *becada, identificada con Scolopax rusticola,<br />
aínda que despois non inclúe entrada para *becada). O Diccionario de sinónimos da lingua galega de<br />
134
M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle arcea, *becada, cea,<br />
galiñola, narcexa e torda como sinónimos para S. rusticola. O Gran Diccionario Xerais da Lingua<br />
Galega (2000), de varios autores, inclúe as entradas arcea (nesta entrada co sinónimo *becada, mais<br />
ao buscarmos a súa propia entrada rexéitase esta voz, *becada, por non a considerar galega), cea (as<br />
dúas como voces galegas e preferentes) e narcexa (como voz galega, mais non preferente) e mais o<br />
sinónimo torda (sen entrada propia), todas elas para se referir a S. rusticola; tamén inclúe a<br />
subentrada *chocho perdiz, na entrada chocho, na acepción con categoría s. m., definíndoo só como<br />
"variedade de perdiz de cor marrón", e probabelmente se estea a referir e esta especie.<br />
É interesante apuntarmos tamén que o Diccionario enciclopédico gallego-castellano de E.<br />
Rodríguez González (1958-1961), nun dos seus apéndices recolle para a voz castelá becacina, a galega<br />
narcexa; para a voz castelá becada, as galegas arcea e galiñola (9G). Na Nueva contribución a un<br />
vocabulario castellano-gallego, de J. Crespo Pozo (1985), apúntase para o termo castelán becacina, os<br />
termos galegos aguaneta, cabra do aire e marcexa; para o termo castelán becada, arcea, galiñola e<br />
galiña de auga (12G).<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Arçea é unha voz xa empregada na lingua galega<br />
medieval (19G): "Iten arçeas et poondos troquados... ".<br />
Para alén diso, a voz arcea aparece recollida na nosa literatura xa no ano 1859, por Juan<br />
Manuel Pintos: "Que doce rulea a rula! Pombiñas sura sura! Chías, arcea, estorniños..." . Fuco G.<br />
Gómez tamén emprega o nome arcea n' O idioma dos animás (1937): "... tres lebres, seis arceas e un<br />
lavanco..." . Igualmente Álvaro Cunqueiro, por exemplo, n' A cociña galega (1973): "...esto que vale<br />
para a perdiz, val tamén para a arcea e para auganeta, a becacina... ". Tamén o escritor Manuel Rivas<br />
utiliza o vocábulo arcea n'Os libros arden mal (2006), ou na poesía A irmandade do poema (2003):<br />
"Quen é ollo de arcea / e quen radar do medo...".<br />
Por outro lado, no refraneiro popular emprégase a voz galiñola referida a unha ave migradora:<br />
"Pola Candeloria, cásanse os paxariños e vaise a galiñola". Parece probábel que se refira a esta<br />
especie, pois das aves migradoras é S. rusticola á que con máis frecuencia se lle aplica o nome<br />
galiñola (porén, podería referirse tamén a Gallinago gallinago).<br />
Cea está tamén recollida nun dito popular: "Xea: mal pola arcea".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Galiñola, pitarola, pita das poulas e similares están<br />
motivados polo parecido físico deste paxaro co dunha pita (galiñola tamén se recolle como<br />
denominación para G. gallinago e aplícase igualmente a outras especies ben diferentes, da familia<br />
Rallidae, como Gallinula chloropus e Fulica atra). O modificador das poulas fai referencia a un hábitat<br />
onde a especie pode ser observada.<br />
Arcea deriva do latín accēia (a respecto de narcexa e arceote, que con moita máis frecuencia<br />
se usan para os xéneros Gallinago e Lymnocryptes, véxase G. gallinago). Probabelmente cea xurdiría<br />
por aférese, un fenómeno fonético frecuente na lingua popular. Torda, que vén do latín turdus, tordo,<br />
ou talvez directamente de turda, femia do tordo, debeu orixinarse por causa do parecido da cor da súa<br />
plumaxe coa destoutros paxaros do xénero Turdus.<br />
A respecto de *becafigo e *papafigo, J. Corominas Vigneaux recólleos como termos casteláns<br />
e en relación coa súa etimoloxía apunta o vocábulo italiano beccafigo.<br />
*Becada merece unha mención particular, pois é hoxe o castelanismo que máis se está<br />
adoptando como galego para Scolopax rusticola. Dado que becada para S. rusticola e becacina para G.<br />
gallinago forman un sistema de nomenclatura en castelán, é dicir, estes dous nomes van xuntos, a<br />
existencia dun nome vai asociada á existencia do outro na lingua, véxase toda a información e a<br />
argumentación expostas para G. gallinago.<br />
Non se achou unha explicación clara para a denominación pipioro. É un nome que parece<br />
relacionado con "pipiar", piar repetidamente as aves, en xeral, e de modo particular piar as crías cando<br />
andan atrás dos adultos pedindo comida.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Para máis información<br />
a respecto dos castelanismos *becada e *becacina, véxase G. gallinago. Nesta mesma liña, o autor<br />
do presente traballo publicou o artigo intitulado *Becada e *becacina: dous castelanismos que non<br />
deberían incorporarse á lingua galega (15B) e tamén a nota intitulada "*Becada e *becacina", no web<br />
O Cartafol / Un idioma preciso, do Servizo de Normalización Lingüística da USC (Ref. 21B), tamén do<br />
autor do presente traballo.<br />
Por outro lado, como vemos, nalgunhas fontes recóllese a denominación narcexa como propia<br />
para S. rusticola, o que parece unha clara confusión, pois o sufixo diminutivo con matiz despectivo “-<br />
exa” relaciona as especies máis pequenas co nome arcea formando un sistema de nomenclatura<br />
(véxase a este respecto G. gallinago). É posíbel que tamén sexa unha confusión a denominación que<br />
apunta J. Crespo Pozo para esta especie: galiña de auga (a auga non sería un hábitat característico,<br />
seríao o bosque), ben máis propia dalgunhas aves da familia Rallidae.<br />
Probabelmente *chocha e similares, *becafigo e *papafigo, e tamén *pitorra sexan<br />
castelanismos. Todos eles son nomes que designan S. rusticola caracteristicamente na lingua castelá.<br />
Como ben se viu xa para Gallinago gallinago, Rallus aquaticus e Crex crex, na lingua galega os nomes<br />
de todas estas especies relacionadas coa actividade cinexética son moito máis susceptíbeis de<br />
135
castelanización do que son outros. (Papafigo é un nome galego ben propio doutra especie, o ouriolo,<br />
Oriolus oriolus, con menos sentido aínda para G. gallinago.)<br />
mazarico cincento Limnodromus griseus<br />
● Bibliografía ornitolóxica specializada. Mazarico cincento foi o nome proposto en 1999 no<br />
traballo de M. A. Conde Teira (12B); utilizouse nalgunhas publicacións ornitolóxicas (10A e 14). Nas<br />
guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López utilizouse *becacina cincenta (5A e 22A). Na<br />
bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son maçarico-escolopaceo-americano e maçaricode-bico-curto<br />
(2A, 1D e 3D, o segundo dúas veces).<br />
● Nomes populares. É unha especie de presenza accidental na Galiza e non se lle coñecen<br />
nomes populares.<br />
● Dicionarios consultados. Nos dicionarios consultados non se encontraron denominacións para<br />
esta especie.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Mazarico é un nome xenérico para aves pernaltas de bico<br />
longo, encurvado para baixo ou non, que andan na auga; para unha posíbel significación, véxase<br />
Numenius arquata. O modificador cincento fai referencia á cor da plumaxe; de-bico-curto compara o<br />
seu bico co de outra especie moi similar, Limnodromus scolopaceus, que o ten máis longo; americano<br />
alude á súa área de distribución orixinaria. H. Costa et al. explican que escolopáceo non ten<br />
significado en portugués; é probabelmente unha adaptación de scolopaceus, que quere dicir galiñola<br />
ou que ten parecido coa galiñola, Scolopax rusticolus (1D).<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Para máis información<br />
a respecto do castelanismo *becacina, véxase G. gallinago.<br />
mazarico escolopáceo Limnodromus scolopaceus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Mazarico escolopáceo foi o nome proposto en 1999<br />
no traballo de M. A. Conde Teira (12B); tense empregado nalgunhas publicacións ornitolóxicas (10A,<br />
12A, 13A e 14A). Nas guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López utilizouse *becacina<br />
escolopácea (5A e 22A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son maçaricoescolopaceo-europeu<br />
e maçarico-de-bico-comprido (2A, 1D, 2D e 3D, o segundo con máis<br />
frecuencia).<br />
● Nomes populares. É unha especie de presenza accidental na Galiza e non se lle coñecen<br />
nomes populares.<br />
● Dicionarios consultados. Nos dicionarios consultados non se encontraron denominacións para<br />
esta especie.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Mazarico é un nome xenérico para aves pernaltas de bico<br />
longo, encurvado para baixo ou non, que andan na auga; véxase Numenius arquata. O modificador debico-comprido<br />
compara o seu bico co de outra especie moi similar, Limnodromus griseus, que o ten<br />
máis curto; europeu alude equivocadamente á súa área de distribución, como explican H. Costa et al.,<br />
pois a ave habita no Norte da Amérida do Norte e no Nordeste da Siberia. H. Costa et al. tamén<br />
explican que escolopáceo non ten significado en portugués (tampouco en galego); é probabelmente<br />
unha adaptación de scolopaceus, que quere dicir galiñola ou que ten parecido coa galiñola (1D).<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Para máis información<br />
a respecto do castelanismo *becacina, véxase G. gallinago.<br />
mazarico rabinegro Limosa limosa<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. *Agulla colinegra foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
na primeira guía de aves destes autores e recolleuse ou utilizouse tamén nalgunha outra publicación<br />
(1A, 2A, 4A, 7A e 18A). Mazarico rabinegro foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M.<br />
A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado nas últimas guías de aves de X. M.<br />
Penas Patiño e C. Pedreira López (5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e recollido ou<br />
tamén empregado nalgunhas publicacións ornitolóxicas (6A, 8A, 10A, 11A, 12A, 13A, 14A, 15A, 16A e<br />
17A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses que se recollen para esta especie son<br />
milherango, fuselo-real, maçarico-bico-direito e maçarico-de-bico-direito (2A, 10A, 11B, 1D,<br />
2D e 3D, o primeiro con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. Non se lle coñecen nomes populares específicos. A respecto do nome<br />
xenérico mazarico e similares, véxase Numenius arquata.<br />
136
● Dicionarios consultados. Nos dicionarios consultados non se encontraron denominacións para<br />
esta especie, salvante as xenéricas apuntadas en Numenius phaeopus. O Dicionário da língua galega de<br />
I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparece a entrada *agulla, que fai referencia ao<br />
xénero Limosa.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Sobre o emprego de mazarico na nosa literatura,<br />
véxase Numenius arquata.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Mazarico é un nome xenérico para aves pernaltas que<br />
andan na auga; para unha posíbel significación, véxase Numenius arquata. Os modificadores galegos<br />
rabinegro e colinegra aluden á mancha negra do rabo, característica deste paxaro; o nome *agulla e<br />
o modificador portugués de-bico-direito, ao seu bico longo e recto. O nome portugués fuselo está<br />
relacionado con fuso, o instrumento longo e pontiagudo, que pode lembrar a forma do bico. Real é un<br />
cualificativo engadido ao nome xenérico de moitas aves para as identificarmos como especies, e que ás<br />
veces ten relación cunha certa beleza ou vistosidade na súa forma ou nas súas cores, como<br />
seguramente sexa o caso.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. En relación coa escolla<br />
da denominación xenérica, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa explican que é unha ave que non<br />
ten un nome propio en galego, que *agulla é unha tradución do castelán aguja e que é perfectamente<br />
válido optar polo nome xenérico de mazarico (10B).<br />
mazarico rabipinto Limosa lapponica<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. *Agulla colipinta foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
na primeira guía de aves destes autores e recolleuse ou utilizouse tamén nalgunha outra publicación<br />
(1A, 2A e 4A). Mazarico rubio foi proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e de T.<br />
A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado nalgunhas publicacións ornitolóxicas (10A, 12A, 13A,<br />
14A, 15A e 16A). Nas últimas guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López e noutras<br />
publicacións utilizouse mazarico rabipinto (5A, 6A, 11A, 17A e 22A). Na bibliografía ornitolóxica, o<br />
nome portugués é fuselo (2A, 10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Non se lle coñecen nomes populares específicos. Sobre o nome xenérico<br />
mazarico e similares, véxase Numenius arquata.<br />
● Dicionarios consultados. Nos dicionarios consultados non se encontraron denominacións para<br />
esta especie, salvante as xenéricas apuntadas en Numenius phaeopus. O Dicionário da língua galega de<br />
I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparece a entrada *agulla, que se refire ao<br />
xénero Limosa.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A respecto do emprego de mazarico na nosa<br />
literatura, véxase Numenius arquata.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Mazarico é un nome xenérico para aves pernaltas que<br />
andan na auga; para unha posíbel significación, véxase Numenius arquata. Os modificadores galegos<br />
rabipinto e colipinta aluden ás pintas do rabo, características deste paxaro; rubio, á vistosa plumaxe<br />
nupcial; o nome *agulla, ao seu bico longo e recto. O nome portugués fuselo está relacionado con<br />
fuso, o instrumento longo e pontiagudo, que pode lembrar a forma do bico.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. En relación coa escolla<br />
da denominación xenérica estándar, véxase Limosa limosa.<br />
Canto ao nome específico de Limosa lapponica, o modificador rubio non parece de todo<br />
apropiado, xa que tamén se podería aplicar á outra especie do mesmo xénero, Limosa limosa, bastante<br />
semellante (certamente L. lapponica é moi rubia na época nupcial, mais igualmente L. limosa ten nesa<br />
época unha rechamante cor rubia en boa parte do corpo). Por isto talvez sería mellor manter mazarico<br />
rabipinto para L. lapponica, pois o trazo do rabo pinto, alén de caracterizar ben a especie, é<br />
inconfundíbel (en comparación co trazo da plumaxe rubia). Ademais o nome de L. limosa, mazarico<br />
rabinegro, tamén alude ao rabo, de modo que así forman un sistema binomial de nomenclatura: o par<br />
“mazarico rabipinto / mazarico rabinegro” resulta mnemotecnicamente moito máis eficaz que o par<br />
“mazarico rubio / mazarico rabinegro”.<br />
mazarico chiador Numenius phaeopus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Mazarico galego foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas primeiras guías de aves destes autores e recolleuse ou utilizouse tamén noutras publicacións<br />
ornitolóxicas (1A, 2A, 4A, 5A, 6A, 11A e 17A). Mazarico chiador foi o nome proposto en 1991 e 1999<br />
nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado en varias<br />
137
publicacións ornitolóxicas (10A, 12A, 13A, 15A, 16 e 14A) e tamén na terceira guía de Penas Patiño e<br />
Pedreira López (22A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é maçarico-galego (2A, 10A,<br />
11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou para esta especie as denominacións de<br />
zarapico e zarapico pequeno nas terras da desaparecida lagoa de Antela, na Limia (9A).<br />
Probabelmente, moitos dos nomes populares recollidos no traballo de M. C. Ríos Panisse para Numenius<br />
arquata poden empregarse tamén para Numenius phaeopus (7B). Outros nomes xenéricos están<br />
indicados en Numenius arquata.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, e no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en Numenius<br />
arquata. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco,<br />
aparecen as entradas: bilurico identificada co xénero Numenius e con Tringa hypoleucos e coa<br />
variante belurico (que non ten entrada propia); mazarico, que nunha das acepcións define como este<br />
tipo de paxaros (noutra, como voz para Alcedo atthis; noutra dáa para Picus viridis), achegando o<br />
sinónimo zarrapico e identificando especificamente mazarico galego con Numenius phaeopus;<br />
zarapico, que nunha das acepcións identifica xenericamente con mazarico e Numenius arquata;<br />
zarrapico, que tamén nunha das acepcións identifica con mazarico e con Numenius arquata. O<br />
Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da<br />
editorial Galaxia, recolle mazarico e zarrapito como sinónimos inespecíficos para os xéneros<br />
Numenius e Limosa. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparece a<br />
entrada mazarico (como galega e preferente), especificando nunha das acepcións a denominación<br />
mazarico galego para Numenius phaeopus; recolle tamén zarrapico (como galega, mais non<br />
preferente), que, nunha das acepcións, remite a mazarico; rexeita as voces zarapico e zarapito, que<br />
remiten a mazarico.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A respecto do emprego de mazarico na nosa<br />
literatura, véxase Numenius arquata.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. No tocante á motivación semántica, o modificador<br />
chiador fai referencia aos chíos que emite, moi sonoros; galego é unha denominación popular, porén,<br />
realmente, non ten ningunha característica particular na súa bioloxía para ser chamado así (en<br />
portugués úsase galego como sinónimo de pequeno); pequeno alude ao seu tamaño, en comparación<br />
coa outra especie similar, Numenius arquata; para o resto das denominacións, véxase N. arquata.<br />
mazarico real Numenius arquata<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Mazarico curlí foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse<br />
ou utilizouse tamén noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 4A, 6A, 17A e 18A). Mazarico real foi o<br />
nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B);<br />
tense empregado en varias publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). Na<br />
bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é maçarico-real (2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. M. C. Ríos Panisse rexistrou e recolleu as seguintes denominacións vivas no<br />
galego falado e referencias bibliográficas para nomear específicamente a Numenius arquata (é posíbel<br />
que moitas delas tamén estean referidas tamén a Numenius phaeopus, pois ambas as dúas especies<br />
son frecuentes na Galiza e bastante parecidas, e ademais non se menciona N. phaeopus no traballo de<br />
Ríos Panisse): corlobico, en Camariñas; marzarico, en Rinlo; masarica, en Carril; masarico, en<br />
Cambados, Noia, Muros, Sardiñeiro, Lira, Abelleira, Portosín, Ézaro, Muxía, Bueu, Bouzas, Caminha,<br />
Panxón, Ribeira, O Grove, Aguiño, Redondela e Escarabote; mazarico, en Bares, Viveiro, Espasante,<br />
Cedeira, Ares, Miño, Cariño, Foz, Burela, Ribadeo, As Figueiras, Corme, Caión, Mera, Pontedeume,<br />
Cesantes, Mugardos, Malpica e Rinlo; píldora real, en Noia; pildurico, en Mogor; pirulí, en Laxe;<br />
sarapico, referenciado por outros autores en Redondela; sarrapico, referenciado por outros autores<br />
en Redondela; zarrapico, referenciado por outros autores en Redondela; o castelanismo zarrapito,<br />
referenciado por outros autores sen especificar localidade (7B). J. S. Crespo Pozo recolle como nome<br />
galego mazarico e apunta a localidade de Cambados (12G). A. Villarino Gómez rexistrou as<br />
denominacións populares de zarapico, bicolongo e *zarapito grande (zarapico ou zarrapico<br />
grande) para esta especie nas terras da desaparecida lagoa de Antela, na Limia (9A). A voz mazarico<br />
tense rexistrado en moitas localidades, identificándoa coa castelá zarapito (xénero Numenius): F.<br />
Fernández Rei rexistrouna en Cariño; J. M. Dobarro Paz, en Cabalar; M. R. Martínez Martínez, en Curtis;<br />
F. Vecino Tomás, en Razo; M. C. Alonso Pérez, en Escarabote; M. J. Pérez Alonso, en Goián; M. Prado<br />
Fernández, en Ferreira de Valadouro; M. C. Enríquez Salido, no Grove; M. I. González Fernández, en<br />
Val de Burón; A. Santamarina Fernández, en Val do Suarna; G. Baamonde Traveso, en Cedofeita (3C).<br />
138
C. Pedreira López et al. rexistraron masarico (sempre con seseo) para Numenius arquata no concello<br />
de Ames, A Coruña (9B). F. Bernis Madrazo rexistrou as voces mazarico e masarico en varias<br />
localidades de Lugo e Pontevedra, referidas ao xénero Numenius, mais tamén a Tringa e Calidris; non<br />
obstante en Cospeito (Lugo) rexistrou masarico real con posíbel asignación a Numenius (11B). Por<br />
outro lado, no refraneiro popular galego tamén se recolle a denominación xenérica de mazarico<br />
(véxase uso dos seus nomes na nosa literatura).<br />
● Dicionarios consultados. O Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, identifica a voz galega mazarico coa castelá zarapito ou chorlito e dá como sinónimo<br />
zarrapico; tamén inclúe zarapico, que identifica coa voz castelá zarapito, e zarrapico, que nunha das<br />
acepcións identifica coas voces castelás zarapito real e chorlito e co sinónimo mazarico. O Diccionario<br />
de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal,<br />
identifica a voz castelá zarapito coa galega mazarico e especifica para a subentrada zarapito real a voz<br />
galega zarrapico. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo<br />
Blanco, aparecen as entradas: bilurico identificada co xénero Numenius e con Tringa hypoleucos e coa<br />
variante belurico (que non ten entrada propia); mazarico, que nunha das acepcións define como este<br />
tipo de paxaros (noutra, como voz para Alcedo atthis; noutra dáa para Picus viridis), achegando o<br />
sinónimo zarrapico e identificando especificamente mazarico curli con Numenius arquata; zarapico,<br />
que nunha das acepcións identifica xenericamente con mazarico e N. arquata; zarrapico, que tamén<br />
nunha das acepcións identifica con mazarico e con N. arquata. O Diccionario de sinónimos da lingua<br />
galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle os sinónimos<br />
inespecíficos apuntados en Numenius phaeopus. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000),<br />
de varios autores, aparece a entrada mazarico, especificando nunha das acepcións a denominación<br />
mazarico curlí para N. arquata.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Eduardo Pondal usa mazarico en Queixumes dos<br />
Pinos (1886): "Ouh, mazarico que cantas / tras do pinal do Marico / non sei que me dá se te ouzo, /<br />
non cantes máis mazarico: / ¡cal fero cuitelo pasante e punxente, / mesmo na alma te sinto!".<br />
Igualmente, F. García Acuña, en Orballeiras (1887): "Parva quedei, cal qued'un mazarico...". Ou<br />
Fuco G. Gómez, n' O idioma dos animás (1937): "¡¡Huíiii!!... ¡¡Huíiii!! -berrou o mazarico cunha<br />
sinerdade que cortab'as pedras."<br />
No refraneiro popular mariñeiro tamén se recolle de modo xenérico o nome mazarico:<br />
"Mazaricos á terra, mariñeiros á merda."<br />
"Mazaricos na praia a abouxar, os mariscos a aboiar."<br />
"Mazaricos á terra, mariñeiros sen pesca."<br />
Para alén diso, na literatura popular existen recitacións referidas ao mazarico, con moitas<br />
variantes:<br />
"Mazarico, mazarico, quen che deu tamaño bico? Deumo Deus e San Francisco...".<br />
"Mazarico, pico pico, mazarico, pico pon, no bico unha ponla, na ponla unha frol...".<br />
A respecto do emprego de bilurico na nosa literatura, véxase Tringa totanus.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. No tocante á motivación semántica, M. C. Ríos Panisse<br />
explica que o nome de mazarico pode ter relación con mazar (polo peteirar constante) ou co mes de<br />
marzo (mes no que a ave empeza a cantar); a denominación corlobico ten relación coa voz<br />
característica que emite a ave ("cur-lí") e con bico, de forma curvada; as denominacións píldora,<br />
pildurico e pirulí parecen onomatopeicas, e as de sarapico, sarrapico e similares seguramente<br />
teñen a ver con cerrar e con bico, pola característica forma curvada que ten o bico desta ave (7B). Os<br />
nomes bilurico e belorico parecen en parte onomatopeicas e en parte ter relación con bico. O<br />
modificador curlí é claramente onomatopeico ("cur-lí" é a voz máis característica que emite este<br />
paxaro). Real é un cualificativo engadido ao nome xenérico de moitas aves para as identificar como<br />
especies, e que ás veces ten relación cunha certa beleza ou vistosidade na súa forma ou nas súas<br />
cores, ás veces cunha certa maxestade no xeito de camiñar, de voar ou de se mover en xeral.<br />
bilurico escuro Tringa erythropus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Bilurico patirroxo foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, na Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse na<br />
primeira guía de aves destes autores e recolleuse nalgunha publicación ornitolóxica (1A e 2A). Bilurico<br />
escuro foi proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e<br />
12B); tense empregado nalgunhas publicacións ornitolóxicas (10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). Nas<br />
últimas guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López e nalgunhas publicacións utilizouse<br />
bilurico patirrubio (4A, 5A, 6A, 11A, 17A e 22A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses<br />
son perna-vermelha-escuro e perna-vermelha-bastardo (2A, 10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Os nomes xenéricos populares rexistrados para Tringa totanus poderían<br />
aplicarse tamén a esta especie. G. Baamonde Traveso rexistrou a voz patarroxa en Cedofeita, que<br />
139
definiu como paxaro que vive ao lado da ría, e podería tratarse desta especie ou de T. totanus, que son<br />
as dúas limícolas máis comúns con patas vermellas (3C).<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en Tringa totanus,<br />
que tamén se poderían aplicar a esta especie. Só o Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C.<br />
Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle bilurico patirroxo e bilurico<br />
patirrubio como sinónimos inespecíficos para T. erythropus.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Véxase Tringa totanus.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. No tocante á motivación semántica, escuro fai referencia<br />
á cor da súa plumaxe na época primaveral; patirrubio, patarroxa e similares, á rechamante cor das<br />
súas patas. O termo bastardo, aplicado a animais, quere dicir que non é de raza pura, que está<br />
cruzado, pero este non é o caso de T. erythropus, pois é unha especie como tal; aínda que, aos ollos<br />
populares, poida parecer un cruzamento de especies. Para as denominacións xenéricas, véxase T.<br />
totanus.<br />
bilurico común Tringa totanus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Bilurico aliluxado foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
na primeira guía de aves destes autores e recolleuse ou utilizouse tamén noutras publicacións (1A, 2A,<br />
4A, 7A e 18A). Bilurico patirrubio foi proposto en 1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B); tense<br />
empregado nalgunhas publicacións ornitolóxicas (13A, 15A e 16A). En 1991, M. A. Conde e T. A. Vidal<br />
propuxeran o nome de bilurico común (10B); tamén se empregou este nome nas últimas guías de<br />
aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e<br />
recolleuse ou empregouse tamén noutras publicacións (6A, 8A, 10A, 11A, 12A, 14A e 17A). Na<br />
bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é perna-vermelha ou perna-vermelha-comum (2A, 10A,<br />
1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. M. C. Ríos Panisse rexistrou as seguintes denominacións vivas na fala<br />
específicas para Tinga totanus (aínda que é posíbel que estean referidas tamén a outras especies do<br />
xénero Tringa, pois son bastante parecidas e non se mencionan no traballo de M. C. Ríos Panisse):<br />
bildurica, en Rianxo; bildurico, en Rianxo; bilorico, en Cambados; bilurico, en Cambados,<br />
Escarabote, Carril, Portonovo, Noia e Portosín; birolico, en Muros; corlobico, en Camariñas; píldora,<br />
en Noia, Cambados, Cedeira, O Grove e Escarabote; pildurico, en Mogor; píralo, en Aguiño; pírola,<br />
en Portosín e Ribeira; pírula, en Cangas e Panxón; pirula, en Lira; pirulí, en Laxe; pirulico, en<br />
Cesantes e Bueu (7B). M. C. Ríos Panisse tamén recolle referencias doutros autores nas que non estaba<br />
especificado o nome científico da ave, algunhas delas moi semellantes as denominacións recollidas para<br />
Tringa (belorico, belurico, bilurique, perolico), mais outras ben diferentes e que pode que se<br />
estean a referir a outras aves limícolas (7B). J. S. Crespo Pozo recolle como nome galego vilurico e<br />
apunta a localidade de Cambados (12G). A. Villarino Gómez rexistrou para esta especie a denominación<br />
popular de pirlo nas terras da desaparecida lagoa de Antela, na Limia, (9A). F. Bernis Madrazo<br />
rexistrou as voces mazarico e masarico en varias localidades de Lugo e Pontevedra, referidas ao<br />
xénero Numenius, mais tamén a Tringa e Calidris (11B). G. Baamonde Traveso rexistrou a voz<br />
patarroxa en Cedofeita, que definiu como paxaro que vive ao lado da ría, e podería tratarse desta<br />
especie ou de T. erythropus, que son as dúas limícolas máis comúns con patas vermellas (3C). Por<br />
outro lado, no refraneiro popular galego recóllese a denominación bilorico (véxase uso dos seus nomes<br />
na nosa literatura).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparecen as entradas bilurico, que define como ave que vive nalgunhas lagoas da<br />
Galiza e na beira do mar, identificándoa con bilorico, belurico e belorico; bilorico, que remite a<br />
bilurico; belorico, que remite a bilurico; e belurico, que remite a bilurico. No Diccionario de usos<br />
castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, na entrada<br />
castelá gaviota, aparecen as voces galegas bilurico e bilorico identificadas como polo da gaivota<br />
(posibelmente, unha identificación errónea). No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís<br />
(1995), da editorial Sotelo Blanco, aparece a entrada bilurico identificada co xénero Numenius e con<br />
Tringa hypoleucos e coa variante belurico (que non ten entrada propia) e a entrada pílora identificada<br />
con bilurico e con Tringa totanus. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M.<br />
Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle bilurico mallado, bilurico común e<br />
bilurico aliluxado como sinónimos inespecíficos para T. totanus. No Gran Diccionario Xerais da Lingua<br />
Galega (2000), de varios autores, aparecen as entradas: lavacús (como galega e preferente) e lavacú<br />
(como galega, mais non preferente), que define como "xénero de aves limícolas que teñen as patas e o<br />
peteiro longos, pluma xeralmente parda, con machas brancas nas ás e na mitra e un tamaño entre 20 e<br />
30 cm; viven á beira dos ríos" e identifica co xénero Tringa (poderían estar referidas a estas especies;<br />
outros autores recollen esta denominación para outro paxaro que tamén anda no río, pero ben<br />
140
diferente: Cinclus cinclus); bilurico (como galega e preferente), que identifica co xénero Tringa e co<br />
sinónimo pílora (que non ten entrada propia); vilorico (como galega non preferente), que remite a<br />
bilurico; e píldora, que define e identifica con bilurico.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Bilurico tense recollido con frecuencia na nosa<br />
literatura. Así, por exemplo, empregábao Heliodoro Fernández Gastañuduy n' Un vello paroleiro (1912):<br />
"Parecía un bilorico. / Que tiña a pruma mollada...". Ou Manuel Prieto Marcos, en Versos en ganma de<br />
gaita (1943): "Eu depinicaba o corpo fríxido dun bilorico. No intre de lle ripar o corazón...". X. M.<br />
Penas Patiño e C. Pedreira López (1A) citan uns versos de E. Rico onde se fai referencia ao bilurico:<br />
"Asubía o bilurico / pola mañá de moi cedo / ¿que levará no seu bico, / que vai cantando lan ledo?".<br />
Tamén a variante vilorico, como fai Xosé María Álvarez Blázquez no poema O que ben che quer<br />
(incluído en Roseira do teu mencer, 1950): "O que ben che quer / éche o vilorico que anda polo ler".<br />
No refraneiro popular mariñeiro recóllese tamén as denominacións bilorico e belorico:<br />
"Cando chían os biloricos, moita auga e moito frío." / "Cando chían os beloricos, muita auga<br />
e muito frío."<br />
"Cantan os biloricos na terra, chuvia sen falta se espera."<br />
Para alén diso, na literatura popular é de abondo coñecida unha recitación referida ao bilurico,<br />
con moitas variantes:<br />
"Bico bico, bilurico, quen che deu tamaño bico? Deumo Deus e San Francisco...".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Semanticamente, como explica M. C. Ríos Panisse, a<br />
maior parte destes nomes (bilurico, belurico, pirulico etc.) son onomatopeicos e reflicten o<br />
característico reclamo silábico que fan estas aves (un ti-ru-lí ou un pi-ru-lí), podendo incluír tamén o<br />
termo bico, dalgún xeito, dentro do nome (7B). Pírola, pírula e píralo parecen tamén denominacións<br />
onomatopeicas. Mazarico é un nome xenérico para aves pernaltas que andan na auga; para unha<br />
posíbel significación, véxase Numenius arquata. A denominación corlobico parece inapropiada para<br />
Tringa, pois estes paxaros teñen o bico longo, mais non encurvado (é un nome, porén, ben propio de<br />
Numenius, e en efecto aparece tamén documentado para N. arquata no traballo de M. C. Ríos Panisse).<br />
Por outra banda, aliluxado fai referencia á conspicua cor branca das súas ás, que se pode distinguir de<br />
ben lonxe, e patirrubio á rechamante cor das súas patas. O modificador común indica que é a máis<br />
común dos biluricos da nosa xeografía.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Na nosa opinión, na<br />
procura dunha maior especificidade dos nomes no campo da ornitoloxía especializada, sería mellor<br />
manter a denominación bilurico común para T. totanus, téndomos en conta que o trazo patirrubio<br />
non é específico, pois é tamén un nome moi acaído para o Tringa erythropus, especie que con<br />
frecuencia se observa nas zonas húmidas galegas (hai que andar pensando: “Cal é o patirrubio, o<br />
totanus ou o erythropus?”). Ademais, bilurico patirrubio xa se ten empregado para T. ochropus<br />
noutras publicacións e isto crea aínda maior confusión. O nome bilurico común, no entanto, define<br />
moi ben T. totanus entre as especies de biluricos, é inconfundíbel e é bo de lembrar.<br />
bilurico fino Tringa stagnatilis<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Bilurico fino foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos<br />
traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado nas últimas guías<br />
de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (5A e 22A) e nalgunhas publicacións ornitolóxicas<br />
(6A, 10A, 13A e 14A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é perna-verde-fino (2A, 1D, 2D<br />
e 3D).<br />
● Nomes populares. Aínda que é unha ave de presenza bastante rara na Galiza, os nomes<br />
xenéricos populares rexistrados para Tringa totanus poderíanse aplicar tamén a esta especie.<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en Tringa totanus.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Véxase Tringa totanus.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. No tocante á motivación semántica, o modificador fino fai<br />
referencia ao seu bico e á forma esvelta do seu corpo; perna-verde, á cor das patas deste paxaro.<br />
Para as denominacións xenéricas, véxase Tringa totanus.<br />
bilurico claro Tringa nebularia<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Bilurico pativerde foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
utilizouse nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A) e recolleuse ou empregouse tamén noutras<br />
publicacións ornitolóxicas (2A, 6A, 11A e 17A). Bilurico claro foi proposto en 1991 e 1999 nos<br />
traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado nalgunhas<br />
publicacións ornitolóxicas (10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome<br />
141
portugués é perna-verde ou perna-verde-comum (2A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou para esta ave a denominación de zouvico nas<br />
terras da desaparecida lagoa de Antela, na Limia (9A). Os nomes xenéricos populares rexistrados para<br />
Tringa totanus poderían aplicarse tamén a esta especie.<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en Tringa totanus,<br />
que tamén se poderían aplicar a esta especie.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Véxase T. totanus.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. No tocante á motivación semántica, o modificador claro<br />
fai referencia á cor da plumaxe; zouvico probabelmente ten relación con bico, que, como é habitual<br />
nestas especies, é longo, e talvez tamén con zoupar, zoupear ou zoupicar (bater, botar ou pegar);<br />
pativerde e similares refírense á cor característica das patas desta especie. Para as denominacións<br />
xenéricas, véxase T. totanus.<br />
bilurico alinegro Tringa ochropus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Bilurico alinegro foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén<br />
en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); utilizouse nas<br />
últimas guías de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (5A e 22A) e noutras moitas publicacións<br />
ornitolóxicas (2A, 4A, 6A, 10A, 11A, 12A, 13A, 14A, 15A, 16A, 17A e 18A). Na bibliografía ornitolóxica,<br />
o nome portugués é bique-bique, maçarico-bique-bique ou pássaro-bique-bique (2A, 10A, 11B,<br />
1D, 2D e 3D, o segundo nome con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou para esta ave a denominación de *zarapito<br />
dos pequenos (zarapico ou zarrapico dos pequenos) nas terras da desaparecida lagoa de Antela,<br />
na Limia (9A). F. Bernis Madrazo cita a Ríos Naceyro (1850), que recolle o nome vernáculo de<br />
andarrío especificamente para T. ochropus (11B). Os nomes xenéricos populares rexistrados para<br />
Tringa totanus poderían aplicarse tamén a esta especie.<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en T. totanus, que<br />
tamén se poderían aplicar a esta especie.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Véxase T. totanus.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da motivación semántica, o modificador<br />
alinegro alude a unha das características que identifican esta especie, as ás totalmente negras por riba<br />
e por baixo; dos pequenos, ao seu tamaño, en comparación con outras aves limícolas. Andarrío está<br />
relacionado co seu hábitat típico, a beira dos ríos. Non se encontrou unha explicación para a<br />
denominación portuguesa bique-bique; talvez faga referencia ao seu bicar constante. Para bilurico,<br />
véxase Tringa totanus; para mazarico e zarapico, Numenius arquata.<br />
bilurico bastardo Tringa glareola<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Bilurico pintado foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas últimas guías de aves destes autores e recolleuse ou utilizouse tamén noutras publicacións<br />
ornitolóxicas (2A, 5A, 6A, 11A e 22A). Bilurico bastardo foi proposto en 1991 e 1999 nos traballos de<br />
M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado en varias publicacións (4A,<br />
10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son maçarico-dedorso-malhado<br />
e maçarico-bastardo (2A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Os nomes xenéricos populares rexistrados para Tringa totanus poderían<br />
aplicarse tamén a esta especie.<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en T. totanus, que<br />
tamén se poderían aplicar a esta especie.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Véxase T. totanus.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. No tocante á motivación semántica, o modificador galego<br />
pintado e o portugués de-dorso-malhado aluden ás pintas que ten na plumaxe parda do lombo; o<br />
modificador bastardo, aplicado a animais, quere dicir que non é de raza pura, que está cruzado, pero<br />
este non é o caso real de Tringa glareola, pois é unha especie como tal, aínda que aos ollos populares<br />
poida parecer un cruzamento de especies. Para os nomes xenéricos, véxase T. totanus.<br />
142
ilurico patiamarelo grande Tringa melanoleuca<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Bilurico patiamarelo grande foi o nome proposto en<br />
1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira (12B); empregouse nas últimas guías de X. M. Penas<br />
Patiño e C. Pedreira López (5A e 22A) e tense recollido e empregado tamén nalgunhas publicacións<br />
ornitolóxicas (10A, 12A, 13A e 14A). É unha especie accidental na Galiza, e polo tanto con pouca<br />
tradición escrita relativa á súa denominación. Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é pernaamarela-grande<br />
(1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie de presenza accidental na Galiza e non se lle coñecen<br />
nomes populares.<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en Tringa totanus,<br />
que tamén se poderían aplicar a esta especie.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. No tocante á motivación semántica, o modificador<br />
patiamarelo e similares aluden á rechamante cor amarela das súas patas; grande, fai referencia ao<br />
seu tamaño en comparación co de Tringa flavipes, que tamén ten as patas amarelas. Para os nomes<br />
xenéricos, véxase T. totanus.<br />
bilurico patiamarelo pequeno Tringa flavipes<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Bilurico patiamarelo pequeno foi o nome proposto<br />
en 1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B); empregouse nas últimas guías de X. M. Penas Patiño e<br />
C. Pedreira López (5A e 22A) e tense recollido ou empregado tamén nalgunhas publicacións<br />
ornitolóxicas (10A, 12A, 13A, 14A e 17A). É unha especie accidental na Galiza, e polo tanto con pouca<br />
tradición escrita relativa á súa denominación. Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é pernaamarela-pequeno<br />
(2A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie de presenza accidental na Galiza e non se lle coñecen<br />
nomes populares.<br />
● Dicionarios consultados. Nos dicionarios consultados aparecen as denominacións xenéricas<br />
apuntadas en Tringa totanus, que tamén se poderían aplicar a esta especie.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. No tocante á motivación semántica, o modificador<br />
patiamarelo e similares aluden á rechamante cor amarela das súas patas; pequeno, fai referencia ao<br />
seu tamaño en comparación co de Tringa melanoleuca, que tamén ten as patas caracteristicamente<br />
amarelas. Para os nomes xenéricos, véxase Tringa totanus.<br />
bilurico das rochas Actitis hypoleucos<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Bilurico bailón foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
ou recolleuse nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A)<br />
e noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 4A, 6A, 7A, 11A, 17A, 18A e 11B). Bilurico das rochas foi o<br />
nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B);<br />
tense empregado ou recollido nalgunhas publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 15A e<br />
16A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é maçarico-das-rochas (2A, 10A, 11B, 1D, 2D e<br />
3D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou para esta especie a denominación popular de<br />
pirlo nas terras da desaparecida lagoa de Antela, na Limia (9A). F. Bernis Madrazo cita a L. Iglesias<br />
(1927), que emprega píllara para se referir a Actitis hypoleucos e aos xéneros Charadrius e Calidris<br />
(11B). Os nomes xenéricos populares rexistrados para Tringa totanus tamén se poderían aplicar a esta<br />
especie.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, e no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en Tringa<br />
totanus, que tamén se poderían aplicar a esta especie. No Dicionário da língua galega de I. Alonso<br />
Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparece a entrada bilurico identificada co xénero Numenius<br />
e con Tringa hypoleucos e coa variante belurico (que non ten entrada propia). O Diccionario de<br />
sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia,<br />
recolle andarríos, belurico e pasarríos como sinónimos inespecíficos para o xénero Tringa. No Gran<br />
Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparecen as entradas: lavacús (como<br />
galega e preferente) e lavacú (como galega mais non preferente), que define como "xénero de aves<br />
limícolas que teñen as patas e o peteiro longos, pluma xeralmente parda, con machas brancas nas ás e<br />
na mitra e un tamaño entre 20 e 30 cm; viven á beira dos ríos" e identifica co xénero Tringa; bilurico<br />
143
(como galega e preferente), que identifica co xénero Tringa e co sinónimo pílora (que non ten entrada<br />
propia); píldora (como galega e preferente) que define e identifica con bilurico; e vilorico (como<br />
galega non preferente), que remite a bilurico.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Sobre o emprego de bilurico e bilorico na nosa<br />
literatura, véxase Tringa totanus. Sobre o emprego de mazarico, Numenius arquata.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. No tocante á motivación semántica, o modificador das<br />
rochas fai referencia a un dos hábitats onde é posíbel observar esta especie (pousa nas pedras e nas<br />
rochas, á beira do río ou á beira do mar); bailón fai referencia ao costume que ten de mover o rabo e<br />
a parte posterior do corpo arriba e abaixo. Mazarico é un nome xenérico para aves pernaltas que<br />
andan na auga; para unha posíbel significación, véxase N. arquata. Para bilurico e similares, véxase T.<br />
totanus; para pirlo e píllara, Charadrius dubius.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Lavacú é unha<br />
denominación moi pouco específica. Emprégase para varios paxaros que andan no río ou na auga e que<br />
poden dar a impresión de que "lavan o cu", ben diferentes entre eles: Actitis hypoleucos, Cinclus<br />
cinclus e Apus apus (véxase estoutras dúas especies, en particular Apus apus, que non é acuática).<br />
bilurico maculado Actitis macularia<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Bilurico maculado foi o nome proposto en 1999 no<br />
traballo de M. A. Conde Teira (12B); utilizouse nas últimas guías de aves de X. M. Penas Patiño e C.<br />
Pedreira López (5A e 22A) e nalgunhas publicacións ornitolóxicas (4A, 10A, 12A, 13A e 14A). Na<br />
bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son maçarico-pintado e maçarico-maculado (2A,<br />
1D, 2D e 3D, o primeiro con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. É unha especie de presenza moi moi rara na Galiza, sen nomes populares<br />
(agás os xenéricos) e con pouca tradición escrita relativa á súa denominación.<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en Tringa totanus,<br />
que tamén se poderían aplicar a esta especie.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. No tocante á motivación semántica, os cualificativos<br />
maculado e pintado fan referencia ás características manchas do peito e do ventre dos exemplares<br />
adultos na época nupcial; para bilurico véxase T. totanus; para mazarico, Numenius arquata.<br />
virapedras Arenaria interpres<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Píldora raiada foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
na primeira guía de aves destes autores e recolleuse ou utilizouse tamén noutras publicacións (1A, 2A,<br />
4A e 18A). Virapedras foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A.<br />
Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado ou recollido en varias publicacións ornitolóxicas (10A,<br />
12A, 13A, 14A, 15A e 16A). Nas últimas guías de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (5A e 22A) e<br />
noutras publicacións utilizouse píllara riscada (6A, 11A e 17A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome<br />
portugués é rola-do-mar (2A, 10A, 1D, 2D e 3D); no Brasil, vira-pedras (12B).<br />
● Nomes populares. Malia ser habitual a súa presenza nas costas galegas, en pequeno número,<br />
non se lle coñecen nomes populares.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, e no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en Charadrius<br />
dubius. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco,<br />
aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en Charadrius dubius e Calidris alpina. O Diccionario<br />
de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia,<br />
recolle píllara raxada, píldora raiada e pombiña de mar como sinónimos específicos para A.<br />
interpres. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparece a entrada<br />
xenérica píllara (como galega e preferente), onde especifica as subentradas píllara raiada e píllara<br />
raxada para A. interpres.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a motivación semántica, os modificadores riscada,<br />
raiada e similares fan referencia aos típicos debuxos que ten na cabeza, que mesmo parece que estean<br />
pintados. Virapedras, como xe se comentou, alude ao hábito de andar remexendo nas coias da praia á<br />
procura de alimento. A denominación portuguesa rola-do-mar, indica por unha banda o seu hábitat<br />
mariño e por outra o seu parecido cunha rola. Para píldora e píllara véxase Charadrius dubius.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira<br />
explica que píldora raiada e píllara riscada non son voces populares, e no entanto recóllese palabras<br />
similares a virapedras no catalán (remena-rocs), no francés (tournepierre), no inglés (turnstone), no<br />
144
español (vuelvepiedras) e no alemán (steinwälzer), e que ademais é a voz empregada no Brasil para<br />
denominar esta ave (12B).<br />
falaropo de Wilson Phalaropus tricolor<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Falaropo de Wilson foi o nome proposto en 1999 no<br />
traballo de M. A. Conde Teira (12B); empregouse nas últimas guías de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira<br />
López (5A e 22A) e tense recollido ou empregado tamén noutras publicacións ornitolóxicas (10A, 12A,<br />
13A e 14A). Nunha publicación, utilizouse falaropo tricolor (4A). Na bibliografía ornitolóxica, os<br />
nomes portugueses son falaropo-de-Wilson e pisa-n’água (2A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie de aparición excepcional na Galiza, e polo tanto con pouca<br />
tradición escrita relativa á súa denominación. Non se lle coñecen nomes populares.<br />
● Dicionarios consultados. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, aparece a entrada faláropo, definida como "ave pernalta que vive nas lagoas e<br />
beira do mar" e identifícaa con Phalaropus lobatus e Phalaropus fulicarius.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Etimoloxicamente, falaropo vén do grego phálara, que<br />
quere dicir ornamento, e posibelmente faga referencia ás vistosas cores da plumaxe destes paxaros na<br />
época nupcial. Non se encontrou unha explicación para o modificador de Wilson, mais probabelmente<br />
alude ao famoso naturalista do século XIX. Tricolor fai referencia á súa vistosa plumaxe nupcial; pisan’agua,<br />
aos seus habitos acuáticos.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Hai que salientar que<br />
é falaropo, con acentuación grave.<br />
falaropo de bico fino Phalaropus lobatus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Falaropo mouro foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas últimas guías de aves destes autores (5A e 22A) e recolleuse ou utilizouse tamén nalgunha outra<br />
publicación ornitolóxica (2A e 6A). Falaropo bicofino foi o nome proposto en 1999 no traballo de M. A.<br />
Conde Teira (12B); utilizouse nalgunhas publicacións ornitolóxicas (10A, 12A, 13A e 14A). En 1991, M.<br />
A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa propuxeran o nome de falaropo de bico fino (10B). Na<br />
bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é falaropo-de-bico-fino (2A, 1D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie rara na Galiza e, polo tanto, con pouca tradición escrita<br />
relativa á súa denominación. Tampouco se lle coñecen nomes populares.<br />
● Dicionarios consultados. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, aparece a entrada faláropo, definida como "ave pernalta que vive nas lagoas e<br />
beira do mar" e identifica con Phalaropus lobatus e Phalaropus fulicarius.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da etimoloxía de falaropo, véxase Phalaropus<br />
tricolor. O modificador bicofino fai referencia, como di, ao seu bico, fino en comparación co de<br />
Phalaropus fulicarius; mouro alude á cor da plumaxe, máis escura do que nas outras especies de<br />
Phalaropus.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Hai que salientar que<br />
é falaropo, con acentuación grave.<br />
falaropo de bico groso Phalaropus fulicarius<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Falaropo cincento foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
utilizouse nas últimas guías de aves destes autores e recolleuse nalgunha outra publicación ornitolóxica<br />
(2A, 5A e 22A). Nunha publicación, utilizouse falaropo cinsento (17A). Falaropo bicogroso foi<br />
proposto en 1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B); tense empregado nalgunhas publicacións<br />
ornitolóxicas (10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa<br />
propuxeran o nome de falaropo de bico groso (10B). Noutra publicación utilizouse falaropo careto<br />
(4A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é falaropo-de-bico-grosso (2A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie de presenza accidental na Galiza e non se lle coñecen<br />
nomes populares.<br />
● Dicionarios consultados. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, aparece a entrada faláropo, definida como "ave pernalta que vive nas lagoas e<br />
beira do mar" e identifica con Phalaropus lobatus e Phalaropus fulicarius.<br />
145
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a etimoloxía de falaropo, véxase Phalaropus<br />
tricolor. O modificador bicogroso fai referencia, como di, ao seu bico, groso en comparación co de<br />
Phalaropus lobatus; cinsento alude á cor da plumaxe en inverno; careto, á plumaxe branca que ten<br />
arredor dos ollos na época nupcial, que semella un anteface.<br />
Familia Stercorariidae<br />
palleira pomarina Stercorarius pomarinus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Papamerda palleiro foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
utilizouse en dúas guías de aves destes autores (1A e 5A) e noutras publicacións ornitolóxicas (1A, 2A,<br />
4A, 5A e 6A); na terceira guía de Penas e Pedreira, papamerda palleiro (22A). Palleira pomarina foi<br />
proposto en 1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B); tense recollido ou empregado nalgunhas<br />
publicacións ornitolóxicas (10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal<br />
Figueroa propuxeran merdeiro pomarino (10B). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses<br />
son moleiro do Árctico e moleiro-pomarino (2A, 10A, 1D, 2D e 3D; o primeiro con máis<br />
frecuencia).<br />
● Nomes populares. As denominacións populares recollidas no traballo de M. C. Ríos Panisse<br />
para Stercorarius skua (ou Catharacta skua) e outras xenéricas que se detallan nesa especie, poden ser<br />
tamén aplicadas popularmente a Stercorarius pomarinus.<br />
● Dicionarios consultados. Atopáronse as denominacións xenéricas apuntadas en C. skua.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da semántica de papamerda, palleira,<br />
merdeiro e moleiro, véxase C. skua. Canto a pomarino, H. Costa et al. explican que é unha<br />
adaptación do nome científico e que parece estar relacionado cunha característica da especie que<br />
consiste no crecemento dunha membrana sobre as narinas durante a época de reprodución (1D). O<br />
modificador do-Árctico alude ao seu hábitat ou área de distribución na época de cría.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Sobre aos criterios<br />
para a escolla dun nome xenérico galego estándar, véxase C. skua.<br />
palleira parásita Stercorarius parasiticus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Papamerda palanquín foi o nome inicialmente<br />
proposto por C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de<br />
Galicia (4B e 5B); utilizouse nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A) e noutras publicacións<br />
ornitolóxicas (2A, 4A, 11A e 18A). Palleira parásita foi proposto en 1999 no traballo de M. A. Conde<br />
Teira (12B). Tense recollido ou empregado publicacións ornitolóxicas (10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A).<br />
En 19991, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa propuxeran merdeiro parásito (10B). Na<br />
bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son moleiro-pequeno, moleiro-parasitico e<br />
moleiro-parasita (2A, 10A, 1D, 2D e 3D; o primeiro con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. As denominacións populares recollidas no traballo de M. C. Ríos Panisse<br />
para Stercorarius skua (ou Catharacta skua) e outras xenéricas que se detallan nesa especie poden ser<br />
tamén aplicadas popularmente a Stercorarius parasiticus.<br />
● Dicionarios consultados. Encontráronse as denominacións xenéricas apuntadas en C. skua.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da semántica de papamerda, palleira,<br />
merdeiro, palanquín e moleiro, véxase C. skua. O modificador parásita e similares fan referencia ao<br />
costume destes paxaros de parasitar ou roubar a comida a outras aves mariñas. O modificador<br />
pequeno alude ao seu tamaño.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Canto aos criterios<br />
para a escolla dun nome xenérico galego estándar, véxase C. skua.<br />
palleira rabilonga Stercorarius longicaudus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Papamerda rabudo foi a denominación proposta por<br />
C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e<br />
5B); utilizouse nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A) e recolleuse e utilizouse tamén noutras<br />
146
publicacións ornitolóxicas (2A, 4A e 11A). Palleira rabilonga foi o nome proposto en 1999 no traballo<br />
de M. A. Conde Teira (12B); tense empregado nalgunhas publicacións ornitolóxicas (13A, 15A e 16A).<br />
Nalgunhas publicacións utilizouse tamén palleira rabuda (10A, 12A e 14A). Na bibliografía<br />
ornitolóxica, os nomes portugueses son moleiro-rabilongo e moleiro-de-cauda-comprida (2A, 1D,<br />
2D e 3D; o primeiro con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. Malia ser Stercorarius longicaudus unha especie máis rara ca outros<br />
Stercorarius, probabelmente as denominacións populares recollidas no traballo de M. C. Ríos Panisse<br />
para S. skua (ou Catharacta skua) e outras xenéricas que se detallan nesa especie sexan tamén<br />
aplicadas popularmente a S. longicaudus.<br />
● Dicionarios consultados. Encontráronse as denominacións xenéricas apuntadas en C. skua.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a semántica de papamerda, palleira, merdeiro e<br />
moleiro, véxase C. skua. Os modificadores rabilongo, rabudo, de-cauda-comprida e similares fan<br />
todos referencia ao trazo físico máis salientábel desta especie, o seu rabo moi longo.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Canto aos criterios<br />
para a escolla dun nome xenérico estándar, véxase C. skua.<br />
palleira grande Catharacta skua (=Stercorarius skua)<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Papamerda real foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A) e recolleuse ou utilizouse noutras publicacións<br />
ornitolóxicas (2A, 4A, 6A, 11A e 17A). Palleira grande foi o nome proposto en 1999 no traballo de M.<br />
A. Conde Teira (12B); tense empregado nalgunhas publicacións ornitolóxicas (10A, 12A, 13A, 14A, 15A<br />
e 16A). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa propuxeran merdeiro grande (10B). Na<br />
bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son alcaide e moleiro-grande (2A, 10A, 1D e 3D; o<br />
primeiro con máis frecuencia), ou tamén alcaide do Norte (2D).<br />
● Nomes populares. M. C. Ríos Panisse rexistrou as seguintes denominacións vivas na fala que<br />
atribúe como específicas para Stercorarius skua (aínda que poden estar referidas tamén a outras<br />
especies do xénero Stercorarius, pois son bastante parecidas e as outras non se mencionan no traballo<br />
de M. C. Ríos Panisse): o castelanismo cafetero (cafeteiro), na Guarda; cagán, escrito con "j" para<br />
marcar a gheada, en Miño; cagote, escrito con "j" para marcar a gheada, en Pontedeume e Ares;<br />
comemerda, en Burela, Noia, Abelleira, Camariñas, Carril e Foz; golea, escrito con "j" para marcar a<br />
gheada, en Viveiro; lerdeiro, en Cangas; mardeiro, en Portonovo; maricón, en Corme; merdeiro,<br />
en Mera, Mugardos, Cambados, Ribeira, Vilanova de Arousa, Cesantes, Mogor, Bouzas, Panxón, O<br />
Grove, Aguiño, Portonovo, Cangas, Bueu e Abelleira; palleira, en Aguiño, Muxía, Escarabote, Muros,<br />
Caión, Camariñas, Corme, Sardiñeiro, Lira, Portosín, Abelleira, Malpica e Laxe; papamerda, en Sada,<br />
Bares, Cedeira, Ares e Camariñas; papamerdas, en Cariño e Espasante; pedro llopo, en Burela;<br />
picacú, en Bueu; picapica, en Burela e zapateiro, en Rinlo (7B). M. C. Ríos Panisse recolle así mesmo<br />
as referencias doutros autores para esta ave sen indicar a localidade: ademais de palleira e merdeiro,<br />
ladrón de mar, ladrón do mar, merdeiro de mar, merdeiro do mar, merdento, palanquín e<br />
palleiro (7B). M. Felpeto Lagoa tamén rexistrou as denominacións xenéricas cagote e papamerda no<br />
galego de Ares (3C). F. Fernández Rei rexistrou así mesmo papamerda en Cariño (3C). J. S. Crespo<br />
Pozo recolle como nome galego merdeiro, que define como pato marino que se lanza sobre otras aves<br />
acuáticas, recogiendo en el aire los excrementos de éstas, con los que se alimenta e apunta a<br />
localidade de Muros (12G).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparece a subentrada merdeiro de mar na entrada merdeiro, que identifica cos<br />
sinónimos ladrón, palanquín (que non ten entrada propia) e palleiro; palleiro, tamén identificado<br />
nunha das acepcións con ave mariña co nome de merdeiro do mar; ladrón do mar, como subentrada<br />
dentro da entrada ladrón, e defíneo como ave mariña que ataca as outras para lles arrebatar a presa.<br />
No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparecen as<br />
entradas: palleira, nunha das acepcións defina e identificada con S. skua e ladrón do mar (que non<br />
ten subentrada propia na entrada ladrón); palleiro, nunha das acepcións tamén como ladrón do mar e<br />
S. skua; ladrón, nunha das acepcións identificado con S. skua; merdeiro, nunha das acepcións<br />
definida como ave mariña tamén coñecida como ladrón, palanquin e palleiro, identificado con S. skua e<br />
cos sinónimos merdeiro-de-mar e merdeiro-do-mar; palanquin, nunha das acepcións identificado<br />
con merdeiro e S. skua; cagote, nunha das acepcións identificado con cagán (que non ten entrada<br />
propia), merdeiro; maricón, nunha acepción identificado con merdeiro, páxaro mariño e con S. skua;<br />
pica-pica con tres acepcións, a terceira delas como "nome dado nalgunha zona ao merdeiro,<br />
Stercorarius skua". O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P.<br />
Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle cagote, comemerda, ladrón do mar, merdeiro,<br />
merdento, palanquín, palleiro e papamerda como sinónimos inespecíficos para o xénero<br />
147
Stercorarius, aplicábeis tamén a Catharacta. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de<br />
varios autores, aparece a entrada merdeiro (como galega e preferente), que define e identifica con S.<br />
skua e cos sinónimos papamerda e comemerda; papamerda (como galega e preferente) que define e<br />
identifica con S. skua e cos sinónimos comemerda e merdeiro; comemerda (como galega e<br />
preferente), que nunha das acepcións que define e identifica con S. skua e cos sinónimos papamerda e<br />
merdeiro; cagote (como galega e preferente), que nunha das acepcións define e identifica con S. skua.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. No que atinxe á motivación semántica, hai que explicar<br />
primeiro un constante e moi característico comportamento que teñen os paxaros desta familia:<br />
perseguen as gaivotas e outras aves mariñas, van atrás delas amolándoas até que vomitan a comida<br />
que levan no estómago e eles deseguido a comen. De aí os nomes de ladrón do mar, comemerda,<br />
papamerda, merdeiro ou lerdeiro e similares (relacionados con roubar a comida, con sucidade ou<br />
con coprofaxia, aínda que non comen realmente os excrementos, comen o alimento vomitado).<br />
Picapica e picacú tamén están relacionados co comportamento de acoso, pois chega a picar co bico as<br />
gaivotas nas ás ou no rabo (e, na crenza popular, pódese pensar que as pica no cu). Cagán e cagote<br />
poden estar relacionados tamén co mesmo hábito de perseguir as aves mariñas e facer referencia, na<br />
crenza popular, a que as fai cagar (na realidade, o que conseguen é que vomiten o alimento). Maricón<br />
pode estar relacionado con ladrón do mar, pola connotación popular que ten o termo de persoa vil, ou<br />
tamén con picapica e picacú, pola connotación de asedio sexual que os preconceptos populares lle<br />
atribúen ao termo. Palleira e palleiro poden estar relacionados con palla no sentido de “facer a palla”,<br />
masturbar, pola mesma crenza popular xa comentada e relacionada con picacú, maricón, cagán e<br />
cagote, “vai atrás das gaivotas, pícaas no cu e fainas cagar”, e tamén, popularmente, estar asociado á<br />
idea de “vailles facer a palla” (como xa apuntamos, non se trata diso, e o que vai buscando é o<br />
alimento regurxitado); palanquín é posíbel que estea relacionado cunha das acepcións desta palabra,<br />
a de persoa pouco amiga de traballar ou de facer esforzos, no sentido de que estes paxaros non<br />
procuran eles a propia comida, senón que llela sacan a outras aves. O nome maculado fai referencia<br />
ás características manchas brancas que ten nas ás. Golea pode estar relacionado con golechar ou<br />
golechán, larpeiro; Ríos Panisse apunta que podería estar relacionado con golear e goleas, berrar,<br />
berrón, facendo referencia á voz do paxaro, ou tamén con goldra, sucidade (7B). Cafeteiro<br />
probabelmente sexa por causa da cor da plumaxe, xustamente da cor do café. Ríos Panisse apunta que<br />
pedro llopo e zapateiro parecen unhas denominacións humorísticas, retranqueiras. O nome xenérico<br />
portugués moleiro fai referencia a amolar, porque, como xa se comentou, estas especies amolan as<br />
gaivotas e outras aves mariñas. Non encontramos unha explicación clara para a denominación<br />
portuguesa alcaide (talvez por unha das acepcións que ten esta palabra en portugués: algo de baixa<br />
calidade ou categoría). O modificador grande alude ao tamaño desta especie en concreto, maior do<br />
que outros Stercorarius, e real é un cualificativo engadido ao nome xenérico de moitas aves para as<br />
identificarmos como especies, que ás veces ten relación cunha certa beleza ou vistosidade na súa<br />
forma ou nas súas cores, para esta especie quizá se pensou por ser fisicamente un pouco diferente das<br />
outras ou máis grande.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Canto aos criterios<br />
para a escolla dun nome xenérico estándar, en 1991, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa<br />
comentaron que merdeiro parece ser o máis común para este grupo de especies, mais advirten xa que<br />
palleira é outro que se podería usar no seu lugar de ter o primeiro algún problema de emprego<br />
extralingüístico (10B). Posteriormente, en 1999, Conde Teira considerou máis apropiada a<br />
denominación xenérica de palleira que a escatolóxica merdeiro. Non obstante, se palleira fai<br />
referencia a “facerlles a palla” ás outras, este tamén non sería un termo particularmente requintado.<br />
Con todo, aínda sendo así, a denominación palleira non é tan transparente e –pensándomos na<br />
aceptación que debe ter un nome estándar– talvez sexa mellor candidata que papamerda ou<br />
merdeiro.<br />
palleira grande subantártica Catharacta antarctica (=Stercorarius antarctica )<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Papamerda subantártico é a denominación<br />
empregada por C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño na única publicación ornitolóxica da bibliografía<br />
especializada que recolle un nome galego para esta especie (22A).<br />
● Nomes populares. É a especie máis rara da familia nas nosas latitudes, só se ten rexistrado<br />
unha vez na Galiza, un exemplar atopado morto pola contaminación do petroleiro Prestige, e non ten<br />
nomes populares galegos non sendo as voces xenéricas apuntadas para as outras especies.<br />
● Dicionarios consultados. Encontráronse as denominacións xenéricas apuntadas en Catharacta<br />
skua.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a semántica de papamerda, véxase C. skua. O<br />
modificador subantártica fai referencia á súa área de distribución: Antártida e illas subantárticas.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Canto aos criterios<br />
148
para a escolla dun nome xenérico galego estándar entre papaperda ou palleira, véxase C. skua.<br />
Familia Laridae<br />
gaivota de ollo branco Larus leucophtalmus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. O nome de gaivota ollobranca é o que se empregou<br />
na segunda guía de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López e nalgunha outra publicación (5A e 13A). Na<br />
bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é gaivota-d’olho-branco (1D).<br />
● Nomes populares. É unha especie moi rara na Galiza, e non se lle coñecen nomes populares,<br />
non sendo os xenéricos.<br />
● Dicionarios consultados. Recóllense as denominacións xenéricas que se indican noutras<br />
especies desta familia.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. No tocante á etimoloxía de gaivota, véxase Larus<br />
michahellis. O modificador ollobranca fai referencia ao característico anel branco que ten arredor do<br />
ollo.<br />
gaivota de cabeza negra Larus melanocephalus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Gaivota cabecinegra foi a denominación proposta por<br />
C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e<br />
5B), e tamén en 1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B); utilizouse nas guías de aves de X. M.<br />
Penas Patiño e C. Pedreira López (1A, 5A e 22A) e recolleuse ou utilizouse tamén noutras moitas<br />
publicacións ornitolóxicas (2A, 4A, 6A, 8A, 10A, 11A, 12A, 13A, 14A, 15A, 16A, 17A e 18A). En 1991,<br />
M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa propuxeron o nome de gaivota de cabeza negra (10B). Na<br />
bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son gaivota-de-cabeça-preta e de gaivota-do-<br />
Mediterrâneo (2A, 10A, 1D, 2D e 3D; o primeiro con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. É unha especie rara Galiza e non se lle coñecen nomes populares, non<br />
sendo os xenéricos comentados en Larus michahellis e Larus fuscus.<br />
● Dicionarios consultados. Atopáronse as entradas xenéricas apuntadas en Larus michahellis.<br />
Ademais, o Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, inclúe na entrada<br />
xenérica gaivota e a subentrada gaivota cabecinegra para L. melanocephalus.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Sobre o emprego de gaivota na nosa literatura,<br />
véxase L. michahellis.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. No tocante á etimoloxía de gaivota, véxase L.<br />
michahellis. Os modificadores cabecinegra, de cabeza negra e similares fan referencia á plumaxe<br />
negra que tan na cabez, coma unha carapucha, na época de reprodución; do-Mediterrâneo indica a<br />
súa área de distribución habitual.<br />
gaivota alegre Larus atricilla<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Gaivota alegre foi o nome proposto en 1999 no<br />
traballo de M. A. Conde Teira (12B); utilizouse nalgunha publicación ornitolóxica (14A). Nas últimas<br />
guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (5A e 22A) utilizouse gaivota chorona<br />
americana, que tamén se ten recollido ou empregado noutras publicacións (4A, 10A e 14A). Na<br />
bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son gaivota-americana e gaivota-alegre (2A, 1D, 2D<br />
e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie accidental na Galiza e non se lle coñecen denominacións<br />
populares, non sendo a xenérica de gaivota.<br />
● Dicionarios consultados. Recóllense as denominacións xenéricas que se indican noutras<br />
especies desta familia.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da etimoloxía de gaivota, véxase Larus<br />
michahellis. Os modificadores chorona e alegre aluden ao seu grito, que tanto pode parecer que ri<br />
coma que chora; americana indica a súa área de distribución habitual.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira<br />
149
explica que gaivota alegre foi o nome seleccionado na nova lista sistemática portuguesa para esta<br />
especie accidental en Europa e está adaptado do inglés laughing gull (12B).<br />
gaivota de Franklin Larus pipixcan (=Leucophaeus pipixcan)<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Non se teñen empregado até o momento, xa que é ave<br />
de presenza extremamente esporádica na Galiza.<br />
● Nomes populares. Os comentarios poden ser os mesmos no referente aos nomes xenéricos<br />
populares.<br />
● Dicionarios consultados. Inclúen as denominacións xenéricas apuntadas en L. argentatus e L.<br />
michahellis.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a motivación semántica de gaivota, véxase L.<br />
michahellis. O modificador de Franklin fai referencia ao explorador John Franklin, de orixe inglesa, que<br />
morreu nunha expedición ao ártico canadense no século XIX.<br />
gaivota pequena Larus minutus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Gaivota pequena foi a denominación proposta por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e<br />
tamén en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B);<br />
empregouse nas guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A, 5A e 22A) e tense<br />
recollido ou empregado noutras moitas publicacións ornitolóxicas (2A, 4A, 10A, 18A, 6A, 11A, 12A,<br />
13A, 14A, 15A, 16A e 17A). En Portugal tamén recibe o nome de gaivota-pequena (2A, 10A, 1D, 2D e<br />
3D).<br />
● Nomes populares. M. C. Enríquez Salido rexistrou a voz chilreta no Grove referida a "gaivota<br />
pequena" (3C). F. Fernández Rei rexistrou a voz papoia en Cariño, que se identificou coa voz castelá<br />
gaviota enana (3C). Algunhas denominacións xenéricas, que se poderían aplicar tamén a esta especie,<br />
están comentadas en Larus michahellis e Larus fuscus.<br />
● Dicionarios consultados. Atopáronse as entradas xenéricas apuntadas en Larus michahellis.<br />
Ademais, no Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da editorial Galaxia, aparece a<br />
voz carrizo para se referir de maneira inespecífica a unha gaivota pequena (aínda que esta<br />
denominación é propia do xénero Sterna, aves mariñas algo parecidas, e tamén dun paxariño pequeno,<br />
Troglodytes troglodytes). No Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen as voces carrau e carrizo para se referir de maneira<br />
inespecífica a unha gaivota pequena (malia seren propias do xénero Sterna, e pode estar aquí referida<br />
a el, e a segunda tamén é propia dun paxariño pequeno, Troglodytes troglodytes). O Dicionário da<br />
língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, inclúe a voz xenérica gaivota<br />
para se referir a este grupo de especies, e a voz carrizo, nunha das acepcións, para se referir de<br />
maneira inespecífica a unha gaivota pequena (aínda que esta denominación é propia dun paxariño<br />
pequeno, Troglodytes troglodytes). O Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios<br />
autores, inclúe na entrada xenérica gaivota (como galega e preferente) a subentrada gaivota<br />
pequena ou anana para L. minutus; a entrada chilreta (que considera galega pero non preferente)<br />
remítea a gaivota pequena, onde apunta o nome científico de L. minutus.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A respecto do emprego de gaivota na nosa<br />
literatura, véxase L. michahellis.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. No tocante á etimoloxía de gaivota, véxase L.<br />
michahellis. Os modificadores anana e pequena fan referencia ao seu tamaño. Os nomes chilreta,<br />
carrizo e carrau poden ter orixe onomatopeica e talvez estean referidas a especies da familia<br />
Sternidae, que semellan gaivotas pequenas e tamén reciben estes nomes (o nome carrizo é propio dun<br />
paxariño pequeno, Troglodytes troglodytes).<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. A respecto de papoia,<br />
véxase esta mesma alínea para Larus canus.<br />
gaivota de Sabine Larus sabini (=Xema sabini)<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Gaivota gallada foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas guías de aves destes autores (5A e 22A) e recolleuse nalgunha publicación ornitolóxica (2A).<br />
Gaivota de Sabine foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A.<br />
Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado nalgunhas publicacións ornitolóxicas (10A, 12A, 13A,<br />
150
14A, 15A e 16A). Noutra publicación utilizouse gaivota coliforcada (4A). En Portugal tamén recibe o<br />
nome de gaivota de Sabine (2A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie accidental na Galiza e non se lle coñecen denominacións<br />
populares, non sendo a xenérica de gaivota.<br />
● Dicionarios consultados. Recollen as denominacións xenéricas que se indican noutras especies<br />
desta familia.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. No tocante á etimoloxía de gaivota, véxase Larus<br />
michahellis. Os modificadores gallada e coliforcada fan referencia á característica forma do rabo<br />
desta especie; de Sabine alude ao científico que describiu a especie no século XIX.<br />
gaivota de Bonaparte Larus philadelphia<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Gaivota de Bonaparte foi o nome proposto en 1999<br />
no traballo de M. A. Conde Teira (12B). Empregouse nas últimas guías de aves de X. M. Penas Patiño e<br />
C. Pedreira López (5A e 22A) e recolleuse ou empregouse tamén nalgunhas publicacións ornitolóxicas<br />
(10A, 13A e 14A). Nunha publicación utilizouse gaivota de Filadelfia (4A). Na bibliografía ornitolóxica,<br />
o nome portugués é guincho-americano (1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie accidental na Galiza e non se lle coñecen denominacións<br />
populares, non sendo a xenérica de gaivota.<br />
● Dicionarios consultados. Nos dicionarios revisados recóllense as denominacións xenéricas que<br />
se indican noutras especies desta familia.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. No tocante á etimoloxía de gaivota, véxase Larus<br />
michahellis. Non se achou unha explicación clara para o modificador de Bonaparte, pero<br />
probabelmente ha aludir ao famoso naturalista do século XIX. Americana fai referencia á súa área de<br />
distribución orixinal (e pode ser que Filadelfia tamén).<br />
gaivota chorona Larus ridibundus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Gaivota chorona foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén<br />
en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); utilizouse nas<br />
guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A, 5A e 22A; na última, gaivota chorona<br />
común), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse ou utilizouse tamén noutras moitas<br />
publicacións (2A, 4A, 6A, 8A, 10A, 11A, 12A, 13A, 14A, 15A, 16A, 17A e 18A; nalgunha, gaivota<br />
chorona común). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é guincho ou guincho-comum (2A,<br />
10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. M. C. Ríos Panisse rexistrou algunhas denominacións populares vivas na<br />
fala para se referir a esta especie: cágalo, nas Figueiras, Ribadeo e Rinlo; cherla, en Mera; chileu, en<br />
Ribadeo; chorlín, en Rinlo; e gavina, en Caminha (7B). M. C. Ríos Panisse recolle tamén a referencia<br />
de chirla, inespecífica, para gaivota nova, e pensa que tamén se ha tratar de Larus ridibundus. A.<br />
Villarino Gómez rexistrou as denominacións populares de albela, aubela, gaivota e tripeira para esta<br />
especie nas terras da desaparecida lagoa de Antela, na Limia (9A). M. Taboada Cid rexistrou tripeira<br />
en Verín, para se referir a "unha especie de gaivota que se alimenta de tripas no río" (3C). Algunhas<br />
denominacións xenéricas, que se poderían aplicar tamén a esta especie, están comentadas en Larus<br />
michahellis e Larus fuscus.<br />
● Dicionarios consultados. Atopáronse as entradas xenéricas apuntadas en Larus michahellis.<br />
Ademais, no Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da editorial Galaxia, aparece a<br />
voz carrizo para se referir de maneira inespecífica a unha gaivota pequena. No Diccionario de usos<br />
castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen<br />
as voces carrau e carrizo para se referir de maneira inespecífica a unha gaivota pequena. O Dicionário<br />
da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, recolle a voz carrizo, nunha<br />
das acepcións, para se referir de maneira inespecífica a unha gaivota pequena; tamén recolle chirla,<br />
para se referir a unha gaivota nova. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M.<br />
Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle chirlo, gaivota chorona e gaivota<br />
pequena como sinónimos específicos para L. ridibundus. O Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega<br />
(2000), de varios autores, inclúe, na entrada xenérica gaivota, a subentrada gaivota chorona ou<br />
común para L. ridibundus.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Sobre o emprego de gaivota na nosa literatura,<br />
véxase Larus michahellis.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da etimoloxía de gaivota, véxase Larus<br />
michahellis. M. C. Ríos Panisse explica que chorlín e similares poden ser onomatopeicos; gavina<br />
151
elaciónaa co catalán gavina e con gaivota (pode estar referida a gaivota pequena); cágalo é porque<br />
persegue as outras gaivotas e fainas botar a comida fóra, para comela ela (7B). Tripeira pode facer<br />
referencia á alimentación desta gaivota, tripas e restos similares; chirla pode ser un nome<br />
onomatopeico ou facer referencia ao molusco, e neste sentido, tamén á alimentación desta gaivota;<br />
albela, á cor bastante branca da súa plumaxe. Os nomes chirla, carrizo, carrau e similares talvez<br />
estean referidas a especies da familia Sternidae, que semellan gaivotas pequenas e tamén reciben<br />
estes nomes (o nome carrizo é propio dun paxariño pequeno, Troglodytes troglodytes). O modificador<br />
chorona alude ao seu grito, que pode dar a impresión de que está a chorar. Guincho é unha<br />
denominación portuguesa empregada para os cirrios (xénero Apus), para aguia pesqueira (Pandion<br />
haliaetus) e para esta gaivota; non se encontrou unha explicación clara sobre a súa orixe.<br />
gaivota de bico fino Larus genei<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Gaivota biquistreita foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
utilizouse nas últimas guías de aves destes autores (5A e 22A) e recolleuse noutras publicacións<br />
ornitolóxicas (2A e 18A). Gaivota bicofina foi o nome proposto en 1999 no traballo de M. A. Conde<br />
Teira (12B); tense empregado nalgunhas publicacións (8A, 10A, 13A e 14A). En 1991, M. A. Conde<br />
Teira e T. A. Vidal Figueroa propuxeron gaivota de bico fino (10B). Na bibliografía ornitolóxica, o<br />
nome portugués é gaivota-de-bico-fino (2A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie moi rara na Galiza, e non se lle coñecen nomes populares,<br />
non sendo os xenéricos comentados en Larus michahellis e Larus fuscus.<br />
● Dicionarios consultados. Encontráronse as entradas xenéricas apuntadas en L. michahellis.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da etimoloxía de gaivota, véxase L.<br />
michahellis. Todos os modificadores fan referencia ao seu bico, fino e moi característico desta especie.<br />
gaivota de Audouin Larus audouinii<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Gaivota de Audouin foi o nome proposto en 1999 no<br />
traballo de M. A. Conde Teira (12B); tense utilizado nalgunhas publicacións ornitolóxicas (13A, 14A e<br />
22A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son alcatraz de Audouin e gaivota de<br />
Audouin (14A, 1D e 2D), ou tamén grafado gaivota-de-audouin (3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie accidental na Galiza e non se lle coñecen nomes populares,<br />
agás os xenéricos.<br />
● Dicionarios consultados. Encontráronse as entradas xenéricas apuntadas en Larus michahellis.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da etimoloxía de gaivota, véxase Larus<br />
michahellis. Non se encontrou unha explicación para o modificador de Audouin, pero probabelmente<br />
alude a algún naturalista.<br />
gaivota do Delaware Larus delawarensis<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Gaivota do Delaware foi o nome proposto en 1999 no<br />
traballo de M. A. Conde Teira (12B); utilizouse nalgunhas publicacións ornitolóxicas (10A, 12A, 13A,<br />
14A, 15A e 16A). Nas últimas guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López e noutras<br />
publicacións empregouse a mesma denominación, só que coa preposición “de”: gaivota de Delaware<br />
(4A, 5A, 6A, 17A e 22A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son gaivota de Delaware<br />
e gaivota-de-bico-riscado (2A, 1D, 2D e 3D; o segundo con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. É unha especie bastante rara na Galiza e non se lle coñecen nomes<br />
populares, non sendo os xenéricos.<br />
● Dicionarios consultados. Atopáronse as entradas xenéricas apuntadas en Larus michahellis.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Sobre o emprego de gaivota na nosa literatura,<br />
véxase Larus michahellis.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da etimoloxía de gaivota, véxase L.<br />
michahellis. O modificador do Delaware, que tamén está presente no seu nome científico, é o nome<br />
dun impotante río e dun estado dos EE UU, na rexión atlántica (na área de distribución da especie). De<br />
bico riscado alude á característica mancha ou banda escura que ten no bico, trazo característico desta<br />
especie.<br />
152
gaivota cana Larus canus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Gaivota papoia foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A) e recolleuse e utilizouse tamén noutras publicacións<br />
ornitolóxicas (2A, 4A, 6A, 11A e 17A). Gaivota cana foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos<br />
de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado nalgunhas publicacións<br />
ornitolóxicas (10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son<br />
famego e gaivota-parda (2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D; o primeiro con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. M. C. Ríos Panisse rexistrou algunhas denominacións populares vivas na<br />
fala para se referir especificamente a L. canus: papoia, en Espasante, Bares e Cedeira; papuda, en<br />
Muros; e papuxa, en Viveiro (7B). Algunhas denominacións xenéricas, que se poderían aplicar tamén a<br />
esta especie, están comentadas en Larus michahellis e Larus fuscus.<br />
● Dicionarios consultados. Atopáronse as entradas xenéricas apuntadas en L. michahellis. O<br />
Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, recolle ademais<br />
unha acepción da entrada papoia para se referir especificamente a L. canus (e tamén a outra ave<br />
mariña, H. pelagicus) e unha acepción na entrada papuxa tamén para se referir especificamente a L.<br />
canus. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997),<br />
da editorial Galaxia, recolle papoia e gaivota papoia como sinónimos específicos para L. canus. O<br />
Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, inclúe ademais na entrada<br />
xenérica gaivota a subentrada gaivota papoia para L. canus.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A respecto do emprego de gaivota na nosa<br />
literatura, véxase L. michahellis.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. No tocante á etimoloxía de gaivota, véxase L.<br />
michahellis. M. C. Ríos explica que as denominacións populares recollidas para esta gaivota teñen a ver<br />
con papar, por ter esta ave fama de comellona (7B). O modificador cana fai referencia á cor gris da<br />
plumaxe das partes dorsais; o portugués parda pode estar relacionado coa cor da plumaxe dos<br />
inmaturos da especie; o nome famego con fame, que ten fame.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Papoia é unha<br />
denominación popular moi inespecífica referida a "papar", que se usa para designar especies de<br />
paxaros ben diferentes. Recóllese como nome para Hydrobates pelagicus, como nome xenérico para as<br />
papuxas (xénero Sylvia), e tamén para as gaivotas (cando menos apúntase para Larus minutus e Larus<br />
canus, aínda que pola súa inespecificidade podería empregarse tamén para outras de maior tamaño,<br />
que teñen sona de máis comellonas).<br />
gaivota arxéntea Larus argentatus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Gaivota *crara foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); recolleuse<br />
nalgunha publicación ornitolóxica (2A). Posteriormente, nas dúas primeiras guías de aves de X. M.<br />
Penas Patiño e C. Pedreira López e nalgunha outra publicación empregouse o nome de gaivota clara<br />
(1A, 4A e 5A). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa propuxeron o nome e gaivota común<br />
para L. argentatus (10B); recolleuse nalgunha publicación ornitolóxica, aínda que sen a diferenciar de<br />
Larus michahellis (18A). En 1999, no traballo de M. A. Conde Teira, propúxose gaivota arxéntea<br />
(12B); utilizouse na terceira guía de Pedreira e Penas (22A) e tense recollido ou utilizado tamén<br />
noutras publicacións (10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A; diferenciándoa da especie L. michahellis, para a<br />
que se reservou o nome de gaivota patiamarela ou gaivota común, segundo a publicación). Nalgunha<br />
publicación utilizouse tamén o nome de gaivota clara para L. argentatus, diferenciándoa agora de L.<br />
michahellis, utilizando para a segunda gaivota patiamarela (17A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes<br />
portugueses son gaivota-prateada e gaivota-argêntea (2A, 10A, 1D e 2D) e tamén gaivotaprateada-grande<br />
(3D).<br />
● Nomes populares. M. C. Ríos Panisse rexistrou dúas denominacións populares na Guarda para<br />
L. argentatus: antigua e gaivota antigua, escritos con "j" para marcar a gheada (nun galego máis<br />
correcto, antiga e gaivota antiga) que hoxe poderían estar referidas tanto a L. argentatus como a L.<br />
michahellis (7B). Outras denominacións xenéricas, que se poderían aplicar a esta especie, están<br />
comentadas en L. michahellis e Larus fuscus.<br />
● Dicionarios consultados. Encontráronse as entradas xenéricas apuntadas en L. michahellis.<br />
Alén diso, o Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, recolle<br />
a entrada chilreta, que defíne como "gaivota pequena" (aínda que apunta o nome científico de L.<br />
argentatus). O Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, inclúe na entrada<br />
xenérica gaivota a subentrada gaivota clara ou arxéntea para L. argentatus.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A respecto do emprego de gaivota na nosa<br />
literatura, véxase L. michahellis.<br />
153
● Etimoloxía / motivación semántica. No tocante á etimoloxía de gaivota, véxase L.<br />
michahellis. M. C. Ríos Panisse explica que antiga é por causa da cor prateada das ás, que semellan o<br />
cabelo das persoas de idade (7B). Os modificadores clara, prateada e arxéntea fan referencia á<br />
característica cor gris clara, como prata, da plumaxe dos adultos desta especie nas partes dorsais.<br />
Canto a chilreta, véxase Larus minutus.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. É preciso apuntar que<br />
até non hai moitos anos a ciencia consideraba que L. argentatus e L. michahellis eran a mesma<br />
especie; hoxe, considéranse dúas especies diferentes.<br />
gaivota arxéntea americana Larus smithsonianus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Non se teñen empregado até o momento en galego. Na<br />
bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é gaivota-prateada-americana (3D).<br />
● Nomes populares. Esta ave é de presenza en extremo esporádica na Galiza, mais os<br />
comentarios poden ser os mesmos no referente aos nomes xenéricos populares.<br />
● Dicionarios consultados. Inclúen as denominacións xenéricas apuntadas en L. argentatus e L.<br />
michahellis.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a motivación semántica de gaivota, véxase L.<br />
michahellis. É unha especie moi moi semellante ao L. argentatus (de feito, até hai pouco eran<br />
consideradas dúas subespecies; agora considéranse dúas especies diferentes). O modificador<br />
americana alude á súa área de distribución orixinaria, de onde proceden os escasos exemplares que<br />
se ven algunha vez na Europa.<br />
gaivota patiamarela Larus michahellis<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Gaivota patiamarela foi o nome proposto en 1999 no<br />
traballo de M. A. Conde Teira (12B); tense empregado na terceira guía de X. M. Penas Patiño e C.<br />
Pedreira López (22A) e noutras publicacións ornitolóxicas (10A, 13A, 14A, 15A, 16A e 17A). No Atlas de<br />
vertebrados de Galicia utilizouse gaivota clara para esta especie (7A). Nalgunhas publicacións<br />
ornitolóxicas, recolleuse ou empregouse o nome de gaivota común (8A, 6A, 11A e 12A). Na<br />
bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é gaivota-de-patas-amarelas (1D e 3D).<br />
● Nomes populares. M. C. Ríos Panisse rexistrou dúas denominacións populares para Larus<br />
argentatus, antigua e gaivota antigua, na Guarda, cos "g" escritos como "j" para marcar a gheada,<br />
que hoxe poderían estar referidas tanto a L. argentatus como a L. michahellis (7B). M. C. Ríos Panisse<br />
tamén rexistrou a voz xenérica de gaivota en Sada e M. C. Enríquez Salido no Grove (3C). F.<br />
Fernández Rei rexistrou gueivota en Cariño e A. Pérez Cid en Marín (3C). M. C. Alonso Pérez, gavota<br />
en Escarabote (3C). M. Felpeto Lagoa, *gaviota en Ares; J. L. Couceiro, en Feás; I. Leis Casanova, en<br />
Sta. Eulalia de Dumbría; R. Seco Fernández, en Santa Comba; G. Baamonde Traveso, en Cedofeita<br />
(3C). A. Pérez Cid rexistrou a voz maroto en Marín, para se referir a "macho de gaivota, entre os<br />
mariñeiros" (3C). R. Seco Fernández rexistrou a denominación galo marino (en correcto galego, galo<br />
mariño) en Santa Comba para se referir tamén a gaivota, e C. García González o mesmo nome en<br />
Compostela para se referir a avefría (3C). C. Pedreira López et al. rexistraron gaviota e gaivota (con e<br />
sen gheada) como denominacións xenéricas, no concello de Ames, A Coruña (9B). F. Bernis Madrazo<br />
tamén rexistrou na Galiza gaivota, gavota e o castelanismo gaviota (11B). Ademais, as<br />
denominacións populares rexistradas por M. C. Ríos Panisse para Larus fuscus son abondo<br />
inespecíficas, e poderían aplicarse tamén aos individuos adultos e novos de L. michahellis. Por outro<br />
lado, no refraneiro popular galego tamén se recolle a palabra gaivota (véxase uso dos seus nomes na<br />
nosa literatura).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparecen as voces gaivota, gueivota e gavota identificadas coa voz castelá gaviota;<br />
a voz maroto defínea como polo da gaivota. O Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo<br />
Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, dá para a voz castelá gaviota as galegas<br />
gaivota, gueivota e gavota. O Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial<br />
Sotelo Blanco, recolle a voz xenérica gaivota para se referir a este grupo de especies, e gaivoto co<br />
significado de "gaivota nova acastañada"; tamén inclúe a entrada pardo, nunha das acepcións, como<br />
denominación vulgar das aves palmípedes da familia dos larídeos; a entrada maroto, nunha das<br />
acepcións, para se referir a gaivota nova; e chirla, para se referir tamén a unha gaivota nova. O<br />
Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da<br />
editorial Galaxia, recolle galo grande e galo mariño como sinónimos inespecíficos para o xénero<br />
Larus, e gaivota clara e gaivota común como sinónimos específicos para L. michahellis. O Gran<br />
Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, inclúe a entrada xenérica gaivota<br />
154
(como galega e preferente); na entrada galo inclúe a subentrada galo mariño, denominación con que<br />
se refire tamén xenericamente a gaivota; a voz maroto (considerada galega e preferente) defínea con<br />
dúas acepcións: nunha, como macho da gaivota; noutra, como cría da gaivota.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Gaivota e variantes deste nome téñense<br />
empregado con moita frecuencia na nosa literatura. Podemos salientar Eduardo Pondal, que usa<br />
gaivota en Queixumes dos Pinos (1886): " ... / unha asa dunha gaivota, / que máis alta que outra vai<br />
... ". Tamén Álvaro Cunqueiro emprega outro vocábulo xenérico, gueivota, en varias das súas obras,<br />
como por exemplo n' O incerto señor don Hamlet, príncipe de Dinamarca (1959): "...As gueivotas<br />
fuxiron da praia... ". E Bernardiño Graña utiliza gavota en Profecía do mar (1966): "... enriba araus,<br />
albatros ou gavotas agardando un peixiño que alimente...".<br />
Canto á literatura popular, no refraneiro mariñeiro recóllese gaivota con frecuencia:<br />
"As gaivotas, clo!, clo!, a cantar, norte duro vai entrar."<br />
"As gaivotas polo alto a voar, sursueste vai entrar."<br />
"Cando a gaivota anda á gradicela, mal para nós e fame para ela."<br />
"Cando a gaivota foxe do mar, vai facer achas para o teu fogar."<br />
"Cando a gaivota lava o pescozo no mar, temos chuvia ou temporal."<br />
"Cando a gaivota lava o peteiro no mar, temos chuvia ou temporal."<br />
"Cando a gaivota vén do mar, colle a brosa e vai estelar; cando vai para o mar, xonce os bois<br />
e vai arar."<br />
"Cando a gaivota vai para a terra, xa non neva; cando vai para o mar, vai nevar."<br />
"Gaivotas polo chan, temporal no mar."<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Etimoloxicamente, gaivota provén do latín gavia. J.<br />
Corominas, no Diccionario Crítico Etimológico de la Lengua Castellana, indica que gavia non é unha<br />
palabra clasica no latín, é unha creación talvez onomatopeica da linguaxe latina da decadencia. M. C.<br />
Ríos Panisse explica que antiga é por causa da cor prateada das ás, que semellan o cabelo das persoas<br />
de idade (7B). Alén diso, patiamarela ou de-patas-amarelas fan referencia á cor das patas, que é o<br />
trazo que mellor distingue esta especie de L. argentatus, que é moi semellante pero ten as patas rosas.<br />
Galo mariño alude a un certo parecido etre unha gaivota e unha galiña ou un galo, mesmo tamén no<br />
grito nasal que dan; clara alude á plumaxe dos adultos e pardo á plumaxe dos inmaturos; común, xa<br />
o di a palabra, é a especie máis frecuente de gaivota no noso litoral. En canto a chirla, véxase Larus<br />
ridibundus. Maroto poder ter relación con mar ou talvez con pícaro, pillabán, que é outra acepción<br />
deste termo.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. É preciso<br />
comentarmos que esta é unha especie que non hai moitos anos considerábase a mesma que L.<br />
argentatus, e por iso non houbo nome específico para ela até hai pouco.<br />
gaivota patiamarela do Caspio Larus cachinnans<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Non se teñen empregado até o momento en galego. Na<br />
bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é gaivota-do-cáspio (3D).<br />
● Nomes populares. Esta ave é de presenza esporádica na Galiza, mais os comentarios poden<br />
ser os mesmos no referente aos nomes xenéricos populares.<br />
● Dicionarios consultados. Inclúen as denominacións xenéricas apuntadas en L. argentatus e L.<br />
michahellis.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a motivación semántica de gaivota e patiamarela,<br />
véxase L. michahellis. É unha especie moi moi semellante ao L. michahellis (de feito, até hai pouco<br />
eran consideradas dúas subespecies; agora considéranse dúas especies diferentes). O modificador do<br />
Caspio alude á súa área de distribución orixinaria, de onde proceden os escasos exemplares que se<br />
ven algunha vez na Galiza.<br />
gaivota escura Larus fuscus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Gaivota escura foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén<br />
en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); utilizouse nas<br />
guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de<br />
Galicia (7A) e recolleuse ou utilizouse tamén noutras moitas publicacións ornitolóxicas (4A, 6A, 8A,<br />
10A, 11A, 12A, 13A, 14A, 15A, 16A, 17A e 18A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é<br />
gaivota-d’asa-escura ou gaivota-de-asas-escuras (2A, 10A, 1D, 2D e 3D; o primeiro con máis<br />
frecuencia).<br />
● Nomes populares. M. C. Ríos Panisse rexistrou unha serie de denominacións locais vivas no<br />
155
galego falado referidas, segundo a autora, a Larus fuscus, aínda que son abondo inespecíficas e<br />
poderían facer referencia tamén a Larus michahellis, Larus argentatus ou outras especies (7B). Son as<br />
seguintes: gaivota, en Bares, Foz, Bubela e Caminha, e tamén escrito con "j", para marcar a gheada,<br />
en Sada, Bares, San Cibrao, A Guarda, Espasante, Cariño, Portonovo, O Grove, Cambados, Cesantes,<br />
Abelleira, Mogor, Corme, Malpica, Miño, Carril e Vilanova de Arousa; gaviota, en Cedeira, As Figueiras,<br />
Ares, Rinlo, Burela e Ribadeo, e tamén gaviota (escrito con "j" para marcar a gheada) en Laxe, Muxía,<br />
Pontedeume, Ézaro, Carril, Abelleira, Mugardos, Viveiro, Cedeira, Corme, Ares e Miño; gueivota, en<br />
Foz, e tamén escrito con "j" para marcar a gheada en Caión, Mera, Cambados e Corme; gaveota,<br />
escrito con "j" para marcar a gheada, en Laxe e Muxía; gavota, escrito con "j" para marcar a gheada,<br />
en Cangas, Panxón, Escarabote, Camariñas, Aguiño, Bouzas, Bueu, Noia, Muros, Ézaro, Sardiñeiro,<br />
Lira, Rianxo, Portosín e Ribeira, e galiña do mar, recolle a referencia como inespecífica, referida a<br />
gaivota, sen indicar localidade (7B). M. C. Ríos Panisse especifica tamén denominacións para as<br />
gaivotas novas, que teñen unha cor castaña: gaivoto, escrito con "j" para marcar a gheada, en Bares;<br />
guillán, escrito con "j" para marcar a gheada, en Malpica; guillén, escrito con "j" para marcar a<br />
gheada, en Corme; mallón, en Muxía; papón, na Guarda e Caminha; e tamén maroto, recolle a<br />
referencia, sen estar indicada a localidade, o mesmo, como nome para o polo da gaivota (7B). Tamén<br />
recolle a referencia da voz meauca, sen ter a seguridade se se está a referir a unha ave adulta ou a<br />
unha ave nova (7B). Outras denominacións xenéricas populares, que se poderían aplicar a esta especie,<br />
están comentadas en L. michahellis.<br />
● Dicionarios consultados. Encontráronse as entradas xenéricas apuntadas en L. michahellis. O<br />
Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, recolle a voz<br />
papón, nunha das acepcións, para se referir xenericamente a gaivota e dá como nome científico L.<br />
fuscus. O Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, inclúe na entrada<br />
xenérica gaivota a subentrada gaivota escura, nome que identifica con L. fuscus. Na entrada "galo"<br />
inclúe a subentrada galo mariño, denominación con que se refire xenericamente a gaivota.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Sobre o emprego de gaivota na nosa literatura,<br />
véxase L. michahellis.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. No tocante á etimoloxía de gaivota, véxase L.<br />
michahellis. M. C. Ríos Panisse explica que guillán e guillén parecen de orixe onomatopeico; mallón<br />
estaría relacionado con mallar, talvez porque se pelexa por as presas coas outras gaivotas<br />
compañeiras; meauca tamén podería estar relacionado con mallar, porque en meau é o nome da<br />
correa que une as dúas pezas do mallo, ou talvez con meao, meá, mediano, mediana, ou sexa,<br />
referirse á gaivota mediana, a gaivota aínda nova, de plumaxe castaña; papón ten a ver con papar,<br />
por ter esta ave fama de comellona; galiña do mar e galo mariño aluden a un certo parecido entre<br />
unha gaivota e unha galiña ou un galo, mesmo tamén no grito nasal que dan (7B). M. C. Ríos Panisse<br />
comenta sobre maroto que a etimoloxía é incerta, talvez teña algunha relación con mar ou talvez o<br />
significado de trasno, trasgo, que se mete en situacións de perigo (7B). De-asas-escuras, escura e<br />
similares teñen a ver coa plumaxe escura dos adultos nas partes dorsais, por riba das ás, que é moi<br />
rechamante, pois contrasta co resto do corpo branco.<br />
gaivota polar Larus glaucoides<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Gaivota polar foi o nome proposto en 1999 no traballo<br />
de M. A. Conde Teira (12B); empregouse nas últimas guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira<br />
López (5A e 22A) e recolleuse ou empregouse tamén noutras publicacións ornitolóxicas (4A, 6A, 10A,<br />
12A, 13A, 14A, 15A, 16A e 17A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son gaivotabranca<br />
e gaivota-polar (2A, 1D, 2D e 3D; o primeiro con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. É unha especie accidental na Galiza e non se lle coñecen denominacións<br />
populares, non sendo a xenérica de gaivota.<br />
● Dicionarios consultados. Recollen as denominacións xenéricas xa apuntadas en Larus<br />
michahellis.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. No tocante á etimoloxía de gaivota, véxase L.<br />
michahellis. O modificador polar fai referencia á súa área de distribución, onde cría, e branca á cor da<br />
súa plumaxe.<br />
gaivota hiperbórea Larus hyperboreus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Gaivota de altura foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B).<br />
Recolleuse nalgunha publicación ornitolóxica (2A). Gaivota hiperbórea foi o nome proposto en 1999<br />
no traballo de M. A. Conde Teira (12B). Empregouse nas últimas guías de aves de X. M. Penas Patiño e<br />
156
C. Pedreira López (5A e 22A) e recolleuse ou empregouse tamén noutras publicacións ornitolóxicas (4A,<br />
6A, 10A, 11A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son<br />
gaivotão-branco e gaivota-hiperbórea (2A, 10A, 1D, 2D e 3D; o primeiro con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. É unha especie accidental na Galiza e non se lle coñecen denominacións<br />
populares, non sendo a xenérica de gaivota.<br />
● Dicionarios consultados. Recollen as denominacións xenéricas xa apuntadas en Larus<br />
michahellis.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. No tocante á etimoloxía de gaivota, véxase L.<br />
michahellis. O modificador hiperbóreo fai referencia á súa área de distribución, onde cría; de altura,<br />
a que se observa en lugares afastados da costa; branco, á cor da súa plumaxe. Gaivotão indica que o<br />
seu tamaño é moi grande.<br />
gaivotón Larus marinus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Gaivotón foi o nome proposto por C. Pedreira López e<br />
X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén en 1999<br />
no traballo de M. A. Conde Teira (12B); empregouse nas dúas guías de aves de X. M. Penas Patiño e C.<br />
Pedreira López e recolleuse e empregouse tamén noutras moitas publicacións ornitolóxicas (1A, 2A,<br />
4A, 5A, 10A, 6A, 11A, 12A, 13A, 14A, 15A, 16A, 17A e 11B; nalgunha, gaivotón común); na terceira<br />
guía de Patiño e Pedreira, gaivotón atlántico. En 1991, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa<br />
propuxeran a denominación de gaivota grande, a mesma que ten en portugués (10B). Na bibliografía<br />
ornitolóxica, os nomes portugueses son gaivota-grande e gaivotão-real (2A, 1D, 2D e 3D; o<br />
segundo con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. F. Bernis Madrazo comenta que na provincia de Pontevedra a voz ganso,<br />
entre pescadores, pódese referir a gaivotas grandes, como por exemplo L. marinus (11B). Outras<br />
denominacións xenéricas populares, que se poderían aplicar tamén a esta especie, están comentadas<br />
en Larus michahellis e Larus fuscus.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, e no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, recóllense as denominacións xenéricas xa apuntadas en Larus<br />
michahellis. O Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco,<br />
recolle a voz gaivotón para se referir especificamente a L. marinus. No Gran Diccionario Xerais da<br />
Lingua Galega (2000), de varios autores, aparece a entrada gaivotón referida a L. marinus.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Sobre o emprego de gaivota na nosa literatura,<br />
véxase Larus michahellis.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. No tocante á etimoloxía de gaivota, véxase Larus<br />
michahellis. Os nomes gaivotón e ganso, e tamén o modificador grande, aluden ao seu tamaño; real<br />
é un cualificativo engadido ao nome xenérico de moitas aves para as identificarmos como especies, e<br />
que ás veces ten relación cunha certa beleza ou vistosidade na súa forma ou nas súas cores, pode ser<br />
nesta especie por ser fisicamente máis grande; o cualificativo atlántico fai referencia á súa área de<br />
distribución; o cualificativo común é porque, dentro dos gaivotóns, é o único que se presenta con<br />
frecuencia nas nosas costas.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira<br />
comenta que o nome de gaivotón se xustifica polas características da especie; gaivotão é tamén o<br />
nome dun lárido semellante, Larus dominicanus, no Brasil; está rexistrada ademais como popular en<br />
Póvoa de Varzim (12B).<br />
garrucho Rissa tridactyla<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Gaivota tridáctila foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén<br />
nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); utilizouse nas guías de aves de<br />
X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e<br />
recolleuse ou utilizouse tamén noutras moitas publicacións ornitolóxicas (2A, 4A, 6A, 8A, 10A, 11A,<br />
12A, 13A, 14A, 15A, 16A, 17A e 18A). En Portugal tamén recibe o nome de gaivota-tridáctila (2A,<br />
10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. M. C. Ríos Panisse rexistrou as seguintes denominacións vivas na fala para<br />
se referir especificamente a Rissa tridactyla: garrucho, en Cedeira e Espasante; guerrucho, en<br />
Cedeira; gurriña, en Rianxo, e gurrucho, en Cariño, todas elas escritas con "j" para marcar a gheada<br />
(7B). Por outro lado, F. Fernández Rei rexistrou a voz gurrucho en Cariño, identificándoa coa<br />
inespecífica voz castelá correcaminos común, e talvez se estea a referir tamén a Rissa tridactyla (3C),<br />
157
se temos en conta que esta mesma voz na mesma localidade foi identifica con esta especie de gaivota<br />
por Ríos Panisse. Por outro lado, algunhas denominacións xenéricas populares que se poderían aplicar a<br />
esta especie están apuntadas en Larus michahellis e Larus fuscus.<br />
● Dicionarios consultados. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios<br />
autores, aparece a entrada garrucho (como galega e preferente) claramente definida e identificada<br />
especificamente con R. tridactyla; achega o sinónimo carruxo, que despois na súa entrada non fai<br />
referencia a esta ave. Nos outros dicionarios revisados, recóllense as denominacións xenéricas xa<br />
apuntadas en L. michahellis.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Sobre o emprego de gaivota na nosa literatura,<br />
véxase L. michahellis.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. No tocante á etimoloxía de gaivota, véxase L.<br />
michahellis. No referente á semántica, tridáctila alude ao trazo específico de ter só tres dedas (as<br />
outras gaivotas todas teñen catro).<br />
M. C. Ríos Panisse comenta que as denominacións garrucho, guerrucho, gurriña e gurrucho<br />
serían de orixe onomatopeica, baseadas nos gritos que emite esta ave (7B). Na nosa opinión, non<br />
parecen estar a reflectir as características dúas notas que fai este paxaro, moi rechamantes e sonoras:<br />
“quitti-ueic” ou “caca-uiic”. Na lingua inglesa, o nome desta gaivota tamén é moi específico e exclusivo:<br />
kittiwake, e neste caso si que é claramente onomatopeico. O nome galego antes ben parece ter relación<br />
con garrucho, nome empregado para diferentes instrumentos e realidades que teñen forma de gancho<br />
ou de argola (tamén no campo semántico da náutica e da pesca), ou talvez, se cadra é o máis<br />
probábel, estar asociado á acepción de garrucho que se refire ao cesto redondo de bordos moi<br />
pechados e con asa que se usa para levar o peixe. Así, esta especie de gaivota pode ser para a cultura<br />
mariñeira como un garrucho: tamén ten a forma corporal ben redonda (marcadamente máis<br />
arredondada que L. michahellis ou L. fuscus, por exemplo) e vai chea de peixe (pola sona de boa<br />
comedora de peixe). As outras denominacións semellantes serían por tanto variacións desta.<br />
gaivota de Ross Rhodostethia rosea<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Gaivota de Ross empregouse na última guía de aves<br />
de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (22A).<br />
● Nomes populares. É unha especie accidental na Galiza e non se lle coñecen denominacións<br />
populares, non sendo a xenérica de gaivota.<br />
● Dicionarios consultados. Nos dicionarios revisados recóllense as denominacións xenéricas que<br />
se indican noutras especies desta familia.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. No tocante á etimoloxía de gaivota, véxase Larus<br />
michahellis. O cualificador de Ross fai referencia ao zoólogo británico James Clark Ross, explorador do<br />
Ártico, que describiu por primeira vez a especie para a ciencia no século XIX.<br />
Familia Sternidae<br />
carrán de bico curto Sterna nilotica (=Gelochelidon nilotica)<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Carrán mascateiro foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
utilizouse nas últimas guías de aves destes autores (5A e 22A) e recolleuse ou utilizouse tamén noutras<br />
publicacións ornitolóxicas (2A, 6A e 18A). Carrán de bico curto foi proposto en 1999 no traballo de M.<br />
A. Conde Teira (12B); tense empregado nalgunhas publicacións ornitolóxicas (10A, 13A e 14A);<br />
nalgunha publicación empregouse un nome moi parecido: carrán bicocurto (8A e 12A). En 1991, M.<br />
A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa propuxeron carrán de bico groso (10B). Nunha publicación<br />
utilizouse garavita biconegra (4A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses para<br />
Gelochelidon nilotica son tagaz, chagaz, andoriha-do-mar-do-bico-preto, andorinha-do-marbico-preto<br />
e gaivina-de-bico-preto (2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D; o primeiro con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. Popularmente, é posíbel que Sterna nilotica reciba calquera dos nomes<br />
xenéricos vivos na fala para o xénero Sterna (véxase Sterna sandvicensis e Sterna hirundo).<br />
● Dicionarios consultados. Nos dicionarios revisados recóllense as denominacións xenéricas que<br />
se indican noutras especies desta familia.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Véxase Sterna sandvicensis.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da etimoloxía e a semántica dos nomes<br />
xenéricos, véxase Sterna hirundo. Os modificadores de bico curto e de bico groso aluden ás<br />
158
características do seu bico, que o distinguen doutras especies. Non se encontrou unha explicación para<br />
as denominacións portuguesas tagaz e chagaz; poderían ser onomatopeicas e reflectir a voz desta<br />
ave.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira<br />
explica que a voz mascateira emprégase en Panxón, A Guarda e Cangas, mais non para se referir a<br />
Gelochelidon nilotica, que é unha especie rara, senón para denominar especificamente a S.<br />
sandvicensis (12B), como tamén recolle Ríos Panisse (7B).<br />
M. A. Conde Teira tamén comenta que o nome de carrán de bico curto se corresponde mellor<br />
coas características da especie que carrán de bico groso (12B).<br />
carrán cristado Thalasseus sandvicensis (=Sterna sandvicensis)<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Carrán cristado foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén<br />
en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); utilizouse nas<br />
guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A, 5A e 22A) e recolleuse ou utilizouse<br />
tamén noutras moitas publicacións ornitolóxicas (4A, 6A, 8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 15A, 16A, 17A e<br />
18A). En Portugal, Sterna sandvicensis recibe o nome de garajau ou garajau-comum (2A, 10A, 1D e<br />
2D) e tamén garajau-de-bico-preto (3B e 3C).<br />
● Nomes populares. M. C. Ríos Panisse rexistrou as seguintes voces específicas ou xenéricas na<br />
fala para se referir a Sterna sandvicensis: carlitos, en Muros; carrán, en Portosín e Sada; carrula, en<br />
Abelleira; carrulo, en Mogor; currito, en Mera; chirlante, en Cesantes; chirlero, nas Figueiras;<br />
chirlo, en Portonovo, Cangas, Bueu, Portosín, Abelleira e Rinlo; churrí, en Ares e Mugardos;<br />
churrique, en Mugardos; churrito, en Mera; ferrete, en Sada, Ares e Pontedeume; golosa, escrito<br />
con "j" para indicar a gheada, na Guarda; mascateira, en Panxón, A Guarda e Cangas; picapeixe<br />
(sen especificar localidades); quirrán, na Guarda, e serrucho, en Laxe (7B). Alén diso, Ríos Panisse<br />
tamén rexistrou para este grupo de especies os seguintes nomes xenéricos (basicamente especies do<br />
xénero Sterna, aínda que tamén é posíbel que se apliquen ás veces aos xéneros Gelochelidon e<br />
Chlidonias, semellantes a Sterna): carrán, carrau; carrulo, carriza, carrizo, quirlán, quirrán,<br />
chirlo, pirrí, ferrete, mallón, gula, golosa, escrito con "j" para representar a gheada, anduriña ou<br />
andoriña de/do mar (7B). No entanto, Ríos Panisse, aínda comentando que as denominacións<br />
carrulo, chirlo, gula, golosa, mallón e quirrán fican sen especificar en certas localidades, pensa que<br />
nalgunhas tamén se poderían referir a S. sandvicensis (7B). Por outro lado, M. C. Alonso Pérez<br />
rexistrou tamén o nome xenérico carrán en Escarabote e A. Pérez Cid en Marín (3C). F. Bernis Madrazo<br />
rexistrou os xenéricos carrín, carrán e carrao nas costas da Coruña e de Lugo (11B). A. Pérez Cid<br />
rexistrou ademais outro nome xenérico, carricha, en Marín (3C). M. C. Enríquez Salido rexistrou a voz<br />
chilreta no Grove referida a "gaivota pequena". F. Vecino Tomás recolleu gueibina no galego de Razo-<br />
Baldaio como pájaro semejante a la gaviota pero más pequeño (3C). X. M. Penas Patiño e C. Pedreira<br />
López apuntan tamén os nomes xenéricos de carrán, quirlán, pirrí, firrete, mascateira, gorrucho,<br />
coicoi e anduriña do mar (1A). C. D. Romai Cousido (comunicación persoal) recolleu gavita e<br />
garavita como denominacións propias do xénero Sterna na Costa da Morte. M. C. Ríos Panisse<br />
rexistrou as denominacións de garavita (escrito con "j" para marcar a gheada) no galego de Corme, e<br />
gavita no galego de Ézaro, Muxía, Laxe, Camariñas, Malpica e Sardiñeiro (7B), sen identificar a que<br />
especie ou especies exactamente se refire. Por outro lado, no refraneiro popular galego tamén se<br />
recolle a palabra carrán (véxase uso dos seus nomes na nosa literatura).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparecen as entradas: carrizo, nunha das acepcións definida como especie de<br />
gaivota pequena, aínda que é unha denominación tamén propia de Troglodytes troglodytes; carrau,<br />
definida como gaivota pequena; carrán, coa defininión de ave mariña parecida á gaivota e tamén como<br />
sinónimo doutra especie de paxaro, o cirrio, nalgunhas localidades galegas; carrulo, como ave mariña<br />
do tamaño dunha gaivota pequena, e cos sinónimos chirlo e mallón; chirlo, definíndoa nunha das súas<br />
acepcións como ave mariña e remitindo a carrulo; mallón, definíndoa nunha das súas acepcións como<br />
ave mariña e remitindo a carrulo. O Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F.<br />
Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, na entrada castelá gaviota, apunta as voces galegas<br />
carrau e carrizo, como ave do mesmo xénero pero máis pequena. O Dicionário da língua galega de I.<br />
Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, trae as entradas: carrán como termo xenérico para<br />
se referir a este grupo de especies, e tamén coas acepcións "gaivota vella" e "vencello, círrio, páxaro<br />
hirundíneo semellante à andoriña"; carrizo, nunha das acepcións, para se referir a gaivota pequena<br />
(carrizo é así mesmo unha denominación propia dun paxariño pequeno, Troglodytes troglodytes);<br />
ademais, para se referir especificamente a S. sandvicensis, trae as entradas churri, carrulo, carrula<br />
(nunha das acepcións; outra acepción é "clase de gaivota pequena"), chirlo (nunha das acepcións),<br />
chirlante (definida como ave máis coñecida por chirlo e identifícaa con S. sandvicensis), ferrete<br />
159
(nunha acepción) e o sinónimo mallón, aínda que na entrada mallón indica tamén "gaivota nova<br />
acastañada" e a especie Larus fuscus. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M.<br />
Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle andoriña do mar, carrán, carrán-carrán,<br />
carricha, chirlo, coi-coi, coicoi, firrete, gorrucho, mascateira, pirrí e quirlán como sinónimos<br />
inespecíficos para o xénero Sterna (a pesar de que apunta o nome científico Sterna albifrons,<br />
evidentemente son sinónimos todos de carrán, de modo xenérico). No Gran Diccionario Xerais da<br />
Lingua Galega (2000), de varios autores, aparecen as denominacións xenéricas indicadas en Sterna<br />
hirundo.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. No refraneiro popular mariñeiro emprégase de<br />
modo xenérico a palabra carrán:<br />
"Carrán na praia, sinal de vento e auga."<br />
Canto á literatura de autor, Silverio Cerradelo utiliza carrán n' Os paxaros tamén migran ao sur<br />
(2007): "Xa logo os carráns, as píllaras e as gaivotas han de empezar a criar na península...".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Do punto de vista etimolóxico e semántico, M. C. Ríos<br />
Panisse comenta que as denominacións carrán, carrulo, carrau, carriza, carricha, currito, pirrí<br />
etc. son onomatopeicas, aluden á voz que emite este paxaro, sonora, bisílaba e característica por soar<br />
con moitos "r" (7B). M. C. Rios Panisse explica tamén que carlitos, alén de onomatopeica, é unha<br />
denominación retranqueira; ferrete é a punta metálica que se pon en fitas, cordóns etc., e alude ao<br />
bico da ave, que é máis longo do que noutras especies similares (vén do latín ferru); golosa, citando a<br />
Corominas, deriva do laín gula, gorxa, e estaría motivada pola voracidade do paxaro (gula é tamén<br />
outra denominación para Sterna sandvicensis); mascateira deriva do galego mascato, Morus<br />
bassanus, e estaría motivada polo parecido entre as dúas aves na característica maneira de pescar:<br />
chímpanse á auga desde o alto para pillaren os peixes; picapeixe tamén fai referencia ao hábitos<br />
pescadores deste paxaro (aínda que é unha denominación propia doutra especie, Alcedo atthis);<br />
serrucho trátase da identificación do son que fai o paxaro co son dunha serra de man; mallón é un<br />
nome que se lle aplica tamén ás gaivotas novas, relacionado con mallar, e que pode ter relación coa<br />
maneira de comer ou de disputar as presas aos compañeiros (7B). Alén diso, o nome de andoriña do<br />
mar e similares son por causa do parecido cunha andoriña, coa que ten certa semellanza física na<br />
forma das ás e da cola; o modificador cristado fai referencia ao característico curucho de plumas que<br />
este paxaro ten na caluga. Canto a gavita e garavita, M. C. Ríos Panisse explica que derivan do latín<br />
gavia, gaivota, palabra seguramente de orixe onomatopeica (7B). Non se encontrou unha explicación<br />
sobre a orixe ou o significado da denominación xenérica portuguesa garajau (talvez sexa<br />
onomatopeica, malia non ter o característico "r").<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. A respecto de gavita<br />
e garavita, véxase Haematopus ostralegus.<br />
carrán elegante Thalasseus elegans (=Sterna elegans)<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Carrán elegante foi o nome empregado na terceira<br />
guía de C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño (22A).<br />
● Nomes populares. É unha especie de moi rara ocorrencia na nosa terra e non se lle coñecen,<br />
excepto os xenéricos.<br />
● Dicionarios consultados. Recollen as denominacións xenéricas que se indican noutras especies<br />
desta familia.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a etimoloxía e a semántica dos nomes xenéricos,<br />
véxase Sterna hirundo. O modificador elegante probabelmente fai referencia ao aspecto que lle dá a<br />
forma estilizada do seu corpo.<br />
carrán bengalés Thalasseus bengalensis (=Sterna bengalensis)<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Carrán bengalés foi o nome empregado na terceira<br />
guía de C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño (22A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é<br />
garajau-pequeno (2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie de moi rara ocorrencia na nosa terra e non se lle coñecen,<br />
non sendo os xenéricos.<br />
● Dicionarios consultados. Recollen as denominacións xenéricas que se indican noutras especies<br />
desta familia.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a etimoloxía e a semántica dos nomes xenéricos,<br />
véxase Sterna hirundo. O modificador bengalés fai referencia á súa área de distribución.<br />
160
carrán rosado Sterna dougallii<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Carrán firrete foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
utilizouse nas úñtimas guías de aves destes autores e recolleuse noutra publicación ornitolóxica (2A, 5A<br />
e 22A). Carrán rosado foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A.<br />
Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado nalgunhas publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 12A, 13A,<br />
14A, 15A e 16A). Nunha publicación utilizouse carrán de Dougall (4A). Na bibliografía ornitolóxica, os<br />
nomes portugueses son gaivina-rosada, gaivina-rósea ou andorinha-do-mar-rosada (2A, 1D, 2D<br />
e 3D; o primeiro con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. Aínda que na nosa terra é unha especie moito menos frecuente que Sterna<br />
hirundo e Sterna sandvicensis, é posíbel que Sterna dougallii poida recibir popularmente calquera dos<br />
nomes xenéricos empregados para o xénero Sterna.<br />
● Dicionarios consultados. Nos dicionarios revisados recóllense as denominacións xenéricas que<br />
se indican noutras especies desta familia (véxase S. hirundo e S. sandvicensis).<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a etimoloxía e a semántica dos nomes xenéricos,<br />
véxase S. hirundo. O modificador rosado fai referencia á tonalidade da plumaxe na época nupcial. O<br />
modificador de Dougall, presente tamén no nome científico, fai referencia ao naturalista escocés<br />
MacDougall, que describiu por primeira vez esta especie no ano 1812.<br />
carrán común Sterna hirundo<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Carrán carrán foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A) e recolleuse ou utilizouse tamén noutras publicacións<br />
ornitolóxicas (2A, 4A, 11A e 18A). Carrán común foi proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A.<br />
Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 17A); tense recollido ou empregado en varias publicacións<br />
(6A, 8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son<br />
gaivina ou gaivina-comum e andorinha-do-mar-comum (2A, 10A, 1D, 2D e 3D; o segundo con<br />
máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. M. C. Ríos Panisse rexistrou as seguintes voces na fala para se referir a<br />
Sterna hirundo: anduriña de mar, en Malpica e Bueu; cachizo, en Foz; carrán, en Panxón, Burela,<br />
Cambados, Vilanova de Arousa, Escarabote, Ézaro, Ribeira, Bueu, Noia, Sardiñeiro, Lira, Rianxo, Carril,<br />
O Grove, Portonovo, Aguiño e Abelleira; carrapín, en Cariño; carrau, en Burela, Corme, Camariñas,<br />
Bares, S. Cibrao e Foz; carricoche, en Ares; carrín, en Foz; casildita, en Mera; curricurrán, en<br />
Malpica; perrí, en Pontedeume e Sada; pirrí, en Sada e Miño; quilí-quilí, en Espasante; quirlán, en<br />
Muros; quirrán, na Guarda; quirrín, en Caión, e raquín, nas Figueiras (7B). Por outro lado, F.<br />
Fernández Rei recolleu en Cariño a voz carrau para se referir especificamente a S. hirundo (3C). M. C.<br />
Ríos Panisse, aínda comentando que as denominacións anduriña do mar, carrán, carrau, carriza,<br />
carrizo e quirrán fican sen especificar en certas localidades, pensa que nalgunhas tamén se poderían<br />
referir a S. hirundo (7B). Ademais, esta especie podería recibir os nomes xenéricos inespecíficos<br />
indicados en S. sandvicensis. No refraneiro popular galego tamén se recolle a palabra carrán.<br />
● Dicionarios consultados. Nos dicionarios revisados, alén das denominacións xenéricas que se<br />
indican en S. sandvicensis, recollen algunhas entradas indicadas como específicas para S. hirundo ou<br />
que se poderían referir a esta especie. Concretamente, no Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega<br />
(2000), de varios autores, aparece a denominación xenérica de andoriña do mar (como subentrada<br />
na entrada "andoriña") para se referir a algunhas aves mariñas como Sterna hirundo ou S. paradisea;<br />
tamén inclúe as entradas carrán (como voz galega e preferente), que se refire exclusivamente a S.<br />
hirundo, e carricha (como voz galega e non preferente), que remite a carrán.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Véxase S. sandvicensis.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. M. C. Ríos Panisse comenta que as denominacións<br />
carrán, curricurrán, quilí-quilí, carrapín, carrín, quirlán, quirrín etc. son onomatopeicas, aluden<br />
á voz que emite este paxaro, sonora, e característica por ter moitos "r" (7B). M. C. Rios Panisse explica<br />
tamén que casildita é unha denominación retranqueira (7B). O nome de andoriña do mar e similares<br />
son por causa do parecido cunha andoriña, coa que ten certa semellanza física na forma das ás e da<br />
cola. Alén diso, o nome gaivina é un diminutivo de gaivota e alude á semellanza e relación de tamaños<br />
entre eles; común, xa o di a palabra, é unha das especies máis frecuentes de carrán no noso litoral.<br />
Non se encontrou unha explicación sobre a orixe ou o significado da denominación xenérica portuguesa<br />
garajau (talvez sexa onomatopeica, malia non ter o característico "r").<br />
161
carrán de Forster Sterna forsteri<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Carrán de Forster foi o nome empregado na terceira<br />
guía de C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño (22A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é<br />
gaivina-de-forster (3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie de moi rara ocorrencia na nosa terra e non se lle coñecen,<br />
non sendo os xenéricos.<br />
● Dicionarios consultados. Recollen as denominacións xenéricas que se indican noutras especies<br />
desta familia.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a etimoloxía e a semántica dos nomes xenéricos,<br />
véxase Sterna hirundo. O modificador de Forster fai referencia ao naturalista Johan Forster, que<br />
acompañou o capitán Cook nunha viaxe ao redor do mundo no ano 1772 e escribiu un tratado<br />
ornitolóxico sobre as aves da baía de Hudson.<br />
carrán ártico Sterna paradisea<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Carrán ártico foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén<br />
en 1991 e 1999 por M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); empregouse nas guías de<br />
aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A, 5A e 22A) e recolleuse ou empregouse tamén<br />
noutras publicacións (2A, 4A, 10A, 11A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). Na bibliografía ornitolóxica, os<br />
nomes portugueses son gaivina-arctica, gaivina do Árctico e andorinha-do-mar-ártica (2A, 1D e<br />
2D), tamén grafado como gaivina-do-árctico (3D).<br />
● Nomes populares. Aínda que é unha especie menos frecuente que Sterna hirundo e Sterna<br />
sandvicensis, tamén cabe a posibilidade que Sterna paradisea poida recibir en galego calquera dos<br />
nomes xenéricos populares empregados localmente para o xénero Sterna.<br />
● Dicionarios consultados. Recollen as denominacións xenéricas que se indican noutras especies<br />
desta familia (véxase S. sandvicensis e S. hirundo). No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega<br />
(2000), de varios autores, aparece a denominación xenérica de andoriña do mar (como subentrada<br />
na entrada "andoriña") referíndose a algunhas aves mariñas como S. hirundo ou S. paradisea.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Véxase S. sandvicensis.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da etimoloxía e a semántica dos nomes<br />
xenéricos, véxase S. hirundo. O modificador ártico alude ás latitudes onde aniña.<br />
carrán escuro Sterna fuscata<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Carrán escuro foi o nome proposto en 1999 no<br />
traballo de M. A. Conde Teira (12B). Tense empregado nalgunhas publicacións ornitolóxicas (10A, 12A,<br />
13A e 14A). Na segunda guía de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López utilizouse carrán<br />
fosco (5A); na terceira, carrán fusco (22A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son<br />
gaivina-escura e gaivina-de-dorso-preto (2A, 1D e 2D).<br />
● Nomes populares. É unha especie divagante para nós, quere dicir, de aparición excepcional na<br />
Galiza, e non se lle coñecen denominacións populares non sendo a de carrán ou as outras xenéricas.<br />
● Dicionarios consultados. Recollen as denominacións xenéricas que se indican noutras especies<br />
desta familia (véxase Sterna hirundo e Sterna sandvicenisis).<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a etimoloxía e a semántica dos nomes xenéricos,<br />
véxase S. hirundo. Todos os modificadores fan referencia á cor negra da súa plumaxe nas partes<br />
dorsais, moi característica.<br />
carrán pequeno Sterna albifrons<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pirrí foi o nome proposto por C. Pedreira López e X. M.<br />
Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse na segunda<br />
guía de aves destes autores (5A) e recolleuse ou utilizouse tamén nalgunhas publicacións ornitolóxicas<br />
(2A, 4A, 7A e 18A). Carrán pirrí utilizouse no Atlas de vertebrados de Galicia (7A), na terceira guía de<br />
Penas e Pedreira (22A) e noutras publicacións (6A e 11A). Carrán pequeno foi a denominación<br />
proposta en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense<br />
recollido ou empregado nalgunhas publicacións (8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). Na bibliografía<br />
ornitolóxica, os nomes portugueses son chilreta, gaivina-pequena, andorinha-do-mar-de-testa-<br />
162
anca e andorinha-do-mar-anã (2A, 10A, 1D, 2D e 3D; o primeiro con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou para esta especie a denominación popular<br />
galega de charreliña nas terras da desaparecida lagoa de Antela, na Limia (9A). M. C. Enríquez Salido<br />
rexistrou a voz chilreta no Grove referida a "gaivota pequena" (3C). F. Bernis Madrazo rexistrou para<br />
esta especie carranciña e muscateiriña na provincia de Pontevedra (11B). Alén diso, Sterna albifrons<br />
tamén podería recibir na Galiza os nomes xenéricos locais referidos ao xénero Sterna, xa mencionados<br />
en Sterna sandvicensis e Sterna hirundo.<br />
● Dicionarios consultados. Ademais das denominacións xenéricas que se indican en Sterna<br />
sandvicensis, recollen algunhas entradas indicadas como específicas para Sterna albifrons ou que se<br />
poderían referir a esta especie. O Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial<br />
Sotelo Blanco, trae a entrada gorrucho e o sinónimo pirri (que non ten entrada propia) para se referir<br />
especificamente a Sterna albifrons; a entrada chilreta defínea como gaivota pequena (aínda que<br />
apunta o nome científico de Larus argentatus). No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de<br />
varios autores, aparecen as entradas mascateira e pirrí para se referir concretamente a esta especie<br />
(a primeira como voz galega e preferente e a segunda como galega e non preferente); a entrada<br />
chilreta defínea como gaivota pequena.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Véxase Sterna sandvicensis.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a etimoloxía e a semántica dos nomes xenéricos,<br />
véxase Sterna hirundo. Talvez, semanticamente, gorrucho estea relacionado con goroucho ou<br />
groucho, é dicir, "cousa pequena, insignificancia", dado que é un paxaro moi miudiño. Muscateiriña é<br />
probabelmente unha corruptela de mascateiriña, relacionado co termo mascato, porque Sterna<br />
albifrons tamén se chimpa na auga para pescar dunha maneira que lembra a desoutro paxaro.<br />
Chilreta, carranciña e charreliña teñen orixe onomatopeica tamén, e chaman a atención os<br />
diminutivos, relacionados co tamaño miúdo de Sterna albifrons (é a especie máis pequena da familia).<br />
carrán do Caspio Sterna caspia<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Carrán do Caspio foi o nome proposto en 1999 no<br />
traballo de M. A. Conde Teira (12B); tense empregado nalgunha publicación ornitolóxica (8A e 10A). Na<br />
terceira guía de C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño, carrán caspio (22A). Na bibliografía<br />
ornitolóxica, os nomes portugueses son garajau-grande, gaivina-do-Cáspio e andorinha-do-margrande<br />
(2A, 1D, 2D e 3D; o primeiro con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. Aínda que é unha especie de rara ocorrencia, tamén é posíbel que Sterna<br />
caspia poida recibir no galego popular calquera dos nomes xenéricos empregados localmente para o<br />
xénero Sterna.<br />
● Dicionarios consultados. Recollen as denominacións xenéricas que se indican noutras especies<br />
desta familia.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a etimoloxía e a semántica dos nomes xenéricos,<br />
véxase Sterna hirundo. O modificador do Caspio fai referencia á súa área de distribución e grande ao<br />
seu tamaño.<br />
gaivina de cara branca Chlidonias hybridus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Carrán mallón foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas guías de aves destes autores (5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse ou<br />
utilizouse tamén nalgunha publicación ornitolóxica (2A, 6A e 18A). Gaivina de cara branca foi<br />
proposto en 1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B); tense empregado nalgunhas publicacións<br />
ornitolóxicas (13A, 15A e 16A). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal propuxeron carrán de cara<br />
branca (10B). Nalgunhas publicacións ornitolóxicas aparece co nome de carrán caribranco (8A, 10A,<br />
12A e 14A). Nunha publicación, co nome de garavita careta (4A). Na bibliografía ornitolóxica, os<br />
nomes portugueses son gaivina-dos-pauis e gaivina-de-faces-brancas (2A, 10A, 1D, 2D e 3D; o<br />
primeiro con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou para esta especie a denominación popular<br />
galega de charrela nas terras da desaparecida lagoa de Antela, na Limia (9A). F. Vecino Tomás<br />
rexistrou a voz gueivina en Razo, definíndoa como "paxaro semellante á gaivota, pero máis pequeno"<br />
(3C). Tamén cabe a posibilidade que as especies do xénero Chlidonias poidan recibir no galego popular<br />
calquera dos nomes empregados localmente para o xénero Sterna, por seren semellantes.<br />
● Dicionarios consultados. Recollen as denominacións xenéricas que se indican noutras especies<br />
desta familia.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da semántica de carrán, charrela e mallón,<br />
163
véxase Sterna albifrons e Sterna sandvicensis. Gaivina e garavita están relacionados con gaivota,<br />
coas que as especies do xénero Chlidonias teñen algún parecido, aínda que son paxaros máis<br />
pequenos. Os modificadores de cara branca, de-faces-brancas ou similares fan referencia ao trazo<br />
físico seguramente máis rechamante desta especie: a plumaxe branca das faceiras; dos-pauis alude<br />
ao seu hábitat: as zonas húmidas con marismas e xunqueiras.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira<br />
explica que coa escolla do nome xenérico estándar de gaivina, nome popular portugués e tamén<br />
dalgunha localidade da Galiza, diferéncianse as especies do xénero Sterna e do xénero Chlidonias<br />
(12B).<br />
gaivina negra Chlidonias niger<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Carrán mouro foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas guías de aves destes autores (5A e 22A) e recolleuse ou utilizouse tamén noutras publicacións<br />
ornitolóxicas (2A, 6A e 11A). Gaivina negra foi o nome proposto en 1999 no traballo de M. A. Conde<br />
Teira (12B); utilizouse nalgunhas publicacións ornitolóxicas (13A, 15A e 16A). En 1991, M. A. Conde<br />
Teira e T. A. Vidal Figueroa propuxeran o nome de carrán negro (10B); tamén se ten empregado ou<br />
recollido nalgunha publicación (8A, 10A, 12A e 14A). Nunha publicación chamóuselle garavita moura<br />
(4A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é gaivina-preta (2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou para esta especie as denominacións populares<br />
galegas de charrela, galiñela e gaivota nas terras da desaparecida lagoa de Antela, na Limia (9A).<br />
Tamén cabe a posibilidade que as especies do xénero Chlidonias poidan recibir en galego calquera dos<br />
nomes xenéricos empregados localmente para o xénero Sterna, por seren semellantes.<br />
● Dicionarios consultados. Recollen as denominacións xenéricas que se indican noutras especies<br />
desta familia.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a semántica dos nomes xenéricos, véxase<br />
Chlidonias hybridus. Os modificadores mouro, negro, preto etc., fan referencia á plumaxe das aves<br />
adultas na época nupcial, moi rechamante, case totalmente negra. Galiñela e gaivota son<br />
denominacións populares que indican un parecido con outras aves.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. A escolla do nome<br />
xenérico estándar de gaivina comentouse na especie anterior.<br />
gaivina de á branca Chlidonias leucopterus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Carrán gaiviña foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas guías de aves destes autores (5A e 22A) e recolleuse nalgunha outra publicación (2A). Gaivina de<br />
á branca foi o nome proposto en 1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B); tense empregado<br />
nalgunha publicación ornitolóxica (13A e 15A; con ala en vez de á). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A.<br />
Vidal Figueroa propuxeran o nome de carrán alibranco (10B), que tamén se ten empregado nalgunha<br />
publicación (10A e 14A). Na segunda guía de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López utilizouse<br />
o nome de carrán gaiviña (5A). Nunha publicación, garavita negra (4A). Na bibliografía ornitolóxica,<br />
os nomes portugueses son gaivina-d’asa-branca e gaivina-de-cauda-branca (2A, 10A, 1D, 2D e<br />
3D; o primeiro con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. É unha especie rara na Galiza e non se lle coñecen denominacións<br />
pupulares, agás a xenérica. É posíbel que as especies do xénero Chlidonias poidan recibir no galego<br />
popular calquera dos nomes xenéricos empregados localmente para o xénero Sterna, por seren<br />
bastante semellantes.<br />
● Dicionarios consultados. Recollen as denominacións xenéricas que se indican noutras especies<br />
desta familia.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da semántica dos nomes xenéricos, véxase<br />
Chlidonias hybridus. Os modificadores de á branca, alibranco e d’asa-branca fan referencia á<br />
plumaxe das ás das aves adultas na época nupcial, moi rechamante; negra, porque a súa plumaxe<br />
nupcial, no corpo, é tamén case totalmente negra, como a especie anterior; de-cauda-branca, porque<br />
o rabo branco é tamén un trazo moi distintivo desta especie na época nupcial.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. Conde Teira explica<br />
que escolle o nome xenérico de gaivina para diferenciarmos os xéneros Sterna e Chlidonias (12B).<br />
164
Familia Alcidae<br />
arao (ou arao común) Uria aalge<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Arao dos cons foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse<br />
ou utilizouse tamén noutras publicacións ornitolóxicas (4A, 6A, 7A, 11A, 17A, 18A e 11B). Arao ou<br />
arao común foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal<br />
Figueroa (10B e 12B); tense empregado nalgunhas publicacións (8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A).<br />
Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son airo e arau (2A, 10A, 11B e 1D), ou tamén<br />
airo-comum (2D e 3D).<br />
● Nomes populares. M. C. Ríos Panisse rexistrou as seguintes voces específicas ou xenéricas no<br />
galego falado para se referir en concreto a Uria aalge: arao, en Escarabote, Ézaro, Caminha, Bueu,<br />
Cambados, Carril, Noia, Sardiñeiro, Lira, Abelleira, Portosín, Mogor e Rianxo; arau, en Panxón, A<br />
Guarda, Cangas, Cesantes, Bouzas, Cambados, O Grove, Aguiño, Portonovo, Espasante, Ribeira,<br />
Cariño, Vilanova de Arousa e Muros; araxo, nas Figueiras, Foz, Ribadeo, Burela, Viveiro e Bares; e<br />
aro, en Sada, Mugardos, Ares, Miño, Rinlo, Laxe, Malpica, Muxía, Camariñas, Corme, Caión, Mera,<br />
Pontedeume, Carril e Cedeira (7B). Ademais, existe a expresión popular "berrar coma [ou como] un<br />
arao". M. C. Ríos Panisse recolle a referencia bibliográfica de piro, para se referir a un arao novo, e<br />
tamén outras referencias como macurril, patalino e vilarengo, onde nos se especifica o nome<br />
científico (7B). Por outro lado, unha chea de nomes xenéricos empregados na fala para esta familia, os<br />
alcídeos, están anotados tamén en Alca torda.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparecen as entradas xenéricas arau, definida como unha especie de pato negro,<br />
chamado tamén vilarengo (que logo define como ave mariña e co sinónimo arrau, aínda que despois<br />
nesta entrada non define ave ningunha), e engade a denominación, para cando é novo, de piro; a<br />
entrada aro indentifícaa de maneira insepecífica coa voz castelá colimbo, sen aparente relación coas<br />
outras; as voces airo e pitorro defíneas como ave palmípede, identificándoas coa voz castelá uría. No<br />
Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparecen as<br />
entradas arau e aro (a segunda nunha das acepcións) para se referir a este grupo de especies; o<br />
termo airo defínese como "ave acuática palmípede"; o termo arro como "páxaro de cor preta que<br />
persegue à sardiña"; na entrada arau inclúese a subentrada arau-dos-cons, denominación referida<br />
concretamente a U. aalge; na entrada airo indica "ave acuática palmípede". O Diccionario de sinónimos<br />
da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle arao<br />
dos cons, arao fito, carolo, guillemote e piro como sinónimos específicos para U. aalge (aínda que<br />
algúns deles poderían referirse propiamente a outras especies da familia, como Alca torda ou Alle alle).<br />
No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparecen as entradas xenéricas<br />
arao (como termo galego e preferente) e arau (como termo galego pero non preferente); emprega o<br />
termo xenérico arao para se referir concretamente a Uria aalge, aínda que despois, na voz airo (termo<br />
galego e non preferente) remite concretamente a arao dos cons (mais non aparece como subentrada<br />
na entrada arao).<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Arao e arau téñense recollido na nosa literatura.<br />
Bernardiño Graña, por exemplo, emprega o nome arau en Profecía do mar (1966): "... enriba araus,<br />
albatros ou gavotas agardando un peixiño que alimente...". Xosé Manuel Marínez Oca usa tamén arau<br />
en Beiramar (1983): "Zoarei coma un arau por riba das ondas...". Ou Anxo Quintela, arao, n' O<br />
asasino estrábico (1996): "O arao albisca as luces do nordés...".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. M. C. Ríos Panisse comenta que arao, arau, araxo, aro<br />
etc., poden ter orixe onomatopeica; o nome xenérico vilarengo podería estar relacionado con que se<br />
achegan á costa os días que vai temporal; patalino vén de pato mariño, e pode facer alusión ao seu<br />
parecido ou á pouca axilidade que ten cando camiña (7B). A autora non encontra unha explicación clara<br />
para macurril, talvez relacionado co éuskaro makur, arqueado, e podería referirse ao bico de Alca<br />
torda (7B). Alén diso, o modificador dos cons fai referencia ao seu hábitat mariño. Pitorro pode ter o<br />
matiz de repoludo, gordocho, que ten este vocábulo en portugués, ben indicativo do aspecto desta ave.<br />
carolo Alca torda<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Arao romero foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
165
na primeira guía de aves destes autores e recolleuse nalgunha publicación ornitolóxica (1A, 2A e 11B).<br />
Nas seguintes guías de aves destes autores e noutras publicacións utilizouse arao romeiro (5A, 11A,<br />
17A e 18A). En 1991 e 1999, nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa, foi proposto<br />
carolo (10B e 12B); tense empregado nalgunhas publicacións ornitolóxicas (10A, 12A, 13A, 14A, 15A e<br />
16A). Conde Teira e Vidal Figueroa, en 1991, tamén propuxeron a denominación de arao de bico<br />
groso, xunto coa de carolo (10B). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é tordamergulheira<br />
(2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. M. C. Ríos Panisse rexistrou as seguintes voces na fala para se referir en<br />
concreto a Alca torda: arao bolarquento, en Escarabote; arau do patelo, en Cariño; arau<br />
portugués, escrito con "j" para marcar a gheada, en Cambados; araxo da mascada, en Viveiro;<br />
araxo do patexo, en Vares; aro ñopo, en Mera; bolaquento, en Ribeira; busaco, en Lira, Carril e<br />
Portosín; carolo, en Sardiñeiro, Abelleira, Portonovo, Muxía e Cangas; morro, en Caión; ñopeiro, en<br />
Mera; romo, en Cangas; e rulín, na Guarda (7B). R. López Loureiro apunta a denominación de caroza<br />
en Cedeira para designar tamén Alca torda (14B). É interesante apuntarmos tamén a denominación<br />
arau boto que se recolle no dicionario de Eladio Rodríguez e que parece estar referida especificamente<br />
a Alca torda (9G).<br />
Alén diso, entre os nomes xenéricos empregados en galego para esta familia, Alcidae, M. C.<br />
Ríos Panisse recolle aire, airo, arán, aro, arao, arau, araxo, macurril, patalino, arau boto,<br />
carolo, rulín, pixoteiro e vilarengo (7B). Con todo, M. C. Ríos Panisse relaciona as denominacións de<br />
arau boto, carolo e rulín de certas localidades coa especie Alca torda (7B). F. Fernández Rei, por<br />
outra banda, rexistrou as denominacións inespecíficas de arau, arau patelo e arau patexo no galego<br />
de Cariño; A. Pérez Cid, arau no galego de Marín; M. C. Alonso Pérez, arao no galego de Escarabote<br />
(3C). F. Bernis Madrazo tamén rexistrou as voces xenéricas de arao (na provincia de Pontevedra),<br />
araxo (en Viveiro, Lugo), putorro (na provincia de Lugo), aro e arro (en Asturias e na provincia da<br />
Coruña), morro (na provincia da Coruña) e menciona a voz arán recollida por Arévalo Baca en 1887<br />
(11B). X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López apuntan as denominacións xenéricas aro, arau,<br />
guillemote e o castelanismo *pingüino (1A). Outras denominacións inespecíficas están apuntadas en<br />
Uria aalge.<br />
● Dicionarios consultados. Recollen as denominacións xenéricas que se indican en Uria aalge.<br />
Ademais, no Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da editorial Galaxia, dentro da<br />
entrada arau, aparece unha acepción coa subentrada arau boto, ou carolo, que diferencia do<br />
propiamente arau como outra especie, e probabelmente se estea a referir a Alca torda; carolo ten<br />
entrada propia, que nunha acepción define como especie de corvo mariño ou pato bastante común no<br />
mar das rías Baixas, e dá o sinónimo de arau boto. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís<br />
(1995), da editorial Sotelo Blanco, na entrada arau inclúese a subentrada arau-rombo, nome con que<br />
se refire concretamente a A. torda, indicando as variantes específicas de arau-boto, arau-do-patelo e<br />
arau-portugués; tamén inclúe especificamente para A. torda as entradas carolo (remite a arau-boto)<br />
e morro (nunha das acepcións, dá o nome científico e indica que a especie tamén é coñecida por arao<br />
ou carolo). O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente<br />
(1997), da editorial Galaxia, recolle arao romeiro, aro romeiro, carolo e carolo romeiro como<br />
sinónimos específicos para A. torda. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios<br />
autores, na entrada arao (galega e preferente) trae a subentrada arao romero, denominación que<br />
identifica concretamente con A. torda; e na entrada patelo, a subentrada arao do patelo, nome que<br />
tamén identifica con A. torda.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Véxase Uria aalge.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. M. C. Ríos Panisse comenta que arao, arau, araxo, aro<br />
etc., poden ter orixe onomatopeica; bolaquento podería estar relacionado con voar, e semanticamente<br />
ser un despectivo referido á súa maneira de voar; busaco podería facer referencia ao bico rexo do<br />
paxaro, pois buso, na ría de Muros, é boca (busaco pode ter relación con "buzaco", persoa que nunca<br />
se farta, larpeiro, comellón); carolo estaría relacionado co significado que ten esta palabra de codia de<br />
pan, ou co significado figurado de parvo, pasmón; morro e romo son dúas denominacións<br />
relacionadas e fan referencia ao bico do animal, menos pontiagudo que o de Uria aalge; o nome<br />
ñopeiro non ten unha explicación clara, talvez relacionado con ñapeiro e ñapar, furtar ás escondidas,<br />
ou con rañoso, tramposo, ou con rañicas, rañento, mesquiño; rulín é unha denominación<br />
onomatopeica; boto podería aludir a rudo, falto de enxeño (7B). Na nosa opinión, boto (e talvez<br />
tamén rombo e romeiro) ben pode facer referencia tamén ao bico de Alca torda, que ofrece o aspecto<br />
de non estar afiado, de non terminar en punta, e que resulta unha característica moi rechamante en<br />
comparación co bico doutras especies de araos; de feito, este é o trazo que Eladio Rodríguez comenta<br />
como distintivo e popular que identifica especificamente o arau boto (9G). R. López Loureiro explica<br />
que o nome caroza con que se coñece Alca torda en Cedeira debe facer referencia ao aspecto<br />
compacto deste paxaro, semellante ao dunha caroza, nome local da piña dos piñeiros (14B).<br />
Por outro lado, o modificador popular portugués non ten un sentido claro; do patelo e do<br />
patexo poden aludir ao crustáceo mariño que se chama así, que probabelmente forma parte da<br />
alimentación de Alca torda; tamén, podería estar relacionado co significado coa forma do corpo da ave,<br />
166
gorda e baixa; o modificador de bico groso alude ao grosor do bico, maior que o doutras especies;<br />
mergulheira fai referencia aos seus hábitos mergulladores. Outros nomes xenéricos inespecíficos<br />
están comentados noutras especies da familia.<br />
arao de á branca Cepphus grylle<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Arao de á branca foi o nome proposto en 1999 no<br />
traballo de M. A. Conde Teira (12B); utilizouse nalgunha publicación ornitolóxica (13A; con ala en vez<br />
de á). Nas últimas guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (5A e 22A) e noutras<br />
publicacións recolleuse ou empregouse arao alibranco (6A, 10A, 12A e 14A). Na bibliografía<br />
ornitolóxica, o nome portugués é airo-d'asa-branca (1D).<br />
● Nomes populares. É unha especie de presenza accidental na Galiza e non se lle coñecen<br />
nomes populares, non sendo os xenéricos.<br />
● Dicionarios consultados. Recollen as denominacións xenéricas que se indican en Uria aalge.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da semántica dos nomes xenéricos, véxase<br />
Uria aalge. Os modificadores fan todos referencia ás características manchas que esta especie ten nas<br />
ás e que a distinguen doutras aves da familia.<br />
arao pequeno Alle alle<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Arao piro foi a denominación proposta por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A) e recolleuse ou utilizouse tamén nalgunha outra<br />
publicación ornitolóxica (2A e 4A). Arao pequeno foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos<br />
de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado nalgunhas publicacións<br />
ornitolóxicas (10A, 12A, 13A, 15 e 14A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son tordamiúda<br />
e torda-anã (2A, 1D e 3D; o primeiro máis frecuentemente).<br />
● Nomes populares. M. C. Ríos Panisse rexistrou no galego falado as seguintes voces específicas<br />
ou xenéricas para se referir en concreto a Alle alle: cabasiña, no Grove e Portonovo; carolo, en<br />
Panxón, Cesantes e Bouzas; pío, en Rianxo; pío d’auga, escrito con "j" para marcar a gheada, en<br />
Espasante; pito, en Rianxo; e pitorro, en Mogor, Corme e As Figueiras, e tamén recolle as<br />
denominacións doutros autores, inespecíficas, pero que se poderían referir a esta especie: cabaciña,<br />
piro, piru e pitorro (7B). Por outro lado, F. Bernis Madrazo apunta tamén para Alle alle o nome galego<br />
de arao pito (11B). Ademais, unha morea de nomes xenéricos empregados na fala para este grupo de<br />
especies, os alcídeos, están anotados en Alca torda.<br />
● Dicionarios consultados. Recollen as denominacións xenéricas que se indican en Uria aalge.<br />
Alén diso, no Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da editorial Galaxia, aparece<br />
unha acepción dentro da entrada cabaciña que define inespecificamente como unha clase de pato do<br />
mar, que ben se podería referir a Alle alle. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995),<br />
da editorial Sotelo Blanco, na entrada arau inclúese a subentrada arau-piro, nome con que se refire<br />
especificamente a A. alle; inclúe tamén as entradas cabaciña, pito (nunha das acepcións) e pio,<br />
referíndose especificamente a A. alle (inclúe ademais, nas dúas últimas, o sinónimo pitorro, que non<br />
ten entrada propia). No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, inclúe na<br />
entrada arao (galega e preferente) a subentrada arao piro, nome con que se refire concretamente a<br />
A. alle; na entrada cabaciña, nunha das súas acepcións, indica "especie de parrulo de mar".<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Véxase Uria aalge.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. M. C. Ríos Panisse comenta que cabasiña e cabaciña<br />
refírense a cabaza, ou cabazo, e talvez estea empregado no sentido figurado de parvo, pasmón; pito,<br />
estaría referido a poliño, polo tamaño e parecido cun polo (ten orixe onomatopeioca); pitorro pode ter<br />
o matiz de repoludo, gordocho, que ten este vocábulo en potugués, ben indicativo do aspecto desta<br />
ave; pío ten orixe onomatopeica, na voz que fai do paxaro; e carolo estaría relacionado co significado<br />
que ten esta palabra de codia de pan e co significado figurado de parvo, pasmón (7B). Cabaciña e<br />
cabasiña teñen talvez relación co corpo gordecho de Alle alle, co seu tamaño pequeneiro e con que<br />
flota na auga; poderían orixinarse a partir da extensión do significado do nome similar, cabaciño, máis<br />
coñecido e utilizado para Tachybaptus ruficollis, por confusión entre ambas as especies. Por outro lado,<br />
os modificadores pequeno, miúda e anã fan referencia ao seu pequeno tamaño.<br />
167
arao papagaio Fratercula arctica<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Arao *loro foi o nome proposto por C. Pedreira López<br />
e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse na<br />
primeira guía de aves destes autores (1A) e recolleuse e utilizouse tamén noutras publicacións<br />
ornitolóxicas (2A, 4A e 11B). Arao papagaio foi o nome proposto en 1999 no traballo de M. A. Conde<br />
Teira (12B); empregouse nas seguintes guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (5A e<br />
22A) e tense recollido ou empregado tamén noutras publicacións ornitolóxicas (10A, 11A, 12A, 13A,<br />
14A, 15A e 16A). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa propuxeran a denominación de<br />
galo do mar, vivo na fala galega, e xa suxeriron tamén daquela arao papagaio (10B). Na bibliografía<br />
ornitolóxica, o nome portugués é papagaio-do-mar (2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. M. C. Ríos Panisse rexistrou as seguintes voces na fala para se referir en<br />
concreto a Fratercula arctica: arau romo, no Grove; aro, en Foz; aro d’altura, en Camariñas; ave<br />
inverniza, en Malpica; invernice, en Espasante; inverniso, en Camariñas; galo de mar(e), en<br />
Corme e Bares; galo do mar(e), en Miño; galo marino, en Abelleira; galo mariño, en Ézaro; galo<br />
monteiro (todas as voces galo escritas con "j", para marcar a gheada), en Sada e Malpica e pedro en<br />
Sardiñeiro (7B). M. C. Ríos Panisse recolleu tamén unha referencia dunha denominación inespecífica,<br />
pixoteiro, rexistrada en Marín, que apunta ao se referir a Fratercula arctica (7B). F. Bernis Madrazo<br />
rexistrou tamén galo mariño e galo monteiro na provincia da Coruña, galo de mar e papatortas na<br />
de Lugo e polo nas rías Baixas para se referir a esta especie (11B). F. Fernández Rei rexistrou tamén a<br />
denominación arau romero, no galego de Cariño, especificamente para F. arctica (3C). Por outra banda,<br />
unha morea de nomes xenéricos empregados en galego para este grupo de especies, os alcídeos, están<br />
anotados en Alca torda.<br />
● Dicionarios consultados. Recollen as denominacións xenéricas que se indican en Uria aalge.<br />
No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, na entrada arau<br />
achega a subentrada arau-*loro, nome que identifica especificamente con F. arctica e indica a<br />
variante arau-rombo tamén para esta especie. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C.<br />
Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle arao do patelo, arao *loro,<br />
arao patexo, boto, caroza e mascateira como sinónimos específicos para F. arctica. No Gran<br />
Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, inclúe na entrada arao (galega e<br />
preferente) a subentrada arao *loro, nome que identifica especificamente con F. arctica. Ademais, é<br />
interesante apuntarmos que no Dicionario da lingua galega Obradoiro-Santillana de 2005 (18G), esta<br />
especie recibe o nome de papagaio mariño.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Véxase Uria aalge.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. M. C. Ríos Panisse comenta que arao, arau, araxo, aro<br />
etc., poden ter orixe onomatopeica; pixoteiro fai referencia ao peixe mariño, a pixota (Merluccius<br />
merluccius), aínda que o paxaro non come estes peixes senón outros mís pequeniños; invernizo e<br />
similares aluden a que o paxaro que vén ás nosas latitudes no inverno; pedro parece un nome<br />
retranqueiro (7B). Por outro lado, galo mariño e galo monteiro son denominacións tamén aplicadas<br />
a outras especies, como Vanellus vanellus, as gaivotas e os corvos mariños, e parece haber certa<br />
confusión entre todas elas, tomando o nome dunhas e aplicándoo ás outras; fan referencia, como o seu<br />
nome indica, o mesmo que polo, ao parecido cun galo ou cun polo; de altura indica que se observa en<br />
lugares afastados da costa. Outras denominacións están comentadas en Alca torda.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira e T.<br />
A. Vidal Figueroa indican que *loro é un castelanismo evitábel e prefiren mellor papagaio (10B).<br />
Familia Pteroclidae<br />
ganga (ou ganga ibérica) Pterocles alchata<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Ganga común foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén<br />
–ganga– en 1999 por M. A. Conde Teira (12B); utilizouse na segunda guía de aves de X. M. Penas<br />
Patiño e C. Pedreira López (5A) e recolleuse ou utilizouse tamén nalgunhas publicacións ornitolóxicas<br />
(2A, 8A, 14A e 18A) e tamén ganga ibérica (22A). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa<br />
propuxeran cortizol de barriga branca (10B); tamén se empregou nalgunha publicación ornitolóxica<br />
(10A). Noutra publicación, utilizouse cortizol branco (14A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes<br />
portugueses son cortiçol-de-barriga-branca (2A e 10A), ganga (1D e 3D) ou tamén ganga-debarriga-branca<br />
(2D).<br />
168
● Nomes populares. É unha especie de ocorrencia moi rara na Galiza e non se lle coñecen<br />
denominacións populares.<br />
● Dicionarios consultados. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, aparece a entrada ganga, que se define como vocábulo referido ás "aves da<br />
família das pteróclidas".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. F. Bernis Madrazo comenta que os vernáculos como<br />
cortizol ou similares están inducidos polo inconfundíbel berro de Pterocles orientalis: "corr..., corr..." ,<br />
unha especie parecida a Pterocles alchata, aínda que non se observa na Galiza (11B). M. A. Conde Teira<br />
e T. A. Vidal Figueroa comentan, no entanto, que cortiçol talvez deriva de cortiça, cortiza, pola<br />
semellanza da súa plumaxe coas cascas das árbores (10B). O modificador de barriga branca indica un<br />
dos trazos da plumaxe que distinguen esta especie de Pterocles orientalis.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira e T.<br />
A. Vidal Figueroa explican que as especies do xénero Pterocles son descoñecidas na Galiza, que non<br />
teñen nome na lingua falada, polo que propoñen o nome xenérico de cortizol, tomado do portugués<br />
cortiçol, para as dúas especies da familia: P. alchata e P. orientalis (10B). En 1999, M. A. Conde Teira<br />
recupera o nome de ganga para P. alchata (a única especie observada na Galiza, algunha vez), porque<br />
tamén o fai a nova lista sistemática portuguesa (12B). F. Bernis Madrazo comenta que ganga é un<br />
nome vernáculo castelán e tamén portugués, usado xa por Fernandes Ferreira no ano 1616 (11B).<br />
O termo común engádeselle ao nome, normalmente, cando se está a falar tamén doutras<br />
especies do mundo que teñen o mesmo nome xenérico (ganga), aínda que non se observaren na nosa<br />
xeografía, para diferenciar Pterocles alchata das outras. En galego, porén, ten moito máis xeito nese<br />
caso empregarmos o modificador ibérica, que alude á súa localización xegráfica de P. alchata, pois non<br />
é para nada “común” na nosa terra.<br />
Familia Columbidae<br />
pomba das rochas Columba livia<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pomba brava foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de<br />
Galicia (7A) e recolleuse nalgunha outra publicación (2A e 18A). Pomba das rochas foi o nome<br />
proposto en 1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B); tense empregado nalgunhas publicacións<br />
ornitolóxicas (8A, 10A, 12A, 13A, 15A e 14A). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa<br />
propuxeran pombo das rochas (10B); tamén se utilizou nalgunha publicación (13A e 16A). Na<br />
bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é pombo-das-rochas ou pombo-da-rocha (2A, 10A, 11B,<br />
1D, 2D e 3D; o primeiro con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. C. García González rexistrou o nome xenérico sura para denominar á<br />
pomba, en Compostela (3C). A voz sura tamén foi rexistrada en Ferreira de Pantón por J. A. Palacio<br />
Sánchez, mais non para designar a ave, senón para chamala (3C). C. Pedreira López et al. rexistraron<br />
os nomes de *paloma e pomba para Columba livia no concello de Ames, na provincia da Coruña (9B).<br />
Cómpre facer unha mención especial do traballo lexicográfico publicado en 1976 na revista Verba,<br />
"Nomes galegos das aves do xénero Streptopelia e Columba", de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira<br />
López (2B); estes autores rexistraron as voces populares para estas especies en máis de 200<br />
localidades galegas repartidas nas catro provincias e recolleron referencias bibliográficas sobre as<br />
denominacións galegas referidas tamén a estas especies; no que respecta especificamente a C. livia, os<br />
autores rexistraron as voces populares de pigarro, só na serra do Invernadoiro, Ourense, e pomba,<br />
en varias localidades, referido á pomba doméstica, e citan tamén a Valladares (1884), que dá para<br />
esta especie pomba montés, e unha publicación do Consejo Económico Sindical del NO (1964), que dá<br />
para a especie a denominación pombo bravo; a denominación pomba brava, sen identifiación dunha<br />
especie concreta, foi recollida en tres puntos (2B).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparecen as entradas pomba, identificada de forma xenérica coa voz castelá paloma,<br />
pombo (nunha das súas acepcións) como macho da pomba; e zura e sura identificados con pomba. O<br />
Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da<br />
editorial Akal, identifica a voz castelá paloma coa galega pomba e dá a voz sura para a subentrada<br />
castelá paloma mansa. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo<br />
Blanco, aparece a denominación pomba brava especificamente para Columba livia, nunha das<br />
169
acepcións da entrada pomba. O Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores,<br />
dá a voz xenérica pomba, e define pombo (nunha das acepcións) como macho da pomba.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A voz xenérica pomba tense empregado con moita<br />
frecuencia na nosa literatura. Por citarmos algún texto, Eduardo Pondal utilizouna en Queixumes dos<br />
pinos (1886): "... nin a branca e doce pomba / larga o montesío azor ... ". Tamén Álvaro Cunqueiro<br />
emprega pomba en varias das súas obras, como n' O incerto señor don Hamlet (1959): "...Coran as<br />
súas ameas pombas no día e berradoras curuxas na noite... ".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Etimoloxicamente, pomba e pombo proveñen do latín<br />
vulgar palumba, que por súa vez provén do do latín clásico palumbes, segundo indican J. Corominas e<br />
J. A. Pascual no Diccionario Crítico Etimológico Castellano e Hispánico. Os modificadores brava e<br />
montesa indican a súa condición salvaxe; das rochas fai referencia ao seu hábitat (en estado<br />
salvaxe). As voces sura e zura parecen onomatopeicas. Non se encontrou unha explicación para a<br />
denominación pigarro.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira e T.<br />
A. Vidal Figueroa explican que, ao non haber unha denominación específica en galego, escolleron o<br />
nome portugués (10B).<br />
pombo pequeno Columba oenas<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pomba zura foi a denominación proposta por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
utilizouse nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e<br />
recolleuse ou utilizouse tamén noutras publicacións (2A, 6A, 11A, 15A e 18A). Pombo pequeno foi<br />
proposto en 1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B); empregouse nalgunha publicación<br />
ornitolóxica (13A). Noutras publicacións utilizouse o nome de pomba das fragas (8A, 10A, 12A e<br />
14A). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa propuxeran a denominación de pombo bravo<br />
(10B). Nunha publicación utilizouse o nome de pomba pequena (16A). Na bibliografía ornitolóxica, os<br />
nomes portugueses son pombo-bravo e seixa (2A, 10A, 11B, 1D e 3D; o segundo con máis<br />
frecuencia), ou tamén seixa-europeia (2D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou para esta especie as denominacións populares<br />
galegas de pombo gris e pombo pequeno nas terras da desaparecida lagoa de Antela, na Limia (9A).<br />
● Dicionarios consultados. As voces xenéricas encontradas nos dicionarios consultados<br />
recóllense en Columba livia. Ademais, no Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, aparece a denominación pomba zura especificamente para Columba oenas,<br />
nunha das acepcións da entrada pomba. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X.<br />
M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle zura como sinónimo de pomba e<br />
identificado con C. oenas. O Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores,<br />
identifica a voz xenérica pomba, nunha das súas acepcións, tamén con C. oenas.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Véxase Columba livia (para pomba) e Columba<br />
palumbus (para pombo).<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da etimoloxía de pomba e pombo, véxase C.<br />
livia. O modificador pequeno fai referencia ao tamaño da especie; bravo indica a súa condición<br />
salvaxe; das fragas fai referencia ao seu hábitat; zura é unha voz popular, talvez onomatopeica, pois<br />
parece que imita o arrulo da especie. H. Costa et al. apuntan que seixa é unha voz xa documentada no<br />
1253 nunha lista de aves de caza (1D).<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira e T.<br />
A. Vidal Figueroa comentan que só coñecen o termo zura (con seseo: sura) como voz para chamar as<br />
pombas domésticas; ao non haber unha denominación específica en galego, escolleron o nome<br />
portugués, pombo bravo (10B). Mais tamén comentan que esta denominación é ambigua e se pode<br />
aplicar a calquera especie do xénero Columba que non sexa doméstica (10B). Posteriormente, M. A.<br />
Conde Teira optou polo nome pombo pequeno (12B), rexistrado por A. Villarino Gómez no galego da<br />
Limia (9A).<br />
pombo (ou pombo torcaz) Columba palumbus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pombo foi o nome proposto por C. Pedreira López e X.<br />
M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse na<br />
primeira guía de aves destes autores e recolleuse ou utilizouse tamén noutras publicacións ornitolóxicas<br />
(1A, 2A, 8A, 10A, 13A, 14A e 18A). Pombo torcaz foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos<br />
de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); empregouse nas seguintes guías de aves de<br />
X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e nalgunhas<br />
170
publicacións (13A, 15A e 16A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é pombo-torcaz (2A,<br />
1D e 2D).<br />
● Nomes populares. M. R. Álvarez Blanco rexistrou a voz torcaza en Ramirás; A. Pérez Cid,<br />
trucaza en Marín (3C). F. Bernis Madrazo rexistrou para esta especie na Galiza o nome de pombo<br />
(11B). A. Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X. L. Lozano, X. R. Reigada e X. Rodríguez recollen pombo<br />
para C. palumbus na comarca de Verín (23B). J. Rodríguez recolle para esta especie pombo, en<br />
Hermisende (13B). A. Villarino Gómez rexistrou tamén para Columba palumbus as denominacións<br />
populares de pombo, pombo grande e pombo da colada nas terras da Limia (9A); igualmente,<br />
pombo para esta especie nas terras da Limia, polo autor do presente traballo. C. Pedreira López et al.<br />
rexistraron os nomes de *paloma (pomba) brava, *paloma (pomba) trucasa, *paloma (pomba)<br />
trucasa, *paloma (pomba) torcasa, torcasa, turcasa, turcaz e pombo para C. palumbus no<br />
concello de Ames, na provincia da Coruña (9B). X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López apuntan as<br />
denominacións populares de pombo bravo e torcaza (1A). O Atlas de vertebrados de Galicia recolle<br />
tamén trucasa e torcaza e ademais a variante trucasia (7A). Unha mención especial é precisa para o<br />
traballo lexicográfico publicado en 1976 na revista Verba: "Nomes galegos das aves do xénero<br />
Streptopelia e Columba", de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (2B). Estes autores rexistraron as<br />
voces populares para estas especies en máis de 200 localidades galegas repartidas nas catro provincias<br />
e recolleron referencias bibliográficas sobre as denominacións galegas referidas tamén a estas especies.<br />
No que respecta especificamente a C. palumbus, os autores rexistraron ou recolleron as voces<br />
populares de pombo (a rexistrada en máis puntos, nas catro provincias), pombo bravo (rexistrado en<br />
cinco puntos, nas provincias da Coruña e de Ourense), pomba, torcacia, torcás, *paloma torcás,<br />
torcasa, *paloma torcasa, torcaz, *paloma torcaz, torcaza (rexistrada en sete puntos, nas<br />
provincia da Coruña, Pontevedra e Ourense), torgaz, trocacia, trucaz, trocaza (rexistrada en catro<br />
puntos, todos na provincia de Pontevedra), *paloma trucacia, trucasa, *paloma trucasa (rexistrada<br />
en cinco puntos, nas provincias da Coruña e de Pontevedra), trucaza, *paloma trucaza, turcasa,<br />
*paloma turcasa, turcasia e turcaza (2B). M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa apuntan para<br />
esta especie os nomes torcaz e torcaza (10B). M. A. Conde Teira tamén comenta que na Galiza está<br />
moi estendido o nome popular de pombo e que no occidente galego son voces comúns para a especie<br />
trocaza, torcaza e trucasa, e moi raramente torcaz (12B). A denominación pomba brava, sen<br />
identifiación dunha especie concreta, foi recollida en tres puntos na provincia da Coruña (2B).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparecen as entradas pombo (nunha das acepcións) e trocaza identificadas con esta<br />
especie. O Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo<br />
(1984), da editorial Akal, dá os nomes pombo e trocaza para a subentrada castelá paloma torcaz. O<br />
Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, identifica a voz<br />
pombo, nunha das súas acepcións, con C. palumbus e define torcaz como "variedade de pombas que<br />
teñen o pescozo de várias cores". O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M.<br />
Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle pomba brava, pomba bravía, pomba<br />
torcaz e torcaza como sinónimos específicos para C. palumbus. O Gran Diccionario Xerais da Lingua<br />
Galega (2000), de varios autores, identifica a voz pombo, nunha das súas acepcións, con C. palumbus,<br />
así como tamén as entradas torcaza, trucaza e trocaza (as dúas últimas como galegas, mais non<br />
preferentes); rexeita a voz torcaz.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Álvaro Cunqueiro emprega os vocábulos pombo e<br />
torcaz n' A cociña galega (1973): "...pombos e torcaces... ".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a etimoloxía de pomba e pombo, véxase Columba<br />
livia. Canto á motivación semántica, X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López comentan que torcaza e<br />
similares é posíbel que fagan referencia ás manchas verdes, vermellas e brancas, as últimas moi<br />
visíbeis, en forma de torques, ou colares en forma de semicírculo, que ten C. palumbus en ambos os<br />
dous lados do pescozo (2B). Bravo indica a súa condición salvaxe.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. A respecto do nome<br />
estándar galego, pombo parece ser a denominación xenérica que máis se emprega, compartida por<br />
Columba oenas e C. palumbus, de xeito que os modificadores pequeno e torcaz, respectivamente,<br />
diferenciarían de maneira clara as dúas especies, segundo a proposta de M. A. Conde Teira (12B).<br />
rola (ou rola común) Streptopelia turtur<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Rula común foi o nome proposto por C. Pedreira López<br />
e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén –rula<br />
ou rula común– en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e<br />
12B); utilizouse nas dúas guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A, 5A e 22A), no<br />
Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse ou utilizouse tamén noutras publicacións ornitolóxicas<br />
(2A, 6A, 8A, 10A, 11A, 12A, 13A, 14A, 15A, 16A, 18A e 11B). Na bibliografía ornitolóxica, o nome<br />
171
portugués é rola ou rola-brava (2A, 11B, 1D, 2D e 3D; o segundo con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou para esta especie a denominación de rola nas<br />
terras da Limia (9A); igualmente, o autor do presente traballo. A. Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X. L.<br />
Lozano, X. R. Reigada e X. Rodríguez recollen rola para S. turtur na comarca de Verín (23B). Rola<br />
tamén está recollido Atlas de vertebrados de Galicia (7A). C. Pedreira López et al. rexistraron o nome<br />
de rula para Streptopelia turtur no concello de Ames, na provincia da Coruña (9B). F. Bernis Madrazo<br />
rexistrou as formas rula e rola nas provincias de Lugo, Pontevedra e León e rola tamén en Asturias<br />
(11B). A variante rulo foi rexistrada en Compostela por C. García González (3C). J. Rodríguez recolle<br />
tamén para esta especie rola, e rolo como denominación para o macho, en Hermisende (13B). Unha<br />
mención especial é precisa para o traballo lexicográfico publicado en 1976 na revista Verba, "Nomes<br />
galegos das aves do xénero Streptopelia e Columba", de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (2B).<br />
Estes autores rexistraron as voces populares para estas especies en máis de 200 localidades galegas<br />
repartidas nas catro provincias e recolleron referencias bibliográficas sobre as denominacións galegas<br />
referidas a estas especies; no que respecta especificamente a S. turtur, os autores rexistraron as<br />
voces: rula, en toda a provincia da Coruña, parte das provincias de Lugo e Pontevedra e noroeste da<br />
provincia de Ourense; rola, en parte das provincias de Lugo e Pontevedra e en case toda a provincia de<br />
Ourense; e parrula, só nun punto, en Boborás, Ourense (2B). Por outro lado, rula e rola están<br />
recollidos no refraneiro popular galego (véxase uso dos seus nomes na nosa literatura).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparecen as entradas rula e rola para se referir xenericamente a estas especies, e<br />
rulo para se referir ao macho ou á cría. O Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo<br />
Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, dá as voces galegas rola, rula e sura para a<br />
voz castelá tórtola, e rulo para o polo. O Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, inclúe as entradas xenéricas rola e rula, e especifica a denominación rola<br />
comun para Streptopelia turtur. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M.<br />
Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle rola como sinónimos de rula para S.turtur,<br />
e apunta rolo como denominación da cría. O Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de<br />
varios autores, inclúe as entradas xenéricas rola e rula, especificando que son tamén válidas para a<br />
especie S. turtur; así mesmo, define rulo como macho ou cría da rula.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Tanto rula como rola téñense empregado con<br />
frecuencia nas letras galegas. Eduardo Pondal utilizou rula en Queixumes dos Pinos (1886): "... E a<br />
aquela rula inocente / que me morría de amor ...". Valentín Lamas Carvajal, rola en Espiñas, follas e<br />
frores (1874): "... a rola de Galicia chamada Rosalía de Castro ...". Domingo Blanco recolle n' A poesía<br />
popular en Galicia 1745-1885 a voz rola, datándoa en 1790: "Canta rola, canta rola, canta rola,<br />
naquel souto ...".<br />
Nalgunhas cantigas populares emprégase a voz rola e rula:<br />
"A rola vai arrolando / porque lle levan o niño; / non te puxeras ti, rola, / tan á beira do<br />
camiño."<br />
"A rula que viuvou / xurou non ser casada; / nin pousar en ramo verde / nin beber da auga<br />
clara."<br />
No refraneiro popular tamén se recolle rola e rula:<br />
"Catro aves voadoras son as que pasan o mar: a anduriña e mais o cuco, a rula e o paspallás."<br />
"Cando a ruliña rular, colle o foliño e vai sementar."<br />
"Cando a ruliña arrular, colle o cesto e vai sementar; que se te acolles á sombra da silvareira,<br />
pásase o tempo da sementeira."<br />
X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López, ademais, citan as Cantigas de Santa María, de Afonso<br />
X, onde aparece documentada a forma tórtore (2B).<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Semanticamente, as denominacións rola e rula son<br />
claramente onomatopeicas, reproducen o canto que fai este paxaro. Brava indica a súa condición<br />
salvaxe.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira e T.<br />
A. Vidal Figueroa explican que o nome xenérico ten dúas variantes: rula e rola, ambas as dúas<br />
amplamente estendidas por Galiza e recollidas por igual no VOLG, o Vocabulario Ortográfico da Lingua<br />
Galega (10B). O modificador específico común diferénciaa doutras especies de rolas.<br />
rola turca Streptopelia decaocto<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Rula turca foi o nome proposto por C. Pedreira López<br />
e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén en<br />
1991 en 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); utilizouse nas<br />
dúas guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados<br />
de Galicia (7A) e recolleuse ou utilizouse tamén noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 6A, 8A, 10A,<br />
172
12A, 13A, 14A, 15A e 16A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é rola-turca (2A, 1D, 2D e<br />
3D).<br />
● Nomes populares. O nome xenérico, como xa se comentou para Streptopelia turtur, ten dúas<br />
variantes: rula e rola, ambas as dúas amplamente estendidas por Galiza e recollidas por igual no<br />
Vocabulario Ortográfico da Lingua Galega.<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen os nomes xenéricos xa comentados en Streptopelia turtur.<br />
Ademais, o Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco,<br />
especifica a denominación rola turca para Streptopelia decaocto. O Diccionario de sinónimos da lingua<br />
galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle rola de colar,<br />
rola turca e rula de colar como sinónimos específicos para S. decaocto. Tamén o Gran Diccionario<br />
Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, especifica as denominacións rola turca e rula<br />
turca para a especie S. decaocto.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Véxase Streptopelia turtur.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da semántica de rola e rula, véxase<br />
Streptopelia turtur. O modificador turca fai referencia á súa área de distribución inicial na Europa:<br />
Turquía (desde alá foise estendendo por Europa cara ao Leste, até chegar á Galiza).<br />
Familia Psittacidae<br />
catorra monxe Myiopsitta monachus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Cata foi o nome proposto en 1999 no traballo de M. A.<br />
Conde Teira (12B); utilizouse nalgunhas publicacións ornitolóxicas (12A, 13A, 15A e 16A). Noutras<br />
publicacións tamén se empregou o nome de cata arxentina (8A, 14A e 18A). Na terceira guía de C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño (22A) e unha publicación (11A), cotorra de peito gris. No Brasil<br />
recibe os nomes xenéricos de catorra e caturrita (12B, 1D, 2D e 3D; o segundo con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. É unha especie exótica que está a vivir e a criar xa en liberdade no noso<br />
país desde hai poucos anos, e non se lle coñecen nomes populares non sendo o de cata, que é o que<br />
empregan os paxareiros do sur de Pontevedra (12B).<br />
● Dicionarios consultados. O Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F.<br />
Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, identifica a voz castelá cotorra coa galega cotorra. No<br />
Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparece a entrada<br />
xenérica papagaio para este tipo de aves. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de<br />
varios autores, aparece a entrada xenérica papagaio para este tipo de aves.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Etimoloxicamente, cata, catorra e similares parecen<br />
provir do castelán cotorra; J. Corominas, no Diccionario Crítico Etimológico de la Lengua Castellana,<br />
indica que a denominación cotorra parece relacionada con cotorrera, muller que é faladeira, e con<br />
cotarrera, muller que pasa o tempo en visitas inútiles; catalina, catita e caturra, nomes tamén<br />
casteláns para a ave, proceden do nome propio de muller Catalina. Papagaio provén do árabe<br />
babbagâ. O modificador de peito gris fai referencia á súa plumaxe; monxe, ao seu nome científico e<br />
probabelmente tamén á plumaxe; arxentina, á súa área de distribución orixinaria.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Cata probabelmente<br />
sexa un castelanismo (é unha denominación popular castelá). Catorra monxe, para alén de<br />
incorporarmos o xenérico propio catorra, é unha denominación transparente (permitiría formar<br />
eficazmente o nome catorra monxe boliviana para Myiopsitta luchsi).<br />
catorra de Kramer Psittacula krameri<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Catorra de Kramer foi o nome proposto en 1999 no<br />
traballo de M. A. Conde Teira (12B). Nalgunha publicación ornitolóxica empregouse cotorra de<br />
Kramer (10A e 16A). Noutras publicacións recolleuse ou empregouse cata de Kramer (8A, 14A e<br />
18A). No Brasil recibe os nomes xenéricos de catorra e caturrita e en Portugal recibe o nome<br />
específico de periquito-rabijunco (12B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie exótica que xa está a vivir e criar en liberdade no noso país<br />
desde hai poucos anos e non se lle coñecen nomes populares galegos.<br />
● Dicionarios consultados. Recollen as denominacións xenéricas apuntadas na especie anterior.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a etimoloxía e semántica de catorra, véxase<br />
173
Myiopsitta monachus. O modificador de Kramer tamén está presente no nome científico e alude a<br />
Wilhelm Heinrich Kramer, naturalista austríaco do século XVIII; rabijunco alude ao rabo que ten, moi<br />
longo e fino, semellante a un xunco.<br />
Familia Cuculidae<br />
cuco común Cuculus canorus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Cuco común foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén<br />
–cuco– en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B);<br />
utilizouse nas guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A, 5A e 22A), no Atlas de<br />
vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse ou utilizouse tamén noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 6A,<br />
10A, 11A, 13A, 16A e 18A). Nalgunhas publicacións empregouse cuco vulgar (8A, 12A, 14A e 15A).<br />
Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é cuco, cuco-canoro (2A, 10A e 1D) ou tamén cucocinzento<br />
(2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Cuco é a denominación popular máis estendida na Galiza (11B e 3C). A.<br />
Villarino Gómez rexistrou a denominación cuco nas terras da desaparecida lagoa de Antela, na Limia<br />
(9A); igualmente, o autor do presente traballo. A. Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X. L. Lozano, X. R.<br />
Reigada e X. Rodríguez recollen cuco para C. canorus na comarca de Verín (23B). C. Pedreira López et<br />
al. rexistraron os nomes de cuco e cucú para C. canorus no concello de Ames, na provincia da Coruña<br />
(9B). F. Fernández Rei rexistrou a variante cucú en Cariño; R. Seco Fernández, en Santa Comba; F.<br />
Varela González, en Santaia; A. Pérez Cid, en Marín; M. C. Gil Suárez, en Vilardevós (3C). Na primeira<br />
guía de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López tamén se apunta o nome de cucú (1A). No<br />
refraneiro popular galego recóllese cuco (véxase uso do seu nome na nosa literatura). Ademais,<br />
existen as expresións populares "ledo [ou leda] coma un cuco", "contento [ou contenta] coma un<br />
cuco" e "máis contento [ou contenta] que un cuco".<br />
● Dicionarios consultados. O Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, define a voz galega cuco, nunha das súas acepcións, coa castelá cuclillo (Cuculus<br />
canorus). O Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo<br />
(1984), da editorial Akal, identifica a voz castelá cuco (Cuculus canorus) coa galega cuco. O Dicionário<br />
da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, identifica cuco, nunha das<br />
acepcións, co nome científico Cuculus canorus, e así mesmo cucu, nunha das súas acepcións, que<br />
remite a cuco. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente<br />
(1997), da editorial Galaxia, recolle cucú como sinónimo de cuco, identificados con C. canorus. O Gran<br />
Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, define a voz cuco, nunha das súas<br />
acepcións, como C. canorus.<br />
Uso do seu nome na literatura galega. A voz cuco tense recollido con frecuencia nas nosas<br />
letras. Así, por exemplo, Marcial Valladares en Maxina ou a filla espúrea, escrita no ano 1880: "...<br />
cantaban xa o millán garrido, a bubela e o cuco nas carballeiras, o merlo e o reiseñor nos salgueirais, o<br />
paspallás entre os centeos e os xílgaros e carriciños, os chincheiros e xiríns desfacíanse nos eidos<br />
mirando cada un para o seu amor ...". Igualmente, Ramón Cabanillas, en No desterro (1913): "...o<br />
cuco, ese perguiceiro / viaxante sin fogar / que por non facer o niño / déitase no dos demais!". Tamén<br />
Álvaro Cunqueiro, en varias das súas obras, como en Escola de menciñeiros (1960): "...Cando se<br />
escoita falar ó cuco en abril ou maio... ".<br />
No refraneiro popular tamén se recolle cuco:<br />
"Catro aves voadoras son as que pasan o mar: a andoriña e mais o cuco, a rula e o paspallás."<br />
"O cuco a cucar e os paxaros a picar."<br />
X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A) apuntan ademais un cantar popular onde aparece o<br />
vocábulo cuco: "En ben vin estar o cuco / no bico do ameneiro, / cunha subela na man / aprendendo a<br />
zapateiro".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A denominación deste paxaro ten unha motivación<br />
onomatopeica, reproduce o seu canto: cuu-cuu, cuu-cuu. Canoro salienta aínda máis o feito de cantar.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. O termo común<br />
engádese ao nome, normalmente, cando se está a falar tamén doutras especies que teñen o mesmo<br />
nome xenérico. O modificador vulgar tamén indica que é unha especie común ou habitual.<br />
174
cuco real Clamator glandarius<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Cuco papudo foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); esta<br />
denominación utilizouse nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de<br />
Galicia e recolleuse ou utilizouse tamén noutras publicacións (2A, 6A, 7A, 11A, 18A e 11B). Cuco real<br />
foi a denominación proposta en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa<br />
(10B e 12B); tense empregado nalgunhas publicacións (8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). Na<br />
bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é cuco-rabilongo (2A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Recóllese tamén cuco rei para esta especie no Atlas de vertebrados de<br />
Galicia (7A). F. Bernis Madrazo cita a L. Iglesias (1927), que recolle na Galiza a voz cuco real, aínda<br />
que pensa que é un nome castelán (11B).<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as denominacións mencionadas na especie anterior. O<br />
Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da<br />
editorial Galaxia, recolle cuco papudo e cuco rei como sinónimos específicos para C. glandarius.<br />
Ademais, o Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, inclúe as subentradas<br />
cuco papudo e cuco real para se referir especificamente a C. glandarius.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. No tocante á motivación semántica, a denominación<br />
xenérica cuco vénlle pola similitude coa especie anterior, pois ten o mesmo tamaño, o rabo longo, e<br />
tamén pon os ovos nos niños doutras especies, aínda que C. glandarius non emite un cucú como canto.<br />
Real (e neste paxaro tamén rei) é un cualificativo engadido ao nome xenérico de moitas aves para as<br />
identificar como especies, e ás veces ten relación cunha certa beleza ou vistosidade na súa forma ou<br />
nas súas cores, ás veces cunha certa maxestade no xeito de camiñaren, de voaren ou de se moveren<br />
en xeral, neste caso talvez pola súa vistosa plumaxe, ou polo rabo tan longo e a crista que ten que<br />
pode lembrar unha coroa. Papudo pode ser por causa de aparentar o que non é, xa que sendo un<br />
paxaro moi bonito parasita outras aves e non cría os seus propios fillos, ou talvez por ter o papo<br />
branco, que contrasta coas partes dorsais pardas. O modificador portugués rabilongo fai referencia á<br />
devandita lonxitude extrema do seu rabo.<br />
Familia Tytonidae<br />
curuxa (ou curuxa común) Tyto alba<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Curuxa común foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén<br />
–curuxa ou curuxa común– en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa<br />
(10B e 12B); utilizouse nas dúas guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A, 5A e<br />
22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse ou utilizouse tamén noutras publicacións<br />
(2A, 3A, 8A, 10A, 11A, 12A, 13A, 14A, 18A e 11B). Nalgunha publicación empregouse a denominación<br />
curuxa branca (8B). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é coruja-das-torres (2A, 10A,<br />
11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Curuxa é a denominación popular máis estendida por Galiza (3C). F.<br />
Bernis Madrazo rexistrou este nome en bastantes localidades de Lugo e Ourense e tamén en Asturias<br />
(11B). A. Villarino Gómez rexistrou así mesmo a denominación curuxa nas terras da Limia (9A);<br />
igualmente, o autor do presente traballo. C. Pedreira López et al. rexistraron os nomes de curuxa e<br />
cruxa para Tyto alba no concello de Ames, na provincia da Coruña (9B). X. M. Penas Patiño e C.<br />
Pedreira López recollen as variantes cruxa e ancrusa (1A). F. Varela González rexistrou cruxa en<br />
Santaia; C. García González, en Compostela; J. López Fernández, en Novefontes (3C). C. García<br />
González rexistrou a variante coruxa no galego de Compostela e M. R. Álvarez Blanco no de Ramirás<br />
(3C). F. Bernis Madrazo rexistrou o vernáculo coruja na provincia de Zamora (11B). J. L. Couceiro<br />
Pérez rexistrou para esta especie o nome de ave noite en Feás e M. J. Morandeira Lores o de<br />
aveleitosa en Laxe (3C). A. Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X. L. Lozano, X. R. Reigada e X. Rodríguez<br />
recollen curuxa para T. alba na comarca de Verín (23B). X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López<br />
apuntan para esta especie tamén aveleitosa (1A). M. Taboada Cid rexistrou noiteboa e noiteboar en<br />
Verín e M. C. Gil Suárez rexistrou noiteboa en Vilardevós, voces que se identificaron con T. alba no<br />
traballo de C. García González, mais é posíbel que se estivesen a referir a especies do xénero<br />
Caprimulgus (3C). Unha mención especial é precisa para o traballo lexicográfico publicado en 1985 na<br />
revista Verba, "Denominacións galegas da curuxa", de E. Corral Díaz (8B). Esta autora indica para T.<br />
alba as designacións paxaro da noite, en Moaña; ave noiteira, en Roo; noutarega, en Hermisende<br />
175
(Zamora); loutarega, en Sela; curuxa, a denominación máis común na Galiza, incluíndo tamén parte<br />
do galego exterior, en Asturias, León e Zamora; coruxa, en Mesoiro (Elviña), Rivadulla, Santa Comba,<br />
Savane, Outeiro, A Mezquita, Baltar, Calvos, Lougares (Mondariz), Torneiros (Porriño), Vilachán<br />
(Tomiño), Moaña (Asturias) e Calafresnas (León); cruxa, sobre todo na provincia da Coruña (Deixebre,<br />
Novefontes, Ponteceso, Sísamo, Ortoño e Outes) e ademais en Hermisende (Zamora) e Baloira (A<br />
Estrada); cacaruxa, en Pontevedra; bufo, en Outeiro (Folgoso do Courel); cabra, en Robledo de<br />
Domiz; cabuxa do aire, na Estrada; paxaro da morte, en Lérez e Penosiños; raposa da morrasa,<br />
en Traba e paxaro da auga, en Lérez (8B).<br />
● Dicionarios consultados. O Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, dá para a voz castelá lechuza a galega curuxa, e inclúe as entradas abegoa (remite<br />
a "curuxa"), coruxa (remite a "curuxa") e curuxa, a identificada con lechuza. O Diccionario de usos<br />
castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, identifica a<br />
voz castelá lechuza coas galegas coruxa, curuxa e abegoa. No Dicionário da língua galega de I.<br />
Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparecen as entradas coruxa e curuxa para se<br />
referir a T. alba; na entrada "páxaro" ou "paxaro" inclúe a subentrada páxaro-da-morte, nome con<br />
que se refire ao corvo ou a coruxa; na entrada "ave" inclúe tamén a subentrada ave de mal agoiro,<br />
neste caso referíndose ao moucho ou á coruxa. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de<br />
varios autores, trae as entradas curuxa (como galega e preferente) e coruxa (como galega non<br />
preferente, remite a curuxa), para T. alba; na entrada ave inclúe tamén a subentrada ave de mal<br />
agoiro, nome con que se refire ao moucho ou á curuxa. No Diccionario de sinónimos da lingua galega<br />
de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente, recóllense como sinónimos de curuxa, especificando o<br />
nome científico T. alba, as denominacións ancrusa, aveleitosa, ave de mal agoiro, ave noite, ave<br />
noitébrega, curuxa común, noitébrega, noitarega, noiteboa e noitebra.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Non é raro que tanto coruxa como curuxa<br />
aparezan nas obras literarias galegas. Por exemplo, Ramón Cabanillas empregou coruxas e curuxas<br />
en No desterro (1921 e 1926): "As coruxas do amor chisconeian na sombra das esquinas... ".<br />
(Variante en 1926: curuxas). Gonzalo R. Mourullo usa coruxa en Nasce un árbore (1954): "Si te<br />
achegas á xanela e a abres, toparaste tal vez co canto da coruxa... ". Álvaro Cunqueiro emprega a voz<br />
curuxa n' O incerto señor don Hamlet, príncipe de Dinamarca (1959): "...berradoras curuxas da<br />
noite... ".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A motivación semántica de paxaro da noite, ave<br />
noiteira, noutarega e lotarega ou similares atópase nos hábitos nocturnos deste paxaro. Para a voz<br />
coruxa e similares, aínda que son moitas as explicacións posíbeis, o que parece máis convincente é<br />
que sexan onomatopeicas, que reflictan os chíos, susurros e bufidos que emite a ave, aínda máis cando<br />
existe o verbo "curuxar" para se referir a acción de cantar a curuxa e cando cacaruxa, outra das<br />
denominacións da especie, inclúe ao comezo dúas notas de chío que tamén emite esta ave. Bufo é o<br />
nome doutra rapaz nocturna, Bubo bubo, que nunha localidade utilizan para T. alba. Aveleitosa fai<br />
referencia á súa plumaxe branca. Cabra e cabuxa do aire son por causa dunha asociación popular<br />
desta ave coa cabra, que tamén acontece noutras linguas como o francés e o italiano, posíbelmente<br />
baseada en supersticións, o mesmo que paxaro da morte ou raposa da morrasa; paxaro da auga<br />
relaciona esta ave con mudanzas no tempo meteorolóxico, crenza falsa que tamén está presente<br />
noutras culturas, e que no caso da galega está reflectida mesmo en refráns, como curuxa noiteira,<br />
malladora á eira e curuxa tardega, auga noitega (8B). Alén diso, abegoa talvez teña unha orixe<br />
popular baseada na superstición, en relación con traer sorte, boa ou mala, por "ave" e "agoiro", ou se<br />
cadra ten relación con "avegoso" ou "avogoso", santo que é bó para dar remedio para unha<br />
enfermidade (e de "avegosa" sairía "avegoa").<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Canto á denominación<br />
específica, o termo común engádese ao nome, normalmente, cando se está a falar tamén doutras<br />
especies que teñen o mesmo nome xenérico, aínda que non se observaren na nosa xeografía, para<br />
diferenciala delas.<br />
Familia Pteroclidae<br />
moucho de orellas Otus scops<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Moucho das orellas foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e<br />
tamén un nome moi similar, moucho de orellas, en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e<br />
T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B). Moucho das orellas utilizouse na primeira guía de aves de X. M.<br />
176
Penas Patiño e C. Pedreira López e recolleuse ou utilizouse tamén nalgunha outra publicación (1A, 2A,<br />
18A e 8B); moucho de orellas empregouse nas seguintes guías de aves de X. M. Penas Patiño e C.<br />
Pedreira López (5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse ou utilizouse tamén<br />
noutras publicacións ornitolóxicas (6A, 8A, 10A, 11A, 12A, 13A, 14A, 15A, 16A e 11B). Nunha<br />
publicación, empregouse bufiño asubiador (3A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é<br />
mocho-d’orelhas, mocho-pequeno-d’orelhas (2A, 10A, 1D e 3D; o primeiro con máis frecuencia)<br />
ou tamén mocho-d’orelhas-comum (2D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou para esta especie a denominación de moucho<br />
nas terras da desaparecida lagoa de Antela, na Limia (9A). Xurxo de Vivero apunta para a especie a<br />
denominación de moucho das orellas (3A).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparece a subentrada paxaro da morte identificada coa voz castelá autillo. O<br />
Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da<br />
editorial Akal, identifica a voz castelá autillo coa galega paxaro da morte. No Dicionário da língua<br />
galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparece especificado moucho das<br />
orellas para Otus scops na entrada "moucho" e dá o sinónimo páxaro da morte. No Gran Diccionario<br />
Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparece a entrada moucho, nunha das súas<br />
acepcións, como denominación xenérica das aves nocturnas de rapina.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A respecto do emprego de moucho, véxase Athene<br />
noctua.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da etimoloxía e semántica de moucho, véxase<br />
A. noctua. O modificador de orellas ou similares fan referencia ás plumas que ten a ambos os lados da<br />
cabeza, que dan a impresión de seren orellas (pero non teñen nada a ver con elas, anatomicamente).<br />
Bufiño asubiador é unha denominación que indica, por unha parte, que é da familia dos bufos e de<br />
tamaño pequeno, e, por outra parte, que cando canta fai coma unha especie de asubío. Paxaro da<br />
morte baséase en supersticións populares.<br />
avelaiona (ou avelaiona común) Strix aluco<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Avelaiona foi o nome proposto por C. Pedreira López e<br />
X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B) e tamén por M. A.<br />
Conde Teira en 1999 (12B); utilizouse nas guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A,<br />
5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e tense recollido ou utilizado tamén noutras<br />
publicacións ornitolóxicas (2A, 3A, 8A, 6A, 13A, 14A, 18A e 11B; nalgunhas, avelaiona común). En<br />
1991, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal propuxeron curuxa do bosque (10B). Nalgunha publicación<br />
empregouse curuxa do souto (8B). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é coruja-do-mato<br />
(2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou a denominación popular de moucho para esta<br />
especie nas terras da Limia (9A). Xurxo de Vivero engade para Strix aluco os nomes de curuxa do<br />
souto (3A). No Atlas de vertebrados de Galicia apúntase tamén moucho real, curuxa do souto e<br />
ave da morte (7A). M. T. Acosta García rexistrou avelaiona no galego de Piedrafita (3C). M. A. Conde<br />
Teira indica que avelaiona e laiona son nomes populares da especie no Cebreiro e a comarca dos<br />
Ancares (12B).<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as denominacións xenéricas para aves nocturnas de rapina<br />
xa mencionadas noutras especies. Ademais, o Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo<br />
Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, dá para a entrada española cárabo as voces<br />
galegas *cárabo e paxaro da morte, aínda que a primeira é un castelanismo. No Dicionário da língua<br />
galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparece a entrada avelaiona para se<br />
referir especificamente a Strix aluco. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios<br />
autores, aparece a entrada avelaiona (como voz galega e preferente), que define e identifica con S.<br />
aluco, e a entrada aveleitosa (como galega mais non preferente), que remite a avelaiona. No<br />
Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente, recóllense como<br />
sinónimos de curuxa, especificando o nome científico S. aluco, e diferenciándoo de Tyto alba, as<br />
denominacións ave laiona, curuxa do bosque, curuxa do souto e curuxa laiona.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. O seu nome está recollido no refraneiro: "Se a<br />
avelaiona laia, prepara a mortalla."<br />
Canto á literatura de autor, Xosé Miranda emprega o nome deste paxaro en Morning Star<br />
(1998): "Laiaba a avelaiona e alguén petaba na porta da taberna... ".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Semanticamente, os nomes laiona e avelaiona están<br />
relacionados co seu canto, que parece un laio. Para os nomes xenéricos moucho e curuxa, véxase<br />
Athene noctua e T. alba, respectivamnete. Os modificadores do bosque, do souto e do mato aluden<br />
ao seu hábitat forestal. Paxaro da morte e similares baséanse en supersticións populares.<br />
177
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. O termo común<br />
engádese ao nome, normalmente, cando se está a falar tamén doutras especies que teñen o mesmo<br />
nome xenérico, aínda que non se observaren na nosa xeografía, para diferenciala delas.<br />
bufo pequeno Asio otus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Mou foi o nome proposto por C. Pedreira López e X. M.<br />
Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse na primeira<br />
guía de aves destes autores e recolleuse noutras publicacións ornitolóxicas (1A, 2A e 18A). Bufo<br />
pequeno foi proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e<br />
12B); empregouse nas seguintes guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (5A e 22A),<br />
no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e tense recollido ou empregado tamén noutras publicacións<br />
(3A, 8A, 10A, 13A, 14A e 15A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é bufo-pequeno (2A,<br />
10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou moucho para esta especie nas terras da Limia<br />
(9A). Xurxo de Vivero e a SGHN tamén apuntan a denominación de mou (3A e 7A).<br />
● Dicionarios consultados. Non se atopou unha denominación específica para Asio otus. No<br />
Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da editorial Galaxia, aparece a entrada<br />
noitebra identificada coa voz castelá búho, e a castelá búho identificada coa galega moucho. O<br />
Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da<br />
editorial Akal, dá para a voz castelá búho as voces galegas bufo, moucho e noitebra. No Dicionário<br />
da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparece a entrada bufo, que<br />
fai referencia de maneira xenérica a aves nocturnas de rapina, e a entrada cavón, denominación<br />
identificada xenericamente coas voces moucho, bufo, bubo (esta última non ten entrada propia).<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A respecto do emprego de bufo, véxase Bufo bufo.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a etimoloxía e semántica de bufo e moucho,<br />
véxase Bubo bubo e Athene noctua, respectivamente. I. Alonso Estravís explica a orixe de cavón como<br />
onomatopeica, da voz cavarcavar, que podería ser de A. noctua (mais parece máis propia doutras aves<br />
moi diferentes, do xénero Caprimulgus, tamén crepusculares). O modificador pequeno fai referencia<br />
ao seu tamaño, en comparación co de B. bubo. Noitebra alude aos seus hábitos nocturnos (aínda que<br />
é unha denominación propia doutras aves nocturnas bastante diferentes, do xénero Caprimulgus). Non<br />
se encontrou unha explicación clara para o nome mou; talvez sexa onomatopeico (este paxaro emite<br />
un son parecido, unha especie de uuu, uuu).<br />
curuxa das xunqueiras Asio flammeus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Curuxa das xunqueiras foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e<br />
tamén en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); utilizouse<br />
nas guías de aves de X. M. Patiño e C. Pedreira López (1A, 5A e 22A) e tense recollido ou utilizado<br />
tamén en moitas máis publicacións ornitolóxicas (2A, 3A, 4A, 6A, 8A, 10A, 11A, 12A, 13A, 14A, 15A,<br />
16A e 18A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é coruja-do-nabal (2A, 10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen os nomes xenéricos xa mencionados nas outras especies<br />
desta familia. Ademais, no Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo<br />
Blanco, aparece a subentrada curuxa-das-xunqueiras na entrada "curuxa", para se referir<br />
especificamente a Asio flammeus.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a etimoloxía e semántica de curuxa, véxase Tyto<br />
alba. Os modificadores das xunqueiras e do-nabal fan referencia ao seu hábitat.<br />
bufo real Bufo bufo<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Bufo foi a denominación proposta por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
na primeira guía de aves destes autores e recolleuse ou utilizouse tamén nalgunha outra publicación<br />
ornitolóxica (1A, 2A e 8B). Bufo real foi proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e<br />
T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); empregouse nas seguintes guías de aves de Penas Patiño e Pedreira<br />
López (5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e tense recollido ou empregado tamén<br />
noutras publicacións ornitolóxicas (3A, 6A, 8A, 10A, 11A, 12A, 13A, 14A, 15A e 18A). Na bibliografía<br />
ornitolóxica, o nome portugués é bufo-real (2A, 10A, 1D, 2D e 3D).<br />
178
● Nomes populares. M. E. Vázquez Santamaría rexistrou a voz bufo no galego da Gudiña; M. C.<br />
Gil Suárez, no de Vilardevós; M. R. Álvarez Blanco, no de Ramirás (3C). A. Villarino Gómez tamén<br />
recolleu a denominación bufo para esta especie nas terras da desaparecida lagoa de Antela, na Limia<br />
(9A). Tamén para B. bubo, A. Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X. L. Lozano, X. R. Reigada e X.<br />
Rodríguez, bufo na comarca de Verín (23B).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparece a entrada noitebra identificada coa voz castelá búho, e a castelá búho<br />
identificada coa galega moucho. O Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F.<br />
Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, dá para a voz castelá búho as voces galegas bufo,<br />
moucho e noitebra. O Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo<br />
Blanco, inclúe a entrada bufo, nome definido como aves nocturnas de rapina, e cavón, definido como<br />
moucho, bufo, bubo (esta última non ten entrada propia). O Diccionario de sinónimos da lingua<br />
galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle cavón como<br />
sinónimo de bufo, que identifica con B. bubo. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de<br />
varios autores, aparece a entrada bufo especificada para B. bubo.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Bufo é un nome que ás veces aparece na nosa<br />
literatura. Así, por exemplo, emprégao Florentino López Cuevillas en Prosas galegas (1962): "...lonxe,<br />
ouvea un lobo, e poloa ar pasa o voo sen ruído dun bufo... ". Ou Anxel Fole en Terra brava (1955),<br />
usando ademais o nome da especie: "...unha aguia, un oso, un bufo real... ".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Etimoloxicamente, bufo provén do latín vulgar bufo, e ten<br />
relación con bufar (talvez a voz bufar derive do seu nome), pois esta ave emite uns característicos<br />
sopros fortes cando está arrodeada por un inimigo ou ameazada, que reciben o nome de bufido. Real é<br />
un cualificativo engadido ao nome xenérico de moitas aves para as identificarmos como especies, e ás<br />
veces ten relación cunha certa beleza ou vistosidade na súa forma ou nas súas cores, ás veces cunha<br />
certa maxestade no xeito de se moveren; neste caso talvez pola súa vistosa plumaxe, ou seu<br />
impresionante tamaño, polos ollos e polos dous penachos que ten e que dan a impresión de seren<br />
orellas. Outras voces non específicas de B. bubo, como moucho e noitebra, están xa comentadas en<br />
Athene noctua e Tyto alba, cavón, en Asio otus.<br />
moucho (ou moucho común) Athene noctua<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Moucho común foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén<br />
–moucho ou moucho común– en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal<br />
Figueroa (10B e 12B); utilizouse nas guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A, 5A e<br />
22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 3A, 8A, 10A,<br />
12A, 13A, 14A, 18A, 8B e 11B). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é mocho-galego (2A,<br />
10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou a denominación moucho para esta especie<br />
nas terras da desaparecida lagoa de Antela, na Limia, (9A). C. Pedreira López et al. rexistraron o nome<br />
de moucho para Atthene noctua no concello de Ames, na provincia da Coruña (9B). Moucho foi tamén<br />
rexistrado noutras moitas localidades galegas e é a voz máis común para a especie (3C). F. Bernis<br />
Madrazo tamén rexistrou moucho en bastantes localidades das provincias de Lugo, A Coruña e<br />
Ourense, e tamén en dúas localidades de León, e cita o portugués Fernandes Ferreira (1616), que<br />
empregou a denominación moucho (11B). J. Rodríguez recolle tamén moucho en Hermisende,<br />
Zamora (13B). A. Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X. L. Lozano, X. R. Reigada e X. Rodríguez, moucho<br />
tanto para A. noctua como para Otus scops e Strix aluco, na comarca de Verín (23B). A SGHN recolleu<br />
o nome de moucho galego no Atlas de vertebrados de Galicia (7A). I. Leis Casanova e S. López Facal<br />
rexistraron a variante noucho respectivamente en Santa Eulalia de Dumbría e en Toba (3C). M. C.<br />
Enríquez Salido rexistrou para a especie o nome de paxaro da morte no Grove (3C). Na primeira guía<br />
de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López tamén se recolle a denominación de paxaro da<br />
morte (1A).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparecen as entradas bucho (remite a "moucho"), noucho (remite a "moucho") e<br />
moucho, a última definida como "mochuelo o búho mediano" e dá como sinónimo paxaro da morte.<br />
O Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da<br />
editorial Akal, dá para a voz castelá mochuelo as galegas moucho, bucho e paxaro da morte. No<br />
Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparece<br />
especificado moucho comun para A. noctua na entrada moucho e dá o sinónimo páxaro da morte;<br />
na entrada "ave" inclúe tamén a subentrada ave de mal agoiro, que fai referencia ao moucho ou á<br />
coruxa; a entrada cavón está definida como moucho, bufo, bubo (esta última non ten entrada<br />
propia). O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente<br />
179
(1997), da editorial Galaxia, recolle ave noitébrega, gato parrín e ralo como sinónimos específicos<br />
para A. noctua. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparece a<br />
entrada noucho (como galega pero non preferente, remite a moucho), a entrada moucho (como<br />
galega e preferente), nunha das súas acepcións referida a A. noctua e dá o sinónimo paxaro da morte;<br />
na entrada "paxaro" inclúe tamén a subentrada paxaro da morte, que fai referencia a A. noctua; na<br />
entrada "ave" inclúe tamén a subentrada ave de mal agoiro, que fai referencia ao moucho ou á<br />
curuxa.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Moucho é un nome que se ten empregado moitas<br />
veces na nosa literatura. Por exemplo, Rosalía de Castro menciona o moucho en Cantares Gallegos<br />
(1863): "Eu ben vin estar o moucho / enriba daquel penedo. / ¡Non che teño medo, moucho /<br />
moucho, non che teño medo". Tamén Álvaro Cunqueiro en Escola de menciñeiros (1960): "...Pon un<br />
ovo cada sete anos, e percisamente no niño do moucho; os ovos do moucho son brancos e o do<br />
bolimarte mouro, pro o moucho non se decata...".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. F. Bernis Madrazo explica que a voz castelá, mochuelo,<br />
podería derivar do latín mutilus, que quere dicir "mocho", sen cornos, aludindo a distingue esta especie,<br />
que non ten "orellas", doutras estríxidas que si que teñen (11B). Esta explicación tamén é aplicábel á<br />
voz galega moucho. As denominacións paxaro da morte e ave de mal agoiro son por causa das<br />
falsas crenzas e supersticións relacionadas cos seus costumes nocturnos; galego é unha denominación<br />
popular, pero realmente non ten ningunha característica particular na súa bioloxía para ser chamado<br />
así (en portugués úsase galego como sinónimo de pequeno). I. Alonso Estravís explica a orixe de<br />
cavón como onomatopeica.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. O termo común<br />
engádeselle ao nome, normalmente, cando se está a falar tamén doutras especies que teñen o mesmo<br />
nome xenérico, aínda que non se observaren na nosa xeografía, para diferenciala delas.<br />
Familia Caprimulgidae<br />
noiteboa cincenta Caprimulgus europaeus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Avenoiteira cincenta foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e<br />
tamén en 1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B); utilizouse nas guías de aves de X. M. Penas<br />
Patiño e C. Pedreira López (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse ou<br />
utilizouse tamén noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 10A, 11A, 13A, 14A, 16A, 18A e 11B).<br />
Nalgunhas publicacións empregouse avenoiteira común (8A, 12A e 15A). En 1991, a denominación<br />
proposta por M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa foi noiteboa cincenta (10B). Na bibliografía<br />
ornitolóxica, os nomes portugueses son noitibó-cinzento e noitibó-da-Europa (2A, 10A, 11B, 1D,<br />
2D e 3D; o primeiro con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. Tanto o Atlas de vertebrados de Galicia (7A) como X. M. Penas Patiño e C.<br />
Pedreira López (1A) e M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (12B) recollen tamén unha grande<br />
variedade de nomes galegos xenéricos, como noiteboá (1A e 12B, escrito con "v" no primeiro),<br />
noitebuá (7A, escrito con "v"), noiteboal (12B), noitebra (1A e 12B), noitébrega (7A, 1A e 12B),<br />
noitarega (1A), noutarega (12B), dormitona (7A, 1A), dormitón (12B), denoiteira (7A, 1A e 12B),<br />
trasnoiteira (7A, 1A), boasnoites (12B), bocanoite (12B), avenoite (12B), cavón (12B) e ralo<br />
(12B). A. Villarino Gómez rexistrou a denominación popular de noiteboá (escrito con "v") nas terras da<br />
desaparecida lagoa de Antela, na Limia (9A). J. Rodríguez Cruz, xorda e noutarega como sinónimos<br />
en Hermisende (13B) (que pon en correspondencia con noitebra, como nome que recibe noutros<br />
lugares). A. Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X. L. Lozano, X. R. Reigada e X. Rodríguez recollen<br />
noiteboal na comarca de Verín (23B). M. Taboada Cid rexistrou as voces noiteboa e noiteboar en<br />
Verín e M. C. Gil Suárez noiteboa en Vilardevós, que se identificaron con Tyto alba no traballo de C.<br />
García González (3C), mais é posíbel que se estivesen a referir a esta especie. F. Bernis Madrazo<br />
rexistrou denoiteira e noitebrega en varias localidades galegas e cita a Ríos Naceyro (1850), que<br />
inclúe denoiteira, e a L. Iglesias (1927), que inclúe denoiteira e noitebrega (11B). M. A. Conde<br />
Teira comenta que avenoiteira é propia da comarca de Noia; noiteboa, de Viana do Bolo; e unha<br />
forma semellante, noiteboá, parece ter unha notábel difusión na provincia de Ourense (12B).<br />
● Dicionarios consultados. O Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, trae as entradas denoiteira (remite a noitebra e identifícaa coa voz castelá<br />
chotacabras), noitarega (remite a noitébrega), noitarenga (remite a noitébrega) e noitébrega, que<br />
180
identifica con chotacabras; a voz noutarega está definida como ave que voa baixo e chía, sen relación<br />
coas anteriores; a voz dormitona identifícaa con chotacabras de Europa. O Diccionario de usos<br />
castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, dá para a<br />
voz castelá chotacabras as voces galegas xenéricas noitarega, noitibó, noitébrega, denoiteira e<br />
noitebra, e especifica para chotacabras de Europa dormitona. No Dicionário da língua galega de I.<br />
Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparecen as entradas noite-boa (nunha das<br />
acepcións remite a noitébrega, que non ten entrada propia); a entrada ralo, que nunha das súas<br />
acepcións define como "ave nocturna de mau agoiro" sen especificar máis. O Diccionario de sinónimos<br />
da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle na<br />
entrada noitebra os sinónimos avenoiteira cinsenta, denoiteira, dormitona, noitarega,<br />
noitarela, noiteboa, cinsenta, noitébrega e trasnoiteira como sinónimos específicos para na<br />
entrada noitebra os sinónimos identificados con C. europaeus. No Gran Diccionario Xerais da Lingua<br />
Galega (2000), de varios autores, aparecen as entradas avenoitera (como galega non preferente,<br />
remite a noitarega), noitarenga (como galega non preferente, remite a noitarega), noutarega (como<br />
galega non preferente, remite a noitarega), denoiteira (galega e preferente, identifícaa<br />
especificamente con C. europaeus e dá os sinónimos noitarega, noitebra e noitébrega), noiteboa<br />
(galega e preferente, dá o sinónimo noitebra; tamén aplica esta denominación a Tyto alba), noitarega<br />
(galega e preferente, identifícaa especificamente con C. europaeus e dá os sinónimos noitebra,<br />
denoiteira e noitébrega), noitebra (galega e preferente, identifícaa especificamente con C. europaeus e<br />
dá os sinónimos noitarega, denoiteira e noitébrega), noitébrega (galega e preferente, identifícaa<br />
especificamente con C. europaeus e dá os sinónimos noitarega, denoiteira e noitebra); rexeita a voz<br />
chotacabras, que remite a noitébrega.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Por exemplo, en Teatro de Máscaras de Otero<br />
Pedrayo (1934): "Canta a noitébrega, desparés a fermosa ilusión e o vello (está) debruzado na aldea<br />
tristeira". Ou tamén este mesmo autor n' A Lagarada (1928): "... parou de chiar a noitébrega nos<br />
loureiros... ". Avelino Gómez Ledo emprega noitebra na tradución de poetas gregos e latinos (1973):<br />
"... dixo e foise envolveito nas azas da noitebra... ". C. Pedreira López tamén escribiu uns versos onde<br />
emprega avenoiteira: "Chega a noite, miña filla, / a avenoiteira anda a pasar; / nos freixos treman<br />
as follas, / a vida quer repousar" (1A).<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Case todas as denominacións están motivadas polos seus<br />
hábitos crepusculares. O nome cavón, tamén apuntado para rapaces nocturnas, ten unha orixe<br />
onomatopeica segundo explica I. Alonso Estravís (da voz cavarcavar, que parece máis propia do xénero<br />
Caprimulgus que de rapaces nocturnas). O modificador cincenta fai referencia á cor da súa plumaxe;<br />
da-Europa, á súa área de distribución; común indica que é a máis habitual das dúas noiteboas.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Malia avenoiteira e<br />
noiteboa seren dúas denominacións galegas perfectamente válidas para as especies do xénero<br />
Caprimulgus, M. A. Conde Teira comenta que a denominación noiteboa ten ao seu favor a similitude co<br />
portugués noitibó, xa rexistrada no século XV, e que unha forma semellante, noiteboá, parece ter<br />
unha notábel difusión na provincia de Ourense (12B). M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa<br />
comentan que o Vocabulario Ortográfico da Lingua Galega recolle o nome xenérico de noiteboa por ser<br />
o máis común (10B).<br />
noiteboa rubia Caprimulgus ruficollis<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Avenoiteira papuda foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e<br />
tamén en 1999 por M. A. Conde Teira (12B); utilizouse nas guías de aves de X. M. Penas Patiño e C.<br />
Pedreira López (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse ou utilizouse tamén<br />
noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 10A, 13A, 14A, 18A e 11B). En dúas publicacións, talvez por<br />
erro, empregouse avenoiteira cincenta para esta especie e avenoiteira común para Caprimulgus<br />
europaeus (7A e 12A). En 1991, a denominación proposta por M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa<br />
foi noiteboa rubia (10B). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é noitibó-ruivo e noitibóde-nuca-vermelha<br />
(2A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Como xa se comentou para Caprimulgus europaeus, unha grande<br />
variedade de nomes populares xenéricos poden ser aplicados a ambas as dúas especies.<br />
● Dicionarios consultados. Recollen as denominacións xenéricas apuntadas en Caprimulgus<br />
europaeus, mais ningunha específica para C. ruficollis.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A respecto do emprego de denominacións xenéricas<br />
na nosa literatura, véxase C. europaeus.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da motivación semántica das denominacións<br />
xenéricas, véxase C. europaeus. Os modificadores "rubia" e "de-nuca-vermelha" fan referencia á cor<br />
da súa plumaxe, o trazo fisicamente máis distintivo de C. europaeus; "papuda" probabelmente<br />
181
elaciónase coa grande abertura bucal que teñen estas especies.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Canto á escolla dun<br />
nome xenérico estándar, véxase C. europaeus.<br />
Canto ao modificador específico para C. ruficollis, papuda non parece de todo apropiado, xa<br />
que tamén se podería aplicar á outra especie do mesmo xénero, C. europaeus, bastante semellante<br />
(ambas as especies pode abrir moito a boca para papar os insectos, posúen exactamente igual esa<br />
característica). Por isto talvez sería mellor manter rubia para C. ruficollis, pois o trazo da cor da<br />
plumaxe, alén de caracterizar ben a especie, é inconfundíbel (en comparación co trazo da boca ou papo<br />
grandes). Ademais o nome de C. europaeus, noiteboa cincenta, tamén alude á plumaxe, de modo<br />
que o par noiteboa cincenta / noiteboa rubia resulta mnemotecnicamente moito máis eficaz do que<br />
resulta o par noiteboa cincenta / noiteboa papuda.<br />
Familia Apodidae<br />
andoriñón mongol Hirundapus caudacutus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Andoriñón mongol foi o nome proposto no último<br />
traballo de M. A. Conde Teira (12B); utilizouse nalgunha publicación ornitolóxica (13A). Nalgunha<br />
publicación tamén se empregou cirrio mongol (10A e 14A); na terceira guía de C. Pedreira López e X.<br />
M. Penas Patiño, *vencello mongol (22A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son<br />
andorinhão-de-ferradura e andorinhão-mongol (12B e 1D).<br />
● Nomes populares. É unha especie de presenza en extremo accidental na Galiza, e non se lle<br />
coñecen nomes populares.<br />
● Dicionarios consultados. Recollen os nomes xenéricos indicados en Apus apus.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Semanticamente, andoriñón fai referencia ao seu<br />
parecido cunha andoriña e ao seu tamaño grande, mais non ten parentesco ningún; mongol alude á<br />
súa área de distribución asiática e de-ferradura ao característico debuxo branco en forma de ferradura<br />
que ten nas partes ventrais do corpo.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira<br />
explica que a denominación andoriñón mongol é paralela á que escolle Sacarrão e Soares para o<br />
portugués (12B).<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira e T.<br />
A. Vidal Figueroa explican que o VOLG (Vocabulario Ortográfico da Lingua Galega) desaconsella a<br />
denominación *vencello, por ser un castelanismo (10B) (aparece catalogado como “entrada<br />
incorrecta”, se está referida a nome de paxaro, e remite a cirrio ou birrio).<br />
andoriñón real Apus melba<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Andurón foi o nome proposto por C. Pedreira López e<br />
X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse nas<br />
primeiras guías de aves destes autores (1A, 5A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse<br />
ou utilizouse tamén noutras publicacións (2A, 11A e 11B). Andoriñón real foi proposto en 1999 por M.<br />
A. Conde Teira (12B); empregouse nalgunhas publicacións ornitolóxicas (13A e 16A); na terceira guía<br />
de C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño, andurón real (22A). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A.<br />
Vidal propuxeron a denominación de cirrio grande (10B); tamén se empregou nalgunhas publicacións<br />
(8A, 10A, 12A, 14A e 15A). Nunha publicación utilizouse falciño real (6A). Na bibliografía ornitolóxica,<br />
os nomes portugueses son andorinhão-real e andorinhão-de-ventre-branco (2A, 10A, 1D, 2D e<br />
3D).<br />
● Nomes populares. No Atlas de vertebrados de Galicia recóllense especificamente para A.<br />
melba os nomes de *vencello real e falciño rei (7A). Na guía de aves de X. M. Penas Patiño e C.<br />
Pedreira López tamén se apuntan as denominacións xenéricas de birrio, cirrio e anduriño (1A).<br />
Outros nomes xenéricos populares están apuntados en A. apus.<br />
● Dicionarios consultados. Recollen os nomes xenéricos indicados en Apus apus. Ademais, no<br />
Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparece a voz<br />
andurón, definida como "espécie de vencello (páxaro)", e dáse como nome científico Apus melba.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Semanticamente, andoriñón fai referencia ao seu<br />
parecido cunha andoriña e ao seu tamaño grande, mais non ten parentesco ningún; grande alude ao<br />
182
seu tamaño; real e rei son cualificativos de moitas aves, que ás veces teñen relación cunha certa<br />
beleza ou vistosidade na súa forma ou nas súas cores, como é o caso desta especie, que chama a<br />
atención por ser grande e mais por ser toda branca por baixo, como indica o modificador portugués deventre-branco.<br />
Para cirrio, birrio e falciño, véxase Apus apus.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira e T.<br />
A. Vidal Figueroa explican que o VOLG (Vocabulario Ortográfico da Lingua Galega) desaconsella a<br />
denominación vencello, por ser un castelanismo (10B).<br />
cirrio pálido Apus pallidus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. *Vencello apardado foi a denominación proposta por<br />
C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e<br />
5B). Utilizouse nas primeiras guías de aves destes autores (1A e 5A) e recolleuse nalgunha outra<br />
publicación ornitolóxica (2A); na terceira guía de C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño, *vencello<br />
apardazado (22A). Cirrio pálido foi proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T.<br />
A. Vidal Figueroa (10B e 12B). Tense empregado nalgunhas publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 12A,<br />
13A e 14A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é andorinhão-pálido (2A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Unha chea de nomes xenéricos populares están apuntados en A. apus.<br />
● Dicionarios consultados. Recollen os nomes xenéricos indicados en Apus apus. Ademais, no<br />
Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, especifica<br />
*vencello apardado na voz *vencello para o paxaro co nome científico Apus pallidus.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Sobre o emprego de denominacións xenéricas na<br />
nosa literatura, véxase Apus apus.<br />
Etimoloxía / motivación semántica. Semanticamente, andorinhão fai referencia ao seu<br />
parecido cunha andoriña e ao seu tamaño grande, mais non ten parentesco ningún; pálido e pardado<br />
aluden á cor da súa plumaxe. Para cirrio, véxase Apus apus.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira e T.<br />
A. Vidal Figueroa explican que o VOLG (Vocabulario Ortográfico da Lingua Galega) desaconsella a<br />
denominación *vencello, por ser un castelanismo (10B).<br />
cirrio común Apus apus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. *Vencello común foi a denominación proposta por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
utilizouse nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e<br />
recolleuse e utilizouse tamén noutras publicacións (2A, 7A, 11A e 18A). Cirrio ou cirrio común foi o<br />
nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B);<br />
tense empregado nalgunhas publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). Nunha<br />
publicación utilizouse falciño común (6A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é<br />
andorinhão-preto (2A, 10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Na primeira guía de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A) e<br />
no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) apúntanse as denominacións populares xenéricas de birrio (1A,<br />
7A), cirrio (1A, 7A), *mersejo (7A), pedreiro (1A), *vencexo (7A), andoriño (7A), anduriño (1A)<br />
e falciño común (7A). A. Villarino Gómez rexistrou tamén para esta especie *vencello e<br />
*vencelleiro nas terras da Limia (9A). C. Pedreira López et al. rexistraron os nomes de tijereta e<br />
*vencello (con e sen seseo) para Apus apus no concello de Ames, na provincia da Coruña (9B). A voz<br />
*vencello está moi estendida na Galiza, malia estar considerada un castelanismo no VOLG. En<br />
concreto, J. Vilariño Seco rexistrouna no galego de S. Braulio de Caaveiro (3C); J. M. Dobarro Paz, no<br />
de Cabalar (3C); M. J. Morandeira Lores, no de Laxe (3C); S. López Facal, no de Toba (3C); I, Leis<br />
Casanova, no de Sta. Eulalia de Dumbría (3C); C. García González, no de Compostela (3C); J. López<br />
Fernández, no de Novefontes (3C); M. C. López Taboada, no de Sobrado dos Monxes (3C); C. E. Blanco<br />
Fernández, no de Crecente (3C); S. Cortiña Vázquez, no de Friol (3C); E. Rodríguez Gandoi, no de<br />
Guntín (3C); A. Santamarina Fernández, no de Val do Suarna (3C); M. T. Acosta García, no de Pedrafita<br />
(3C); J. A. Palacio Sánchez, no de Ferreira de Pantón (3C); M. R. Álvarez Blanco, no de Ramirás (3C);<br />
M. Díaz Carnero, no de Castro Caldelas (3C); M. E. Vázquez Santamaría, no da Gudiña; M. C. Gil<br />
Suárez, no de Vilardevós (3C). F. Bernis Madrazo tamén rexistrou esta voz nas provincias de Lugo,<br />
Ourense e Pontevedra (11B). M. Taboada Cid rexistrou a variante *vencella no galego de Verín (3C).<br />
A. Sánchez Sánchez rexistrou a variante *vercello en Montederramo; C. García González, as variantes<br />
*verencello, *vrencello e *vrenceiro en Compostela; X. Pena Seijas e F. Vecino Tomás, *vrencello,<br />
tamén, respectivamente en Guitiriz e Razo; M. C. Rodríguez Lago, *vincilleira no Porto, en Zamora, e<br />
S. López Facal, *mencello en Toba (3C). O castelanismo *vencexo (a voz castelá é vencejo)<br />
183
emprégase tamén nalgunhas localidades: R. Fraga García rexistrouno en Melide; E. Rodríguez Gandoi,<br />
en Guntín; M. J. Pérez Froiz, en Sta. María de Oirós; J. A. Palacio Sánchez, en Ferreira de Pantón (3C).<br />
Ademais, M. Prado Fernández rexistrou a variante *vincalla en Ferreira de Valadouro; M. T. Acosta<br />
García e A. Santamarina Fernández, *vrincallo, respectivamente en Pedrafita e Val do Suarna; J. M.<br />
Dobarro Paz, *vincallo en Cabalar, e esta mesma denominación M. R. Martínez Martínez en Curtis, J.<br />
L. Couceiro Pérez en Feás, M. Prado Fernández en Ferreira de Valadouro, X. Pena Seijas en Guitiriz, M.<br />
I. González Fernández en Val de Burón, M. C. López Taboada en Sobrado dos Monxes, M. P. Paz<br />
González en Xunqueira de Ambía e M. T. Acosta García en Pedrafita (3C). M. R. Álvarez Blanco rexistrou<br />
as voces irrio e birrio no galego de Ramirás (3C). J. M. Dobarro Paz rexistrou cirrio en Cabalar e J. A.<br />
Palacio Sánchez en Ferreira de Pantón (3C). J. S. Crespo Pozo recolle como nome galego xirrios, que<br />
define como paxaros pequenos que voan en bandos a grande altura (en Cambados); máis<br />
exactamente como voces galegas equivalentes á castelá vencejo apunta as seguintes: cirrio<br />
(Ribadavia, Becerreá), gavión e avión (X. de Ambía), *vencío (Becerreá), lavacú (X. de Ambía) e<br />
pedreiro (Padrón) (12G). C. González recolle pedreira na Gudiña e pedreiro en Goián para Apus<br />
apus (3C). E. Rivas Quintas apunta tamén pedreira na Gudiña e merla pedreira na Lamela de<br />
Prexigueiró (Ourense) para esta especie (14G). A. Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X. L. Lozano, X. R.<br />
Reigada e X. Rodríguez recollen *tornillo para A. apus na comarca de Verín (23B).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparecen as entradas: guizguirrio, que identifica coa voz castelá vencejo e remite a<br />
cirrio; *vencello, que define como ave semellante á anduriña e remite a cirrio; *vincallo, que<br />
identifica coa voz castelá vencejo; carrán, coa defininión de ave mariña parecida á gaivota e tamén,<br />
noutra acepción, como sinónimo de cirrio, nalgunhas localidades galegas; avión, que identifica coa voz<br />
castelá vencejo; cirrio, que identifica coa voz castelá vencejo e define como ave parecida á anduriña;<br />
dá como sinónimos guizguirro e escirrio, aínda que despois esta última non ten entrada propia; e<br />
andurón, que identifica con vencejo e cos sinónimos cirrio e avión. O Diccionario de usos castelángalego<br />
de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, dá para a voz<br />
castelá vencejo as galegas *vencello, cirrio, avión, carrán, andurón e guizguirrio. O Dicionário da<br />
língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, inclúe as entradas: círrio, co<br />
equivalente cirro, definido como páxaro fisirrostro insectívoro semellante à andoriña con a cauda<br />
partida, e dáse como nome científico Apus apus; *vencello, e dá *vencello comun para Apus apus;<br />
pedreiro, que nunha das súas acepcións identifica coa voz *vencello (páxaro) e noutra con outro<br />
paxaro, Oenanthe oenanthe; e carrán, que nunha das súas acepcións identifica coas voces vencello e<br />
círrio e que define como páxaro semellante à andoriña. O Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega<br />
(2000), de varios autores, trae as entradas *vrencello (como galega non preferente), que remite a<br />
vencello; *verencello (como galega non preferente), que remite a vencello; *vrenceiro (como galega<br />
non preferente), que remite a vencello; *mencello (como galega non preferente), remite a vencello;<br />
*vencello (como galega non preferente), que remite a birrio; guizguirrio (como galega non<br />
preferente), que remite a birrio; birrio (como galega e preferente), que define, identifica con Apus<br />
apus e dá o sinónimo cirrio; cirrio (como galega e preferente), que define, identifica con Apus apus e<br />
dá o sinónimo birrio; andurón (como galega non preferente), remite a cirrio; e pedreiro, nunha das<br />
acepcións como birrio, Apus apus; rexeita a voz vencexo, que remite a birrio. No Diccionario de<br />
sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente, recóllese como sinónimos de<br />
Apus apus, as denominacións andoriño, andoriña, andurón común, birrio, birlo, cirrio, irrio,<br />
xirrio, avión, ferreiro, lavacú e pedreiro.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Fuco G. Gómez emprega a voz cirro n' O idioma<br />
dos animás (1937), unha obra que se publicou na Habana: "... vencio, cirro, avión..." . Silverio<br />
Cerradelo emprega cirrio n' Os paxaros tamén migran ao sur (2007): "...e vexo os primeiros cirrios,<br />
que acaban de chegar de África...".<br />
Marcial Suárez utiliza pedreiro n’ O acomodador e outras narracións para se referir a esta<br />
especie (1969): "O pedreiro nunca se posa na terra...".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Os nomes xenéricos birrio, cirrio e similares teñen unha<br />
orixe onomatopeica, imitan o rechamante e característico chío que emiten. O nome carrán é tamén<br />
onmomatopeico, mais propio doutros paxaros, as aves mariñas do xénero Sterna; pedreiro alude a un<br />
dos seus hábitats (a pesar de ser un paxaro nomeadamente urbano). Falciño refírese á súa semellanza<br />
física cunha fouce cando voa; o modificador común indica que Apus apus é a especie a máis habitual<br />
dos cirrios. As denominacións andurón, anduriño e avión teñen relación con certo parecido físico<br />
entre estes paxaros e as anduriñas. J. S. Crespo Pozo relaciona o nome lavacú coa particular maneira<br />
de beber que ten esta especie, pasando por riba da auga sen parar e tocando brevemente a superficie,<br />
que pode dar a impresión de que se quere lavar mais non se molla, só lava o cu (12G).<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira e T.<br />
A. Vidal Figueroa comentan que o VOLG desaconsella a denominación *vencello, por ser un<br />
castelanismo (10B). Por este motivo, tanto *vencello como as súas variantes aparecen marcadas máis<br />
arriba con asterisco. Con todo, a grandísima variación de formas rexistradas parece indicar que se<br />
trata dun vocábulo presente desde hai moito tempo xa na nosa lingua.<br />
184
Lavacú é unha denominación moi pouco específica. Úsase para varios paxaros que andan no<br />
río ou na auga e que poden dar a impresión de que "lavan o cu", ben diferentes entre eles: alén de se<br />
empregar para Apus apus, tamén para Actitis hypoleucos e Cinclus cinclus (véxase estoutras dúas<br />
especies).<br />
Tamén pedreiro é unha denominación bastante inespecífica, usada para paxaros un tanto<br />
diferentes: para Apus apus, para o xénero Oenanthe (O. oenanthe e O. hispanica) e localmente tamén<br />
para Phoenicuros ochruros (véxase estas especies). M. A. Conde Teira apunta que a maioría dos<br />
rexistros que coñece en relación con pedreiro fan referencia a Apus apus, coincicindo coa especie<br />
designada por pedreiro en portugués (12B).<br />
Curiosamente, a voz cirrio tamén se rexistrou para se referir a outro paxaro, Carduelis chloris,<br />
en Goián (3C), probabelmente por confusión, porque o seu canto pode lembrar o sonoro e<br />
característico chío de Apus apus. Non obstante, cirrio e todas as súas variacións son ben<br />
características e inequívocas de Apus apus.<br />
Por outra parte, F. Fernández Rei recolleu en Cariño a denominación anduriña para se referir a<br />
Apus apus, e tamén J. L. Couceiro Pérez en Feás e J. López Fernández en Novefontes (3C). Andoriña<br />
referida a Apus apus é unha clara confusión ou unha designación impropia para esta especie: andoriña<br />
é o nome característico de Hirundo rustica e doutros paxaros da mesma familia, sen ningunha relación<br />
filoxenética próxima con Apus apus.<br />
cirrio pequeno Apus affinis<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. *Vencello do cu branco foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
recolleuse nalgunha publicación ornitolóxica (2A). Cirrio pequeno foi o nome proposto en 1999 por M.<br />
A. Conde Teira (12B). Tense empregado ou recollido nalgunhas publicacións ornitolóxicas (10A, 13A e<br />
14A). Nas últimas guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López utilizouse *vencello<br />
pequeno (5A e 22A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é andorinhão-pequeno (2A, 1D<br />
e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie de presenza en extremo accidental na Galiza, e non se lle<br />
coñecen nomes populares non sendo os xenéricos indicados en Apus apus.<br />
● Dicionarios consultados. Recollen os nomes xenéricos xa indicados en Apus apus.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Semanticamente, andorinhão fai referencia ao seu<br />
parecido cunha andoriña e ao seu tamaño grande, mais non ten parentesco ningún; pequeno fai<br />
referencia ao seu tamaño e do cu branco alude á conspicua mancha branca que ten no uropixio. A<br />
respecto de cirrio, véxase Apus apus.<br />
cirrio de cheminea Chaetura pelagica<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. *Vencello de cheminea foi o nome empregado por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño (22A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é raboespinhoso<br />
(3D).<br />
● Nomes populares. Divagante da América do Norte, é unha especie de ocorrencia en extremo<br />
accidental na Galiza, e non se lle coñecen nomes populares non sendo os xenéricos indicados en Apus<br />
apus.<br />
● Dicionarios consultados. Recollen os nomes xenéricos xa indicados en Apus apus.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Para cirrio, véxase Apus apus. O modificador das<br />
chemineas podería facer referencia ao lugar de aniñamento ou á cor parda aborrallada da plumaxe.<br />
Non se atopou unha motivación semántica clara para a denominación portuguesa raboespinhoso,<br />
e talvez sexa unha confusión con outra especie divagante similar, Hirundapus caudacutus,<br />
para a que ese nome si sería ben acaído.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira e T.<br />
A. Vidal Figueroa explican que o VOLG desaconsella a denominación *vencello, por ser un<br />
castelanismo (10B).<br />
185
Familia Alcenidae<br />
picapeixe Alcedo atthis<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Martiño peixeiro foi a denominación proposta por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
utilizouse nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e<br />
recolleuse nalgunha outra publicación (2A, 7A, 18A e 11B). Picapeixe foi o nome proposto en 1991 e<br />
1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado ou<br />
recollido nalgunhas publicacións ornitolóxicas (4A, 6A, 8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A; nalgunhas,<br />
picapeixe común). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é guarda-rios ou guarda-rioscomum<br />
(2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D); tamén existe a forma popular picapeixe (12B); no Brasil<br />
emprégase o nome xenérico de martim-pescador (12B).<br />
● Nomes populares. M. C. Ríos Panisse rexistrou unha serie de denominacións populares vivas<br />
na fala para nomear a Alcedo atthis: martín, en Laxe e Camariñas; martín pescador, en Cedeira,<br />
Sada, Cangas, Mera, Mogor, Rinlo e Panxón (e tamén apuntado en Marín, como referencia doutros<br />
autores); martiño pescador, en Panxón; paxariño mariñeiro, en Portonovo; paxaro culao, sen<br />
especificaren a localidade os informantes; paxaro mariñeiro, en Cambados; picapeixe, en Cesantes;<br />
o castelanismo *rei de los mares, na Guarda; reiseñor, en Rianxo; tamén tamén *samartín,<br />
igualmente nas Figueiras; samartiño, en Noia, Carril e Mugardos; *sanmartín, nas Figueiras; e<br />
engade referencias doutros autores: martín peixeiro, en Verín; rei dos mares, na Guarda; e<br />
pescador, picapeixe e caldeirón, sen especificar localidade (7B). M. C. Ríos Panisse tamén rexistrou<br />
martín voador en Sada; M. Taboada Cid, martín peixeiro en Verín; M. Felpeto Lagoa e M. C. Alonso<br />
Pérez, martina respectivamente en Ares e Escarabote; M. J. Pérez Alonso, rei da agua en Goián (3C).<br />
A. Villarino Gómez rexistrou para esta especie a denominación popular de martín peixeiro nas terras<br />
da desaparecida lagoa de Antela, na Limia (9A). C. Pedreira López et al. rexistraron os nomes de<br />
martiño peixeiro e martín pescador para Alcedo atthis no concello de Ames, na provincia da Coruña<br />
(9B). J. A. Palacio Sánchez rexistrou picapeixe en Ferreira de Pantón (3C). F. Bernis Madrazo tamén<br />
recolleu picapeixe e o castelanismo picapeces na provincia de Lugo (11B). Na primeira guía de aves de<br />
X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López tamén se apuntan as denominacións populares de paxaro<br />
pescador, rei da auga, picapeixe e sanmartiño (1A). No Atlas de vertebrados de Galicia recóllense<br />
os nomes de martín peixeiro, martín pescador, paxaro mariñeiro, picapeixe e o castelanismo<br />
ruiseñor da mar (7A). Por outra banda, C. García González rexistrou andarríos no galego de<br />
Compostela; M. González González, no do Incio; M. C. Rodríguez Lago no do Porto, en Zamora; A.<br />
Santamarina Fernández rexistrou a variante andarrius no galego do Val do Suarna; M. I. González<br />
Fernández tamén, no Val de Burón, mais en ningún caso se especifica se estas voces se están a referir<br />
ás especies do xénero Motacilla, a Alcedo atthis, ou a outras especies que tamén poderían recibir ese<br />
nome (3C). Eligio Rivas Quintas recolle ademais para esta especie o nome cachoeira, na Canda da<br />
Mezquita (14G).<br />
● Dicionarios consultados. O Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, trae as entradas martín peixeiro e picapeixe para se referir a esta especie. O<br />
Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da<br />
editorial Akal, identifica coa entrada castelá martín pescador as voces galegas martín peixeiro e<br />
picapeixe. O Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, inclúe<br />
a entrada anda-rios con dúas acepcións, a primeira delas referida de forma xenérica ás especies de<br />
lavandeiras (xénero Motacilla), e a segunda referida concretamente a Alcedo atthis; mazarico, para se<br />
referir as aves acuáticas do xénero Numenius, aos paxaros carpinteiros e nunha acepción tamén ao<br />
martiño-peixeiro ou Alcedo atthis; lava-cu, nunha das acepcións referida a un paxaro que anda no río<br />
do xénero Alcedo; reiseñor ten tamén varias acepcións, unha delas referida a Luscinia megarhynchos<br />
e outra referida a A. atthis; alén diso, para se referir exclusivamente a esta especie, inclúe as entradas<br />
mariñeiro (nunha das acepcións), guarda-rios (nunha das acepcións), martiño-pescador, martiñopeixeiro,<br />
martin-pescador, martin-peixeiro e pica-peixe; na entrada páxaro ou paxaro inclúe as<br />
subentradas páxaro-mariñeiro e páxaro-pescador, que fan referencia a A. atthis. O Diccionario de<br />
sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia,<br />
recolle rei da auga, andarríos, lavacú, martiño voador, paxaro pescador, picapeixe e<br />
sanmartiño como sinónimos específicos para A. atthis. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega<br />
(2000), de varios autores, aparecen as entradas andarríos, martina e martiño peixeiro como<br />
palabras galegas, mais non preferentes, que remite a picapeixe, a voz que recolle como preferente<br />
para a especie e dá o sinónimo de paxaro pescador; na entrada paxaro inclúe tamén a subentrada<br />
paxaro pescador, que fai referencia a A. atthis; rexeita as voces martinete, martín pescador e martín<br />
peixeiro, que remite a picapeixe.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Fuco G. Gómez emprega a voz picapeixe n' O<br />
idioma dos animás (1937), unha obra que se publicou na Habana: "... picapeixe, alción, martín<br />
186
pescador..." . Igualmente, Juan Rof Carballo en Mito e realidade da terra nai (1957): "... unha bubela,<br />
un picapeixe, un peto e mais un xílgaro inmenso que semella..." .<br />
Na nosa literatura recóllese tamén martiño peixeiro, como podemos ler nestes versos de C.<br />
Pedreira López (1A), que aluden á súa maneira de voar, rápida, en liña recta: "Como martiño<br />
pexeiro, / saeta ó londo do río, / voa, corazón ferido, / facendo camiño, / amigo.".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da significación semántica de martiño, M. C.<br />
Ríos Panisse pensa que pode ser porque a partir do mes de novembro vese con máis frecuencia, pois<br />
chegan exemplares do norte da Europa (7B). F. Bernis Madrazo explica que martín (ou martiño) non<br />
alude á data na que adoita aparecer este paxaro, alá polo outono, nos lugares onde non cría, como<br />
outros paxaros que inclúen martín ou martiño no seu nome, senón que é unha denominación<br />
patronímica retranqueira (11B). A maioría dos modificadores están motivados polo seu hábitat fluvial<br />
ou acuático; a denominación picapeixe, como indica M. C. Ríos Panisse, responde á forma rápida de<br />
pescar deste paxaro; outros nomes, como reiseñor ou rei dos mares, aluden á súa beleza e tamén á<br />
facilidade coa que pesca, que o fai o "dono dos mares"; caldeirón parece ser un aumentativo de<br />
caldeiro (7B). A denominación cachoeira pode estar relacionada cos seus hábitos acuáticos, ou mesmo<br />
coa imaxe dunha caída vertical desde certa altura cando se chimpa na auga para capturar un peixiño.<br />
Non se encontrou unha explicación para culao. Mazarico é un nome propio de aves pernaltas que<br />
andan na auga (véxase familia Scolopacidae) e lava-cu é un nome propio dos xéneros Tringa e Actitis,<br />
do Cinclus cinclus e do Apus apus (véxase); localmente talvez se aplican a Alcedo atthis.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira<br />
explica que a RAG-ILG (1990) acepta igualmente picapeixe e martiño peixeiro, mais a denominación<br />
*martín pescador ou derivadas desta están consideradas castelanismos (12B).<br />
Familia Meropidae<br />
abellaruco (ou abellaruco común) Merops apiaster<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Abellaruco foi o nome proposto por C. Pedreira López<br />
e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén en<br />
1991 e 1999 por M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); utilizouse nas guías de aves de<br />
X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e<br />
recolleuse ou utilizouse tamén noutras moitas publicacións ornitolóxicas (2A, 6A, 8A, 10A, 12A, 13A,<br />
14A, 16A, 18A e 11B; ou, tamén, abellaruco común). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués<br />
é abelharuco ou abelharuco-comum (2A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. M. C. Gil Suárez rexistrou a voz meixengra en Vilardevós e identificouna<br />
coa castelá abejaruco (3C). F. Bernis Madrazo indica para esta especie a denominación abelleiro en<br />
varias localidades da Galiza (11B).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparecen as entradas abellaruco (na que inclúe como sinónimos as restantes),<br />
abellaruxo, abelleiro (nunha das acepcións), meixengra e a subentrada paxaro abelleiro, que fai<br />
referencia a esta especie. O Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, dá para a voz castelá abejaruco as voces galegas abellaruco,<br />
abellaruxo, abelluco, meixengra e paxaro abelleiro. No Dicionário da língua galega de I. Alonso<br />
Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparecen as entradas abellaruco e abellaruxo referíndose<br />
a un "páxaro voraz que se nutre de abellas"; meixengra, que define como "ave pequena de rabo<br />
longo, pico pequeno e plumaxe verde", dando o nome científico de Merops apiaster e o sinónimo<br />
abellaruco; gralla, que nunha das acepcións defíne de maneira xenérica como paxaros semellantes ao<br />
corvo, de menor tamaño, noutra acepción identifícaa con Corvus frugilegus e noutra con esta especie,<br />
Merops apiaster; grallo, que nunha das acepcións define como macho da gralla, noutra como xénero<br />
de aves de rapina, e noutra como Merops apiaster e como aves mariñas do xénero Phalacrocorax. O<br />
Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da<br />
editorial Galaxia, recolle abelleiro, abellaruco e meixengra como sinónimos específicos para M.<br />
apiaster. O Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, inclúe as entradas<br />
abelleiro (como galega e preferente), abellaruco (como galega mais non preferente) e abellaruxo<br />
(como non galega, rexeitada). A voz meixengra aparece identificada con outra especie diferente,<br />
Aegithalus caudatus.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Semanticamente abellaruco, abelleiro e similares<br />
aluden á súa alimentación. Non se encontrou unha explicación para meixengra, non sendo que teña<br />
187
elación con meixengro, que ten medo a todo (esta voz tamén esta recollida para denominar outros<br />
paxaros, como ás especies do xénero Sylvia ou Aegithalus caudatus).<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. O termo común<br />
engádeselle ao nome, normalmente, cando se está a falar tamén doutras especies que teñen o mesmo<br />
nome xenérico, aínda que non se observaren na nosa xeografía, para diferenciala delas.<br />
Gralla e grallo son nomes propios do xénero Corvus (véxase), que localmente talvez se<br />
aplique por confusión a Merops apiaster.<br />
Familia Coraciidae<br />
rolieiro Coracias garrulus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Gaio azul foi o nome proposto por C. Pedreira López e<br />
X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse nas<br />
guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse ou<br />
utilizouse tamén noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 8A, 10A, 12A, 14A, 18A e 11B). Rolieiro foi o<br />
nome proposto en 1999 por M. A. Conde Teira (12B). Utilizouse nalgunhas publicacións ornitolóxicas<br />
(13A e 16A). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal propuxeron a denominación de gaio azul (10B).<br />
Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é rolieiro (2A, 10A, 11B, 1D e 3D), ou tamén coa<br />
posibilidade de rolieiro-comum (2D).<br />
● Nomes populares. É unha especie moi rara na Galiza e non se lle coñecen nomes populares.<br />
● Dicionarios consultados. Non se atoparon denominacións para este paxaro.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. O epíteto azul indica a cor da plumaxe deste paxaro,<br />
unha característica ben rechamante. O substantivo gaio pode facer referencia cun certo parecido, en<br />
tamaño e forma, a Garrulus glandarius (tamén en catalán, gaig, sen epíteto, é o nome para Garrulus<br />
glandarius). Rolieiro quere dicir que rola, que xira, e fai referencia a súa característica forma de voar<br />
na época de cría, bambeándose de un lado cara a outro e ascendendo en espiral.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira<br />
explica que a denominación gaio-azul empregouse tomando como modelo o catalán (gaig blau) e a<br />
forma portuguesa gaio-azul; a escolla de rolieiro foi por motivacións prácticas, xa que é a nova<br />
denominación en Portugal e tamén permite unha denominación exclusiva e xeral para esta familia de<br />
aves (12B).<br />
Familia Upupidae<br />
bubela Upupa epops<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Bubela foi o nome usado/proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén<br />
en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); empregouse nas<br />
guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A, 5A e 22A; na terceira, bubela común),<br />
no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse ou empregouse tamén noutras moitas publicacións<br />
ornitolóxicas (2A, 6A, 8A, 10A, 11A, 12A, 13A, 14A, 15A, 16A, 18A e 11B). Na bibliografía ornitolóxica<br />
o nome portugués é poupa (2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Na primeira guía de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López<br />
apúntanse os nomes de poupa e galo merdento (1A). No Atlas de vertebrados de Galicia tamén se<br />
indican as devanditas denominacións, e ademais as de galo merdeiro e cheirenta (7A). Con todo, a<br />
denominación de bubela é a máis estendida na Galiza. A. Villarino Gómez rexistrou bubela nas terras<br />
da desaparecida lagoa de Antela, na Limia (9A); igualmente bubela na Limia, o autor do presente<br />
traballo. C. Pedreira López et al. rexistraron os nomes de bubela e abubela para Upupa epops no<br />
concello de Ames, na provincia da Coruña (9B). M. Taboada Cid rexistrou tamén bubela no galego de<br />
Mezquita e de Verín; M. C. Gil Suárez, no galego de Vilardevós; R. Seco Fernández, en Santa Comba;<br />
F. Varela González, en Santaia; C. García González, en Compostela; M. E. Vázquez Santamaría, na<br />
188
Gudiña; M. C. López Taboada, en Sobrado dos Monxes; M. J. Pérez Froiz, en Santa María de Oirós; M.<br />
A. Fraiz Barreiro, en Codeseda; S. Cortiña Vázquez, en Friol; E. Rodríguez Gandoi, no galego de Guntín;<br />
M. González González, no de Incio; M. D. García Rojo, en Monterroso; M. R. Álvarez Blanco, en<br />
Ramirás; M. P. Paz González, en Xunqueira de Ambía; A. Sánchez Sánchez, en Montederramo e M. Díaz<br />
Carnero en Castro Caldelas (3C). A. Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X. L. Lozano, X. R. Reigada e X.<br />
Rodríguez, tamén bubela na comarca de Verín (23B). C. García González rexistrou abubela como<br />
unha variante de bubela en Compostela; M. C. López Taboada tamén, en Sobrado dos Monxes; M. C.<br />
Enríquez Salido, no Grove; G. Baamonde Traveso, en Cedofeita; X. Pena Seixas, en Guitiriz; M. I.<br />
Vázquez Fernández, en Pereiramá e A. Sánchez Sánchez en Montederramo (3C). C. García González<br />
tamén rexistrou para esta especie o nome de buba en Compostela e A. Pérez Cid o de bobela en Marín<br />
(3C). No traballo de C. García González tamén se indica a denominación de subela como outra variante<br />
de bubela (3A). F. Bernis Madrazo apunta tamén as denominacións de bubela e abubela nas<br />
provincias de Lugo e Pontevedra, e ademais a de pupa na provincia de Pontevedra (11B). J. Crespo<br />
Pozo recolle a voz poupa bubela nas localidades de Goián e Rosal (12G). A. Hermida Alonso comenta<br />
que poupa é o nome que recibe esta especie en Matamá, Vigo, e que é unha voz empregada na<br />
fraseoloxía galega, na expresión popular pór bico de poupa, que significa pór cara de desagrado, de<br />
enfado (20G).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparecen as entradas bubela e abubela; tamén inclúe a entrada bubelo para se<br />
referir ao polo desta especie. O Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F.<br />
Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, dá para a voz castelá abubilla as voces galegas abubela,<br />
bubela, abubelo, bubelo, poupa, galo merdento, galo merdeiro e galo merdoso. No Dicionário<br />
da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparecen as entradas<br />
abubela, bubela, poupa, cos sinónimos upupa, galo merdeiro, galo merdento e galo merdoso<br />
(aínda que estes sinónimos non teñen entrada propia), referíndose a Upupa epops; tamén achega o<br />
termo bubelo para se referir á cría da bubela. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C.<br />
Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle abubela, bubela, buba, galo<br />
da merda, galo merdeiro, galo merdento e poupa como sinónimos específicos para U. epops. O<br />
Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, incorpora as entradas abubela<br />
(considerado como termo galego mais non preferente), bubela (considerado como galego e<br />
preferente) e as subentradas galo merdento, galo merdeiro e galo merdoso na entrada galo, que<br />
fan referencia a esta especie; tamén trae a entrada bubelo, co significado de cría da bubela.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Bubela e abubela téñense empregado con moita<br />
frecuencia. Por exemplo, Álvaro Cunqueiro usa a voz abubela en Xente de aquí e de acolá (1971):<br />
"...paraíso de abubela que berra, up!, up!, feliz nos abriles e xantando os primeiros grilos... ". Marcial<br />
Valladares utiliza bubela en Maxina ou a filla espúrea, escrita no ano 1880: "... cantaban xa o millán<br />
garrido, a bubela e o cuco nas carballeiras, o merlo e o reiseñor nos salgueirais, o paspallás entre os<br />
centeos e os xílgaros e carriciños, os chincheiros e xiríns desfacíanse nos eidos mirando cada un para o<br />
seu amor ...". Xosé María Álvarez Blázquez usa poupa no poema O que ben che quer (incluído en<br />
Roseira do teu mencer, 1950): "Que non diga o moucho, / que non diga o cuco, / que non diga a<br />
poupa / que che queren muito...".<br />
A voz bubela está tamén presente nas cantigas populares de tradición oral, caracteristicamente<br />
asociada ao cuco, como as seguintes:<br />
"A bubela e mais o cuco / estaban os dous na xanela / o cuco como era falso / botouse a<br />
cabalo dela."<br />
"A bubela vén en marzo, / o cuco vén en abril, / a bubela gaña un ichavo / e o cuco un<br />
maravedil."<br />
"O cuco e mais a bubela / estaban os dous no balcón / o cuco como era falso / cantoulle o<br />
quirieleisón."<br />
Na fraseoloxía popular galega recóllense as voces bubela e poupa nas expresións feder /<br />
cheirar como (ou coma) unha bubela, feder / cheirar como (ou coma) unha poupa, (ser alguén<br />
ou algo) máis cheirento que un bubelo e pór bico de poupa (cara de ferreiro).<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Do punto de vista semántico, moitas denominacións,<br />
como bubela, buba ou poupa están motivadas polo canto deste paxaro, unha especie de bu-bu-bu,<br />
bu-bu-bu. O mal cheiro do niño é o motivo dos modificadores merdento, merdeiro e similares. O<br />
nome galo é por causa da crista eréctil que ten, que pode lembrar a dun galo.<br />
189
Familia Picidae<br />
peto formigueiro<br />
Jynx torquilla<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pito formigueiro foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); recolleuse<br />
nalgunha publicación ornitolóxica e utilizouse na primeira guía de aves destes autores (1A, 2A e 11B;<br />
nalgunhas, separado, pito formigueiro). Peto formigueiro foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos<br />
traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); empregouse nas últimas guías de<br />
aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e<br />
recolleuse ou empregouse tamén noutras publicacións ornitolóxicas (6A, 8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 15A,<br />
16A e 18A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é torcicolo (2A, 10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. C. Pedreira López et al. rexistraron o nome de reviracabezas para Jynx<br />
torquilla no concello de Ames, na provincia da Coruña (9B). Pito formigueiro foi rexistrada na<br />
comarca do Bolo (12B). No norte de Portugal rexístrase así mesmo pito-formigueiro (12B). No Atlas<br />
de vertebrados de Galicia tamén se recolle a denominación específica pitoformigueiro (7A). Por outra<br />
banda, algunhas voces xenéricas populares que tamén se poderían aplicar a esta especie están<br />
comentadas en Picus viridis.<br />
● Dicionarios consultados. Recollen os nomes xenéricos indicados en Picus viridis. Alén diso, no<br />
Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparecen as<br />
denominacións: pito-formigueiro, definíndoa como "unha clase de peto (páxaro). N. C. Jynx<br />
torquilla"; torcicolo, que nunha das acepcións define como peto (ave) e identifícaa con papa-formigas;<br />
e tamén a entrada papa-formigas, que identifica con formigueiro (que na entrada propia defíneo de<br />
maneira xenérica como peto) e torcicolo.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A respecto do emprego de denominacións xenéricas<br />
na nosa literatura, véxase Picus viridis.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Semanticamente, pito formigueiro, peto formigueiro<br />
ou similares fan referencia á alimentación insectívora desta especie. Os nomes reviracabezas e<br />
torcicolo aluden aos característicos movementos que este paxaro fai co pescozo. Outras<br />
puntualizacións semánticas están anotadas en Picus viridis.<br />
peto verde Picus viridis<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Peto verdeal foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse<br />
ou utilizouse tamén noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 8A, 14A e 18A). Nalgunha publicación<br />
recóllese pito verdeal (11B). Peto verde foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A.<br />
Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); empregouse nalgunha publicación ornitolóxica (10A e<br />
13A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son peto-verde, peto-real e pica-pauverde<br />
(2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D; o segundo con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. Na primeira guía de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López<br />
apúntanse as específicas para Picus viridis de cabalo rinchón, picamadeiras e picapaos (1A). No<br />
Atlas de vertebrados de Galicia, ademais de cabalo rinchón, indícanse para esta especie os nomes<br />
cabalo da chuvia, pito ferreiro e peto rinchón (7A). M. T. Acosta García rexistrou a voz rincho en<br />
Pedrafita (3C). M. R. Martínez Martínez, R. Fraga García, M. C. López Taboada, E. Rodríguez Gandoi, M.<br />
I. González Fernández, A. Santamarina Fernández e M. T. Acosta García rexistraron a voz rinchón<br />
respectivamente en Curtis, Melide, Sobrado dos Monxes, Guntín, Val de Burón, Val do Suarna e<br />
Pedrafita (3C). M. Taboada Cid rexistrou picapau en Verín (3C). A. Villarino Gómez rexistrou as<br />
denominacións específicas de pitorrei pequeno e pitoferreiro real nas terras da Limia (9A). O autor<br />
do presente traballo rexistrou tamén pito ferreiro nalgunhas localidades da Limia. F. Bernis Madrazo<br />
recolleu a denominación peto real tamén para Picus viridis, e a denominación inespecífica e<br />
castelanizada pito relincho en Santiago de Compostela, aínda que probabelmente tamén se refira a esta<br />
especie (11B). Nalgunhas aldeas da Limia, outra denominación desta especie é pito ferreiro<br />
(testemuño persoal). M. Díaz Carnero rexistrou para a especie pito verdello en Castro Caldelas (3C).<br />
M. Taboada Cid rexistrou tamén para esta especie as voces verdeallo e verdeau en Verín (3C). M. E.<br />
Vázquez Santamaría rexistrou pito verdeal no galego da Gudiña; M. Taboada Cid, na Mezquita e<br />
tamén en Verín (3C). M. A. Conde Teira comenta que pito verdeal ou peto verdeal son as<br />
denominacións que recibe este paxaro cando menos na comarca do Bolo, A Gudiña, Val de Verín e<br />
proximidades de Santiago, e apunta tamén as denominacións pito verdiao, pito verdello, pito<br />
verdeallo, e peto limón (12B). C. Pedreira López et al. rexistraron o nome de peto limón para Picus<br />
viridis no concello de Ames, na provincia da Coruña (9B). J. Rodríguez recolle tamén para esta especie<br />
190
pito verdeal, en Hermisende (13B). F. Bernis Madrazo cita a Ríos Naceyro (1850), que dá o nome de<br />
peto real para esta especie, e L. Iglesias (1927), que dá peto e rinchón tamén para a especie (11B).<br />
Unha mención especial é precisa para o traballo lexicográfico publicado en 1977 na revista Verba,<br />
"Nomes galegos de aves piciformes", de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (3B). Estes autores<br />
rexistraron voces para esta familia de paxaros en varios centos de localidades das catro provincias<br />
galegas e recolleron ademais a bibliografía existente verbo estes nomes. As denominacións específicas<br />
que recolleron para P. viridis (aínda que as mesmas voces, noutras localidades, empregábanse para<br />
outras especies da familia ou de forma xenérica) foron as seguintes: peto, peto carpinteiro, peto<br />
raal, peto real, peto rinchón, petro, pitorrei, pito verdeal, pito verdeallo, pito verdello, pito<br />
verdial, pito verdiao, pito verdiau, picapaos, picapeto e piquelo (3B). No que respecta ás<br />
denominacións xenéricas populares, na primeira guía de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López<br />
apúntanse as de paxaro carpinteiro e furapau (1A). A voz xenérica carpinteiro rexistrárona I. Leis<br />
Casanova en Sta. Eulalia de Dumbría, G. Baamonde Traveso en Cedofeita e M. González González no<br />
Incio (3C). M. Taboada Cid rexistrou páxaro carpinteiro en Verín (3C). F. Bernis Madrazo rexistrou o<br />
nome xenérico de peto nas provincias de Lugo e Pontevedra (11B). C. Pedreira López et al. rexistraron<br />
os nomes de peto e paxaro carpinteiro tanto para Picus viridis como para Dendrocopus major no<br />
concello de Ames, na provincia da Coruña (9B). A. Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X. L. Lozano, X. R.<br />
Reigada e X. Rodríguez recollen pitorrei para P. viridis na comarca de Verín (23B). Outras voces<br />
recollidas e non identificadas, como pitorreal, rexistrada por M. C. Gil Suárez en Vilardevós (3C) e<br />
pitorrei, rexistrada por M. Taboada Cid en Verín, por A. Sánchez Sánchez en Montederramo; por M. P.<br />
Paz González en Xunqueira de Ambía; por M. R. Álvarez Blanco en Ramirás; por J. A. Palacio Sánchez<br />
en Ferreira de Pantón (3C), poderían estar referidas a esta especie ou a Dendrocopus major. X. M.<br />
Penas Patiño e C. Pedreira López citan a Sarmiento, que dá a voz papagaio como sinónimo de peto e<br />
pico na Galiza (3B). No traballo lexicográfico publicado en 1977 na revista Verba, "Nomes galegos de<br />
aves piciformes", de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López, xa antes mencionado para os nomes<br />
específicos de P. viridis, os autores rexistraron ou recolleron as seguintes voces xenéricas para esta<br />
familia de paxaros ou voces que se aplicaban indistintamente a todas as especies (aínda que,<br />
nalgunhas localidades, chegaban a ser específicas): cabalo rinchón, rinchón, rincho, carpinteiro,<br />
paxaro carpinteiro, peto, petro, pito real, pito verdeal, pito verdello, picapau, picaporte,<br />
picamadeiras e picamadeiros (3B).<br />
Ademais, como nomes non claramente identificados nalgunhas localidades (aínda que, noutras,<br />
rexistrábanse para o xénero Dendrocopus ou mesmo para unha especie en concreto): cabalo,<br />
petopeto, peto carpinteiro, peto das colmeas, peto lagarteiro, peto marzo, peto pega, peto<br />
raal, petorrei, pitorrei, piturrei, petorrubio, pitocallo, formigueiro, pito formigueiro, pico<br />
carpinteiro, carraca e pego marxo (3B).<br />
Alén do dito, existen as expresións populares "estar calado (ou calada) coma un peto" e<br />
"quedar calado (ou calada) coma un peto".<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparecen as entradas piquelo, pitorrei, piturrei, picamadeiros, peto, pito (nunha<br />
acepción) identificadas xenericamente con estas especies, e a subentrada tamén xenérica paxaro<br />
carpinteiro, co sinónimo picamadeiras (sen entrada propia); a entrada picapau está definida só<br />
como aves rubidoras. No Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, aparece a subentrada castelá pito real, nome para o que dá as<br />
voces galegas picamadeiras e paxaro carpinteiro. No Dicionário da língua galega de I. Alonso<br />
Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparecen as entradas: mazarico, nunha das acepcións<br />
identificado con peto verdeal (Picus viridis) e con peto real (Dendrocopus major); peta-pau, como<br />
sinónimo de peto (Picus viridis); pica-pau coa definición de "nome xenérico de várias aves trepadoras,<br />
entre elas o peto ou Picus viridis"; formigueiro, nunha das súas acepcións, como sinónimo de peto<br />
(xenérico); pito, nunha das súas acepcións, como sinónimo de peto (xenérico); pito-rei, como<br />
sinónimo de peto (xenérico); peto, nunha das súas acepcións, como "nome vulgar extensivo a<br />
algunhas aves trepadoras da família dos pícidas que se alimentan de insectos e que collen furando a<br />
cortiza das árbores”; rinchón, nunha das súas acepcións, como ave trepadora co sinónimo de peta-pau<br />
e identificada con P. viridis; ademais, na entrada peto especifica a denominación de peto verdeal para<br />
P. viridis. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente<br />
(1997), da editorial Galaxia, recolle cabalo rinchón, paxaro rinchón, peto cabaliño, peto verdeal,<br />
picamadeiras, picapaos, piquelo, pito verdeal, pito verdello, poldro da auga, verdeallo e<br />
verdeal como sinónimos específicos para P. viridis. O Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000),<br />
de varios autores, trae as entradas pitorrei (como galega e non preferente, remite a peto); pitorreal<br />
(como galega e non preferente, remite a peto); peto (como galega e preferente), que define como<br />
"ave insectívora da familia dos picídeos (P. viridis), de cor amarela verdosa, voo ondulante e o peteiro<br />
dereito e grande co que peta nos toros das árbores vellas para face-lo furado onde construí-lo niño", e<br />
dá como sinónimos paxaro carpinteiro, picapao, piquelo, pito verdeal, pito verdello, rincho e<br />
rinchón; picapao (como galega e preferente), que tamén define como pícido; piquelo (como galega e<br />
preferente), que tamén define como pícido e identifica con P. viridis; rincho (como galega e<br />
191
preferente), que nunha das súas acepcións tamén define como paxaro da familia dos picídeos; rinchón<br />
(como galega e preferente), que nunha das súas acepcións tamén define como paxaro da familia dos<br />
picídeos; na entrada pito dá as subentradas pito verdeal e pito verdello como sinónimos de peto ou<br />
paxaro carpinteiro; a entrada verdeallo (considerada galega e preferente), nunha das acepcións, fai<br />
referencia a paxaro carpinteiro, peto, pito verdeal, pito verdello; a entrada verdiallo (considerada<br />
galega e non preferente) remite a verdeallo; na entrada paxaro inclúe tamén as subentradas paxaro<br />
da chuvia e paxaro carpinteiro, que fan referencia xenéricamente aos petos.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Peto é unha voz xa empregada na lingua galega<br />
medieval (19G): "Iten petos et pegas et agoanetas a quatro coroadas... ".<br />
Ademais, é un termo que se recolle con recuencia nas nosas letras ao longo de todo o século<br />
XX. José Rey-González emprega peto en Frangullas. Versos Gallegos (1910): "Fura que fura sobr'o<br />
carballo, o lindo peto co seu peteiro pra facer niño logra furá-lo!" Igualmente, Uxío Carré Aldao en<br />
Contos da forxa (1919): "... máis calado que un peto..." Ou Juan Rof Carballo, por exemplo, en Mito e<br />
realidade da terra nai (1957): "... unha bubela, un picapeixe, un peto e mais un xílgaro inmenso que<br />
semella..."<br />
Podemos mencionar tamén esta cantiga popular: "Sete petos ten a peta / no burato dunha<br />
trabe; / malas nacidas me maten / se non che conto verdade!".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Do punto de vista semántico, como comentan X. M. Penas<br />
Patiño e C. Pedreira López, peto fai alusión ao hábito de petar co seu peteiro nas árbores; cabalo,<br />
cabarco, cabalo rinchón, rinchón e rincho fan alusión a que a voz emitida por estas aves é<br />
semellante ao rincho dos cabalos; peto das colmeas ten relación coa alimentación insectívora destas<br />
aves, que ás veces van ás colmeas; peto lagarteiro fai referencia ao canto, parecido ao do lagarteiro;<br />
petorrei, peto real e similares é por causa das súas cores vistosas, ou verde e amarela ou branca,<br />
negra e vermella, segundo as especies; peto verde, peto verdeal e similares están relacionados coa<br />
rechamante cor verde e amarela de P. viridis; picamadeiras, picapaus e similares fan referencia ao<br />
hábito de picar ou furar as árbores á procura de comida ou para facer o niño; piquelo é diminutivo de<br />
pico e X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López comentan que inicialmente é posíbel que designase a<br />
máis pequena destas aves (3B). Pitoferreiro fai referencia ao canto, que semella os golpes metálicos<br />
dados co martelo do ferreiro.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira<br />
explica que peto verde foi adoptado por el e mais por T. A. Vidal Figueroa como cultismo, tomando o<br />
latín viridis e adxectivos en diversas linguas occidentais (10B e 12B).<br />
peto negro Dryocopus martius<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Peto negro foi o nome proposto por C. Pedreira López<br />
e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén en<br />
1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira (10B, 12B) e T. A. Vidal Figueroa (10B); utilizouse nas<br />
guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de<br />
Galicia (7A) e recolleuse ou utilizouse tamén noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 8A, 10A, 12A, 13A,<br />
14A, 15A, 18A e 11B). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son peto-preto (2A e 1D) e<br />
pica-pau-preto (1D e 2D).<br />
● Nomes populares. Algunhas voces xenéricas populares xenéricas tamén aplicábeis a esta<br />
especie están apuntadas en Picus viridis.<br />
● Dicionarios consultados. Recollen os nomes xenéricos indicados en P. viridis. Ademais, no<br />
Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, especifícase a<br />
denominación peto negro para D. martius.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Sobre o emprego de denominacións xenéricas na<br />
nosa literatura, véxase P. viridis.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Do punto de vista semántico, negro ou preto fan<br />
referencia á cor da plumaxe desta especie. Outras puntualizacións semánticas están anotadas en P.<br />
viridis.<br />
peto real Dendrocopus major<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Peto real foi o nome proposto por C. Pedreira López e<br />
X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén en 1991<br />
e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 11B); utilizouse nas guías de<br />
aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A)<br />
e mais noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 8A, 10A, 12A, 13A, 14A e 18A). Na bibliografía<br />
192
ornitolóxica, o nome portugués é pica-pau-malhado e pica-pau-malhado-grande (2A, 10A, 11B,<br />
1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Canto a denominacións populares específicas, na primeira guía de aves de<br />
X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López apúntanse de maneira específica para Dendrocopus major peto<br />
poldro, peto pega, pitocallo e picapinos (1A). No Atlas de vertebrados de Galicia tamén se recolle o<br />
nome de paxaro carpinteiro para esta especie (7A). F. Bernis Madrazo cita a Ríos Naceyro (1850),<br />
que dá o nome galego de peto negro para esta especie, e a L. Iglesias (1927), que dá o de pito *rey<br />
(11B). C. Pedreira López et al. rexistraron os nomes de peto real, cabalo rinchón e cabalo relinchón<br />
para Dendrocopus major no concello de Ames, na provincia da Coruña (9B). Unha mención especial é<br />
precisa para o traballo lexicográfico publicado en 1977 na revista Verba, "Nomes galegos de aves<br />
piciformes", de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López; estes autores rexistraron voces para esta<br />
familia de paxaros en varios centos de localidades das catro provincias galegas e recolleron ademais a<br />
bibliografía existente verbo estes nomes; as denominacións específicas que recolleron para D. major<br />
(aínda que as mesmas voces, noutras localidades, empregábanse para outras especies da familia ou de<br />
forma xenérica) foron as seguintes: peto poldro, pitocallo, pito real, pitorrei (3B). Por outra banda,<br />
X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López tamén rexistran ou recollen tamén unha morea de voces<br />
identificadas co xénero Dendrocopus (en principio, poderían ser aplicadas a D. major, D. medius e D.<br />
minor, aínda que, con diferenza, a especie máis frecuente é D. major): cabarco, peto, peto raial,<br />
peto real, picapaus, picapinos e piquelo (3B). Outras denominacións populares xenéricas tamén<br />
aplicábeis a esta especie están comentadas en Picus viridis.<br />
● Dicionarios consultados. Nos dicionarios consultados atopáronse as entradas cos nomes<br />
xenéricos indicados en P. viridis. Ademais, no Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995),<br />
da editorial Sotelo Blanco, especifícase a denominación peto real para Dendrocopus major; na entrada<br />
páxaro ou paxaro inclúe tamén a subentrada páxaro-carpinteiro e dá como nome científico D. major<br />
para esta denominación; na entrada mazarico, nunha das acepcións, identifica esta voz con peto<br />
verdeal (P. viridis) e con peto real (D. major). O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C.<br />
Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle peto pega, peto poldro, peto<br />
real, picopallo, picapinos, pitocallo, pitorreal e pitorrei como sinónimos específicos para D. major.<br />
O Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, inclúe as subentradas peto real,<br />
peto pega e peto poldro na entrada peto, que fan referencia especificamente a D. major.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A respecto do emprego de denominacións xenéricas<br />
na nosa literatura, véxase P. viridis.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López comentan que<br />
peto pega e peto negro fan referencia ás cores brancas e negras da plumaxe desta ave; peto poldro<br />
ten a ver co seu canto, similar ao rincho dun cabalo (3B). Por outro lado, os modificadores portugueses<br />
malhado e grande fan referencia respectivamente ás costas, manchadas de branco e negro, e ao seu<br />
tamaño, o maior do xénero Dendrocopus. Outras puntualizacións semánticas están anotadas en P.<br />
viridis.<br />
peto mediano Dendrocopus medius<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Peto mediano foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén<br />
en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); utilizouse nas<br />
guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de<br />
Galicia e recolleuse ou utilizouse tamén nalgunhas publicacións ornitolóxicas (2A, 8A, 10A, 12A, 13A e<br />
14A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son pica-pau-mediano e pica-pau-médio<br />
(2A, 1D e 2D).<br />
● Nomes populares. É un paxaro moi moi raro na Galiza e non se lle coñecen denominacións<br />
específicas. Algunhas voces populares xenéricas tamén aplicábeis a esta especie están comentadas en<br />
Picus viridis.<br />
● Dicionarios consultados. Recollen os nomes xenéricos indicados en Picus viridis.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Sobre o emprego de denominacións xenéricas na<br />
nosa literatura, véxase Picus viridis.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Os modificadores mediano e similares fan referencia ao<br />
seu tamaño, intermedio entre o de D. major e o de D. minor. Outras puntualizacións semánticas están<br />
anotadas en P. viridis.<br />
peto pequeno Dendrocopus minor<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Peto pequeno foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
193
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén<br />
en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); utilizouse nas<br />
guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de<br />
Galicia (7A) e recolleuse ou utilizouse tamén noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 8A, 10A, 13A, 14A<br />
e 18A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son pica-pau-malhado-pequeno e picapau-galego<br />
(2A, 1D, 2D e 3D; o segundo con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. Unha mención especial é precisa para o traballo lexicográfico publicado en<br />
1977 na revista Verba, "Nomes galegos de aves piciformes", de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López;<br />
estes autores rexistraron voces para esta familia de paxaros en varios centos de localidades das catro<br />
provincias galegas e recolleron ademais a bibliografía existente verbo estes nomes; as denominacións<br />
específicas que recolleron para D. minor (aínda que as mesmas voces, noutras localidades,<br />
empregábanse para outras especies da familia ou de forma xenérica) foron as seguintes: rinchón,<br />
petorrei e pitorrei (3B). Outras voces xenéricas populares tamén aplicábeis a esta especie están<br />
comentadas en Picus viridis.<br />
● Dicionarios consultados. Recollen os nomes xenéricos indicados en P. viridis. Ademais, no<br />
Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, especifícase a<br />
denominación peto pequeno para Dendrocupos minor.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Sobre o emprego de denominacións xenéricas na<br />
nosa literatura, véxase P. viridis.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da motivación semántica, o modificador<br />
pequeno fai referencia ao seu tamaño, o menor do xénero Dendrocopus. Os modificadores<br />
portugueses malhado e galego: o primeiro fai referencia ás costas, manchadas de branco e negro, e o<br />
segundo fai referencia ao tamaño pequeno (en portugués emprégase galego como sinónimo de<br />
pequeno). Outras puntualizacións semánticas están anotadas en P. viridis.<br />
Familia Alaudidae<br />
calandriña común Calandrella brachydactyla<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Calandriña común foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e<br />
tamén –calandriña– en 1999 por M. A. Conde Teira (23 e 12B); utilizouse –calandriña ou calandriña<br />
común– nas guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A, 5A e 22A), no Atlas de<br />
vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse ou utilizouse tamén noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 6A,<br />
8A, 10A, 11A, 12A, 13A, 14A, 15A, 16A e 18A). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal propuxeron<br />
calandra pequena (10B). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é calandrinha,<br />
calandrinha-comum (2A, 10A e 1D), e tamén calhandrinha e calhandrinha-galucha (2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Calandriña, co sufixo –iña, é unha denominación como tal propia do<br />
acervo lingüístico galego, recollida no Seixo por Sarmiento no século XVIII (1G). Varios nomes xenéricos<br />
populares que se poderían aplicar a esta especie están comentados en Alauda arvensis.<br />
● Dicionarios consultados. Recollen as denominacións xenéricas indicadas en A. arvensis,<br />
Galerida cristata, Lullula arborea e Melanocorypha calandra.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Sobre o emprego de calandra na nosa literatura,<br />
véxase M. calandra.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a etimoloxía de calandra, véxase M. calandra. O<br />
modificador común indica, como di, que é a máis común das dúas especies do xénero Calandrella e<br />
pequena alude ao seu tamaño. Non se achou unha motivación semántica clara para galucha, que<br />
significa novata, sen experiencia.<br />
calandriña das marismas Calandrella rufescens<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Calandriña apincharada foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
utilizouse nas últimas guías de aves destes autores (5A e 22A) e recolleuse ou utilizouse tamén noutras<br />
publicacións ornitolóxicas (2A, 8A, 14A e 18A). Calandriña das marismas foi a denominación<br />
proposta en 1999 por M. A. Conde Teira (12B); empregouse ou recolleuse nalgunhas publicacións (10A<br />
e 13A). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa propuxeran calandra das marismas (10B).<br />
194
Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é calandrinha-das-marismas (2A e 1D) e<br />
calhandrinha-das-marismas (2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Véxase Calandrella brachydactyla.<br />
● Dicionarios consultados. Recollen as denominacións xenéricas indicadas en A. arvensis,<br />
Galerida cristata, Lullula arborea e Melanocorypha calandra.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A respecto do emprego de calandra na nosa<br />
literatura, véxase M. calandra.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da etimoloxía de calandra, véxase M.<br />
calandra. O modificador das marismas fai referencia ao seu hábitat e apincharada indica que ten<br />
pintas na plumaxe.<br />
calandra real Melanocorypha calandra<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Calandra foi o nome proposto por C. Pedreira López e<br />
X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse na<br />
terceira guía de C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño (22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e<br />
tense recollido ou utilizado tamén nalgunhas publicacións ornitolóxicas (2A, 8A, 14A e 18A). Calandra<br />
real foi o nome proposto en 1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B); empregouse ou recolleuse<br />
nalgunhas publicacións (10A e 13A). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa propuxeran a<br />
denominación de calandra grande (10B). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son<br />
cochicho, calhandra, calhandra-comum e calhandra-real, con preferencia esta última (2A, 10A,<br />
11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Como nomes xenéricos, calandra foi rexistrado por F. Fernández Rei en<br />
Cariño, M. C. López Taboada en Sobrado dos Monxes, G. Baamonde Traveso en Cedofeita e A.<br />
Santamarina Fernández no Val do Suarna (3C); calandria rexistrouno I. Leis Casanova en Sta. Eulalia<br />
de Dumbría; callandra rexistrouno M. Taboada Cid na Mezquita; colandra, M. Prado Fernández en<br />
Ferreira de Valadouro (3C). De modo xenérico, J. Rodríguez Cruz recolleu a voz callandra en<br />
Hermisende (13B). Ademais, F. Fernández Rei rexistrou a voz calandro en Cariño, que identifica coa<br />
voz castelá alondra común (3C). Outros varios nomes xenéricos populares que se poderían aplicar<br />
talvez a esta especie están comentados en Alauda arvensis.<br />
● Dicionarios consultados. O Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, dá para a voz castelá calandria a galega laberca; ademais trae as entradas galegas:<br />
calandre (remite a calandra); calandra, identificada coa voz castelá calandria e co sinónimo laberca;<br />
e callandra, identificada coa voz castelá alondra, aínda que é posíbel que se estea a referir a M.<br />
calandra. O Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo<br />
(1984), da editorial Akal, dá para a voz castelá calandria as galegas laberca, loia, alauda, calandra e<br />
calandre, e para a voz castelá carabinera (un nome referido normalmente ao xénero Galerida) as<br />
galegas cotovía copetuda (que parece referirse claramente ao xénero Galerida) e callandra (que si que<br />
se podería referir a esta especie ou a este grupo de especies). No Dicionário da língua galega de I.<br />
Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparecen as entradas: laverca, que nunha das súas<br />
acepcións define xenericamente e que logo identifica con A. calandra e A. arvensis; calandra, que<br />
define especificamente co nome científico M. calandra e identifica con cotovia (véxase Lullula arborea)<br />
e laverca; e callandra, que identifica con calandra, cotovia e laverca. O Gran Diccionario Xerais da<br />
Lingua Galega (2000), de varios autores, trae as entradas: calandra (como galega e preferente),<br />
definida especificamente como M. calandra; callandra (como galega e non preferente), que remite a<br />
calandra; calandre (como galega e non preferente), que remite a calandra; calandro (como galega e<br />
non preferente), que remite a calandra.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Celso Emilio Ferreiro empregou a denominación<br />
calandra no seu poema “Desterro” (en “Longa noite de pedra”, 1962): "¿Que foi do ceo aquil, / do<br />
vento e das calandras, / dos solpores calados, / dos prados e labranzas?". Tamén o escritor Álvaro<br />
Cunqueiro emprega calandra en Herba aquí e acolá (1980 e 1991): "...Ao erguerse, Bran veu unha<br />
calandra/ abaneando unha ponliña... ".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Etimoloxicamente, as denominacións calandra,<br />
callandra e similares veñen do latín vulgar calandria e este do grego kálandra. Real é un cualificativo<br />
de moitas aves, que ás veces ten relación cunha certa beleza ou vistosidade na súa forma ou nas súas<br />
cores, como é o caso desta especie, que chama a atención polas súas manchas negras e polo tamaño,<br />
como tamén indica o modificador grande.<br />
cotovía cristada Galerida cristata<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Cotovía dos camiños foi o nome proposto por C.<br />
195
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
utilizouse nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A) e recolleuse nalgunha outra publicación<br />
(2A). Cotovía cristada foi proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal<br />
Figueroa (10B e 12B); tense empregado ou recollido en varias publicacións (8A, 10A, 12A, 13A, 14A,<br />
15A e 18A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é cotovia-de-poupa (2A, 10A, 1D, 2D e<br />
3D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou especificamente para Galerida cristata a<br />
denominación de laverca da carapuza nas terras da Limia (9A). A. Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X.<br />
L. Lozano, X. R. Reigada e X. Rodríguez recollen laverca de poupa para G. cristata na comarca de<br />
Verín (23B). C. Pedreira López et al. rexistraron o nome de cotovío para Galerida cristata no concello<br />
de Ames, na provincia da Coruña (9B). F. Bernis Madrazo apunta para a especie na Galiza o nome de<br />
cotovía (11B). Outros nomes populares xenéricos que se poderían aplicar a esta especie están<br />
comentados en Alauda arvensis e Lullula arborea. Aníbal Otero identificou como equivalente á voz<br />
cogujada voces galegas capeluda, en Mones; cía, na Guardia; lavarquela (escrito con “b”), en<br />
Hospital; laverco (escrito con “b”), en Quintáns; páxaro rastrón, en Meira; curucheira, en Veiga de<br />
Muíños (1C), aínda que algunhas destas poderían referirse a outras especies da familia. Outros varios<br />
nomes xenéricos populares que se poderían aplicar talvez a esta especie están comentados en Alauda<br />
arvensis.<br />
● Dicionarios consultados. O Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, dá para a voz castelá cogujada a galega cotovía; ademais trae as entradas galegas:<br />
galeiriña, identificada coas voces castelás alondra e cogujada; carreirega, identificada coa voz<br />
castelá cogujada; cotovía, identificada coa voz castelá cogujada e os sinónimos catrolia (que non ten<br />
entrada propia) e cuturlia (que non ten entrada propia); cotolovía (remite a cotovía); cuturlío<br />
(remite a cotovía); e cotovío como macho da cotovía. O Diccionario de usos castelán-galego de X. M.<br />
Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, dá para a voz castelá cogujada as<br />
galegas capeluda, carreirega, galeiriña, cotovía, cotrolía e coturlía; para a voz castelá<br />
carabinera, as galegas cotovía copetuda e callandra (a primeira parece referirse claramente a esta<br />
especie). No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco,<br />
aparece a voz cotovia, cos sinónimos e comentarios que se anotan en Lullula arborea. O Diccionario de<br />
sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia,<br />
recolle carapucheira, capelo, carrapucheira, cotovía das árbores, cotovía dos camiños, cotrola,<br />
cotrolía, cucurucha, curucheira e curupete como sinónimos inespecíficos para os xéneros Galerida<br />
e Lullula (aínda que podemos facilmente adiviñar que cotovía das árbores/cotovía dos camiños están<br />
facendo referencia a G. cristata/L. arborea). No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de<br />
varios autores, aparecen as entradas cotovía (como galega e preferente), definida e identificada como<br />
G. cristata e cos sinónimos cotrola e curucheira e coa subentrada cotovía dos camiños, que identifica<br />
con caparucheira; cotrola (como galega e preferente), definida e identificada como G. cristata e cos<br />
sinónimos cotovía e curucheira; curucheira (como galega e preferente), definida e identificada como<br />
G. cristata e cos sinónimos cotovía e cotrola; carapucheira (como galega e preferente), definida e<br />
identificada como G. cristata e cos sinónimos caparucheira e cotovía dos camiños; caparucheira<br />
(como galega e preferente), definida e identificada como G. cristata e cos sinónimos carapucheira e<br />
cotovía dos camiños; cotovío (como galega, mais non preferente), que remite a cotovía; cutuvía<br />
(como galega e non preferente), que remite a cotovía; cutulumía (como galega e non preferente), que<br />
remite a cotovía; cutuluvía (como galega e non preferente), que remite a cotovía; cuturlío (como<br />
galega e non preferente), que remite a cotovía, e lódola (como galega e non preferente), que remite a<br />
cotovía.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Sobre o emprego de cotovía ou cotovío na nosa<br />
literatura, véxase Lullula arborea.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Cotovía e similares son voces de orixe onomatopeica. A<br />
maioría dos nomes ou modificadores que recibe esta especie están motivados na conspicua carapucha<br />
que ten: capeluda, da carapuza, galeiriña, cristada etc., ou o portugués de-poupa (e galego de<br />
poupa). O modificador dos camiños alude a un dos lugares onde é máis frecuente observar este<br />
paxaro.<br />
cotovía pequena Lullula arborea<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Cotovía pequena foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén<br />
por M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa en 1991 e 1999, nos seus traballos (10B e 12B); utilizouse<br />
nas guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de<br />
Galicia (7A) ne recolleuse ou utilizouse tamén noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 8A, 10A, 12A,<br />
13A, 14A, 15A, 16A e 11B). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son cotovia-pequena<br />
196
e cotovia-dos-bosques (2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D; con máis frecuencia o segundo).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou especificamente para Lullula arborea as<br />
denominacións de cotovía, cotuvía e cutuluvio nas terras da Limia (9A). A. Reboreda, C. Álvarez, E.<br />
Castro X. L. Lozano, X. R. Reigada e X. Rodríguez recollen cotovía para L. arborea na comarca de Verín<br />
(23B). No Atlas de vertebrados de Galicia recóllese o nome de cotovío para esta especie (7A). M.<br />
Taboada Cid rexistrou as voces cotolovía na Mezquita e cutuluvía e cotovía en Verín; M. E. Vázquez<br />
Santamaría, cutuluvía, cutuvía e cutolomía na Gudiña; M. C. Gil Suárez, tamén cutuluvía en<br />
Vilardevós; M. C. López Taboada e J. A. Palacio Sánchez cutuvía respectivamente en Sobrado dos<br />
Monxes e Ferreira de Pantón (3C). (Estas voces populares recollidas no traballo de C. García González<br />
aparecen identificadas coa denominación castelá cogujada e talvez poidan estar referidas tamén a<br />
Galerida cristata.) F. Bernis Madrazo rexistrou a voz cotovía en varias localidades de Lugo, e cita a<br />
Carré (1928), que no seu dicionario galego-castelán recolle tamén esta voz galega (11B). J. Rodríguez<br />
Cruz, cotolovía en Hermisende, que corresponde de modo xenérico con cotovía (13B).<br />
● Dicionarios consultados. O Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, recolle as voces: cotovía, identificada coa voz castelá cogujada e os sinónimos<br />
catrolia (que non ten entrada propia) e cuturlia (que non ten entrada propia); cotolovía (remite a<br />
cotovía); cuturlío (remite a cotovía); e cotovío, como macho da cotovía. O Diccionario de usos<br />
castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, dá para a<br />
voz castelá totovía a galega cotovía. O Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, inclúe as entradas: curucheira, que identifica con cotovia; carrapucheira,<br />
que nunha acepción identifica con cotovia; capelo (que nunha acepción identifica con cotovia);<br />
alauda, que define xenericamente e identifica coa cotovia e coa laverca; cotovia, que define<br />
xenericamente e dá os sinónimos calandra (que despois define co nome científico M. calandra e<br />
identifica con cotovia e laverca), callandra (que despois identifica con calandra, cotovia e laverca),<br />
laverca (que aparece como sinónimo de cotovia e despois identifica, nunha das súas acepcións, con A.<br />
calandra e A. arvensis), cotrola (que non ten entrada propia mais aparece como sinónimo de cotovia),<br />
alória (ademais de sinónimo de cotovia, tamén a identifica con entrada propia como laverca),<br />
capeluda (como sinónimo de cotovia, que despois remite a laverca) e laverco (como sinónimo de<br />
cotovia, que identifica, nunha das súas acepcións, con laverca); ademais identifica especificamente<br />
cotovia-pequena con Lullula arborea; tamén inclúe a entrada cotovio, que define, nunha das súas<br />
acepcións, como macho da cotovia. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M.<br />
Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle os sinónimos inespecíficos para os xéneros<br />
Galerida e Lullula apuntados en G. cristata. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de<br />
varios autores, aparece a voz cotovía, cos sinónimos e comentarios que se anotan en Galerida cristata.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Álvaro Cunqueiro usa cotovía en varias das súas<br />
obras, como por exemplo n' O incerto señor don Hamlet (1959): "... ¡...cotovía, axóuxere! ... ".<br />
Ramón Cabanillas, alén de cotovía, emprega tamén cotovío n' A rosa de cen follas (1927): "...<br />
rompeu o cotovío a cantar no loureiro ... ".<br />
Cotovía está tamén recollida nun dito popular: "Polo san Matías, xa cantan as cotovías".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Cotovía e similares son voces de orixe onomatopeica.<br />
Carrapucheira e similares aluden a pequena crista que tamén ten este paxaro. O modificador<br />
pequena fai referencia ao seu tamaño e dos-bosques ao seu hábitat. Para laverca, alória e alauda,<br />
véxase A. arvensis.<br />
laverca (ou laverca común) Alauda arvensis<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Laverca foi o nome proposto por C. Pedreira López e<br />
X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén por M.<br />
A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa en 1991 e 1999, nos seus traballos (10B e 12B). Utilizouse nas<br />
guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de<br />
Galicia (7A) e recolleuse ou utilizouse tamén nalgunhas publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 12A, 13A,<br />
14A, 15A, 16A, 18A e 11B; nalgunha, laverca común). En Portugal tamén recibe o nome de laverca<br />
ou laverca-comum (2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. A voz laverca é popular en moitas localidades galegas. J. Vilariño Seco<br />
rexistrouna en S. Braulio de Caaveiro; J. M. Dobarro Paz, en Cabalar; C. García González, en<br />
Compostela; J. L. Couceiro López, en Feás; M. R. Martínez Martínez, en Curtis; F. Vecino Tomás, en<br />
Razo; A. Sánchez Sánchez, en Montederramo; J. A. Palacio Sánchez, en Ferreira de Pantón; M. I.<br />
González Fernández, en Val Burón; X. Pena Seijas, en Guitiriz; S. Cortiña Vázquez, en Frioal; E.<br />
Rodríguez Gandoi, en Guntín; M. C. Enríquez Salido, no Grove; I. Leis Casanova, en Sta. Eulalia de<br />
Dumbría; M. J. Morandeira Lores, en Laxe; M. C. López Taboada, en Sobrado dos Monxes; J. López<br />
Fernández, en Novefontes; R. Fraga García, en Melide; R. Seco Fernández, en Santa Comba; G.<br />
Baamonde Traveso, en Cedofeita; F. Varela González, en Santaia; M. A. Fraiz Barreiro, en Codeseda;<br />
197
M. J. Pérez Froiz, en Sta. María de Oirós (3C). Igualmente, A. Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X. L.<br />
Lozano, X. R. Reigada e X. Rodríguez recollen laverca na comarca de Verín (23B). M. González<br />
González recolleu a variante laverco no Incio (3C). M. J. Pérez Alonso, laviarca en Goián (3C). M.<br />
González González e J. A. Palacio Sánchez, lavarquela respectivamente no Incio e Ferreira de Pantón<br />
(3C). A. Villarino Gómez rexistrou as denominacións de laverca, laverca do carapucho e laverca<br />
pequena nas terras da desaparecida lagoa de Antela, na Limia (9A); igualmente laverca, na Limia, o<br />
autor do presente traballo. C. Pedreira López et al. rexistraron os nomes de laverca e laverco<br />
(escritos con "b") para Alauda arvensis no concello de Ames, na provincia da Coruña (9B). No Atlas de<br />
vertebrados de Galicia apúntanse os nomes específicos de alauda e loia (7A). F. Fernández Rei<br />
rexistrou a voz calandro en Cariño, que identifica coa voz castelá alondra común (3C). Na primeira<br />
guía de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López apúntanse tamén para A. arvensis as<br />
denominacións populares de lavarquela (escrito con "b"), navarquela (escrito con "b") e serrana<br />
(1A). Por outra banda, na mesma obra tamén se recollen as denominacións xenéricas de<br />
caparucheira, carrapucheira, cotrolía, cotrola, capelo, cucurucha e curupete, e os autores<br />
indican que nalgúns lugares tamén lles chaman equivocadamente ás especies de aláudidos co nome de<br />
*paspallás (1A). M. Felpeto Lagoa, en concreto, rexistrou o nome xenérico de caparucheira en Ares<br />
(3C). M. R. Álvarez Blanco rexistrou cotrola en Ramirás, definíndoo como alondra crestada. Aníbal<br />
Otero recolleu a voz aloria, que identificou coa castelá alondra, e como sinónimos as voces galegas<br />
catruliña, en Arnoia; cotrola, na Cañiza; cuchibí, en Bamio; cutulubia, en V. das Meás;<br />
chirlumerlo, en Mercurín; pitirrisa, en Rubiana; turreirega, en Veiga de Muíños (1C), aínda que<br />
algunhas destas poderían referirse antes ben a outras especies da familia e non á Alauda arvensis.<br />
● Dicionarios consultados. O Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, dá para a voz castelá alondra as galegas laberca e loia; ademais trae as entradas<br />
galegas: chirlumerlo, identificada coa voz castelá alondra; turreiraga, identificada coa voz castelá<br />
alondra; callandra, identificada coa voz castelá alondra; alauda, identificada coa voz castelá alondra e<br />
co sinónimo laberca; loia, identificada coa voz castelá alondra; laberca, identificada como alondra de<br />
los campos; labarquela, identificada como alondra de los campos e cos sinónimos laberca e<br />
nabarquela (que non ten entrada propia); galeiriña, identificada coas voces castelás alondra e<br />
cogujada. O Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo<br />
(1984), da editorial Akal, dá para a voz castelá alondra as galegas labarquela, laberca, aloia,<br />
alauda, calandra, callandra, chirlomerlo, cotovía, galeiriña e turreiraga. No Dicionário da língua<br />
galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, recóllense as entradas: laverca, que<br />
nunha das súas acepcións identifica con A. arvensis e M. calandra; laverco, que identifica con laverca;<br />
alauda, que define xenericamente e identifica coa cotovia (véxase Lullula arborea) e coa laverca;<br />
alória (que identifica con laverca e tamén dá como sinónimo en cotovia); serrana, que, nunha das<br />
acepcións, define e identifica con laverca e dá o nome cientifico de A. arvensis; chirlo-merlo, que<br />
identifica con laverca e dá o nome cientifico de A. arvensis; capeluda, que remite a laverca; na<br />
entrada páxaro ou paxaro inclúe tamén a subentrada páxaro-rastrón, que identifica co nome<br />
capeluda. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente<br />
(1997), da editorial Galaxia, recolle lavarquela e serrana como sinónimos de laverca, que identifica<br />
con A. arvensis. O Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, trae as entradas<br />
laverca (como galega e preferente), que identifica con A. arvensis e co sinónimo loia; loia (como<br />
galega e preferente), que identifica con A. arvensis e co sinónimo laverca; lavarquela (como galega<br />
mais non preferente), que remite a laverca; laviarca (como galega mais non preferente), que remite a<br />
laverca; alauda (como galega mais non preferente), que remite a laverca; aloia (como galega mais<br />
non preferente), que remite a loia.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. X. L. Méndez Ferrín emprega o nome de loia como<br />
sinónimo de laverca na súa obra Con pólvora e magnolias (1976). O escritor Álvaro Cunqueiro<br />
emprega o vocábulo xenérico alaudas en Dona de corpo delgado (1950): "...Adormece ao meu carón,<br />
namentras quebra o día / baixo un teito de alaudas, tímidas cantadoras... ".<br />
Este mesmo autor, o vocablo específico laverca, en Si o vello Sinbad volvese ás illas (1961):<br />
"...e veñen por naciós de labercas, oureoles... ". X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López recollen un<br />
canto popular que alude ao cantar desta especie (1A): "Laverquiña cantareira, / que voando nas<br />
alturas / enches o aire de dozuras / coas túas verbas feiticeiras".<br />
F. Bernis Madrazo apunta o uso da voz laverca no Cancionero popular gallego de J. Pérez<br />
Ballesteros, do ano 1886 (11B).<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Etimoloxicamente, alauda, loia e aloia veñen do latín<br />
alauda (J. Corominas recolle a voz castelá aloda, tamén con esta orixe). A denominación galega e<br />
portuguesa laverca provén do gótico lawerka. Para cotrola, cotrolía e similares, véxase L. arborea;<br />
para calandra e similares, Melanocorypha calandra. O nome paxaro-rastrón pode facer referencia a<br />
que anda nos rastrollos e turreiraga a que anda no turreiro ou torreiro, o terreo aberto ou terreo de<br />
labradío; todos eles son hábitats típicos da especie. O nome serrana tamén pode indicar un hábitat.<br />
Outras denominacións auden a que tamén esta especie posúe unha pequena carapucha ou curupete.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. O termo común<br />
198
engádese ao nome, normalmente, cando se está a falar tamén doutras especies que teñen o mesmo<br />
nome xenérico, aínda que non se observaren na nosa xeografía, para diferenciala delas.<br />
Chirlo-merlo lembra a denominación chirlomirlo, propia do xénero Sturnus, e é posíbel que a<br />
asignación a Alauda arvensis sexa unha confusión.<br />
Familia Hirundinidae<br />
andoriña das barreiras Riparia riparia<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Anduriña brava foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
na primeira guía de aves destes autores e recolleuse nalgunha outra publicación ornitolóxica (1A e 2A).<br />
Andoriña das barreiras foi proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal<br />
Figueroa (10B e 12B); empregouse nas seguintes guías de aves de Penas Patiño e Pedreira López (5A e<br />
22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse ou empregouse tamén noutras publicacións<br />
ornitolóxicas (8A, 10A, 11A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). Nunha publicación utilizouse anduriña das<br />
barreiras (6A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é andorinha-das-barreiras (2A, 10A,<br />
11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Anduriña é unha voz popular e xenérica moi estendida na Galiza, recollida<br />
no galego de moitas localidades, segundo o traballo de C. García González (3C). A. Villarino Gómez<br />
rexistrou para esta especie en concreto a denominación de pillabarro nas terras da desaparecida lagoa<br />
de Antela (9A). No Atlas de vertebrados de Galicia recóllense os nomes de anduriña, avión das<br />
pedras e andoriña brava tamén para especie (7A).<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as denominacións xenéricas indicadas en Hirundo rustica.<br />
No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparece a<br />
entrada andoriña cunha explicación das diferentes especies, entre elas andoriña-brava para se<br />
referir a Riparia riparia. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P.<br />
Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle andoriña brava e andoriña das barreiras como<br />
sinónimos específicos para R. riparia.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Algunha das voces xenéricas tense empregado na<br />
nosa literatura. Véxase H. rustica.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a etimoloxía de andoriña, véxase H. rustica. Avión<br />
é un termo empregado máis habitualmente para Delichon urbicum. O modificador das barreiras alude<br />
aos desniveis do terreo onde fai os niños; das pedras tamén alude a un hábitat, pero non é tan típico;<br />
pillabarro, ao costume de coller barro, aínda que son outras especies da familia as que o empregan na<br />
construción do niño, non R. riparia; brava, á súa condición salvaxe e a que non anda nas casas.<br />
andoriña dos penedos Ptyonoprogne rupestris<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Anduriña dos penedos foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e<br />
tamén –andoriña dos penedos– en 1991 e 1999 por M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e<br />
12B). Na primeira guía de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López e nalgunha publicación<br />
empregouse ou recolleuse anduriña dos penedos (1A, 2A, 6A e 18A). Nas seguintes guías de aves de<br />
Penas Patiño e Pedreira López (5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e noutras<br />
publicacións ornitolóxicas utilizouse ou recolleuse andoriña dos penedos (8A, 10A, 13A, 14A, 15A e<br />
11B). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é andorinha-das-rochas (2A, 10A, 11B, 1D, 2D<br />
e 3D).<br />
● Nomes populares. Anduriña é unha voz popular e xenérica moi estendida na Galiza, recollida<br />
no galego de moitas localidades, segundo o traballo de C. García González (3C). No Atlas de<br />
vertebrados de Galicia tamén se apunta, en concreto para esta especie, a denominación de anduriña<br />
(7A). A. Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X. L. Lozano, X. R. Reigada e X. Rodríguez recollen a voz<br />
anduriña brava especificamente para P. rupestris na comarca de Verín (23B).<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as denominacións xenéricas indicadas en Hirundo rustica.<br />
No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparece a<br />
entrada andoriña cunha explicación das diferentes especies, entre elas andoriña-dos-penedos para<br />
se referir a Hirundo rupestris (equivalente a Ptyonoprogne rupestris). O Diccionario de sinónimos da<br />
199
lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle andoriña<br />
brava e andoriña dos penedos como sinónimos específicos para P. rupestris.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Algunha das voces xenéricas tense empregado na<br />
nosa literatura. Véxase H. rustica.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a etimoloxía de andoriña, véxase H. rustica. Os<br />
modificadores dos penedos e das rochas aluden ao hábitat máis característico desta especie, onde fai<br />
os niños.<br />
andoriña de cu branco Delichon urbicum<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Anduriña do cu branco foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e<br />
tamén –andoriña de cu branco– en 1991 e 1999 por M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e<br />
12B). Empregouse –andoriña de ou do cu branco– nas guías de aves de X. M. Penas Patiño e C.<br />
Pedreira López (5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e noutras publicacións ornitolóxicas<br />
(8A, 10A, 11A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). Na primeira guía de aves de X. M. Penas Patiño e C.<br />
Pedreira López (1A) e nalgunha publicación (2A, 6A e 18A) utilizouse a variante anduriña, con "u"<br />
(anduriña do cu branco). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é andorinha-dos-beirais<br />
(2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Anduriña é unha voz popular e xenérica moi estendida na Galiza, recollida<br />
no galego de moitas localidades, segundo o traballo de C. García González (3C). Na primeira guía de<br />
aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López recóllense concretamente para esta especie as<br />
denominacións populares de páxaro das casas e avión (1A). M. Taboada Cid rexistrou o nome de<br />
avión no galego de Verín; A. Pérez Cid, no galego de Marín; M. C. Gil Suárez, no de Vilardevós, e todos<br />
eles se están a referir probabelmente a esta especie (3C). A. Villarino Gómez rexistrou tamén para<br />
Delichon urbicum as denominacións populares de andoriña, arieiro e arrieiro nas terras da Limia<br />
(9A). F. Bernis Madrazo apunta para a especie a denominación de anqueixo, na provincia da Coruña,<br />
aínda que indica que se podería referir tamén ao xénero Apus (11B). M. C. Enríquez salido rexistrou a<br />
voz zamburiña no Grove para unha andoriña pequena branca e negra, que podería ser esta especie<br />
(3C).<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as denominacións xenéricas indicadas en Hirundo rustica.<br />
No Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da<br />
editorial Akal, aparecen, nunha das acepcións da voz castelá avión, a de pájaro parecido al vencejo, as<br />
voces galegas cirrio e vichelocrego. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M.<br />
Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle andoriña do cu branco, avión, barreiro e<br />
paxaro das casas como sinónimos específicos para D. urbicum. No Dicionário da língua galega de I.<br />
Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparece a entrada andoriña cunha explicación das<br />
diferentes especies, entre elas andoriña-do-cu-branco para se referir a D. urbicum, e tamén a<br />
entrada avión co significado de "espécie de andoriña coñecida co nome de andoriña-do-cu-branco";<br />
na entrada páxaro ou paxaro inclúe tamén a subentrada páxaro-das-casas, que fai referencia a D.<br />
urbicum. No Diccionario da lingua galega Obradoiro-Santillana, de 2005 (18G), esta especie recibe o<br />
nome de avión.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Algunha das voces xenéricas tense empregado na<br />
nosa literatura. Véxase H. rustica.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da etimoloxía de andoriña, véxase Hirundo<br />
rustica. Sobre a motivación semántica, avión fai referencia á semellanza entre a forma do corpo deste<br />
paxaro coa forma dun avión. O modificador do cu branco alude á característica mancha branca que<br />
ten no uropixio ou mitra, que o distingue bastante ben doutras especies da familia; das casas e dosbeirais<br />
é porque constrúe os niños nos beirais dos tellados ou por baixo das cornixas das casas.<br />
Arieiro e similares aluden a un dos seus hábitats na Limia, as areeiras. Non se encontrou unha<br />
explicación para o nome anqueixo nin para zamburiña (este último é o nome galego dun molusco, co<br />
que bioloxicamente D. urbicum non ten nada a ver). Cirrio e vichelocrego son denominacións propias<br />
doutros paxaros (do xénero Apus e de Oriolus oriolus, respectivamente) que seguramente por<br />
confusión se usan tamén para D. urbicum.<br />
andoriña dáurica Hirundo daurica<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Anduriña acalugada foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
utilizouse na primeira guía de aves destes autores e recolleuse nalgunha outra publicación ornitolóxica<br />
(1A e 2A). Andoriña dáurica foi proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A.<br />
200
Vidal Figueroa (10B e 12B); utilizouse nas posteriores guías de aves de Penas Patiño e Pedreira López<br />
(5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e noutras publicacións (8A, 10A, 11A, 12A, 13A,<br />
15A, 16A e 18A). Nalgunha publicación (7A, 6A e 14A) utilizouse ou apuntouse a variante anduriña,<br />
con "u" (anduriña dáurica). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é andorinha-dáurica<br />
(2A, 10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. A. Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X. L. Lozano, X. R. Reigada e X.<br />
Rodríguez recollen a voz anduriña do monte especificamente para H. daurica na comarca de Verín<br />
(23B).<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as denominacións xenéricas indicadas en Hirundo rustica.<br />
No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparece a<br />
entrada andoriña cunha explicación das diferentes especies, mencionando a existencia de Hirundo<br />
daurica, mais sen indicar un nome galego para este paxaro. O Diccionario de sinónimos da lingua<br />
galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle andoriña<br />
acalugada e andoriña dáurica como sinónimos específicos para H. daurica.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Véxase H. rustica.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a etimoloxía de andoriña, véxase H. rustica. O<br />
modificador acalugada fai referencia a que ten unha cor diferente na caluga; dáurica é unha copia do<br />
nome latino, que está relacionado cun lugar da siberia (Dauria).<br />
andoriña común Hirundo rustica<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Anduriña común foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén<br />
–andoriña común ou andoriña– en 1991 e 1999 por M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e<br />
12B). Na primeira guía de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López e nalgunha publicación<br />
empregouse ou recolleuse anduriña común (1A, 2A, 18A, 6A e 11B); nas seguintes guías de aves de<br />
X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e noutras<br />
publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 11A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A) utilizouse ou recolleuse andoriña<br />
común. Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é andorinha-das-chaminés (2A, 10A, 11B,<br />
1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Anduriña é unha voz popular e xenérica moi estendida na Galiza,<br />
rexistrada en moitas localidades no traballo de C. García González e así mesmo rexistrada por F. Bernis<br />
Madrazo na Galiza (11B e 3C). Andoriña é así mesmo unha denominación común para a especie e<br />
aparece con frecuencia recollida na tradición lexicográfica galega, mesmo por Sarmiento, no século<br />
XVIII (1G). A. Villarino Gómez rexistrou para H. rustica as denominacións de andoriña e andoriña<br />
caseña nas terras da Limia (9A). F. Bernis Madrazo rexistrou a variante arondina nunha localidade da<br />
provincia de Lugo (11B). Na primeira guía de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López indícase<br />
tamén a denominación arondiña (1A). No Atlas de vertebrados de Galicia, a SGHN apunta para esta<br />
especie os nomes de anduriña, andoriña e arondiña (7A). Por outro lado, no refraneiro popular<br />
galego recóllese a denominación anduriña e andoriña (véxase uso dos seus nomes na nosa<br />
literatura).<br />
● Dicionarios consultados. O Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, trae a entrada anduriña, que se identifica coa voz castelá golondrina, dando os<br />
sinónimos andoriña, andolía e colandrilla; andoriña, identificada con golondrina e co sinónimo<br />
anduriña; andolla (talvez andolía, por erro), que remite a anduriña; colandrilla, que explica que é a<br />
denominación que se lle dá nalgunhas comarcas galegas á anduriña; inclúe tamén a entrada anduriño,<br />
referida á cría da anduriña. O Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F.<br />
Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, dá para a voz castelá golondrina, na acepción de paxaro,<br />
as voces galegas anduriña, andolía e colandrilla. No Dicionário da língua galega de I. Alonso<br />
Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparece a entrada andoriña cunha explicación das<br />
diferentes especies, entre elas andoriña comun para se referir a Hirundo rustica. No Gran Diccionario<br />
Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparecen as entradas xenéricas de andoriña e<br />
anduriña, a primeira como galega e preferente, e coa que se refire especificamente a H. rustica, e a<br />
segunda como galega pero non preferente; rexeita a voz colandrilla, que remite a anduriña. O<br />
Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da<br />
editorial Galaxia, recolle andoriña rústica e arondiña como sinónimos específicos para H. rustica.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Eduardo Pondal utilizou varias veces anduriña en<br />
Queixumes dos Pinos (1886): "Das africanas praias veciñas / como costuman, / retornarán / as<br />
amábeis e doces anduriñas, ... ". O escritor Álvaro Cunqueiro tamén usou anduriña en varias das<br />
súas obras, como por exemplo en Merlín e Familia (1955): "...coma unha bandada de anduriñas que<br />
voa ao sul en outono... ".<br />
No refraneiro popular tamén se recollen as denominacións andoriña e anduriña:<br />
201
"Catro aves voadoras son as que pasan o mar: a anduriña (ou andoriña) e mais o cuco, a<br />
rula e o paspallás."<br />
"Anduriñas a rentes da auga, chuvia na praia."<br />
"Unha anduriña soa non fai verán."<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. F. Bernis Madrazo explica que do latín hirundo derivan as<br />
voces galegas e portuguesas, pasando por arundo, arundina e andurina (11B). O modificador caseña é<br />
porque constrúe os niños nas casas; o modificador común indica que H. rustica é a especie a máis<br />
habitual das andoriñas.<br />
Familia Motacillidae<br />
pica de Richard Anthus richardi<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pica de Richard foi o nome proposto en 1999 no<br />
traballo de M. A. Conde Teira (12B); empregouse nas guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira<br />
López (5A e 22A) e recolleuse ou empregouse tamén nalgunhas publicacións ornitolóxicas (10A, 12A,<br />
13A, 14A, 15A e 16A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son petinha de Richard e<br />
petinha-sombria (2A, 10A, 1D e 2D), tamén grafado como petinha-de-richard (3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie accidental na Galiza e non se teñen rexistrado nomes<br />
populares, agás o xenérico (véxase Anthus campestris).<br />
● Dicionarios consultados. Véxase A. campestris.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da motivación semántica dos nomes xenéricos,<br />
véxase A. campestris. O modificador de Richard, tamén indicado no nome científico da especie, alude<br />
ao naturalista francés M. Richard, que a describiu no século XIX; sombria refírese talvez ás manchas<br />
escuras do peito e á tonalidade escura do dorso.<br />
pica de Hodgson Anthus hodgsoni<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pica de Hodgson empregouse na terceira guía de<br />
aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (22A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes<br />
portugueses son petinha-silvestre (3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie accidental na Galiza e non se teñen rexistrado nomes<br />
populares, agás o xenérico (véxase Anthus campestris).<br />
● Dicionarios consultados. Véxase A. campestris.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da motivación semántica dos nomes xenéricos,<br />
véxase A. campestris. O modificador de Hodgson, tamén presente no nome científico da especie,<br />
alude ao naturalista inglés Brian Hodgson, que describiu esta pica no século XIX.<br />
pica dos campos Anthus campestris<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pica papuda foi a denominación proposta por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
utilizouse nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e<br />
recolleuse ou utilizouse tamén noutras publicacións ornitolóxicas (2A e 6A). Pica campestre foi o<br />
nome proposto en 1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B); tense recollido ou empregado<br />
nalgunhas publicacións (8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 15A, 16A e 18A). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A.<br />
Vidal propuxeran pica dos campos (10B). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é petinhados-campos<br />
(2A, 10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. O nome xenérico, pica, foi rexistrado no galego de Cariño por F. Fernández<br />
Rei e recollido no traballo de C. García (3C). M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa comentan que<br />
este é o único nome xenérico recollido até agora en galego para as especies do xénero Anthus (10B).<br />
● Dicionarios consultados. O Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, recolle a voz pica e nunha das súas acepcións define xenericamente estes<br />
paxaros, especificando ademais a denominación pica-papuda para A. campestris; tamén recolle na<br />
entrada naviñeiro unha acepción que identifica xenericamente cos páxaros da familia dos motacilídeos<br />
202
(noutra acepción, identifica o termo con Serinus serinus; noutra, con A. cannabina). Nos outros<br />
dicionarios consultados non aparecen denominacións para este grupo de paxaros.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Non se coñece ben a motivación semántica de pica, aínda<br />
que algo teña a ver con picar; tampouco se encontrou unha explicación clara para a denominación<br />
portuguesa petinha, que talvez teña relación con petar ou peto. Naviñeiro é un nome ben propio<br />
doutras especies, como Carduelis cannabina ou Serinus serinus, que pode ser que se aplique<br />
equivocadamente a estas especies. Os modificadores dos campos, campestre etc. aluden ao hábitat<br />
característico da especie; papuda pode facer referencia ao papo branco, que contrasta coas partes<br />
dorsais de cor crema.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Na nosa opinión, de<br />
todas as propostas de denominación en galego para esta especie no ámbito da ornitoloxía<br />
especializada, pica dos campos sería a mellor por harmonizar coa denominación en portugués e por<br />
reforzar o sistema de nomenclatura con outras especies de picas (pica dos prados, pica das árbores,<br />
pica dos campos).<br />
pica das árbores Anthus trivialis<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pica das arbres foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); recolleuse<br />
nalgunha publicación ornitolóxica (2A). O mesmo nome, mais co termo "árbores" completo, pica das<br />
árbores, foi proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e<br />
12B). Empregouse nas guías de aves de Penas Patiño e Pedreira López (1A, 5A e 22A), no Atlas de<br />
vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse ou empregouse tamén noutras publicacións ornitolóxicas (6A,<br />
8A, 10A, 11A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é petinhadas-árvores<br />
(2A, 10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Como xa se comentou en Anthus campestris, o nome xenérico, pica, foi<br />
rexistrado no galego de Cariño por F. Fernández Rei e recollido no traballo de C. García González (10B).<br />
M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa comentan que este é o único nome recollido até agora en<br />
galego para as especies do xénero Anthus (10B). Ademais, A. Villarino Gómez rexistrou a denominación<br />
popular de laverca para esta especie nas terras da Limia, que é a denominación característica para<br />
Alauda arvensis e pode ser unha confusión por parte da xente que lle chama así.<br />
● Dicionarios consultados. O Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, recolle a voz pica e nunha das súas acepcións define xenericamente estes<br />
paxaros, especificando ademais a denominación pica-das-árbores para A.trivialis; tamén recolle a<br />
denominación xenérica de naviñeiro para os páxaros da familia dos motacilídeos (noutra acepción,<br />
identifica o termo con Serinus serinus; noutra, con A. cannabina). Nos outros dicionarios consultados<br />
non aparecen denominacións para este grupo de paxaros.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a motivación semántica dos nomes xenéricos,<br />
véxase A. campestris. O modificador das árbores alude ao hábitat da especie.<br />
pica dos prados Anthus pratensis<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pica dos prados foi a denominación proposta por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e<br />
tamén en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B).<br />
Empregouse nas guías de aves de Penas Patiño e Pedreira López (1A, 5A e 22A) e tense recollido ou<br />
empregado tamén noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 6A, 10A, 11A, 12A, 13A, 14A, 15A, 16A e<br />
18A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é petinha-dos-prados (2A, 10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Como xa se comentou en Anthus campestris, o nome xenérico, pica, foi<br />
rexistrado no galego de Cariño por F. Fernández Rei (3C). Especificamente, A. Reboreda, C. Álvarez, E.<br />
Castro X. L. Lozano, X. R. Reigada e X. Rodríguez recollen pizpiz para Anthus pratensis na comarca de<br />
Verín (23B).<br />
● Dicionarios consultados. O Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, recolle a voz pica e nunha das súas acepcións define xenericamente estes<br />
paxaros, especificando ademais a denominación pica-dos-prados para A. pratensis; tamén recolle na<br />
entrada naviñeiro unha acepción definida cos páxaros da familia dos motacilídeos (noutra acepción,<br />
identifica o termo con Serinus serinus; noutra, con A. cannabina). Nos outros dicionarios consultados<br />
non aparecen denominacións para as especies do xénero Anthus.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A. Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X. L. Lozano, X. R.<br />
Reigada e X. Rodríguez indican que pizpiz é claramente onomatopeico, reflicte a voz que emite a ave<br />
en voo (23B).Sobre a motivación semántica dos nomes xenéricos, véxase A. campestris. O modificador<br />
203
dos prados alude ao hábitat característico da especie.<br />
pica costeira Anthus petrosus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pica patinegra mareira foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia, para a,<br />
daquela, subespecie Anthus spinoletta petrosus (4B e 5B); recolleuse nalgunha publicación ornitolóxica<br />
(2A). Nas guías de aves de Penas Patiño e Pedreira López empregáronse respectivamente os nomes de<br />
pica patinegra (1A; aínda non estaba diferenciada como especie de A. spinoletta) e pica patinegra<br />
costeira (5A e 22A). Pica costeira foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde<br />
Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado ou recollido nalgunhas publicacións<br />
ornitolóxicas (10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). Nunha publicación utilizouse pica da costa (6A). Na<br />
bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é petinha-marítima (10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Como xa se comentou en Anthus campestris, o nome xenérico, pica, foi<br />
rexistrado por F. Fernández Rei no galego de Cariño e publicado no traballo de C. García (10B).<br />
● Dicionarios consultados. O Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, recolle a voz pica e nunha das súas acepcións define xenericamente estes<br />
paxaros; tamén recolle na entrada naviñeiro unha acepción definida cos páxaros da familia dos<br />
motacilídeos (noutra acepción, identifica o termo con Serinus serinus; noutra, con A. cannabina). Nos<br />
outros dicionarios consultados non aparecen denominacións para este grupo de paxaros.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a motivación semántica dos nomes xenéricos,<br />
véxase Anthus campestris. Os modificadores marítima, costeira, da costa etc. aluden aos hábitats da<br />
especie; patinegra refírese á cor das patas, que é un trazo que a distingue doutras picas.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. A respecto da<br />
denominación específica, temos que apuntar que non hai moitos anos a ciencia consideraba que A.<br />
petrosus e A. spinoletta eran subespecies da mesma especie; hoxe considéranse dúas especies de<br />
paxaros diferentes.<br />
pica alpina Anthus spinoletta<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pica patinegra *montés foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia, para a,<br />
daquela, subespecie Anthus spinoletta spinoletta (4B e 5B); recolleuse nalgunha publicación<br />
ornitolóxica (2A). Nas guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López empregáronse<br />
respectivamente os nomes de pica patinegra (1A; aínda non estaba diferenciada como especie de A.<br />
petrosus) e pica patinegra montesa (5A e 22A). No Atlas de vertebrados de Galicia, tamén se<br />
denominou pica patinegra á especie A. petrosus (7A). Pica alpina foi a denominación proposta en<br />
1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B). Tense empregado ou recollido nalgunhas publicacións<br />
ornitolóxicas (8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). Nalgunha publicación utilizouse pica da serra (6A<br />
e 11A). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa propuxeran pica ribeiría (10B). Na<br />
bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é petinha-ribeirinha (10A, 1D e 3D).<br />
● Nomes populares. Como xa se comentou en Anthus campestris, o nome xenérico, pica, foi<br />
rexistrado no galego de Cariño por F. Fernández Rei (3C). M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa<br />
comentan que este é o único nome galego recollido até agora para as especies do xénero Anthus (10B).<br />
● Dicionarios consultados. Ningunha denominación específica para A. spinoletta; só as<br />
denominacións xenéricas indicadas en A. petrosus no Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís<br />
(1995), da editorial Sotelo Blanco.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da motivación semántica dos nomes xenéricos,<br />
véxase A. campestris. Os modificadores ribeiría, alpina, montesa etc. aluden aos hábitats da<br />
especie; patinegra refírese á cor das patas, que é un trazo que a distingue doutras picas.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Cómpre dicirmos que<br />
esta especie e a anterior presentan unha dificultade canto á súa denominación que é preciso termos en<br />
conta. Non hai moitos anos, a ciencia consideraba que A. petrosus e A. spinoletta eran subespecies da<br />
mesma especie; hoxe considéranse dúas especies de paxaros diferentes. M. A. Conde Teira explica que<br />
propoñen o de pica alpina, tomado do nome de castelán bisbita ribereño alpino, por consideralo mellor<br />
que os outros nomes anteriores todos para caracterizar esta especie (12B).<br />
pica de gorxa rubia Anthus cervinus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pica de gorxa rubia foi o nome proposto en 1999 no<br />
204
traballo de M. A. Conde Teira e utilizouse nalgunha publicación ornitolóxica (13A). Nalgunha publicación<br />
empregouse pica gorxirrubia (10A e 14A). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal propuxeran a<br />
denominación de pica de garganta rubia (10B). Nas guías de aves de X. M. Penas Patiño e C.<br />
Pedreira López empregouse o nome de pica pintada (5A e 22A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes<br />
portugueses son petinha-de-garganta-ruiva e petinha-da-garganta-vermelha (2A, 10A, 1D e<br />
2D).<br />
● Nomes populares. É unha especie accidental na Galiza e non se teñen rexistrado nomes<br />
populares, agás o xenérico.<br />
● Dicionarios consultados. . Ningunha denominación específica para A. cervinus; só as<br />
denominacións xenéricas indicadas en A. petrosus no Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís<br />
(1995), da editorial Sotelo Blanco.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a motivación semántica dos nomes xenéricos,<br />
véxase Anthus campestris. Os modificadores gorxirrubia, de gorxa rubia, pintada etc. aluden ás<br />
cores da plumaxe desta especie, particularmente a da gorxa, que a distingue doutras picas.<br />
pica fulva Anthus rubescens<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Non se teñen empregado até o momento. Na<br />
bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é petinha-fulva (3D).<br />
● Nomes populares. Esta ave é de presenza en extremo esporádica na Galiza e non se coñecen<br />
nomes específicos; os comentarios poden ser os mesmos no referente ao nome xenérico.<br />
● Dicionarios consultados. Ningunha denominación específica para A. rubescens; só as<br />
denominacións xenéricas indicadas en A. petrosus no Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís<br />
(1995), da editorial Sotelo Blanco.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a motivación semántica de pica, véxase A.<br />
campestris. O modificador fulva alude á cor da súa plumaxe, amarelo tostada ou alourada.<br />
lavandeira citrina Motacilla citreola<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Lavandeira citrina foi o nome proposto en 1999 no<br />
traballo de M. A. Conde Teira (12B); empregouse ou recolleuse nalgunhas publicacións ornitolóxicas<br />
(12A, 13A e 14A); tamén na terceira guía de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (22A). Na<br />
bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é alvéola-citrina (14A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie de ocorrencia accidental na Galiza e non se teñen<br />
rexistrado nomes populares, agás os xenéricos.<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen os nomes xenéricos indicados en Motacilla alba.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da significación de lavandeira, véxase<br />
Motacilla alba. Sobre a denominación portuguesa alvéola, véxase Motacilla alba. O modificador citrina<br />
fai referencia á cor da plumaxe, amarela, como a do limón.<br />
lavandeira amarela Motacilla flava<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Lavandeira verdeal foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
utilizouse nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e<br />
recolleuse ou utilizouse tamén noutras publicacións (2A, 6A, 11A, 18A e 11B). Lavandeira amarela foi<br />
o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e<br />
12B); tense empregado nalgunhas publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A).<br />
Existen ademais varias subespecies e ten cada unha seu nome no ámbito da ornitoloxía especializada:<br />
Motacilla flava iberiae: lavandeira amarela ibérica; Motacilla flava flava: lavandeira amarela<br />
europea; Motacilla flava flavissima: lavandeira amarela británica; Motacilla flava thunbergi:<br />
lavandeira amarela escandinava; Motacilla flava cinereocapilla: lavandeira amarela itálica;<br />
Motacilla flava feldegg: lavandeira amarela balcánica. Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués<br />
é alvéola-amarela (2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D), cos mesmos modificadores para as subespecies:<br />
alvéola-amarela-ibérica etc.<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou para esta especie as denominacións populares<br />
de lavandeira, lavandeira da veiga e lavandeira do gado nas terras da desaparecida lagoa de<br />
Antela, na Limia (9A). A. Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X. L. Lozano, X. R. Reigada e X. Rodríguez,<br />
boieira especificamente para M. flava na comarca de Verín (23B). M. Taboada Cid rexistrou no galego<br />
de Verín a voz vaqueira, e M. C. Gil Suárez rexistrouna no galego de Vilardevós (3C); neste traballo<br />
205
identifícase vaqueira coa voz xenérica castelá aguzanieves, mais é posíbel estea referido<br />
especificamente a M. flava (véxase comentario semántico). No tocante ás denominacións xenéricas<br />
galegas, véxase Motacilla alba.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparecen as voces xenéricas indicadas en M. alba. No Diccionario de usos castelángalego<br />
de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen as<br />
denominacións xenéricas indicadas en M. alba. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís<br />
(1995), da editorial Sotelo Blanco, aparece a entrada anda-rios con dúas acepcións, a primeira delas<br />
referida de forma xenérica ás especies da familia dos motacilídeos (como por exemplo M. flava) e a<br />
segunda referida a Alcedo atthis; recolle ademais as voces xenéricas indicadas en M. alba; na entrada<br />
lavandeira especifica a denominación lavandeira verdeal para M. flava. No Gran Diccionario Xerais<br />
da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparecen as denominacións xenéricas indicadas en M.<br />
alba; na entrada lavandeira especifica a subentrada lavandeira verdeal para M. flava, que<br />
caracteriza como a que ten lombo verde e ventre amarelo; tamén achega a entrada vaqueiran (escrito<br />
así, con ene final, como galega e non preferente), que remite de forma xenérica a lavandeira, mais que<br />
podería estar referida a esta especie.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Canto ao emprego de lavandeira na nosa<br />
literatura, véxase M. alba.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a significación de lavandeira e outros nomes<br />
xenéricos, véxase M. alba. Sobre a denominación portuguesa alvéola, véxase M. alba. Os<br />
modificadores verdeal e amarela fan referencia á cor da plumaxe. Do gado e vaqueira aluden a un<br />
costume característico que ten esta especie en concreto de andar atrás dos bois e do gado en xeral,<br />
comendo os insectos que saltan en tanto os ruminantes van pacendo; da veiga indica o seu hábitat<br />
típico.<br />
lavandeira branca Motacilla alba<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Lavandeira branca foi a denominación proposta por<br />
C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e<br />
5B), e tamén en 1991 e 1999 por M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); utilizouse nas<br />
guías de aves de Penas Patiño e Pedreira López (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A)<br />
e recolleuse ou utilizouse tamén noutras moitas publicacións ornitolóxicas (2A, 6A, 8A, 10A, 11A, 12A,<br />
13A, 14A, 15A, 16A, 18A e 11B). Alén diso, para a subespecie Motacilla alba yarrellii propúxose o nome<br />
de lavandeira moura na lista padrón (4B e 5B); na primeira guía de aves de X. M. Penas Patiño e C.<br />
Pedreira López e no traballo de T. A. Vidal Figueroa e M. A. Conde Teira apuntouse lavandeira negra<br />
para esta subespecie (1A e 10B); Patiño e Pedreira volveron despois empregar lavandeira moura<br />
(22A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é alvéola-branca, ou alvéola-branca-comum<br />
para a subespecie Motacilla alba alba e alvéola-branca-británica para a subespecie Motacilla alba<br />
yarrelii (2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López apuntan tamén o nome de paxaro<br />
pastor para Motacilla alba (1A). A. Villarino Gómez rexistrou para esta especie as denominacións<br />
lavandeira, lavandeira branca e lavandeira caseña na Limia (9A). C. Pedreira López et al.<br />
rexistraron o nome lavanveira para Motacilla alba no concello de Ames, na provincia da Coruña (9B).<br />
M. C. Ríos Panisse rexistrou cu de sebo en Muxía; lavandeira, en Mera, Pontedeume, Burela e Laxe;<br />
lavañeira, na Guarda; e señorita, en Cambados (7B). Por outro lado, no tocante ás denominacións<br />
populares xenéricas, na primeira guía de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López recóllese<br />
costureira, señorita, alindadora, lavrandeira (escrito con "b"), ravandoira (escrito con "b") e<br />
paxariña da neve (1A). Na comarca da Limia, para alén de lavandeiras, tamén lles chaman<br />
livandeiras (autor dio presente traballo). A voz popular e xenérica lavandeira está rexistrada en<br />
moitas localidades galegas (3C). F. Bernis Madrazo cita a Arévalo Baca (1887), que daquela recollera<br />
xa a denominación lavandeira na Galiza (11B). A. Pérez Cid rexistrou lavandoira en Marín (3C). M.<br />
Taboada Cid rexistrou lavrandeira en Verín e na Mezquita; M. E. Vázquez Santamaría, na Gudiña; M.<br />
C. Rodríguez Lago, no Porto, en Zamora (3C). J. Rodríguez Cruz, lavandeira en Hermisende, de modo<br />
xenérico (13B). M. P. Paz González rexistrou devandoira no galego de Xunqueira de Ambía (3C). M.<br />
Taboada Cid rexistrou pastoriña en Verín, que se identificou coa voz castelá aguzanieves,<br />
habitualmente empregada para esta especie (3C). C. García González rexistrou andarríos no galego de<br />
Compostela; M. González González, no do Incio; M. C. Rodríguez Lago no do Porto, en Zamora; A.<br />
Santamarina Fernández rexistrou andarrius no galego do Val do Suarna; M. I. González Fernández<br />
tamén, no Val de Burón (3C), mais non se especifica se se refire ás especies do xénero Motacilla ou a<br />
Alcedo atthis, que tamén recibe este nome.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparecen as entradas lavandeira, que nunha das acepcións define e identifica coa<br />
206
voz castelá aguzanieve, dando como sinónimos costureira (que non ten entrada propia) e labradora<br />
(que non ten entrada propia); labrandeira, que identifica con motacilla, aguzanieve e co sinónimo<br />
lavandeira; millarenga, que identifica con aguzanieves e co sinónimo lavandeira; e andarríos, que<br />
identifica con aguzanieve; a voz millarengo, nunha das súas acepcións, está definida confusamente<br />
como especie de lavandeira que anda no millo. O Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo<br />
Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, dá para a voz castelá aguzanieve as galegas<br />
lavandeira, costureira, labradora, arvela, albela, andarríos, millarengo, labrandeira e<br />
aguzaneve. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco,<br />
aparece a entrada anda-rios con dúas acepcións, a primeira delas referida de forma xenérica ás<br />
especies da familia dos motacilídeos (como por exemplo Motacilla alba) e a segunda referida a Alcedo<br />
atthis; na entrada lavandeira especifica esta denominación lavandeira branca para M. alba e engade<br />
lavandeira moura para a subespecie M. alba yarrelii; na entrada páxaro ou paxaro inclúe tamén a<br />
subentrada páxaro-pastor, onde fai referencia a M. alba, pero é posíbel que se trate só dun exemplo e<br />
que a denominación sexa máis xenérica ca específica; recolle ademais as voces xenéricas de<br />
alindadora, que define e dá como sinónimos lavandeira, lavandisca (que non ten entrada propia),<br />
pastoriña, rebandoira (que non ten entrada propia) e albardeira; lavandeira, que define como<br />
"páxaro insectívoro mui abundante en Galiza, de plumas brancas, negras e cincentas e que vive en<br />
lugares húmidos"; labradora, para a que apunta o nome científico M. alba; arvela, para a que apunta<br />
o nome científico M. alba; crego, nunha das acepcións, onde remite a lavandeira e apunta o nome<br />
científico M. alba; señorita, para a que apunta o nome científico M. alba; garda-gandos e gardagados,<br />
para a que tamén apunta o nome científico de M. alba, ademais dos sinónimos páxaro pastor e<br />
lavandeira branca; pastoriña, da que dá de forma xenérica o sinónimo alindadora e apunta o nome<br />
científico Motacilla cinerea; costureira (nunha das acepcións remite a lavandeira, paxaro) e<br />
albardeira (nunha das acepcións remite a lavandeira) como voces xenéricas para este grupo de<br />
especies; tamén recolle na entrada naviñeiro unha acepción definida de maneira xenérica como<br />
páxaros da familia dos motacilídeos (noutra acepción, identifica o termo con Serinus serinus; noutra,<br />
con A. cannabina). O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P.<br />
Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle alindador, alindadora, costureira, devandoira,<br />
gardabois, gardagandos, nevarusco, pastoriña, paxariña da neve, paxaro pastor, rabadoira,<br />
sementadeira e vaqueira como sinónimos inespecíficos para o xénero Motacilla, e lavandeira<br />
branca e paxaro pastor como sinónimos específicos para M. alba; alén diso recolle lavandeira<br />
enloitada e lavandeira moura como sinónimos para a subespecie M. a. yarrelii. No Gran Diccionario<br />
Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparecen as entradas xenéricas: costureira (como<br />
galega e preferente), que define e dá como sinónimos lavandeira, pastoriña e señorita; señorita (como<br />
galega e preferente), que define e dá como sinónimos costureira, lavandeira e pastoriña; pastoriña<br />
(como galega e preferente), que define e dá como sinónimo lavandeira; zarapetelo (como galega e<br />
preferente), que define e identifica con lavandeira e costureira; lavandeira (como galega e<br />
preferente), que define e dá como sinónimos costureira, pastoriña e zarapetelo; lavandoira (como<br />
galega mais non preferente), que remite a lavandeira; labrandeira (como galega mais non<br />
preferente), que remite a lavandeira; alindadora (como galega mais non preferente), que remite a<br />
lavandeira; vaqueiran (como galega mais non preferente), que remite a lavandeira; e zarapatelo<br />
(como galega mais non preferente), que remite a zarapetelo; na entrada lavandeira especifica a<br />
subentrada lavandeira branca para M. alba, que caracteriza como a que ten ás brancas e negras,<br />
lombo cincento e ventre branco, e lavandeira moura para a subespecie M. alba yarrelii, que<br />
caracteriza como a que é moi semellante a anterior e ten o lombo negro; na entrada paxaro inclúe<br />
tamén a subentrada paxaro pastor, denominación con se refire especificamente a M. alba; na entrada<br />
paxariña inclúe tamén a subentrada paxariña da neve, denominación con que se refire igualmente, de<br />
modo específo, a M. alba.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. É un nome empregado con frecuencia na nosa<br />
literatura. Xa Marcial Valladares utilizou lavandeira en Maxina ou a filla espúrea, obra escrita no ano<br />
1880: "... narís delgadiño, cal o pico de lavandeira ...". Tamén atopamos esta denominación na poesía<br />
de Pura Vázquez: "Unha lavandeiriña / brinca na auga / e un grilo barre a porta / da súa casa ...".<br />
Ou, por exemplo, X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A) recollen os seus nomes nun dito<br />
popular: As lavandeiras son costureiras / sempre a mover as *tixeiras".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A denominación lavandeira e similares (moitas son<br />
variantes ou corruptelas desta) teñen a súa motivación semántica en que estes paxaros andan case<br />
sempre na beira dos ríos e dos regatos. Costureira probabelmente é por causa do movemento do rabo<br />
longo que teñen, arriba e abaixo, que lembra unhas tesoiras. Naviñeiro é un nome ben máis propio<br />
doutras especies, como Carduelis cannabina ou Serinus serinus, e que talvez se aplique por confusión<br />
aos xéneros Motacilla ou Anthus. Os nomes andarríos e labradora tamén aluden aos seus hábitats (o<br />
primeiro tamén se usa para outras especies que andan no río); pastoriña e paxaro-pastor, a que<br />
andan onde está o gado. Os modificadores branca e moura refírense ás cores da plumaxe desta<br />
especie. Tamén crego, probabelmente, fai referencia ás cores brancas e negras da plumaxe (este<br />
nome tamén se lle aplica á pega, Pica pica, que ten a plumaxe branca e negra). O modificador caseña<br />
207
é porque anda preto das casas. M. C. Ríos Panisse explica que os termos relacionados con neve están<br />
motivados porque este paxaro é abundante nas nevadas (7B). Non se encontrou unha explicación clara<br />
para a denominación portuguesa alvéola, non sendo que estea orixinariamente relacionado con M.<br />
alba, a partir de alba, albela, e despois se empregase para as outras especies. Non se encontraron<br />
explicacións claras para outras denominacións.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Ao meu ver, non lles<br />
acaen de todo as denominacións galegas ás subespecies de M. alba (lavandeira branca para M. alba<br />
alba e lavandeira negra ou moura para M. alba yarrellii), pois ambas as dúas son brancas e negras e<br />
moi semellantes, só que M. a. yarrelli ten o lombo e o uropixio tamén negros en lugar de grises, pero<br />
non é verdadeiramente toda ela negra, é branca e negra. Talvez sería mellor adaptarmos ao galego a<br />
denominación portuguesa no que atinxe aos modificadores para as subespecies, isto é, lavandeira<br />
branca común para M. a. alba e lavandeira branca británica para M. a. yarrellii.<br />
Para alén de lavandeira branca máis modificador definir ben as subespecies, ao repetir o<br />
cualificativo branca nas dúas queda máis claro que están próximas filoxeneticamente e ademais é un<br />
sistema de denominación paralelo ao empregado para as subespecies de M. flava, que fai referencia ao<br />
ámbito xeográfico. Así, en portugués, por exemplo, emprégase alvéola-branca de Marrocos para<br />
outra subespecie, M. a. subpersonata, xa rexistrada en Beja (3D), sistema de denominación que<br />
facilmente se podería continuar aplicando en galego, se fose o caso: lavandeira branca de Marrocos<br />
(para M. a. subpersonata) con independencia de se ten un chisco máis de branco, de gris ou de negro.<br />
lavandeira real Motacilla cinerea<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Lavandeira real foi a denominación proposta por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e<br />
tamén M. A. Conde Teira en 1999 (12B); utilizouse nas guías de aves de X. Penas Patiño e Pedreira<br />
López (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e tense recollido ou utilizado tamén<br />
noutras moitas publicacións ornitolóxicas (2A, 8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 15A, 18A e 11B). En 1991, M.<br />
A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa propuxeran a denominación de lavandeira cincenta (10B). Na<br />
bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é alvéola-cinzenta (2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou para esta especie as denominacións populares<br />
de lavandeira, lavandeira clara e lavandeira marela nas terras da desaparecida lagoa de Antela<br />
(9A). C. Pedreira López et al. rexistraron o nome de lavandeira real para Motacilla cinerea no concello<br />
de Ames, na provincia da Coruña (9B). No tocante ás denominacións xenéricas populares, véxase<br />
Motacilla alba.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparecen as voces xenéricas indicadas en M. alba. No Diccionario de usos castelángalego<br />
de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen as<br />
denominacións xenéricas indicadas en M. alba. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís<br />
(1995), recolle ademais as voces xenéricas indicadas en M. alba; na entrada pastoriña, que se<br />
identifica co sinónimo xenérico alindadora, apúntase Motacilla cinerea; na entrada lavandeira<br />
especifica a denominación de lavandeira real tamén para esta especie. O Diccionario de sinónimos da<br />
lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle os<br />
sinónimos inespecíficos para o xénero Motacilla apuntados en M. alba e lavandeira cincenta e<br />
lavandeira real como sinónimos específicos para M. cinerea. No Gran Diccionario Xerais da Lingua<br />
Galega (2000), de varios autores, aparecen as denominacións xenéricas indicadas en Motacilla alba; na<br />
entrada lavandeira especifica a subentrada lavandeira real para M. cinerea, que caracteriza como a<br />
que ten cor marela limón no peito e cincentos a caluga, o lombo e a testa; na entrada paxariña trae a<br />
subentrada paxariña da neve, denominación con que se refire especificamente a M. cinerea.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A respecto do emprego de lavandeira na nosa<br />
literatura, véxase M. alba.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da significación de lavandeira e outros nomes<br />
xenéricos, véxase M. alba. Sobre a denominación portuguesa alvéola, véxase M. alba. O modificador<br />
real refírese á cor da plumaxe e ao rabo aínda máis longo que o doutras especies de lavandeiras, que<br />
fai que M. cinerea sexa moi vistosa; clara, amarela e cincenta fan referencia ás cores da súa<br />
plumaxe, quer das partes dorsais ou das partes ventrais. Outros nomes, como pastoriña e paxariña<br />
da neve, respectivamente, pódense referir a que anda nos prados entre o gando (aínda que é unha<br />
denominación ben máis acaída para M. flava) e a que se ve máis no inverno.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira<br />
explica no segundo traballo (12B) que prefire mellor lavandeira real por ser un nome acaído e vivo na<br />
fala.<br />
208
Familia Cinclidae<br />
melro rieiro Cinclus cinclus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Merlo rieiro foi a denominación proposta por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e<br />
tamén en 1991 e 1999 por M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); empregouse nas<br />
guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de<br />
Galicia (7A) e recolleuse ou empregouse tamén noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 8A, 10A, 12A,<br />
13A, 14A, 15A e 18A). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal propuxeron, ademais de merlo rieiro,<br />
a denominación de lavacú (10B). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é melro-d’água (2A,<br />
10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. G. Baamonde Traveso rexistrou para esta especie merlo arrieiro en<br />
Cedofeita e M. Prado Fernández en Ferreira de Valadouro (3C). J. M. Dobarro Paz rexistro unha<br />
variante, melro arrieiro, en Cabalar, e G. Baamonde traveso merlo rieiro tamén en Cedofeita (3C).<br />
M. Taboada Cid rexistrou merla truteira na Mezquita e J. L. Couceiro Pérez merlo troiteiro en Feás<br />
(3C). M. R. Álvarez Blanco rexistrou melro peixeiro en Ramirás (3C). C. Pedreira López et al.<br />
rexistraron os nomes de merlo troiteiro, melro arrieiro, melro rieiro, melro troiteiro e melra<br />
arrieira para Cinclus cinclus no concello de Ames, na provincia da Coruña (9B). M. González González<br />
recolleu a voz pasarríos no galego do Incio (3C); malia non especificar que refire a esta especie, é<br />
probábel que sexa así. Na primeira guía de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López recóllense<br />
as denominacións populares de merlo troiteiro, merlo de auga, merlo arrieiro, merlo peixeiro,<br />
merliao, pasarríos e rescantín (1A; a última talvez un erro tipográfico, no canto de pescantín). A.<br />
Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X. L. Lozano, X. R. Reigada e X. Rodríguez recollen melra troitoira na<br />
comarca de Verín (23B). No Atlas de vertebrados de Galicia apúntanse os nomes de rieiro, lavacú,<br />
merlo de río, merlo da auga, somorgullo e andarríos para esta especie (7A). Conde Teira e Vidal<br />
Figueroa tamén recolleron a forma somorgullo para Cinclus cinclus, no galego oriental (10B e 12B).<br />
● Dicionarios consultados. O Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, trae a entrada merliau, que identifica co castelán mirlo de agua; na entrada merlo<br />
inclúe a subentrada merlo troiteiro. O Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés<br />
e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, recolle a denominación merliau en correspondencia<br />
coa subentrada castelá mirlo de agua. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, inclúe as entradas pasa-rios, merlo-troiteiro e merlo-rieiro para se referir a<br />
Cinclus cinclus e engade os sinónimos merliao, merlo-de-água, merlo-peixeiro e pescantin (que<br />
logo non aparecen nin coma entrada nin coma subentrada). Na entrada lava-cu defínese un páxaro que<br />
anda no río, mais refírese ao xénero Alcedo. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia,<br />
X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle lavacús, merla troiteira, merliao,<br />
merlo acuático, merlo arrieiro, merlo de auga, merlo peixeiro, merlo rieiro, merlo troiteiro,<br />
pasarríos e restantín (probabelmente un erro tipográfico, no lugar de pescantín, copiado da guía de<br />
Penas e Pedreira) como sinónimos específicos para C. cinclus. No Gran Diccionario Xerais da Lingua<br />
Galega (2000), de varios autores, aparecen as subentradas merlo peixeiro, merlo troiteiro e merlo<br />
rieiro dentro da entrada "merlo", e ademais a entrada pasarríos (os nomes todos como galegos e<br />
preferentes), para se referir a C. cinclus; igualmente recolle a voz merliau (como galega mais non<br />
preferente), remitindo a merlo peixeiro, e tamén a voz xenérica melro (como galega mais non<br />
preferente), remitindo a merlo.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Etimoloxicamente, as denominacións merlo, melro e<br />
similares veñen do latín merula e aplícanse a este paxaro por ter certo parecido co melro ou merlo<br />
común. Lavacú é un nome utilizado tamén para outras especies de paxaros que andan no río; por<br />
exemplo para Actitis hypoleucos, pois esta ave move a miúdo o rabo e pode dar esa impresión de que<br />
anda a lavar o cu na auga; tamén se usa para A. apus, polo seu xeito de beber na superficie da auga. O<br />
resto das denominacións de C. cinclus (rieiro, pasarríos, de auga etc.) aluden todas ao seu hábitat<br />
acuático ou aos seus hábitos mergulladores e pescadores.<br />
209
Familia Troglodytidae<br />
carriza<br />
Troglodytes troglodytes<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Carrizo foi o nome proposto por C. Pedreira López e X.<br />
M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse nas guías<br />
de aves destes autores (1A, 5A e 22A; na última, carrizo común), no Atlas de vertebrados de Galicia<br />
(7A) e recolleuse noutras publicacións (2A, 8A e 18A). Carriza foi o nome proposto en 1991 e 1999<br />
nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado e recollido<br />
nalgunhas publicacións ornitolóxicas (6A, 11A, 12A, 13A, 14A e 11B). En 1991, Conde Teira e Vidal<br />
Figueroa propuxeran, ademais de carriza, carrizo (10B). Na bibliografía ornitolóxica, o nome<br />
portugués é carriça (2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. A voz carrizo está amplamente distribuída na fala de todo o territorio<br />
galego. Rexistrárona M. R. Álvarez Blanco en Ramirás; M. P. Paz González, en Xunqueira de Ambía; A.<br />
Sánchez Sánchez, en Montederramo; F. Fernández Rei, en Cariño; J. Vilariño Seco, en S. Braulio de<br />
Caaveiro; J. M. Dobarro Paz, en Cabalar; J. L. Couceiro López, en Feás; M. R. Martínez Martínez, en<br />
Curtis; M. J. Morandeira Lores, en Laxe; I. Leis Casanova, en Sta. Eulalia de Dumbría; C. García<br />
González, en Compostela; J. López Fernández, en Novefontes; R. Fraga García, en Melide; M. C. López<br />
Taboada, en Sobrado dos Monxes; M. J. Pérez Froiz, en Sta. María de Oirós; M. A. Fraiz Barreiro, en<br />
Codeseda; M. C. Enríquez Salido, no Grove; M. Prado Fernández, en Ferreira de Valadouro; G.<br />
Baamonde Traveso, en Cedofeita; X. Pena Seijas, en Guitiriz; S. Cortiña Vázquez, en Friol; E. Rodríguez<br />
Gandoi, en Guntín; M. I. González Fernández, no Val de Burón; A. Santamarina Fernández, no Val do<br />
Suarna; M. González González, no Incio; M. D. García Rojo, en Monterroso (3C). F. Bernis Madrazo<br />
menciona carrizo citando a Ríos Naceyro (1850) e L. Iglesias (1927), como voz recollida xa por estes<br />
autores (11B). A voz carriza está tamén abondo distribuída. Rexistrárona M. C. Enríquez Salido no<br />
Grove; M. J. Pérez Alonso, en Goián; J. A. Palacio Sánchez, en Ferreira de Pantón; M. R. Álvarez<br />
Blanco, en Ramirás; M. Díaz Carnero, en Castro Caldelas; M. E. Vázquez Santamaría, na Gudiña; M.<br />
Taboada Cid, en Verín e na Mezquita; M. C. Gil Suárez, en Vilardevós; M. C. Rodríguez Lago, no Porto,<br />
Zamora (3C). A. Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X. L. Lozano, X. R. Reigada e X. Rodríguez, tamén<br />
carriza na comarca de Verín (23B). F. Bernis Madrazo tamén rexistrou carriza nas provincias de<br />
Pontevedra e Ourense (11B). A. Villarino Gómez rexistrou así mesmo carriza nas terras da Limia (9A).<br />
Nesta comarca tamén recibe o nome de carrizo (autor do presente traballo). X. M. Penas Patiño e C.<br />
Pedreira López indican tamén a denominación de carriza (1A). No Atlas de vertebrados de Galicia<br />
apúntase, ademais de carriza, a variante popular de carniza (7A). M. T. Acosta García rexistrou a<br />
variante garrizo para se referir a esta especie en Pedrafita (3C). J. Rodríguez Cruz, carrixa en<br />
Hermisende (13B). C. Pedreira López et al. rexistraron os nomes de carrizo e carriza<br />
(maioritariamente con seseo) para Troglodytes troglodytes no concello de Ames, na provincia da<br />
Coruña (9B). Unha mención especial é precisa para o traballo lexicográfico publicado en 1975 na revista<br />
Verba, "Nomes galegos do Erithacus rubecula e do Troglodytes troglodytes", de X. M. Penas Patiño e C.<br />
Pedreira López (1B). Estes autores rexistraron as voces populares para estas dúas especies en case<br />
200 localidades galegas repartidas nas catro provincias; no que respecta a Troglodytes troglodytes, os<br />
autores rexistraron tres voces ben estendidas, carrizo, carriso e carriza, e despois tamén carrisa (só<br />
un informante, en Muros), carriciña (só unha mención, en Becerreá, Lugo), carniza (só unha<br />
mención, no Grove) e carniciña (só unha mención, na illa de Ons, Pontevedra); a voz carrizo<br />
rexistrárona por toda a provincia de Lugo, parte da provincia da Coruña, nordeste de Pontevedra e<br />
puntos illados de Ourense; a voz carriza rexistrárona en toda a provincia de Ourense e no sur da<br />
provincia de Pontevedra; a voz carriso rexistrárona no sudoeste da provincia da Coruña (1B).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparece a entrada carrizo, que nunha das acepcións identifica coas voces castelás<br />
troglodita e reyezuelo, e dá como sinónimos carriza (que logo define, nunha das acepcións, como<br />
outro paxaro diferente), pitorrei (que identifica nesa entrada con outros paxaros diferentes) e tinque<br />
(que define de maneira inespecífica como paxaro pequeno e común). O Diccionario de usos castelángalego<br />
de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, dá a voz galega<br />
perdigoto como equivalente á castelá chochín. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís<br />
(1995), da editorial Sotelo Blanco, aparecen as entradas carriza e carrizo referíndose, nalgunha das<br />
súas acepcións, a T. troglodytes. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M.<br />
Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle carriza, carrizo, fulosiña, furafollas,<br />
picamoscas, rei e tinque como sinónimos específicos para T. troglodytes. No Gran Diccionario Xerais<br />
da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparecen as entradas carriza e carrizo (ambas as dúas<br />
como galegas e preferentes) para se referir, nalgunha das súas acepcións, a esta especie, e tamén<br />
garrizo (como galega pero non preferente), que remite a carrizo.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Carrizo e carriza emprégase en cantigas<br />
210
populares:<br />
"Teño un nido de carrizo / nun cañoto dun repolo / déronmas nenas con el / levaron cañoto e<br />
todo".<br />
"Teño andado moito á caza / nunca vin unha carriza; / non sei se era polos cans / ou pola<br />
miña preguiza".<br />
Laureano Prieto empregou carriza en Contos vieneses (1958): "... foi a milpéndora de viaxe, i<br />
antes de se marchar que lle dixo á carriza ...". Ramón Cabanillas emprega tamén carriza (nos Versos<br />
de alleas terras e de tempos idos, 1955): "¿Qué rubumbio conmove o morno niño? ¿Qué practica a<br />
carriza co seu filliño en amante chilreo ..."; e carrizo (n' A ofrenda das fadas no portal de Belén,<br />
1958): "... e todos os paxariños / reavoan arredor de min /o paspallás faime burla, / o pardal pídeme<br />
un chavo, / o carrizo move o rabo / e baila nun pé o pimpín.".<br />
Tamén Marcial Valladares utiliza unha denominación probabelmente deste paxaro, carriciño,<br />
en Maxina ou a filla espúrea, obra escrita no ano 1880: "... cantaban xa o millán garrido, a bubela e o<br />
cuco nas carballeiras, o merlo e o reiseñor nos salgueirais, o paspallás entre os centeos e os xílgaros e<br />
carriciños, os chincheiros e xiríns desfacíanse nos eidos mirando cada un para o seu amor ...".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Como apunta F. Bernis Madrazo, carriza e carrizo son<br />
voces onomatopeicas, evocan o "cherr" que emite este paxaro como reclamo ou alarma (11B).<br />
Pitorrei, tinque e perdigoto son nomes ben propios doutras especies (o xénero Picus, Fringilla<br />
coelebs e Alectoris rufa) que talvez popularmente tamén se apliquen de maneira impropia a T.<br />
troglodytes.<br />
Familia Prunellidae<br />
azulenta común Prunella modularis<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Azulenta común foi a denominación proposta por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e<br />
tamén –azulenta común ou azulenta– en 1991 e 1999 por M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa<br />
(10B e 12B). Empregouse ou recolleuse nas guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López<br />
(1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 8A,<br />
10A, 12A, 13A, 14A, 18A e 11B). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é ferreirinha ou<br />
ferreirinha-comum (2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. A respecto das denominacións populares vivas na fala, M. R. Álvarez Blanco<br />
rexistrou azulenta no galego de Ramirás; M. E. Vázquez Santamaría, azulada na Gudiña; M. R.<br />
Martínez Martínez, azulina en Curtis (3C). C. Pedreira López et al. rexistraron o nome de azulenta<br />
para Prunella modularis no concello de Ames, na provincia da Coruña (9B). A. Villarino Gómez rexistrou<br />
para esta especie as denominacións populares de azuleira, negreira e verdosa nas terras da Limia<br />
(9A); nas terras da Limia, o autor do presente traballo tamén ten escoitado verdosa especificamente<br />
para P. modularis. J. S. Crespo Pozo (1985) recolle como nome galego azuleiro, que define como<br />
paxaro cuxos ovos son completamente azuis, máis pequeno que o melro e máis escuro que o pardal e<br />
apunta a localidade de X. de Ambía (12G). X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López apuntan as<br />
denominacións populares de azulada, azuliña, borrallenta, cencenta, pardeliña do mato e<br />
paxara parda (1A). No Atlas de vertebrados de Galicia apúntase tamén, ademais de paxara parda e<br />
pardeliña do mato, os nomes de ferreira e azulenta do mato (7A). F. Bernis Madrazo tamén<br />
menciona as denominacións pardeliña do mato e páxara do mato citando a obra de L. Iglesias, de<br />
1927 (11B).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparece na entrada pardeliña a subentrada pardeliña do mato, que identifica coas<br />
voces castelás acentor, prunela; e na entrada paxara, a subentrada paxara parda identificada coa<br />
voz castelá acentor, que se define como paxaro dentirrostro e remite a pardeliña. No Dicionário da<br />
língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparecen as entradas:<br />
borrallenta, que remite a azuleira ou azulenta; azulada, que remite a azulenta ou azuleira; azuleira<br />
ou azulenta, que nunha das acepcións define como "páxaro de cor parda parecido ao pardal, mesmo<br />
no tamaño; fai o niño nas silveiras e pon 4 ou 5 ovos de cor azul, de onde lle ven o nome" e engade o<br />
nome científico Prunella modularis. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M.<br />
Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle azulenta, azulada, azuleira, azulina,<br />
azuliña, borrallenta, cencenta, color do ceo, pardeliña do mato, paxara parda e pintasilva<br />
como sinónimos específicos para P. modularis. O Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de<br />
211
varios autores, inclúe a entrada azulenta (como voz galega e preferente), que define e identifica con<br />
P. modularis, dando o sinónimo paxara parda; paxara parda, como subentrada dentro da entrada<br />
paxara (galega e preferente), que remite a azulenta; pardeliña do mato, como subentrada dentro da<br />
entrada pardela (galega e preferente), que remite a azulenta; cencenta (como galega pero non<br />
preferente), que tamén remite a azulenta; borrallenta (como galega pero non preferente), que remite<br />
igualmente a azulenta.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Do punto de vista semántico, azulenta e azuleira poden<br />
aludir á cor azulada da súa plumaxe ou á cor verde azulada dos ovos; do mesmo modo, cencenta,<br />
borrallenta, negreira, pardeliña e paxara parda. Verdosa está máis claramente referida á cor dos<br />
ovos. O modificador do mato fai referencia ao seu hábitat; o modificador común indica que P.<br />
modularis é a especie máis habitual das azulentas. Ferreira parece unha denominación máis propia do<br />
xénero Parus, pois o canto deses paxaros pode lembrar mellor que P. modularis os golpes metálicos<br />
que dá o ferreiro ao traballar.<br />
azulenta alpina Prunella collaris<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Azulenta papuda foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A) e recolleuse ou utilizouse tamén noutras publicacións<br />
ornitolóxicas (2A, 6A, 18A e 11B). Azulenta alpina foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos<br />
de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado nalgunhas publicacións<br />
ornitolóxicas (10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son<br />
ferrugenta-de-colar, ferreirinha-serrana e ferreirinha-alpina (2A, 11B, 1D, 2D e 3D; o segundo<br />
con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. É unha especie moi moi rara na Galiza e non se lle coñecen nomes<br />
populares.<br />
● Dicionarios consultados. Recollen as voces xenéricas indicadas na especie anterior, mais<br />
ningunha específica para Prunella collaris.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Semanticamente, azulenta alude á cor azulada da súa<br />
plumaxe; alpina e serrana, ao seu hábitat; papuda e de-colar, ás manchas que ten no papo.<br />
Familia Turdidae<br />
paporrubio Erithacus rubecula<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Paporrubio foi a denominación proposta por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e<br />
tamén por M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa en 1991 e 1999 (10B e 12B); utilizouse –<br />
paporrubio ou paporrubio común– nas guías de aves de Penas Patiño e Pedreira López (1A, 5A e<br />
22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e tamén se recolleu ou utilizou noutras publicacións<br />
ornitolóxicas (2A, 8A, 10A, 13A, 14A, 15A, 16A, 18A e 11B). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal<br />
Figueroa propuxeron, ademais de paporrubio, a denominación pisco (10B). Na bibliografía<br />
ornitolóxica, o nome portugués é pisco-de-peito-ruivo (2A, 10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Na primeira guía de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A) e<br />
no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) recóllense os nomes de pisco (1A e 7A), peifoque (1A e 7A),<br />
peizoque (7A), papopardo (1A), paporroxo (1A e 7A), paporroibo (1A), paparruxa (1A),<br />
paxarelo (1A), rei (1A). A. Villarino Gómez rexistrou para esta especie os nomes populares de<br />
paporrubio, papiño rubio e pisco nas terras da Limia (9A). No traballo de C. García Gonález<br />
recolléronse 23 localidades galegas onde se rexistrou a voz paporrubio (3C). F. Fernández Rei<br />
rexistrou paporroibo en Cariño; J. M. Dobarro Paz, en Cabalar; M. C. Enríquez Salido, no Grove (3C).<br />
C. García González rexistrou paporroxo en Compostela (3C). A. Pérez Cid rexistrou paparrubio e<br />
paparroibo en Marín (3C). A. Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X. L. Lozano, X. R. Reigada e X.<br />
Rodríguez recollen paporroibo na comarca de Verín (23B). M. J. Pérez Alonso rexistrou paporroi en<br />
Goián (3C). J. A. Palacio Sánchez rexistrou a voz pisco en Ferreira de Pantón; M. Taboada Cid, en<br />
Verín; M. J. Pérez Alonso, en Goián; M. R. Álvarez Blanco, en Ramirás (3C). M. Taboada Cid tamén<br />
rexistrou a variante pizco en Verín (3C). F. Bernis Madrazo rexistrou pisco na provincia de Pontevedra,<br />
paifoco na provincia de Lugo, peizoque nas provincias de Lugo e da Coruña, e cita a Ríos Naceyro<br />
212
(1850), que recolle o termo peifoque, a Cuveiro (1876), que recolle paporrubio, e a L. Iglesias<br />
(1927), que recolle papoxo (11B). C. Pedreira López et al. rexistraron os nomes de peifoque,<br />
peifoco e paporrubio para Erithacus rubecula no concello de Ames, na provincia da Coruña (9B). A.<br />
Pérez Cid tamén rexistrou para esta especie maceiro en Marín e J. López Fernández a mesma<br />
denominación en Novefontes (3C). R. Seco Fernández rexistrou para esta especie párdola en Santa<br />
Comba (3C). M. C. Alonso Pérez rexistrou paparrugo en Escarabote (3C). M. I. González Fernández<br />
rexistrou pastrana no Val de Burón e A. Santamarina Fernández no Val do Suarna, para un paxariño<br />
co papo rubio, que ben podería ser esta especie (3C). J. Rodríguez Cruz, paporrubio e porquiño del<br />
rei en Hermisende, ambas as dúas para esta especie (13B). É precisa unha mención especial para o<br />
traballo lexicográfico publicado en 1975 na revista Verba, "Nomes galegos do Erithacus rubecula e do<br />
Troglodytes troglodytes", de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1B); estes autores rexistraron as<br />
voces populares para estas dúas especies en case 200 localidades galegas repartidas nas catro<br />
provincias e recolleron a bibliografía verbo os nomes galegos destes paxaros; no que respecta a<br />
Erithacus rubecula, os autores rexistraron ou recolleron paxarín (rexistrado só en Fonsagrada, Lugo),<br />
pasarelo (recollido en referencia bibliográfica, sen citar localidade), pisco (rexistrado en 15 localidades<br />
das provincias de Ourense e Pontevedra e recollido en referencias bibliográficas), pisquito (rexistrado<br />
en dúas localidades da Coruña), peizoque (rexistrado en 6 localidades da Coruña e recollido nalgunha<br />
referencia bibliográfica), paizoque (rexistrado en 3 localidades da Coruña), paifoque (recollido en<br />
referencia bibliográfica, sen citar localidade), peizoco (recollido en referencia bibliográfica que o cita en<br />
localidades da Coruña e rexistrado tamén en varias localidades da Coruña), paizoco (rexistrado en<br />
dúas localidades da Coruña e recollido noutra da Coruña na bibliografía), peifoco (rexistrado en dúas<br />
localidades da Coruña, recollido tamén na bibliografía), peifoque (rexistrado en doce localidades da<br />
Coruña e recollido tamén na bibliografía), peitocolorado (rexistrado en Leiro, Ourense),<br />
papoamarelo (recollido na bibliografía, nunha localidade de Ourense), papomarelo (rexistrado en<br />
dúas localidades da Coruña); papopardo (rexistrado nunha localidade da Coruña), paporroxo<br />
(rexistrado en Vigo e recollido na bibliografía), pasparrollos (rexistrado en Vilanova de Arousa),<br />
paparruxa (recollido na bibliografía, nunha localidade da Coruña), paparruga (rexistrado en tres<br />
localidades da Coruña), paparugo (rexistrado en dúas localidades da Coruña e recollido na<br />
bibliografía), paparroiba (recollido na bibliografía, nunha localidade de Pontevedra), paparroiro<br />
(rexistrado en S. Miguel de Deiro, Pontevedra), paparroio (recollido na bibliografía, nunha localidade<br />
de Pontevedra), paporroibo (recollido na biliografía nunha localidade da provincia da Coruña e<br />
rexistrado en varias da provincia de Lugo), paparrubia (rexistrado en dúas localidades da Coruña e<br />
unha de Pontevedra), paparrubio (rexistrado en cinco localidades das provincias da Coruña, Ourense e<br />
Pontevedra), paparrubiu (rexistrado nunha localidade da Coruña e outra de Pontevedra), paparroibo<br />
(rexistrado só en Vilanova de Arousa), papiago (rexistrado só en Buxán A Coruña), pamparrubio<br />
(rexistrado en Potenafonso, Noia), papurrubio (rexistrado en Fixó-Calo, Teo, e recollido na<br />
bibliografía, nunha localidade de Lugo), paporrubio (recollido na bibliografía para bastantes<br />
localidades e rexistrado nunha chea de localidades das catro provincias), papiñorrubio (rexistrado só<br />
en Pontenova, Lugo), papocolorado (rexistrado en Pontenova, Lugo), papuda (ademais de ser nome<br />
para o xénero Sylvia, tamén en dúas localidades da Coruña rexistrárono para Erithacus, e tamén<br />
recollido na bibliografía para esta especie).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparece a entrada maceirento, identificada coas voces castelás petirrojo e pinzón;<br />
maceirudo, identificada con petirrojo; peifoque, identificada con pechi-rrojo, pájaro; paporroibo,<br />
identificada cos nomes casteláns petirrojo e pechicolorado, e pisco, identificada, nunha das acepcións,<br />
con petirrojo; papo-roxo aparece como subentrada dentro da entrada "papo", denominación que<br />
identifica co nome castelán pechirrojo. O Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés<br />
e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, dá para a voz castelá pechirrojo a galega paporrubio;<br />
para a voz castelá petirrojo as voces galegas maceirudo, pisco, petirroxo, chasco e maceirento; e<br />
para a voz pechicolorado, pagarroibo, peifoque, peizoque, pintarroxo, paparroxo, pisco,<br />
pasarelo e maceirento. O Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo<br />
Blanco, trae a entrada rei, nunha das acepccións referida a papo-ruivo e noutra a pardau; papo-ruivo,<br />
que define e identifica con Erithacus rubecula e cos sinónimos pisco, paporroi (que non ten entrada<br />
propia), papo-roxo (que non ten entrada propia) e paparruxa (que non ten entrada propia); pisco,<br />
que nunha das acepcións define e identifica como E. rubecula e con papo-roivo; e peifoque, que<br />
nunha das acepcións define e identifica como E. rubecula; a voz maceiro identifíacaa con Parus major e<br />
Fringilla coelebs, non con esta especie. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X.<br />
M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle maceiro, paifoco, papo amarelo,<br />
papo colorado, papopardo, paporroibo, paporrubio, párdola, paxarelo, pisco e rei como<br />
sinónimos específicos para E. rubecula. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios<br />
autores, aparecen as entradas paporrubio (como galega e preferente) que define, identifica como E.<br />
rubecula e dá os sinónimos paifoco, paporroibo e pisco; paporroibo (como galega e preferente) que<br />
define, identifica como E. rubecula e dá os sinónimos paifoco, paporrubio e pisco; pisco (como galega e<br />
preferente) que define, identifica como E. rubecula e dá os sinónimos paifoco, paporroibo e paporrubio;<br />
213
paifoco (como galega e preferente) que nunha das súas acepcións define como este paxaro, identifícaa<br />
como E. rubecula e dá os sinónimos paporrubio, paporroibo e pisco; pastrana (como galega, mais non<br />
preferente), que remite a paporrubio; párdola (como galega pero non preferente), que remite a<br />
paporrubio; paxarelo (como galega non preferente), que remite a paporrubio; paparroibo (como<br />
galega non preferente), que remite a paporrubio; peizoco (como galega non preferente), que remite a<br />
paporrubio; rexeita a voz paporroxo (considéraa non galega) e remite a paporroibo; as voces maceiro,<br />
maceirento e maceirudo identifícaas, as tres, con Parus major ou con Fringilla coelebs, non con esta<br />
especie.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Marcial Valladares utiliza paporrubio en Maxina ou<br />
a filla espúrea, obra escrita no ano 1880: "... anunciando o paporrubio a vinda do triste inverno...".<br />
Aquilino Iglesia Alvariño usou igualmente paporrubio en Cómaros Verdes (1947): "... niños de laverca<br />
e paporrubio...". Podemos mencionar tamén o poeta Miguel Marvoa, que escribe en Voces da Limia<br />
(Poemas de Amor e de Loita) (2002): "E falaba a merla / piaba o rousinol / cantaba o papo-rubio".<br />
Manuel Lois Vázquez empregou outro nome, pisco, en Brisas gallegas. Versos (1890): "O pisco<br />
co seu pío pío, a perdís co chacarrás...".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Semanticamente, paporrubio, paporroibo e similares<br />
aluden á rechamante mancha rubia que ten o paxaro no papo e no peito. O nome maceirento e<br />
similares, talvez máis empregadas para Parus major e Fringilla coelebs, aluden ás maceiras ou<br />
mazairas, onde é frecuente observar o paxaro. Pisco parece relacionado con pisca, cousa moi pequena,<br />
porción mínima dunha cousa, por causa do seu pequeno tamaño. X. M. Penas Patiño indica que paifoco<br />
e similares, que queren dicir pouco intelixente, talvez son pola confianza que a ave ten co ser humano,<br />
pois ás veces chega a estar a un metro da xente e non marcha (7A).<br />
rousinol común Luscinia megarhynchos<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Reiseñor foi o nome proposto por C. Pedreira López e<br />
X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); nas guías de aves<br />
destes autores utilizáronse as denominacións de reiseñor e reiseñor común (1A, 5A e 22A), que<br />
tamén se utilizaron ou recolleron no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e noutras publicacións (6A,<br />
18A e 11B). Rousinol, ou rousinol común, foi a denominación proposta en 1991 e 1999 nos traballos<br />
de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado nalgunhas publicacións<br />
ornitolóxicas (8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa,<br />
ademais de rousinol, propuxeron reiseñor común (10B). Na bibliografía ornitolóxica, o nome<br />
portugués é rouxinol e rouxinol-comum (2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou para esta especie as denominacións populares de<br />
roiseñol, roisiñol e reiseñor nas terras da Limia (9A). F. Bernis Madrazo tamén rexistrou reiseñor<br />
nunha localidade de Ourense (11B). No traballo de C. García González, a voz reiseñor foi a que se<br />
rexistrou en máis localidades galegas (3C). M. J. Pérez Alonso rexistrou ruxiñol en Goián (3C). M. C.<br />
Gil Suárez rexistrou rousinol en Vilardevós e M. R. Álvarez Blanco en Ramirás (3C). A. Reboreda, C.<br />
Álvarez, E. Castro X. L. Lozano, X. R. Reigada e X. Rodríguez, rosinol na comarca de Verín (23B). M.<br />
Taboada Cid rexistrou rusinol, rousinol, rosinol, roisinol e reisinol en Verín e resiñol na Mezquita<br />
(3C). J. Rodríguez Cruz, rusinol en Hermisende (13B). M. A. Conde Teira comenta que rousinol<br />
pervive na fala do sur da Galiza: Ramirás, Verín e Vildardevós (Ourense), coa variante ruxiñol en<br />
Goián (Pontevedra), e que reiseñor predomina no resto da Galiza, aínda que a última é un nome que<br />
tamén se emprega para chamar, ademais de a Luscinia megarhynchos, a Alcedo atthis, Oriolus oriolus<br />
e Pyrrhula pyrrhula (12B).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparecen as entradas subidor, que nunha das acepcións identifica coa voz castelá<br />
ruiseñor; reixinol, que remite a rouxinol; reisiñol, que remite a reiseñor; reiseñor, que identifica coa<br />
voz castelá ruiseñor, dando como sinónimos reisiñol, rousiñol e rouxinol; rousiñol, que remite a<br />
reiseñor; e rouxinol, que remite a reiseñor. O Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo<br />
Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, dá as voces galegas rouxiñol, reiseñor,<br />
subidor e reiseñol para a castelá ruiseñor. O Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995),<br />
da editorial Sotelo Blanco, trae as entradas reiseñor, nunha das acepcións identificado con L.<br />
megarhynchos e co sinónimo rouxinol; rousinol, identificada con rouxinol; e rouxinol, identificada con<br />
L. megarhynchos. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P.<br />
Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle reiseñor, filomela e rousiñol como sinónimos<br />
específicos para L. megarhynchos. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios<br />
autores, aparecen as entradas: reiseñor, rousiñol (ambas as dúas como galegas e preferentes,<br />
identificadas con L. megarhynchos), rousinol e reixiñol (as dúas como galegas mais non preferentes;<br />
remite a reiseñor ou a rousiñol).<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Tanto reiseñor como rousinol son voces<br />
214
empregadas con frecuencia na nosa literatura. Marcial Valladares utiliza reiseñor en Maxina ou a filla<br />
espúrea, obra escrita no ano 1880: "... cantaban xa o millán garrido, a bubela e o cuco nas carballeiras,<br />
o merlo e o reiseñor nos salgueirais, o paspallás entre os centeos e os xílgaros e carriciños, os<br />
chincheiros e xiríns desfacíanse nos eidos mirando cada un para o seu amor ...". Álvaro Cunqueiro<br />
emprega reiseñor en varias das súas obras, como por exemplo en Palabras de víspera (1974):<br />
"...Escóitase vir dos choupos a tonada do reiseñor... ".<br />
Valentín Lamas Carvajal usou rousinol en Espiñas, follas e frores (1874): "Rousinol da miña<br />
patria / Da nosa ribeira rola..." . Igualmente, Francisco Añón Paz, como se recolle en Poesías en galego<br />
(1878): "Cando na escura noite retrina o rousinol...". Tamén Victoriano Taibo, en Abrente. Versos<br />
galegos (1922): "Unha cantiga do triste rousinol...". Ou Silvio Santiago, n' O silencio redimido (1976):<br />
"No carballo melodiaba un rousinol..." .<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. J. Corominas e J. A. Pascual, no Diccionario Crítico<br />
Etimológico Castellano e Hispánico, explican que a voz castelá ruiseñor (e as galegas reiseñor,<br />
rousinol e similares) vén do occitano antigo rossinhol, procedente do latín vulgar lusciniolus, do latín<br />
luscinia ou luscinius; os autores indican que decontado luciniolus pasou a denominarse rusciniolus.<br />
Subidor é unha denominación propia do xénero Certhia.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira<br />
explica en 1999 que rousinol é unha voz próxima á atribuída como orixinaria, a provenzal rossinhol<br />
(do latín lusciniolus), e que estaba presente xa no galego-portugués da época medieval (12B). M. A.<br />
Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa prefiren, por tanto, escoller un nome galego de vella tradición,<br />
rousinol, aínda vivo, antes que a voz reiseñor, que está atribuída a unha “etimoloxía popular” e que<br />
puido estar apoiada pola denominación castelá ruiseñor (10B). Ademais, reiseñor aplícase tamén a<br />
outras especies (12B). M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa tamén comentan que tanto reiseñor<br />
coma rousinol están recollidas no VOLG, Vocabulario Ortográfico da Lingua Galega (10B). O termo<br />
común engádeselle ao nome, normalmente, cando se está a falar tamén doutras especies parecidas<br />
que teñen o mesmo nome xenérico (rousinol), aínda que non se observaren na nosa xeografía, para<br />
diferenciar Luscinia megarhynchos das outras.<br />
papoazul Luscinia svecica<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Papoazul foi a denominación proposta por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén<br />
en 1991 e 1999 por M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); utilizouse nas guías de aves<br />
de Penas Patiño e Pedreira López (5A e 22A; na última, papoazul común) e tense recollido e utilizado<br />
tamén noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 10A, 11A, 12A, 13A, 14A, 15A, 16A, 18A e 11B). Na<br />
bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é pisco-de-peito-azul (2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. R. Fraga García rexistrou en Melide a voz papiazul, que está definida no<br />
traballo de C. García González como "paxaro pequeno co pescozo azul" (3C).<br />
● Dicionarios consultados. Non se atoparon denominacións para esta especie.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Como o nome claramente indica, papoazul fai referencia<br />
á vistosa cor azul que estes paxaros exhiben no papo na época de cría.<br />
rabirrubio común Phoenicurus ochruros<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Curroxo común foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
na primeira guía de aves destes autores (1A) e recolleuse no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e<br />
noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 18A e 11B). Rabirrubio, ou rabirrubio común, foi o nome<br />
proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense<br />
empregado e recollido publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 12A, 13A, 14A e 16A). Nas últimas guías de<br />
aves de Penas Patiño e Pedreira López (5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e nalgunha<br />
outra publicación empregouse o nome de rabirrubio tizón (6A e 11A). Na bibliografía ornitolóxica, o<br />
nome portugués é rabirruivo ou rabirruivo-preto (2A, 10A, 11B e 1D), e tamén rabirruivo-comum<br />
(2D e 3D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou para esta especie pedreira, pedreiro,<br />
canteiro, pisco e tremerrabos nas terras da Limia (9A). X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López<br />
apuntan as denominacións populares de tizón, ferreiro, paxaro carbón, páxaro negro, e<br />
rabarrubia (1A). No Atlas de vertebrados de Galicia, recóllense para esta especie, ademais de<br />
ferreiro, os nomes de ferreirolo, carboeiro e curroxo (7A). F. Bernis Madrazo rexistrou para esta<br />
especie o castelanismo ferrero en Lugo (11B). M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa tamén apuntan<br />
a denominación popular de negrita (10B). F. Fernández Rei rexistrou gumba en Cariño para se referir<br />
215
especificamente a P. ochruros (3C). J. Rodríguez recolle tamén para esta especie raborruzo, en<br />
Hermisende (13B). X. R. Reigada recolle a voz chincoparedes para P. ochruros na comarca de Verín<br />
(22B). Tamén para P. ochruros, A. Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X. L. Lozano, X. R. Reigada e X.<br />
Rodríguez recollen barrigadodre na comarca de Verín (23B).<br />
● Dicionarios consultados. O Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, trae a entrada ferreiro como termo xenérico para toda a familia de Parus e<br />
mais para Phoenicurus ochruros; na entrada "páxaro" ou "paxaro" inclúe tamén a subentrada páxarocarbón,<br />
que fai referencia a P. ochrurus. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X.<br />
M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle raburrubio, rabirrubia, chasco,<br />
curroxo, ferreiro, negreira, paxaro carbón, tizón, paxaro negro e paxaro negreira como<br />
sinónimos específicos para P. ochruros. Nos outros dicionarios consultados, non se atoparon<br />
denominacións nin xenéricas nin específicas.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Semanticamente, a maior parte das denominacións fan<br />
referencia aos dous trazos máis rechamantes deste paxaro: a cor negra dos machos na época de cría,<br />
como a do carbón, e a vistosa cor rubia do rabo tanto dos machos como das femias, presente todo o<br />
ano (igualmente ruzo -raborruzo-, que significa vermello e agrisado). O modificador común indica<br />
que Phoenicurus ochruros é a especie a máis habitual dos rabirrubios. Tremerrabos refírese aos<br />
característicos movementos que fai co rabo, que mesmo parece que lle trema. Non se encontrou unha<br />
explicación para gumba. Ferreiro e similares parecen denominacións máis propias do xénero Parus,<br />
pois o canto deses paxaros pode lembrar mellor que P. ochruros os golpes metálicos que dá o ferreiro<br />
ao traballar. Pisco é unha denominación ben máis propia de Erithacus rubecula, que tamén se usa<br />
popularmente para P. ochruros. X. R. Reigada, en relación con chincoparedes, apunta que “chinco”<br />
pode facer referencia ao son de alarma que emite e “paredes” ao seu lugar de nidificación (22B). Non<br />
se achou unha explicación clara para barrigadodre (odre: coiro dun animal, pelello de viño), non<br />
sendo pola súa cor acincentada ou polo aspecto gordecho.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Pedreiro, que alude a<br />
que pousa nas pedras, é unha denominación moi inespecífica, usada na lingua galega para paxaros un<br />
tanto diferentes: localmente para Phoenicuros ochruros, como apuntamos, tamén para o xénero<br />
Oenanthe (O. oenanthe e O. hispanica), e nomeadamente para Apus apus (véxase estas especies).<br />
rabirrubio de testa branca Phoenicurus phoenicurus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Curroxo real foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
na primeira guía de aves destes autores (1A) e recolleuse no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e<br />
noutras publicacións ornitolóxicas (2A e 11B). Rabirrubio de testa branca foi o nome proposto en<br />
1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); utilizouse nalgunha<br />
publicación ornitolóxica (13A e 16A). Rabirrubio testibranco foi o nome que se empregou tamén<br />
noutras publicacións (8A, 10A, 12A e 14A). Nas últimas guías de aves de Penas Patiño e Pedreira López<br />
(5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e noutras publicacións utilizouse rabirrubio real<br />
(6A e 11A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é rabirruivo-de-testa-branca (2A, 10A,<br />
11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. A esta especie tamén se lle poderían aplicar algúns dos nomes populares<br />
apuntados para Phoenicurus ochruros.<br />
● Dicionarios consultados. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, atópanse as voces xenéricas indicadas en Phoenicurus ochruros. Nos outros<br />
dicionarios consultados, non se atoparon denominacións nin xenéricas nin específicas.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Semanticamente, rabirrubio e curroxo aluden ao trazo<br />
físico que comparte coa especie anterior: a cor rubia das plumas do rabo. O modificador de testa<br />
branca e similares fan referencia á cor branca que ten na testa na época nupcial.<br />
chasco común Saxicola rubicola (= Saxicola torquatus rubicola)<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Chasca común foi a denominación proposta por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
utilizouse na primeira guía de aves destes autores (1A) e recolleuse nalgunha outra publicación<br />
ornitolóxica (2A e 11B). Chasco, ou chasco común, foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos<br />
de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); empregouse nas seguintes guías de aves de<br />
Penas Patiño e Pedreira López (5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e tense recollido ou<br />
empregado tamén nalgunhas publicacións (8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 15A, 16A e 18A). Na bibliografía<br />
ornitolóxica, os nomes portugueses son cartaxo, cartaxo-comum, cartaxo-cabeça-preta e<br />
216
cartaxo-de-cabeça-preta (10A, 11B, 1D, 2D e 3D; o segundo nome con máis frecuencia). Para a<br />
subespecie S. torquatus maurus, o portugués emprega cartaxo-asiático.<br />
● Nomes populares. Na primeira guía de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López<br />
recóllense as de chasco, cacharro, chaschás, charchego e tracho (1A). No Atlas de vertebrados de<br />
Galicia recóllense para esta especie os nomes de chasca e chaschás (7A). Máis concretamente, J. L.<br />
Couceiro Pérez rexistrou a voz chasco en Feás; M. J. Morandeira Lores, en Laxe; I. Leis Casanova, en<br />
Sta. Eulalia de Dumbría; M. C. Alonso Pérez, en Escarabote; C. García González, en Compostela; M. J.<br />
Pérez Alonso, en Goián; A. Santamarina Fernández, no Val do Suarna; M. Taboada Cid, en Verín; M. R.<br />
Álvarez Blanco, en Ramirás; M. C. Gil Suárez, en Vilardevós (3C). M. Taboada Cid tamén rexistrou<br />
chazco en Verín (3C). Igualmente, A. Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X. L. Lozano, X. R. Reigada e X.<br />
Rodríguez, chazco na comarca de Verín (23B). M. J. Pérez Alonso, chaschás e chasca en Goián (3C).<br />
J. M. Dobarro Paz, chaschás tamén en Cabalar e R. Fraga García tamén en Melide (3C). G. Baamonde<br />
Traveso, chascharego e charchego en Cedofeita (3C). M. Prado Fernández, tamén charchego en<br />
Ferreira de Valadouro (3C). M. González González, charra no Incio (3C). A. Villarino Gómez rexistrou<br />
as denominacións populares de chasca, chasco e chazca para esta especie nas terras da Limia (9A).<br />
C. Pedreira López et al. rexistraron os nomes de chasco e chasca para Saxicola torquatus no concello<br />
de Ames, na provincia da Coruña (9B).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparecen as entradas charchego, que define como paxaro que vive nos montes<br />
dalgunhas comarcas e que ao cantar fai char, char, char; chasco, que identifica coa voz castelá<br />
collalba e co sinónimo petirroxo; e chasca, que nunha das acepcións identifica con collalba e remite a<br />
chasco. O Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo<br />
(1984), da editorial Akal, dá para a entrada castelá collalba as voces galegas chasca, chasco,<br />
petirroxo, maceirudo e pisco. O Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial<br />
Sotelo Blanco, inclúe charchego, que define como páxaro cuxo canto é char, char! e identifica co<br />
sinónimo chasca comun e co nome científico S. torquatus; chasco, que nunha das acepcións<br />
identifica con S. torquatus; chasca, que nunha acepción remite a chasco, páxaro. O Diccionario de<br />
sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia,<br />
recolle charra, chacharro, charchego, chasca, chascharego, chaschás, chasco, maceirento,<br />
paporrubio, papuda, pasarelo, peizoca, pico e tracho como sinónimos específicos para S.<br />
torquata. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparece a entrada<br />
chasco (como voz galega e preferente), que identifica con S. torquatus e para a que dá os sinónimos<br />
cacharro, charra, chasca e chaschás; chasca (como voz galega e preferente), que nunha das acepcións<br />
identifica con S. torquatus e para a que dá os sinónimos charra, chasco e chaschás; charra (como voz<br />
galega e preferente), que identifica con S. torquatus e para a que dá os sinónimos chaschás, cacharro,<br />
chasco e chasca; chaschás (como voz galega e preferente), que identifica con S. torquatus e para a<br />
que dá os sinónimos cacharro, charra, chasco e chasca; cacharro (como voz galega e preferente), que<br />
nunha das acepcións identifica con S. torquatus e para a que dá os sinónimos chaschás, charra, chasca<br />
e chasco; chazco (como voz galega e non preferente), que remite a chasco; chascharego (como voz<br />
galega e non preferente), que tamén remite a chasco; charchego (como voz galega e non preferente),<br />
que remite igualmente a chasco.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Chasca e chasco téñense empregado na nosa<br />
literatura. Así, José Rey-González usa chasca en Latexos (1925): "Chasca que voas á beira do niño,<br />
chasca que bules enriba da xesta...".<br />
X. San Luís Romero, chasco n' A volta do bergantiñán (1928): "Un chasco meúdo comenza a<br />
piar...". Antón Zapata García, chasco n' A roseira da soidade (1953): "... ao chasco perguntoulle<br />
nesta moda: ¿Non viches, paxariño...". Para alén da literatura de autor/a, X. M. Penas Patiño e C.<br />
Pedreira López (1A) recollen unha dita popular: "O chasco e mais o carrizo / e mais o escaravello /<br />
andaron a moquetes / no medio do aparello".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Chasca, chasco, chaschás, charra e similares teñen<br />
orixe onomatopeica, reproducen o seu reclamo, que é unha especie de chas-chas ou chac-chac. Non se<br />
achou unha explicación para o nome xenérico portugués cartaxo. O modificador común indica que<br />
Saxicola torquata é a especie a máis habitual dos chascos. O modificador portugués de-cabeça-preta<br />
alude á característica cor da plumaxe da cabeza. Maceirudo, petirroxo e pisco son denominacións<br />
propias de Erithacus rubecula ou doutras especies, que popularmente tamén se usan para o xénero<br />
Saxicola.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira e T.<br />
A. Vidal comentan que chasco foi o nome común que recibe Saxicola e Oenanthe na Galiza e que as<br />
outras denominacións son moito menos usuais (10B).<br />
217
chasco norteño Saxicola rubetra<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Chasca colipinta foi a denominación proposta por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
recolleuse no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e nalgunha publicación ornitolóxica (2A e 11B).<br />
Chasco norteño foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal<br />
Figueroa (10B e 12B); tense recollido ou empregado nalgunhas publicacións ornitolóxicas (8A, 10A,<br />
12A, 13A, 14A, 15A e 16A). Nas seguintes guías de aves de Penas Patiño e Pedreira López (5A e 22A),<br />
no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e nalgunha outra publicación utilizouse o nome de chasco<br />
rabipinto (11A). Nunha publicación, chasca rabipinta (6A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome<br />
portugués é cartaxo-nortenho e cartaxo-de-sobrancelhas-brancas (10A, 1D, 2D e 3D; o primeiro<br />
con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. Algunhas denominacións xenéricas populares relacionadas con chasco,<br />
que poderían ser aplicábeis tamén a esta especie, están comentadas en Saxicola torquata.<br />
● Dicionarios consultados. Recollen as denominacións apuntadas en S. torquata.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Algunhas das voces xenéricas téñense empregado<br />
na nosa literatura. Véxase S. torquata.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Chasca, chasco e similares teñen orixe onomatopeica,<br />
reproducen o seu canto, unha especie de chas-chas ou chac-chac. Non se encontrou unha explicación<br />
para o nome xenérico portugués cartaxo. O modificador norteño está en relación coa área de<br />
distribución de Saxicola rubetra; rabipinta e colipinta refírense á plumaxe do rabo. O modificador<br />
portugués de-sobrancelhas-brancas alude á característica cor da plumaxe da cabeza.<br />
chasco cincento Oenanthe oenanthe<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pedreiro cincento foi a denominación proposta por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e<br />
tamén en 1999 por M. A. Conde Teira (12B); utilizouse nas guías de aves de Penas Patiño e Pedreira<br />
López (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse ou utilizouse tamén<br />
nalgunhas publicacións ornitolóxicas (2A, 6A, 11A, 13A, 16A e 11B). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A.<br />
Vidal Figueroa propuxeran chasco cincento (10B). Tamén se empregou nalgunhas publicacións (8A,<br />
10A, 12A, 14A, 15A e 18A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é chasco-cinzento (2A,<br />
10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Algunhas denominacións xenéricas populares relacionadas con chasco,<br />
que poderían ser aplicábeis tamén a esta especie, están comentadas en Saxicola torquata. F. Bernis<br />
Madrazo comenta que as denominacións galaico-lusitanas chasco e cartaxo se empregan<br />
indistintamente para os xéneros Oenanthe e Saxicola, segundo o lugar (11B). En concreto, aplicábeis<br />
tanto a O. oenanthe como O. hispanica, rexistrou chasco na Coruña e Pontevedra, e apunta tamén<br />
pedreiro –sen especificar máis– na Galiza; ademais cita a Ríos Naceyro (1850), que tamén recollera<br />
esta última denominación, pedreiro (11B). A. Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X. L. Lozano, X. R.<br />
Reigada e X. Rodríguez, pedreiro especificamente para O. oenanthe na comarca de Verín (23B).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparecen as entradas chasco, que identifica coa voz castelá collalba e co sinónimo<br />
petirroxo; e chasca, que nunha das acepcións identifica con collalba e remite a chasco. No Diccionario<br />
de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, dá<br />
para a entrada castelá collalba as voces galegas chasca, chasco, petirroxo, maceirudo e pisco. No<br />
Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparece a entrada<br />
pedreiro, nunha das acepcións definida e identificada como Oenanthe oenanthe e noutra como<br />
*vencello.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A voz xenérica chasco tense empregado na nosa<br />
literatura. Véxase Saxicola torquata.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Pedreiro fai referencia ao hábitat onde é frecuente<br />
observar estes paxaros; cincento alude á cor da plumaxe. Sobre a motivación onomatopeica de<br />
chasco e similares, véxase S. torquata. Maceirudo, petirroxo e pisco son denominacións propias de<br />
Erithacus rubecula ou doutras especies, que popularmente tamén se usan para o xénero Oenanthe.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Canto á escolla de<br />
chasco ou pedreiro como nome xenérico no contexto da ornitoloxía especializada, pedreiro é unha<br />
denominación máis inespecífica, usada na nosa lingua para paxaros un tanto diferentes: para o xénero<br />
Oenanthe (O. oenanthe e O. hispanica), para Apus apus e localmente tamén para Phoenicuros ochruros<br />
(véxase estas especies). M. A. Conde Teira apunta que a maioría dos rexistros coñecidos en relación<br />
con pedreiro fan referencia a Apus apus, coincidindo coa especie designada por pedreiro en<br />
portugués (12B).<br />
Por outro lado, chasco é denominación galega exclusiva dos xéneros Saxicola e Oenanthe e, no<br />
218
caso do xénero Oenanthe, coincide co nome portugués. Todo o devandito lévanos a preferir mellor o<br />
nome xenérico chasco no contexto da ornitoloxía especializada para os xéneros Saxicola e Oenanthe,<br />
deixando a denominación pedreiro para outros contextos, para calquera das especies anteditas mais<br />
con preferencia para Apus apus (véxase con máis detemento esta especie).<br />
chasco rubio Oenanthe hispanica<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pedreiro marelo foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B). Nas guías<br />
de aves de Penas Patiño e Pedreira López empregáronse respectivamente os nomes de pedreiro<br />
marelo (1A) e pedreiro amarelo (5A e 22A); o segundo utilizouse no Atlas de vertebrados de Galicia<br />
(7A) e recolleuse ou utilizouse tamén nalgunhas publicacións ornitolóxicas (2A, 6A e 11A). En 1991, M.<br />
A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa propuxeran chasco cincento (10B). Pedreiro rubio foi o nome<br />
proposto en 1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B); empregouse nalgunhas publicacións (13A e<br />
16A). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa propuxeran chasco rubio (10B). Noutras<br />
publicacións tamén empregouse o nome de chasco louro (8A, 10A, 12A, 14A, 15A e 18A). Na<br />
bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é chasco-ruivo (2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Algunhas denominacións xenéricas relacionadas con chasco, que poderían<br />
ser aplicábeis tamén a esta especie, están comentadas en Saxicola torquata. F. Bernis Madrazo<br />
comenta que as denominacións galaico-lusitanas chasco e cartaxo se empregan indistintamente para<br />
os xéneros Oenanthe e Saxicola, segundo o lugar (11B). En concreto, aplicábeis tanto a O. oenanthe<br />
como O. hispanica, rexistrou chasco na Coruña e Pontevedra, e tamén pedreiro na Galiza; ademais<br />
cita a Ríos Naceyro (1850), que tamén recollera este último nome (11B).<br />
● Dicionarios consultados. Recollen as denominacións xenéricas apuntadas en O. oenanthe.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A voz xenérica chasco tense empregado na nosa<br />
literatura. Véxase S. torquata.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a motivación onomatopeica de chasco e similares,<br />
véxase Saxicola torquata; sobre pedreiro, O. oenanthe. Os modificadores amarelo, louro e rubio<br />
aluden todos á cor da súa plumaxe.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. En O. oenanthe xa se<br />
comentou a escolla de chasco ou de pedreiro como nome xenérico para este grupo de especies.<br />
chasco isabel Oenanthe isabellina<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Non se teñen empregado até o momento, xa que é<br />
unha ave de presenza extremamente esporádica na Galiza.<br />
● Nomes populares. Os comentarios poden ser os mesmos no referente aos nomes xenéricos<br />
populares.<br />
● Dicionarios consultados. Inclúen as denominacións xenéricas apuntadas en Oenanthe<br />
oenanthe.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a motivación onomatopeica de chasco e similares,<br />
véxase S. torquata; isabel fai referencioa á cor da plumaxe: pálida entre amarela e gris.<br />
chasco do deserto Oenanthe deserti<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. De todas as publicacións consultadas, só se recolle esta<br />
especie na terceira guía de C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño, co nome de pedreiro do deserto<br />
(22A). Segundo o criterio establecido nas anteriores especies do xénero Oenanthe, outra denominación<br />
galega sería chasco do deserto. Na bibliografía ornitolóxica consultada, o nome para esta especie é<br />
chasco-do-deserto (2D).<br />
● Nomes populares. É unha especie de presenza accidental na Galiza, e non se lle coñecen<br />
nomes populares.<br />
● Dicionarios consultados. Recollen as denominacións xenéricas apuntadas en Oenanthe<br />
oenanthe.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A voz xenérica chasco tense empregado na nosa<br />
literatura. Véxase Saxicola torquata.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a motivación onomatopeica de chasco e similares,<br />
véxase S. torquata; sobre pedreiro, O. oenanthe. O modificador do deserto, tirado do nome<br />
científico, deserti, alude ao seu hábitat (é unha especie propia do norte de África e Oriente Medio).<br />
219
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. En O. oenanthe xa se<br />
comentou a escolla de chasco ou de pedreiro como nome xenérico para este grupo de especies.<br />
melro rubio Monticola saxatilis<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Merla rubia foi o nome proposto por C. Pedreira López<br />
e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse na<br />
primeira guía de aves destes autores (1A) e recolleuse no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e<br />
noutras publicacións ornitolóxicas (2A e 18A). Merlo rubio foi o nome proposto en 1999 no traballo de<br />
M. A. Conde Teira (12B); empregouse nas seguintes guías de aves de Penas Patiño e Pedreira López<br />
(5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse ou empregouse tamén noutras<br />
publicacións ornitolóxicas (6A, 8A, 10A, 11A, 12A, 13A, 14A e 16A). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A.<br />
Vidal Figueroa propuxeron a denominación de merlo das rochas (10B). Na bibliografía ornitolóxica, o<br />
nome portugués é melro-das-rochas (2A, 10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Dicionarios consultados. Só o Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M.<br />
Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle merla rubia como denominación específica<br />
para M. saxatilis. Os outros recollen as denominacións xenéricas apuntadas en Turdus merula, mais<br />
ningunha específica para M. saxatilis.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. As voces xenéricas melro e merlo téñense<br />
empregado na nosa literatura. Véxase Turdus merula.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Etimoloxicamente, as denominacións merlo, melro e<br />
similares veñen do latín merula. Semanticamente, o modificador rubio describe a cor característica<br />
desta especie; das rochas fai referencia ao seu hábitat.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira<br />
comenta que a denominación de merlo rubio, que describe as características físicas da especie e qua<br />
xa foi proposta por X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López, é máis precisa do que é merlo das rochas,<br />
referida aos hábitos desta especie, mais tamén aos de Monticola solitarius (12B).<br />
A pesar de que en xeral e na medida do posíbel téntase unha harmonización coas<br />
denominacións portuguesas, o caso de Monticola saxatilis debería ser unha excepción: como ben<br />
apunta Conde Teira, o modificador usado en portugués ─das rochas─ no contexto da ornitoloxía<br />
especializada ─aínda que se pode adoptar perfectamente en galego─ é inespecífico. Para alén diso,<br />
melro rubio / melro azul respectivamente para Monticola saxatilis / Monticola solitarius forman un<br />
sistema de nomenclatura máis eficaz, pois os dous nomes aluden á cor da plumaxe, relaciónanse por<br />
tanto máis e son así mellores de lembrar.<br />
melro azul Monticola solitarius<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Merla azul foi a denominación proposta por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
utilizouse na primeira guía de aves destes autores (1A) e recolleuse no Atlas de vertebrados de Galicia<br />
(7A) e noutras publicacións ornitolóxicas (2A e 18A). Merlo azul foi o nome proposto en 1991 e 1999<br />
nos traballos de M. A. Conde Teira e de T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); empregouse nas seguintes<br />
guías de aves de Penas Patiño e Pedreira López (5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e<br />
recolleuse ou empregouse tamén noutras publicacións ornitolóxicas (6A, 8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 15A e<br />
16A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é melro-azul (2A, 10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Dicionarios consultados. Só o Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M.<br />
Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle merla azul como denominación específica<br />
para M. solitarius. Os outros recollen as denominacións xenéricas apuntadas en Turdus merula, mais<br />
ningunha específica para M. solitarius.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. As voces xenéricas melro e merlo téñense<br />
empregado na nosa literatura. Véxase T. merula.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Etimoloxicamente, as denominacións merlo, melro e<br />
similares veñen do latín merula. Semanticamente, a denominación azul describe a cor característica do<br />
macho desta especie.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira e T.<br />
A. Vidal Figueroa comentan que, amais de merlo, melro tamén está presente na fala galega con<br />
grande difusión e ambas as dúas voces están recollidas no VOLG, Vocabulario Ortográfico da Lingua<br />
Galega (10B). De feito, están as denominacións xenéricas melro, merlo, merla e melra todas ben<br />
presentes na lingua.<br />
220
melro de papo branco Turdus torquatus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Merla papuda foi a denominación proposta por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
utilizouse na primeira guía de aves destes autores (1A) e recolleuse nalgunha outra publicación (2A).<br />
Merlo papobranco foi o nome proposto en 1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B); empregouse<br />
nas seguintes guías de aves de Penas Patiño e Pedreira López (5A e 22A) e recolleuse ou empregouse<br />
tamén nalgunhas publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 13A, 14A, 15A e 16A). Nalgunha publicación<br />
utilizouse merlo papibranco (12A e 18A). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa<br />
propuxeran a denominación de melro de peito branco (10B). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes<br />
portugueses son melro-de-peito-branco e melro-de-colar (2A, 10A, 1D, 2D e 3D; o segundo con<br />
máis frecuencia).<br />
● Dicionarios consultados. Só o Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M.<br />
Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle merla papuda e merla papobranca como<br />
denominación específica para T. torquatus. Nos outros atopáronse as denominacións xenéricas<br />
apuntadas en Turdus merula, mais non se atopou ningunha específica para T. torquatus. No Gran<br />
Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparece a subentrada *merlo arrieiro<br />
dentro da entrada merlo, como termo galego e preferente, que identifica con T. torquatus (parece estar<br />
claramente equivocado para designar esta especie, pois a denominación rexístrase na Galiza para outra<br />
especie, Cinclus cinclus, que é o merlo que anda na auga, e de aí o de arrieiro ou rieiro, por andar no<br />
río); tamén recolle a voz melro como propiamente galega, mais non preferente, remitindo a merlo.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. As voces xenéricas melro e merlo téñense<br />
empregado na nosa literatura. Véxase Turdus merula.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Etimoloxicamente, merlo, melro e similares veñen do<br />
latín merula. Os modificadores papuda, de-peito-branco, de-colar e papobranco están todos<br />
motivados pola característica mancha branca que esta especie ten no papo e no peito.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira e T.<br />
A. Vidal Figueroa comentan que, alén de merlo, melro tamén está presente na fala galega con grande<br />
difusión e ambas as dúas voces están recollidas no VOLG, Vocabulario Ortográfico da Lingua Galega<br />
(10B).<br />
melro (ou melro común) Turdus merula<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Merlo común foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén<br />
(merlo ou merlo común) o proposto en 1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B). Empregouse nas<br />
guías de aves de Penas Patiño e Pedreira López (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A)<br />
e recolleuse ou empregouse tamén noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 6A, 8A, 10A, 11A, 12A, 13A,<br />
14A, 15A, 16A, 18A e 11B). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é melro ou melro-preto<br />
(2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou para esta especie as denominacións de merla,<br />
melra, merlo e melro nas terras da Limia (9A). Estas catro voces rexistráronse tamén en moitos<br />
puntos da Galiza. F. Fernández Rei rexistrou merlo en Cariño; J. Vilariño Seco, en S. Braulio de<br />
Caaveiro; M. C. Ríos Panisse, en Sada; M. R. Martínez Martínez, en Curtis; I. Leis Casanova, en Sta.<br />
Eulalia de Dumbría; M. C. Alonso Pérez, en Escarabote; C. García González, en Compostela; M. A. Fraiz<br />
Barreiro, en Codeseda; M. Prado Fernández, en Ferreira de Valadouro; G. Baamonde Traveso, en<br />
Cedofeita; S. Cortiña Vázquez, en Friol; E. Rodríguez Gandoi, en Guntín; M. I. Gonzálex Fernández, en<br />
Val de Burón; M. González González, no Incio; M. D. García Rojo, en Monterroso; J. A. Palacio Sánchez,<br />
en Ferreira de Pantón; M. P. Paz González, en Xunqueira de Ambía; A. Sánchez Sánchez, en<br />
Montederramo; M. Díaz Carnero, en Castro Caldelas; M. E. Vázquez Santamaría, na Gudiña; M.<br />
Taboada Cid, en Verín; M. C. Gil Suárez, en Vilardevós; M. C. Rodríguez Lago, no Porto, Zamora (3C).<br />
A. Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X. L. Lozano, X. R. Reigada e X. Rodríguez recollen melra e melro<br />
na comarca de Verín (23B). M. R. Álvarez Blanco rexistrou merla en Ramirás; M. Taboada Cid, na<br />
Mezquita; M. C. Rodríguez Lago, no Porto, Zamora (3C). M. Taboada Cid tamén rexistrou a variante<br />
melro en Verín; J. M. Dobarro Paz, en Cabalar; C. García González, en Compostela; J. L. Couceiro<br />
Pérez, en Feás; M. C. Enríquez Salido, no Grove; M. J. Morandeira Lores, en Laxe; X. Pena Seixas, en<br />
Guitiriz; A. Pérez Cid, en Marín; M. C. López Taboada, en Sobrado dos Monxes; R. Fraga García, en<br />
Melide; J. López Fernández, en Novefontes; F. Vecino Tomás, en Razo; F. Varela González, en Santaia;<br />
M. J. Pérez Froiz, en Sta. María de Oirós e M. R. Álvarez Blanco en Ramirás (3C). M. Taboada Cid tamén<br />
rexistrou a variante melra en Verín; R. Seco Fernández, en Santa Comba (3C). C. Pedreira López et al.<br />
rexistraron os nomes de merlo e melro para Turdus merula no concello de Ames, na provincia da<br />
221
Coruña (9B). J. Rodríguez Cruz, merla en Hermisende (13B). Na primeira guía de aves de X. M. Penas<br />
Patiño e C. Pedreira López (1A) e no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) tamén se recolleron as<br />
denominacións populares de melro (1A, 7A), merla (7A) cochorda (1A), cochosa (1A, 7A) e<br />
cochorra (1A, 7A). F. Bernis Madrazo rexistrou as voces cochoza e cochorra nas provincias de Lugo<br />
e Ourense e merlo nas provincias de Lugo, A Coruña e Pontevedra (11B). M. J. Pérez Alonso rexistrou<br />
a variante miarlo en Goián (3C).<br />
● Dicionarios consultados. O Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, identifica as entradas chocorosa, cochorra (e apunta o sinónimo cocorda, que non<br />
ten entrada propia), cochosa (remite a cochorra), merlo e melro coa voz castelá mirlo; define<br />
merla como a femia do merlo, non como nome da especie. O Diccionario de usos castelán-galego de X.<br />
M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, identifica coa voz castelá mirlo as<br />
voces galegas merlo, melro, cocorda, chocorosa, cochorosa, cochorra e cochosa. O Dicionário da<br />
língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, inclúe as entradas merlo, melro,<br />
merla (como feminino de melro), identificadas con Turdus merula, e mérula (nunha das súas<br />
acepcións remite a melro); tamén recolle cochorra, que identifica con merlo e con T. merula, e para a<br />
que dá os sinónimos cochorda, cochosa, cochoso e chocorosa (que non teñen entrada propia). O<br />
Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da<br />
editorial Galaxia, recolle chicorroso, cochorda, cochorra, cochorrosa, cochosa, cotrosa e merlo<br />
como sinónimos específicos para T. merula. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de<br />
varios autores, aparecen as entradas merlo (como voz galega e preferente), para se referir a T. merula<br />
e na que dá os sinónimos cochorra, cochosa e cotrosa; cochosa (como voz galega e preferente),<br />
para se referir a T. merula e onde dá os sinónimos cochorra, cotrosa e merlo; cochorra (como voz<br />
galega e preferente), para se referir a T. merula e onde dá os sinónimos cotrosa, cochosa e merlo;<br />
cotrosa (como voz galega e preferente), para se referir a T. merula e onde dá os sinónimos cochorra,<br />
cochosa e merlo; tamén recolle as voces melro e miarlo (como propiamente galegas mais non<br />
preferentes), que remiten a merlo.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Tanto merlo como melro aparecen con moita<br />
frecuencia recollidas na nosa literatura. Marcial Valladares utilizou merlo en Maxina ou a filla espúrea,<br />
obra escrita no ano 1880: "... cantaban xa o millán garrido, a bubela e o cuco nas carballeiras, o merlo<br />
e o reiseñor nos salgueirais, o paspallás entre os centeos e os xílgaros e carriciños, os chincheiros e<br />
xiríns desfacíanse nos eidos mirando cada un para o seu amor ...".<br />
Melro recóllese en publicacións periódicas do século XIX, como O Tío Marcos da Portela (1877):<br />
"... voa si podes, meu melro...". O n' O Galiciano (1886): "... as notas que repinican no punteiro<br />
son coma asubíos de melro na carballeira...". O escritor Álvaro Cunqueiro emprega o vocábulo melro<br />
en varias das súas obras, como por exemplo en Dona de corpo delgado (1950): "...melro que canta<br />
seu vagar na roseira... ". Ou Manuel María, en Contos en cuarto crecente (1952): "El era un melro<br />
melriño máis mouro que unha noite do inverno...".<br />
O poeta Miguel Marvoa usa merla en Voces da Limia (Poemas de Amor e de Loita) (2002): "E<br />
falaba a merla / piaba o rousinol / cantaba o papo-rubio...".<br />
A voz melro tamén aparece en cantigas populares de tradición oral, como a seguinte: "O demo<br />
do melro macho / onde foi facer o niño / na oliveira do adro / na punta dun ramalliño."<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. As denominacións merlo, melro e similares veñen do<br />
latín merula. F. Bernis Madrazo explica que cochorra e similares fan alusión ao grito que emite o<br />
paxaro nunha situación de alarma ou cando vai durmir (11B). O termo común engádeselle ao nome,<br />
normalmente, cando se está a falar tamén doutras especies moi parecidas que teñen o mesmo nome<br />
xenérico, aínda que non se observaren na nosa xeografía, para diferenciala delas.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. En relación coa escolla<br />
do nome xenérico, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa comentaron que alén de merlo, melro<br />
tamén está presente na fala galega, ambas as dúas con grande difusión e ambas as dúas están tamén<br />
recollidas no VOLG, Vocabulario Ortográfico da Lingua Galega (10B).<br />
tordo real Turdus pilaris<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Tordo real foi a denominación proposta por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e<br />
tamén en 1991 e 1999 por M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B). Utilizouse nas guías<br />
de aves de Penas Patiño e Pedreira López (1A, 5A e 22A) e recolleuse ou utilizouse tamén noutras<br />
publicacións ornitolóxicas (2A, 6A, 10A, 11A, 12A, 13A, 14A, 15A, 16A e 11B). Na bibliografía<br />
ornitolóxica, o nome portugués é tordo-zornal (2A, 10A, 11B, 1D ,2D e 3D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou as de tordo, torda e torda dos prados para<br />
esta especie nas terras da Limia (9A). Outros nomes populares pero xenéricos están indicados en<br />
Turdus philomelos.<br />
222
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, e no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen as voces xenéricas apuntadas en T. philomelos. O<br />
Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, define a entrada<br />
tordo, na primeira das acepcións, como "xénero de páxaros dentirrostros, da família dos túrdidas, coa<br />
plumaxe misturada de branco e castaño", e especifica a denominación tordo real para Turdus pilaris.<br />
O Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, especifica a denominación tordo<br />
real para T. pilaris.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Sobre o emprego de tordo na nosa literatura,<br />
véxase T. philomelos.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Tordo vén do latín turdus. O modificador dos prados<br />
alude ao seu hábitat. Real é un cualificativo engadido ao nome xenérico de moitas aves para as<br />
identificarmos como especies, e ás veces ten relación cunha certa beleza ou vistosidade na súa forma<br />
ou nas súas cores, neste caso talvez pola súa vistosa plumaxe, gris azulada na cabeza e no rabo e<br />
cunha rechamante cor castaña nas costas. Non se encontrou unha explicación clara para o modificador<br />
portugués zornal, non sendo que teña relación con zornar ou zurrar, ornear, ou con zorzal (T. pilaris<br />
tamén recibe en portugués o nome de tordo zorzal).<br />
tordo común Turdus philomelos<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Tordo galego foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas primeiras guías de aves de Penas Patiño e Pedreira López (1A e 5A), no Atlas de vertebrados de<br />
Galicia (7A) e recolleuse nalgunha outra publicación (2A e 11B). Tordo común foi o nome proposto en<br />
1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado<br />
nalgunhas publicacións ornitolóxicas (6A, 8A, 10A, 12A, 13A e 14A e 18A), tamén na terceira guía de<br />
Penas Patiño e Pedreira López (22A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son tordopinto<br />
e tordo-comum (2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou para esta especie as de tordo, torda e<br />
marviz nas terras da Limia (9A). No traballo de C. García González recolleuse a voz xenérica tordo en<br />
trece localidades galegas e a variante tordillo noutras seis (3C). M. P. Paz González rexistrou a<br />
variante torda en Xunqueira de Ambía; M. Taboada Cid, na Mezquita; M. C. Gil González, en Vilardevós<br />
(3C). C. Pedreira López et al. rexistraron os nomes de tordo e torda para Turdus sp. no concello de<br />
Ames, na provincia da Coruña (9B). F. Bernis Madrazo cita a Ríos Naceyro (1850) e L. Iglesias (1927),<br />
que recollen a voz xenérica tordo para se referir tamén ao xénero Turdus (11B). M. Taboada Cid<br />
rexistrou malvís en Verín; J. A. Palacio Sánchez, en Ferreira de Pantón; E. Rodríguez Gandoi, en<br />
Guntín (3C). M. T. Acosta García rexistrou a variante molvís en Pedrafita (3C). M. González González<br />
rexistrou a variante malvín no Incio (3C).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparecen as entradas malvís, definida como especie de tordo más pequeno que sus<br />
congéneres, e cochorro identificada coa voz xenérica castelá tordo. O Diccionario de usos castelángalego<br />
de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, dá para a voz<br />
castelá tordo, nunha das acepcións referida a paxaro, cochorro e estorniño, e noutra acepción<br />
referida a paxaro na que indica un tamaño menor do normal, a voz malvís. O Dicionário da língua<br />
galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, define a entrada tordo, na primeira das<br />
acepcións, como "xénero de páxaros dentirrostros, da família dos túrdidas, coa plumaxe misturada de<br />
branco e castaño", e especifica a denominación tordo galego para T. philomelos. O Diccionario de<br />
sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia,<br />
recolle charla e malvís como sinónimos específicos para T. philomelos. O Gran Diccionario Xerais da<br />
Lingua Galega (2000), de varios autores, inclúe a entrada xenérica tordo para estas aves (unha das<br />
acepcións), especificando a denominación tordo galego para T. philomelos.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Álvaro Cunqueiro emprega o vocábulo tordo en<br />
varias das súas obras, como por exemplo n' A cociña galega (1973): "...unha encebolada de tordos ten<br />
o seu mérito... ", e tamén emprega malvís noutras obras, como por exemplo n' As crónicas do<br />
sochantre (1956): "...Tiña arte para imitar o melro e o malvís... ".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Tordo vén do latín turdus. F. Bernis Madrazo explica que<br />
a voz castelá malvís –aplicábel tamén aos termos galegos malvís e similares– é unha clara<br />
onomatopeia da voz "malví-malví-malví" que emite T. philomelos (11B). O modificador común indica<br />
que T. philomelos é a especie a máis habitual dos tordos; galego é unha denominación popular, por<br />
ser unha especie frecuente na nosa terra, mais realmente non hai ningunha característica particular na<br />
súa bioloxía para ser chamado así; pinto alude as pintas que ten na plumaxe do peito e do ventre.<br />
Para cochorro, véxase Turdus merula.<br />
223
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Estorniño é unha voz<br />
propia e exclusiva do xénero Sturnus que se emrega para o xénero Turdus por confusión.<br />
tordo do visgo Turdus viscivorus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Tordo *charlo foi a denominación proposta por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e<br />
tamén en 1991 e 1999 por M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); utilizouse nas guías<br />
de aves de Penas Patiño e Pedreira López (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e<br />
tense recollido ou utilizado tamén noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 8A, 10A, 11A, 13A, 14A, 18A<br />
e 11B). En 1991, Conde Teira e Vidal propuxeron a denominación de tordo do visgo (10B). Na<br />
bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son tordeia e tordoveia (2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D;<br />
o segundo con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou para esta especie tordo e torda nas terras da<br />
Limia (9A). A. Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X. L. Lozano, X. R. Reigada e X. Rodríguez recollen<br />
torda para T. viscivorus na comarca de Verín (23B). F. Bernis Madrazo rexistrou os nomes tamén<br />
específicos de tordo mariño e tordo real na provincia de Lugo (11B). Outros nomes xenéricos<br />
populares están indicados en Turdus philomelos.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, e no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen as voces xenéricas xa apuntadas en T. philomelos. O<br />
Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, define a entrada<br />
tordo, na primeira das acepcións, como "xénero de páxaros dentirrostros, da família dos túrdidas, coa<br />
plumaxe misturada de branco e castaño", e especifica a denominación tordo *charlo para Turdus<br />
viscivorus. O Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, inclúe a entrada<br />
xenérica tordo para estas aves (unha das acepcións), especificando a denominación tordo *charlo<br />
para T. viscivorus.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A respecto do emprego de tordo na nosa literatura,<br />
véxase T. philomelos.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Tordo e torda veñen do latín turdus. O modificador<br />
*charlo está copiado do nome castelán zorzal charlo, que fai referencia á voz do paxaro; mariño non<br />
ten unha explicación clara, non sendo unha crenza popular ou algunha asociación popular; do visgo<br />
está relacionado co nome científico, viscivorus, comedor de visco ou visgo (visgo tamén vén do nome<br />
latino desta planta, viscum). Torda, en feminino, como ben indican A. Reboreda, C. Álvarez, E. Castro<br />
X. L. Lozano, X. R. Reigada e X. Rodríguez (23B), pode ser unha denominación claramente específica<br />
para Turdus viscivorus por causa do tamaño algo máis grande do que ten T. philomelos.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira e T.<br />
A. Vidal Figueroa comentan que propuxeron a denominación de tordo do visgo inspirados no inglés e<br />
no propio nome científico, porque *charlo lles parecía un castelanismo innecesario e o nome portugués<br />
tordeia tampouco lles parecía moi aconsellábel (10B). Posteriormente, M. A. Conde Teira comentou<br />
tamén a inexistencia de nomes populares galegos coñecidos que lle acaian á especie, pois os dous<br />
rexistrados por F. Bernis Madrazo, tordo mariño e tordo real, teñen problemas de uso: o primeiro é<br />
pouco claro e o segundo coincide co que xa se emprega para Turdus pilaris; e volveu optar por tordo<br />
*charlo, a pesar de ser un castelanismo, por ter xa certa tradición nas publicacións ornitolóxicas<br />
(12B).<br />
Na nosa opinión, non debemos esquecer que tordo *charlo é un castelanismo (o nome zorzal<br />
charlo para esta especie é ben característico da lingua castelá), formulado no contexto da ornitoloxía<br />
especializada para designarmos especificamente Turdus viscivorus. A pesar do fácil que resulta a<br />
incorporación dos castelanismos na lingua galega, pola familiaridade que orixina a omnipresenza do<br />
español, dado o proceso de asimilación que a nosa lingua está a sofrer, pensamos que é preferíbel<br />
usarmos tordo do visgo, apuntado inicialmente por T. A. Vidal e M. A. Conde, ou mesmo torda.<br />
Tordo do visgo está relacionado co nome científico, viscivorus, do mesmo modo que o nome inglés<br />
(Mistle Thrush) e o nome alemán (Misteldrossel) para esta especie e, ademais, non reflicte a<br />
subordinación da lingua galega á lingua castelá para a formulación de novos nomes. Torda, en<br />
feminino, é ben indicativo do seu maior tamaño en relación con Turdus philomelos.<br />
tordo rubio Turdus iliacus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Tordo malvís foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B). Utilizouse<br />
nas guías de aves de Penas Patiño e Pedreira López (1A, 5A e 22A) e recolleuse ou utilizouse tamén<br />
224
noutras publicacións (2A, 6A e 11A). Tordo rubio foi o nome proposto en 1999 no traballo de M. A.<br />
Conde Teira (12B); tamén se ten recollido ou empregado nalgunhas publicacións ornitolóxicas (10A,<br />
12A, 13A, 14A, 15A e 16A). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa tamén propuxeran tordo<br />
malvís (10B). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é tordo-ruivo (2A, 10A, 11B, 1D, 2D e<br />
3D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou para esta especie as de tordo, torda, malviz<br />
e marviz nas terras da desaparecida lagoa de Antela (9A). Outros nomes xenéricos populares están<br />
indicados en Turdus philomelos.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparecen as entradas malvís, definida como especie de tordo más pequeno que sus<br />
congéneres, e cochorro identificada coa voz xenérica castelá tordo. O Diccionario de usos castelángalego<br />
de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, dá para a voz<br />
castelá tordo, nunha das acepcións referida a paxaro, cochorro e estorniño (aínda que é propia do<br />
xénero Sturnus), e noutra acepción referida a paxaro na que indica un tamaño menor do normal, a voz<br />
malvís. O Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, define a<br />
entrada tordo, na primeira das acepcións, como "xénero de páxaros dentirrostros, da família dos<br />
túrdidas, coa plumaxe misturada de branco e castaño", e especifica a denominación tordo malvis para<br />
T. iliacus; tamén trae a entrada malvis, que define como paxaro semellante ao tordo, propio do norte<br />
da Europa, que chega á península Ibérica polo final do outono. O Diccionario de sinónimos da lingua<br />
galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle cagaceite,<br />
caganeta, cagarracha, cagarrela, drena, malvís, serrán e trena como sinónimos específicos para<br />
T. iliacus, na entrada tordo. O Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores,<br />
inclúe a entrada xenérica tordo para estas aves (unha das acepcións), especificando a denominación<br />
tordo malvís para T. iliacus; ademais, trae a entrada malvís (como galega e preferente), que<br />
identifica especificamente con T. ilicacus, e malvín (como galega tamén, mais non preferente), que<br />
remite a malvís.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Sobre o emprego de tordo na nosa literatura,<br />
véxase T. philomelos.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Tordo vén do latín turdus. F. Bernis Madrazo explica que<br />
a voz castelá malvís –aplicábel tamén ás denominacións galegas– é unha clara onomatopeia da voz<br />
"malví-malví-malví" que emite T. philomelos e que é un erro aplicar esta denominación a T. iliacus<br />
(11B). A denominación galega tordo rubio, a portuguesa tordo-ruivo e a castelá zorzal alirrojo fan<br />
referencia á marcada cor rubia que ten este paxaro debaixo das ás. Para cochorro, véxase T. merula.<br />
Estorniño é unha voz propia e exclusiva do xénero Sturnus, que por confusión tamén se usa para o<br />
xénero Turdus. Non se achou unha explicación clara para as denominacións cagaceite, caganeta e<br />
similares, nin tampouco para serrán, trena e drena, que tamén se apuntan no dicionario de<br />
sinónimos para T. iliacus.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira<br />
explica que parece conveniente eliminar a denominación de tordo malvís para T. iliacus, pois na Galiza<br />
emprégase estritamente para chamarmos a T. philomelos (12B). Nesta mesma liña, como xa<br />
apuntamos, F. Bernis Madrazo explica que malvís é unha clara onomatopeia da voz "malví-malví-malví"<br />
que emite T. philomelos e que é un erro aplicar esta denominación a T. iliacus (11B).<br />
Familia Sylviidae<br />
rousinol bravo Cettia cetti<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Reiseñor da auga foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B). Utilizouse<br />
nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse<br />
ou utilizouse tamén noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 6A, 11A, 18A e 11B). Rousinol bravo foi o<br />
nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B);<br />
recolleuse ou empregouse nalgunhas publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A).<br />
Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é rouxinol-bravo (2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Dicionarios consultados. Non se atopou ningunha voz específica para este paxaro.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Canto ao emprego de reiseñor e rousinol na nosa<br />
literatura, véxase Luscia megarhynchos.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Para a escolla dun<br />
nome xenérico estándar –rousinol ou reiseñor–, e relacionándoo tamén coa súa etimoloxía, M. A.<br />
Conde Teira explica que rousinol é unha voz próxima á atribuída como orixinaria, a provenzal rossinhol<br />
225
(do latín lusciniolus), e que estaba presente xa no galego-portugués da época medieval (12B). M. A.<br />
Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa prefiren, xa que logo, escoller un nome galego de vella tradición,<br />
rousinol, aínda vivo, antes que a voz reiseñor, que está atribuída a unha "etimoloxía popular" e que<br />
puido estar apoiada pola denominación castelá ruiseñor (10B). Non obstante, os mesmos autores<br />
tamén comentan que tanto reiseñor coma rousinol están recollidas no VOLG, o Vocabulario<br />
Ortográfico da Lingua Galega (10B). O modificador da auga alude ao seu hábitat; bravo, á súa<br />
condición silvestre.<br />
carriza dos xuncos Cisticola juncidis<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Picaxuncos foi o nome proposto por C. Pedreira López<br />
e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B). Utilizouse nas<br />
guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse<br />
nalgunha outra publicación ornitolóxica (2A e 11B). Carriza dos xuncos foi proposto en 1991 e 1999<br />
nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); empregouse ou recolleuse en<br />
diversas publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 18A). Nunha publicación utilizouse<br />
ademais carrizo dos xuncos (12A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é fuinha-dosjuncos<br />
(2A, 10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. En 1999, M. A. Conde Teira comenta que esta especie carece de nome<br />
popular galego debido talvez a súa recente expansión (12B).<br />
● Dicionarios consultados. Non se atoparon denominacións para esta especie.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Canto ao emprego de carriza na nosa literatura,<br />
véxase Troglodytes troglodytes.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Os nomes empregados para C. juncidis en galego e en<br />
portugués, carriza dos xuncos, picaxuncos e fuinha-dos-juncos, fan referencia a un dos hábitats<br />
característicos da especie: as xunqueiras. Carriza é un nome xenérico que se toma de T. troglodytes,<br />
outro paxariño moi miúdo (para a semántica, véxase estoutra especie).<br />
folosa manchada Locustella naevia<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Saltón do norte foi a denominación proposta por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
utilizouse na primeira guía de aves destes autores (1A) e recolleuse nalgunha publicación (2A e 7A).<br />
Folosa manchada foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A.<br />
Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado nalgunhas publicacións ornitolóxicas (12A, 13A, 15A e<br />
16A). Nas seguintes guías de aves de Penas Patiño e Pedreira López (5A e 22A), no Atlas de<br />
vertebrados de Galicia (7A) e nalgunha outra publicación empregouse fulepa pintada (6A). Nalgunhas<br />
publicacións ornitolóxicas empregouse o nome de folosa pintada (8A, 10A, 14A e 18A). Na bibliografía<br />
ornitolóxica, os nomes portugueses son cigarrinha-malhada e felosa-malhada (2A, 1D, 2D e 3D; o<br />
primeiro con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. Existe unha grande confusión ou mestura no emprego popular de nomes<br />
xenéricos para especies insectívoras. As denominacións máis propias do xénero Locustella parecen ser<br />
folosa, fulepa, fillosa e similares. Algunhas denominacións xenéricas populares que tamén se<br />
poderían aplicar a esta especie están anotadas en Hippolais polyglotta e Regulus ignicapilla.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparecen as entradas folosiña, definida de maneira imprecisa como reyezuelo,<br />
pequeno pájaro, e cos sinónimos chichí e papuxa; chichí, definido como paxaro pequeno pertencente<br />
aos dentirrostros e xénero bico fino, cos sinónimos folosiña e papuxa; fulosa, definido como especie de<br />
pájaro muy pequeno y muy vivo, coa variante fillosiña; fillosiña, que remita e ferreiriño (aínda que é<br />
un nome propio dos paxariños do xénero Parus) e a fulosa; papuxa, nunha das acepcións definida<br />
como reyezuelo, abadejo, pájaro pequeno, carnoso y de plumaje aceitunado (poderían estar<br />
relacionadas, cando menos algunha delas, talvez folosiña, fillosiña ou fulosa, con esta especie). No<br />
Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparece a entrada<br />
fulosiña, que define como o mesmo que carrizo ou papuxa (podería ter relación con Locustella) e a<br />
entrada florosa, que identifica como picafollas, mais podería ser tamén denominación xenérica para<br />
este grupo de especies. O Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, inclúe a<br />
entrada folosa (como galega e preferente), que define como paxaros dentirrostros dos xéneros<br />
Acrocephalus, Locustella e Hippolais, pequenos, insectívoros, carnosos e pluma da cor da oliva; tamén<br />
folosiña (como galega, mais non preferente), que remite a folosa; fulosiño (como galega non<br />
preferente), que remite a folosa; fulosiña (como galega non preferente), que remite a folosa; fulosa<br />
(como galega e non preferente), que remite a folosa; e foleco (como galega e preferente), nunha das<br />
acepcións remite a folosiña, que non está considerada preferente.<br />
226
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Manuel Martínez González emprega folosiña nos<br />
Poemas gallegos seguidos d'un tratado sobr'o modo de falar é escribir con propiedade ó dialeuto,<br />
datado no ano 1883: "Máis tenra qu'o piar da folosiña... ". Igualmente Fuco G. Gómez, n' O idioma<br />
dos animás (1937), unha obra que se publicou na Habana: "Com'a paxara esquirla, o chapiño, a<br />
folosiña... ".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Para folosa, fulepa, fillosa non se encontrou unha clara<br />
explicación semántica; parece probábel certa relación con fula, cor amarela, pálida, ou fulo, cor negra<br />
tirando a amarela, que son as cores da plumaxe dos paxaros aos que se lles aplican estes nomes<br />
xenéricos; talvez, algunha das denominacións estea relacionada con foleca ou folerpa, floco de neve,<br />
polo pequeno tamaño, o escaso peso e de o parecido da folerpa coas coas plumas; ademais, foleca é<br />
unha das denominacións populares xenéricas equivalentes, apuntada en Hippolais polyglotta. O nome<br />
saltón fai referencia á maneira desprazarse; pintada, manchada ou malhada, ás pintas da súa<br />
plumaxe; do Norte, á súa área de distribución. A denominación portuguesa cigarrinha alude ao seu<br />
canto persistente (1D).<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Existe unha grande<br />
variedade, confusión ou mestura no emprego popular de nomes xenéricos para especies de paxariños<br />
insectívoros. As máis propias do xénero Locustella parecen ser folosa, fulepa e fillosa.<br />
Con todo, sería ben interesante podermos dispor en galego de nomes xenéricos diferentes para<br />
os xéneros Locustella, Acrocephalus e Hippolais.<br />
folosa unicolor Locustella luscinioides<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Saltón do sur foi a denominación proposta por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
recolleuse nalgunha publicación ornitolóxica (2A e 18A). No Atlas de vertebrados de Galicia, tamén se<br />
apunta a denominación de saltón do sul para esta especie (7A). Folosa unicolor foi o nome proposto<br />
en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense recollido<br />
ou empregado nalgunhas publicacións (8A, 10A, 12A, 13A, 14A e 15A). Nas posteriores guías de aves<br />
de Penas Patiño e Pedreira López (5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e nalgunha outra<br />
publicación empregouse o nome fulepa unicolor (6A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes<br />
portugueses son cigarrinha-ruiva e felosa-unicolor (2A, 1D, 2D e 3D; o segundo con máis<br />
frecuencia).<br />
● Nomes populares. Véxase Locustella naevia.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, no Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco,<br />
e no Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparecen as denominacións<br />
xenéricas xa apuntadas en L. naevia.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Canto ao emprego do nome xenérico folosiña na<br />
nosa literatura, véxase Locustella naevia.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Para folosa e cigarrinha, véxase L. naevia. O nome<br />
saltón fai referencia á maneira de desprazarse; o modificador ruiva, á cor da plumaxe; unicolor, a<br />
que non ten pintas na plumaxe; do Sur, á súa área de distribución.<br />
folosa fluvial Locustella fluviatilis<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Non se teñen empregado até o momento, xa que é<br />
unha ave de presenza esporádica na Galiza.<br />
● Nomes populares. Os comentarios poden ser os mesmos no referente aos nomes xenéricos<br />
populares indicados para Locustella naevia.<br />
● Dicionarios consultados. Inclúen as denominacións xenéricas apuntadas en L. naevia.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Para folosa, véxase L. naevia. Fluvial fai referencia ao<br />
seu hábitat.<br />
folosa acuática Acrocephalus paludicola<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Folosa acuática foi o nome proposto en 1991 e 1999<br />
nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado ou recollido<br />
nalgunhas publicacións ornitolóxicas (10A, 12A, 13A, 14A e 15A). Nas guías de aves de X. M. Penas<br />
Patiño e C. Pedreira López (5A e 22A) e nalgunha outra publicación empregouse o nome fulepa<br />
227
acuática (11A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é felosa-aquática (2A, 10A, 1D, 2D e<br />
3D).<br />
● Nomes populares. Sobre denominacións xenéricas populares que tamén se poderían aplicar a<br />
esta especie, véxase Acrocephalus schoenobaenus.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparecen as denominacións xenéricas xa apuntadas en Locustella naevia. O Dicionário<br />
da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, inclúe as denominacións<br />
apuntadas en Locustella naevia e Acrocephalus arundinaceus. No Gran Diccionario Xerais da Lingua<br />
Galega (2000), de varios autores, aparece a entrada folosa (como galega e preferente), que define<br />
como paxaros dentirrostros dos xéneros Acrocephalus, Locustella e Hippolais, pequenos, insectívoros,<br />
carnosos e pluma da cor da oliva; foleco (como galega e preferente), que remite, nunha das<br />
acepcións, a folosiña; tamén folosiña (como galega, mais non preferente), que remite a folosa;<br />
fulosiño (como galega non preferente), que remite a folosa; fulosiña (como galega non preferente),<br />
que remite a folosa; fulosa (como galega non preferente), que remite a folosa.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Canto ao emprego do nome xenérico folosiña na<br />
nosa literatura, véxase Locustella naevia.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Para folosa, fulepa, fillosa e similares, véxase L. naevia.<br />
O modificador acuática fai referencia ao seu hábitat acuático.<br />
folosa dos xuncos Acrocephalus schoenobaenus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Fulepa das xunqueiras foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
utilizouse nas últimas guías de aves destes autores (5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A)<br />
e recolleuse ou utilizouse tamén nalgunha outra publicación (2A, 6A e 11A). Folosa dos xuncos foi<br />
proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense<br />
recollido ou empregado en varias publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 12A, 13A, 14A e 15A). Na<br />
bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é felosa-dos-juncos (2A, 10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Existe unha gran variedade, confusión ou mestura no emprego popular de<br />
nomes xenéricos para especies de paxaros insectívoros. As máis propias do xénero Acrocephalus<br />
parecen ser folosa, fulepa e fillosa. Véxase tamén Hippolais polyglotta e Regulus ignicapilla.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparecen as denominacións xenéricas xa apuntadas en Locustella naevia. O Dicionário<br />
da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, inclúe as denominacións<br />
apuntadas en L. naevia e Acrocephalus arundinaceus. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega<br />
(2000), de varios autores, aparecen as entradas xa apuntadas en Acrocephalus paludicola.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Canto ao emprego do nome xenérico folosiña na<br />
nosa literatura, véxase L. naevia.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Para folosa, fulepa, fillosa e similares, véxase L. naevia.<br />
Os modificadores dos xuncos e das xunqueiras, fan referencia a un dos hábitats característicos da<br />
especie.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Sería ben interesante<br />
podermos dispor en galego de nomes xenéricos diferentes para os xéneros Locustella, Acrocephalus e<br />
Hippolais (para os tres emprégase folosa).<br />
folosa das canaveiras Acrocephalus scirpaceus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Fulepa lixeira foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
na primeira guía de aves destes autores (1A) e recolleuse no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e<br />
nalgunha outra publicación ornitolóxica (2A e 18A). Folosa das canaveiras foi o nome proposto en<br />
1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B); tense recollido ou empregado nalgunhas publicacións<br />
ornitolóxicas (8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa<br />
propuxeran folosa dos buños (10B). Nas últimas guías de aves de Penas Patiño e Pedreira López (5A<br />
e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e nalgunha outra publicación (11A) empregouse fulepa<br />
dos carrizos. Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é rouxinol-pequeno-dos-caniços (2A e<br />
1D) ou rouxinol-dos-canizos (2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Sobre denominacións xenéricas populares que tamén se poderían aplicar a<br />
esta especie, véxase Acrocephalus schoenobaenus.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparecen as denominacións xenéricas xa apuntadas en Locustella naevia. O Dicionário<br />
228
da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, inclúe as denominacións<br />
apuntadas en Locustella naevia e Acrocephalus arundinaceus. No Gran Diccionario Xerais da Lingua<br />
Galega (2000), de varios autores, aparecen as entradas xa apuntadas en Acrocephalus paludicola.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Canto ao emprego do nome xenérico folosiña na<br />
nosa literatura, véxase L. naevia.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Para folosa, fulepa, fillosa e similares, véxase L. naevia.<br />
Os modificadores das canaveiras, dos carrizos e dos buños e similares, fan referencia a un dos<br />
hábitats característicos da especie: as canaveiras. Lixeira, igual que o portugués pequeno, alude ao<br />
seu tamaño, en comparación coa especie que vén a seguir, A. arundinaceus. O nome rouxinol é propio<br />
de Luscinia megarhynchos, pero en portugués tamén se emprega para o xénero Acrocephalus, que ten<br />
certo parecido co primeiro no tamaño e na cor da plumaxe.<br />
folosa grande Acrocephalus arundinaceus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Fulepa grande foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse<br />
ou utilizouse noutras publicacións orniolóxicas (2A, 6A, 11A e 18A). Folosa grande foi proposto en<br />
1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e de T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense recollido<br />
ou empregado nalgunhas publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). Na<br />
bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é rouxinol-grande-dos-caniços (2A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Sobre denominacións xenéricas populares que tamén se poderían aplicar a<br />
esta especie, véxase Acrocephalus schoenobaenus.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparecen as denominacións xenéricas xa apuntadas en Locustella naevia. O Dicionário<br />
da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, inclúe a entrada fulepa<br />
grande, que identifica con Acrocephalus arundinaceus (non trae fulepa como entrada xenérica nin<br />
indica outras denominacións específicas para o xénero Acrocephalus). No Gran Diccionario Xerais da<br />
Lingua Galega (2000), de varios autores, aparecen as entradas xenéricas xa apuntadas en<br />
Acrocephalus paludicola.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Canto ao emprego do nome xenérico folosiña na<br />
nosa literatura, véxase Locustella naevia.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Para folosa, fulepa, fillosa e similares, véxase L. naevia.<br />
O modificador dos-caniços fai referencia ao hábitat característico da especie: as canaveiras. Grande<br />
alude ao seu tamaño, en comparación coa especie anterior, Acrocephalus scirpaceus. O nome rouxinol<br />
é propio de Luscinia megarhynchos, pero en portugués tamén se emprega para o xénero Acrocephalus,<br />
que ten certo parecido co primeiro no tamaño e na cor da plumaxe.<br />
folosa pálida Hippolais opaca (=Hippolais pallida)<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Lirio abuado foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); recolleuse<br />
nalgunha publicación ornitolóxica (2A). Nas guías de aves de Penas Patiño e Pedreira López utilizouse o<br />
nome fulepa abuada (1A, 5A e 22A). Folosa pálida foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos<br />
traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense recollido ou empregado<br />
nalgunhas publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 13A e 14A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome<br />
portugués é felosa-pálida (2A, 1D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie moi rara na Galiza e non se lle coñecen nomes populares<br />
específicos. Con todo, como xa se ten comentado, hai unha grande variedade e confusión ou mestura<br />
no emprego popular de nomes xenéricos para especies de paxariños insectívoros. Algunhas<br />
denominacións populares xenéricas que se poderían aplicar a esta especie están anotadas en Hippolais<br />
polyglotta e Regulus ignicapilla.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparecen as denominacións xenéricas xa apuntadas en Locustella naevia. O Dicionário<br />
da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, inclúe as denominacións<br />
xenéricas apuntadas en Locustella naevia e Hippolais polyglotta. No Gran Diccionario Xerais da Lingua<br />
Galega (2000), de varios autores, aparece a entrada folosa (como galega preferente), que define como<br />
paxaros dentirrostros dos xéneros Acrocephalus, Locustella e Hippolais, pequenos, insectívoros,<br />
carnosos e pluma da cor da oliva; tamén folosiña (como galega, mais non preferente), que remite a<br />
folosa; fulosiño (como galega non preferente), que remite a folosa; fulosiña (como galega non<br />
preferente), que remite a folosa; fulosa (como galega e non preferente), que remite a folosa.<br />
229
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Canto ao emprego do nome xenérico folosiña na<br />
nosa literatura, véxase Locustella naevia.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Para folosa, fulepa, fillosa e similares, véxase L. naevia.<br />
Os modificadores abuado e pálido fan referencia á cor débil da plumaxe. A denominación lirio talvez<br />
sexa pola cor da plumaxe do paxaro, que ten parecido coa cor da flor.<br />
folosa icterina Hippolais icterina<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Folosa icterina foi o nome proposto en 1991 e 1999<br />
nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense recollido ou empregado<br />
nalgunhas publicacións ornitolóxicas (10A, 14A e 15A). Na última guía de aves de Penas Patiño e<br />
Pedreira López utilizouse o nome fulepa icterina (22A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes<br />
portugueses son felosa-amarela e felosa-icterina (1D, 2D e 3D; con máis frecuencia o primeiro).<br />
● Nomes populares. É unha especie moi moi rara na Galiza e non se lle coñecen nomes<br />
populares específicos. Algunhas denominacións populares xenéricas que se poderían aplicar a esta<br />
especie están anotadas en Hippolais polyglotta e Regulus ignicapilla.<br />
● Dicionarios consultados. Recollen as denominacións xenéricas xa apuntadas en Locustella<br />
naevia, H. polyglotta e H. pallida.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Canto ao emprego do nome xenérico folosiña na<br />
nosa literatura, véxase L. naevia.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Para folosa, fulepa, fillosa e similares, véxase L. naevia.<br />
Os modificadores amarela e icterina fan referencia á cor da plumaxe.<br />
folosa políglota Hippolais polyglotta<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Lirio marelo foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
na primeira guía de aves destes autores (1A) e recolleuse no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e<br />
noutras publicacións ornitolóxicas (2A e 18A). Nas seguintes guías de aves de Penas Patiño e Pedreira<br />
López (5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e noutras publicacións utilizouse fulepa<br />
amarela (6A e 11A). Folosa amarela foi en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A.<br />
Vidal Figueroa (10B e 12B); tense recollido ou empregado nalgunhas publicacións ornitolóxicas (8A,<br />
10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é felosa-poliglota<br />
(2A, 10A, 1D e 2D).<br />
● Nomes populares. Como xa se ten comentado, hai moita variedade e confusión, ou mestura,<br />
no emprego popular de nomes xenéricos para especies de paxariños insectívoros. As máis propias para<br />
o xénero Hippolais poderían ser folosa, fulepa, fillosa e similares. M. Taboada Cid rexistrou as voces<br />
xenéricas de folepa en Verín e na Mezquita e foleco, foleca, folecra, fuleca, folepo e fulepa, en<br />
Verín (3C). M. C. Gil Suárez tamén rexistrou foleca en Vilardevós (3C). As devanditas denominacións<br />
fan referencia a "un paxaro pequeno e amarelo que aniña nas silverias", e é probábel que fose esta<br />
especie. F. Bernis Madrazo rexistrou a voz papo marelo na provincia de Lugo, que podería estar<br />
referida aos xéneros Hippolais ou Philloscopus, ou mesmo aos xéneros Sylvia ou Acrocephalus (11B)<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparecen as denominacións xenéricas xa apuntadas en Locustella naevia. O Dicionário<br />
da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, inclúe as denominacións<br />
apuntadas en Locustella naevia, e inclúe tamén a entrada lírio, que nunha acepción, lírio marelo,<br />
define como "páxaro de peito máis marelo que o pica-folla e un pouco mais grande" e identifica con<br />
Hippolais polygotta. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparecen<br />
as entradas xenéricas xa apuntadas en Hippolais pallida.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Canto ao emprego do nome xenérico folosiña na<br />
nosa literatura, véxase Locustella naevia.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Para folosa, fulepa, fillosa, véxase Locustella naevia. Os<br />
modificadores amarela e amarelo fan referencia á cor da plumaxe deste paxaro; políglota, ao seu<br />
canto. A denominación lirio talvez é tamén pola cor da plumaxe, que ten parecido coa cor da flor. A<br />
denominación papo marelo alude á coloración do papo.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Sería ben interesante<br />
podermos dispor en galego de nomes xenéricos diferentes para os xéneros Locustella, Acrocephalus e<br />
Hippolais (para os tres emprégase folosa).<br />
O modificador amarela non é moi bo modificador para identificar H. polyglotta porque é pouuco<br />
230
específico e modo particular pode crear confusión con Hippolais icterina (que recentemente, cada vez<br />
máis, recibe en portugués o nome de felosa-amarela), de aí que prefiramos mellor políglota,<br />
coincidente co nome científico e co nome portugués, que ademais se asocia sen confusión a H.<br />
polyglotta.<br />
folosa cítica Hippolais caligata (=Iduna caligata)<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Non se teñen empregado até o momento.<br />
● Nomes populares. Esta ave é de presenza en extremo esporádica na Galiza (e moi<br />
recentemente rexistrada). Non se coñecen nomes específicos; os comentarios poden ser os mesmos<br />
que as especies anteriores no tocante ao nome xenérico.<br />
● Dicionarios consultados. Ningunha denominación específica para H. caligata; só as<br />
denominacións xenéricas indicadas en H. polyglotta.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a motivación semántica de folosa, véxase<br />
Locustella naevia. O modificador cítica alude á súa área de distribución habitual (a do pobo cita: ao<br />
norte ou nordeste do Mar Negro e ao leste do lago Aral).<br />
papuxa do mato Sylvia undata<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Papuxa *montés foi a denominación proposta por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
utilizouse na primeira guía de aves destes autores (1A) e recolleuse noutras publicacións ornitolóxicas<br />
(2A e 18A). Papuxa montesa utilizouse nas seguintes guías destes autores (5A e 22A), no Atlas de<br />
vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse nalgunha publicación ornitolóxica (10A e 14A). Papuxa do<br />
mato foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa<br />
(10B e 12B); recolleuse ou empregouse nalgunhas publicacións (8A, 12A e 13A). Na bibliografía<br />
ornitolóxica, os nomes portugueses son toutinegra-do-mato, felosa-do-mato e carriça-do-mato<br />
(2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D; con máis frecuencia o primeiro).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou para esta especie a de furafollas nas terras<br />
da Limia (9A). A. Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X. L. Lozano, X. R. Reigada e X. Rodríguez, forneira<br />
na comarca de Verín (23B). No Atlas de vertebrados de Galicia apúntase o nome específico de tizona<br />
(7A). Algunhas voces populares, pero xenéricas, tamén aplicábeis a esta especie, están comentadas en<br />
Sylvia communis.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, e no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en Sylvia<br />
communis. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco,<br />
aparecen as entradas: papuxa, que define como "pequenos páxaros de asas curtas e plumaxe<br />
vistosa", e especifica papuxa *montés (montesa) para Sylvia undata; papuda, que nunha das<br />
acepcións identifica con papuxa e noutra coa papuxa montés (S. undata). O Diccionario de sinónimos<br />
da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle<br />
papuda, papuda *montés (montesa) e toxeira como sinónimos específicos para S. undata. No Gran<br />
Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparecen as entradas papuda (como<br />
galega e preferente), que nunha das acepcións identifica con Sylvia atricapilla, e noutra acepción con S.<br />
undata, incluíndo o sinónimo papuxa montés; papuxa (como galega e preferente), que nunha das<br />
acepcións identifica con S. communis, pero que tamén considera como nome xenérico, achegando a<br />
subentrada papuxa *montés, nome identificado con S. undata, co sinónimo papuda; catuxa (como<br />
galega, mais non preferente), que remite a papuxa; catarela (como galega non preferente), que<br />
remite a papuxa; cataluxa (como galega non preferente), que remite a papuxa.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A respecto do emprego de papuxa na nosa<br />
literatura, véxase S. communis.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Papuda seguramente está referida ao papo destes<br />
paxaros, moi branco, que contrasta coa plumaxe do resto do corpo; papuxa talvez sexa unha<br />
transformación ou corruptela da voz orixinal papuda; catuxa, cataluxa e similares poderían ser<br />
corruptelas de papuxa. Os modificadores do mato, montesa e similares fan referencia ao seu hábitat.<br />
A denominación tizona refírese á plumaxe escura (e talvez tamén forneira, pola plumaxe acincentada,<br />
aínda que neste caso tamén podería ser por causa do rabo longo e o corpo redondo, que poden<br />
semellar unha pa do forno). Toutinegra, que se aplica en portugués para ás especies do xénero Sylvia,<br />
quere dicir que ten a cabeza negra. Furafollas, carriça e felosa son nomes propios doutros xéneros:<br />
para a semántica de furafollas, véxase Phylloscopus collybita; para a semántica de carriça, véxase<br />
231
Troglodytes troglodytes (a denominación é propia desa especie); para a semántica de felosa, véxase<br />
Locustella naevia.<br />
papuxa carrasqueira Sylvia cantillans<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Papuxa paporrubia foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
utilizouse nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e<br />
recolleuse nalgunha outra publicación (2A e 18A). Papuxa carrasqueira foi o nome proposto en 1991<br />
e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense recollido ou<br />
empregado nalgunhas publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 13A e 14A). Na bibliografía ornitolóxica, os<br />
nomes portugueses son toutinegra-de-bigodes e toutinegra-carrasqueira (2A, 1D, 2D e 3D; con<br />
máis frecuencia o primeiro).<br />
● Nomes populares. Algunhas voces xenéricas populares tamén aplicábeis a esta especie están<br />
comentadas en Sylvia communis.<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en Sylvia<br />
communis.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Sobre o emprego de papuxa na nosa literatura,<br />
véxase S. communis.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Canto á semántica de papuxa, papuda e similares, e<br />
tamén de toutinegra, véxase S. undata. O modificador carrasqueira fai referencia ao seu hábitat;<br />
paporrubia e de-bigodes aluden á plumaxe do papo e da cara.<br />
papuxa cabecinegra Sylvia melanocephala<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Papuxa cabecinegra foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e<br />
tamén en 1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B); utilizouse nas guías de aves de Penas Patiño e<br />
Pedreira López (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e noutras publicacións<br />
ornitolóxicas (2A, 6A, 8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 15A, 16A e 18A). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A.<br />
Vidal Figueroa propuxeron a denominación de papuxa de cabeza negra (10B). Nunha publicación<br />
utilizouse papuxa moura (4A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son toutinegrados-valados<br />
e toutinegra-de-cabeça-preta (2A, 10A, 1D, 2D e 3D; con máis frecuencia o primeiro).<br />
● Nomes populares. Algunhas voces xenéricas populares tamén aplicábeis a esta especie están<br />
comentadas en Sylvia communis.<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en Sylvia<br />
communis.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A respecto do emprego de papuxa na nosa<br />
literatura, véxase S. communis.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Canto á semántica de papuxa, papuda e similares, e<br />
tamén de toutinegra, véxase Sylvia undata. O modificador dos-valados fai referencia ao seu hábitat;<br />
cabecinegra, de-cabeça-preta e similares aluden á plumaxe negra da cabeza, moi marcada; moura,<br />
á cor da plumaxe en xeral.<br />
papuxa real Sylvia hortensis<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Papuxa ollobranca foi a denominación proposta por<br />
C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e<br />
5B); utilizouse nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia<br />
(7A) e recolleuse ou utilizouse tamén nalgunha outra publicación (2A e 11A). Papuxa real foi o nome<br />
proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense<br />
empregado ou recollido nalgunhas publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 12A, 13A, 14A e 16A). Na<br />
bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é toutinegra-real (2A, 10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Algunhas voces xenéricas populares tamén aplicábeis a esta especie están<br />
comentadas en Sylvia communis.<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en Sylvia<br />
communis.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A respecto do emprego de papuxa na nosa<br />
232
literatura, véxase S. communis.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Canto á semántica de papuxa, papuda e similares, e<br />
tamén de toutinegra, véxase Sylvia undata. O modificador ollobranca fai referencia ao anel branco<br />
que posúe arredor do ollo; real é un cualificativo engadido ao nome xenérico de moitas aves para as<br />
identificar como especies, e ás veces ten relación cunha certa beleza na súa forma ou nas súas cores;<br />
neste caso talvez pola súa vistosa plumaxe.<br />
papuxa común Sylvia communis<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Papuxa común foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén<br />
en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B). Utilizouse nas<br />
guías de aves de Penas Patiño e Pedreira López (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A)<br />
e recolleuse ou utilizouse tamén noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 8A, 10A, 11A, 12A, 13A, 14A,<br />
15A, 16A e 18A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é papa-amoras ou papa-amorascomum<br />
(2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou para esta especie a de furafollas nas terras<br />
da Limia (9A). J. A. Palacio Sánchez rexistrou cataluxa, catarela e catuxa en Ferreira de Pantón,<br />
todas elas identificadas coa voz castelá curruca zarcera, isto é, Sylvia communis (3C). C. García<br />
González, M. González González, M. R. Álvarez Blanco e J. A. Palacio Sánchez rexistraron para esta<br />
especie papuxa, respectivamente en Compostela, o Incio, Ramirás e Ferreira de Pantón (3C). M. C.<br />
Enríquez Salido rexistrou para esta especie papuda no Grove (3C). F. Fernández Rei rexistrou, tamén<br />
para especie, papoia en Cedeira (3C). Por outra banda, na primeira guía de aves de X. M. Penas Patiño<br />
e C. Pedreira López apuntáronse as denominacións xenéricas populares de papuxa e papuda para as<br />
especies do xénero Sylvia (1A). F. Bernis Madrazo tamén rexistrou os nomes xenéricos de papuxa, na<br />
provincia de Ourense, e papuda, en bastantes localidades da provincia de Lugo e de Zamora, aínda<br />
que apunta que están referidos nomeadamente a Sylvia communis e ás veces tamén ao xénero<br />
Hippolais (11B). F. Bernis Madrazo tamén comenta que Ríos Naceyro (1850) xa recollera a voz papuda<br />
para S. communis (11B).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparecen as entradas carriza, que se identifica coa voz castelá curruca, dando o<br />
sinónimo carrizo (que despois, na súa entrada, defínese facendo referencia a outro paxaro,<br />
Troglodytes troglodytes); tamén papuxa, que nunha das acepcións define como reyezuelo, abadejo,<br />
pájaro pequeno, carnoso y de plumaje aceitunado e papuda, que define como curruca gris. O<br />
Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da<br />
editorial Akal, identifica coa entrada castelá curruca as denominacións galegas de virafollas e<br />
meixengra, e especifica papuda para curruca gris. O Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís<br />
(1995), da editorial Sotelo Blanco, inclúe as entradas: papuxa, que define como "pequenos páxaros de<br />
asas curtas e plumaxe vistosa", especificando papuxa comun para Sylvia communis; papuda, que<br />
nunha das acepcións identifica con papuxa. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia,<br />
X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle cataluxa, catarela, catuxa, papoia<br />
e papuda como sinónimos específicos para S. communis e papuda, paxara e papuxa como<br />
sinónimos xenéricos de Sylvia. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores,<br />
aparecen as entradas papuda (como galega e preferente), que identifica con Sylvia atricapilla, con<br />
Sylvia undata e pódese considerar tamén xenérico; papuxa (como galega e preferente), que nunha<br />
das acepcións identifica con S. communis, mais que tamén considera como nome xenérico; catuxa<br />
(como galega, mais non preferente), que remite a papuxa; catarela (como galega non preferente),<br />
que remite a papuxa; cataluxa (como galega e non preferente), que remite a papuxa.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A voz papuxa tense recollido na nosa literatura.<br />
Así, por exemplo, Xavier Prado en Monifates (1928): "... aquil monifate que parecía fillo dun xílgaro e<br />
unha papuxa...". Fuco G. Gómez, n' O idioma dos animás (1937): "Algo pareio quinoulle a papuxa, ao<br />
enadir morta de riso: -Chíi híi chíi chíi chiri chi...". Ou Manuel Catoira, no ano 1977: "... nin laranxas<br />
nin cantos de papuxa. Aquí é moi difícil camiñar...".<br />
Luís Iglesias Iglesias tamén recolle papuda e papuxa en Xeografía fito-zoolóxica (1962): "...<br />
papudas, virafollas e papuxas...".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Canto á semántica de papuxa, papuda e similares, e<br />
tamén de toutinegra, véxase Sylvia undata. O modificador portugués papa-amoras fai referencia á<br />
súa alimentación; común indica que é unha das papuxas máis frecuentes. Para a semántica de<br />
furafollas e virafollas, véxase Phylloscopus collybita (son denominacións máis propia do xénero<br />
Phylloscopus); para a semántica de carriza, véxase Troglodytes troglodytes (a denominación é ben<br />
propia desa especie); para a semántica de meixengra, véxase Merops apiaster.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Papoia é unha<br />
233
denominación popular moi inespecífica referida a "papar", que se usa para designar especies de<br />
paxaros ben diferentes. Recóllese como nome xenérico para as papuxas (xénero Sylvia), como nome<br />
para Hydrobates pelagicus e tamén para as gaivotas (cando menos apúntase para Larus minutus e<br />
Larus canus, aínda que pola súa inespecificidade podería empregarse tamén para outras de maior<br />
tamaño, que teñen fama de máis comellonas).<br />
Meixengra é unha voz tamén recollida para denominar outros paxaros, como Merops apiaster<br />
ou Aegithalus caudatus. Furafollas e virafollas son denominacións máis propias do xénero<br />
Phylloscopus.<br />
papuxa cincenta Sylvia curruca<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Papuxa careta foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); recolleuse<br />
nalgunha publicación ornitolóxica (2A). Papuxa cincenta foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos<br />
traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado ou recollido<br />
nalgunha publicación ornitolóxica (10A, 13A e 14A); tamén na última guía de C. Pedreira López e X. M.<br />
Penas Patiño (22A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é papa-amoras-cinzento (2A, 1D,<br />
2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie moi rara na Galiza e non se lle coñecen nomes populares<br />
específicos. Algunhas voces xenéricas populares aplicábeis a esta especie están comentadas en Sylvia<br />
communis.<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en Sylvia<br />
communis.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Sobre o emprego de papuxa na nosa literatura,<br />
véxase S. communis.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Canto á semántica de papuxa, papuda e similares, e<br />
tamén de toutinegra, véxase Sylvia undata. O nome papa-amoras fai referencia á alimentación;<br />
cincenta, á cor da plumaxe.<br />
papuxa picafollas Sylvia borin<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Papuxa apardada foi a denominación proposta por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
utilizouse na segunda guía de aves destes autores (5A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e<br />
recolleuse nalgunha outra publicación ornitolóxica (2A). Na última guía de C. Pedreira López e X. M.<br />
Penas Patiño usouse papuxa apardazada (22A). Papuxa picafollas foi o nome proposto en 1991 e<br />
1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense recollido ou<br />
empregado nalgunhas publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). Na bibliografía<br />
ornitolóxica, os nomes portugueses son toutinegra-das-figueiras ou felosa-das-figueiras (2A, 10A,<br />
1D e 2D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou para esta especie a de papuxa nas terras da<br />
Limia (9A). Algunhas voces populares xenéricas tamén aplicábeis a esta especie están comentadas en<br />
Sylvia communis.<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en Sylvia<br />
communis.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Sobre o emprego de papuxa na nosa literatura,<br />
véxase S. communis.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Para papuxa, papuda e similares, e tamén toutinegra,<br />
véxase Sylvia undata. O modificador das-figueiras fai referencia ao seu hábitat; picafollas alude ao<br />
parecido físico de Sylvia borin en concreto cos paxaros do xénero Phylloscopus, que reciben este nome<br />
xenérico (para a significación, véxase Phylloscopus collybita); apardada alude á cor da plumaxe.<br />
papuxa das amoras Sylvia atricapilla<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Papuxa das amoras foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e<br />
tamén en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B). Utilizouse<br />
nas guías de aves de Penas Patiño e Pedreira López (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia<br />
(7A) e noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 10A, 18A, 13A e 14A). Nalgunha publicación recibiu o<br />
nome de papuxa encapuchada (8A e 12A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é<br />
234
toutinegra-de-barrete ou toutinegra-de-barrete-preto (2A, 10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. C. Pedreira López et al. rexistraron os nomes de papuda e papona para<br />
Sylvia atricapilla no concello de Ames, na provincia da Coruña (9B). A. Villarino Gómez rexistrou para<br />
esta especie a denominación popular de cabeciña negra nas terras da Limia (9A). Na primeira guía de<br />
aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López apuntáronse as denominacións de moreira e cabeciña<br />
negra para S. atricapilla (1A). Algunhas voces xenéricas populares tamén aplicábeis a esta especie<br />
están comentadas en Sylvia communis.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparece a entrada moreira, nunha das súas acepcións definida como curruca de<br />
cabeza nega, pájaro de la familia de los sílvidos (Sylvia melanocephala non habitaba aínda na Galiza, é<br />
unha especie de aparición relativamente recente na nosa terra, e moi probabelmente a curruca de<br />
cabeza negra á que se refire é S. atricapilla); outras denominacións xenéricas están apuntadas en S.<br />
communis. No Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo<br />
(1984), da editorial Akal, especifícase a denominación moreira para a subentrada castelá curruca de<br />
cabeza negra (como acabamos de comentar, moi probabelmente a curruca de cabeza negra á que se<br />
refire é S. atricapilla); outras denominacións xenéricas están apuntadas en S. communis. No Dicionário<br />
da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparecen as entradas:<br />
papuxa, que se define como "pequenos páxaros de asas curtas e plumaxe vistosa", e especifica<br />
papuxa das amoras (sen guións) para S. atricapilla; tarroeira, tamén para esta especie, do que se<br />
volve dar o nome científico e se di que é máis coñecido polos nomes papuxa-das-amoras e amoreira<br />
(aínda que despois, na entrada amoreira non inclúe esta acepción); tamén, cabeciña-negra, que<br />
identifica con papuxa-das-amoras, S. atricapilla. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000),<br />
de varios autores, aparecen as entradas papuda (como galega e preferente), que nunha das acepcións<br />
identifica con S. atricapilla, incluíndo os sinónimos moreira e papuxa das amoras, e noutra acepción con<br />
S. undata; papuxa (como galega e preferente), que nunha das acepcións identifica con S. communis,<br />
mais que tamén considera como nome xenérico, e achega a subentrada papuxa das amoras, nome<br />
que identifica con S. atricapilla, cos sinónimos moreira e papuda, e a subentrada papuxa *montés<br />
(debería ser papuxa montesa), que fai referencia a Sylvia undata, co sinónimo papuda; moreira<br />
(como galega e preferente), nunha das acepcións identificada especificamente con S. atricapilla, e cos<br />
sinónimos papuxa das amoras e papuda; catuxa (como galega, mais non preferente), que remite a<br />
papuxa; cabeciña negra (como subentrada dentro da enrada cabeza), que identifica com moreira,<br />
papuda, papuxa das amoras, S. atricapilla; catarela (como galega non preferente), que remite a<br />
papuxa; cataluxa (como nome galego xenérico e non preferente), que remite a papuxa.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A respecto do emprego de papuxa na nosa<br />
literatura, véxase S. communis.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Canto á semántica de papuxa, papuda e similares, e<br />
tamén de toutinegra, véxase S. undata. Os termos das amoras, amoreira e similares fan referencia<br />
á alimentación; encapuchada, cabeciña negra e de-barrete-preto aluden á plumaxe da cabeza.<br />
picafollas de Bonelli Phylloscopus bonelli<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Picafollas abuado foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
na primeira guía de aves destes autores (1A) e recolleuse nalgunha outra publicación ornitolóxica (2A e<br />
7A). Picafollas de Bonelli foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T.<br />
A. Vidal Figueroa (10B e 12B); empregouse nas seguintes guías de aves de Penas Patiño e Pedreira<br />
López (5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse ou empregouse tamén noutras<br />
publicacións ornitolóxicas (6A, 8A, 8A, 10A, 12A, 13A, 15A e 14A). Na bibliografía ornitolóxica, os<br />
nomes portugueses son felosa-de-papo-branco e felosa-de-Bonelli (2A, 10A, 1D, 2D e 3D; con<br />
máis frecuencia o primeiro).<br />
● Nomes populares. X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López apuntan as xenéricas de folosiña,<br />
furafollas, picaflores e virafollas para as especies do xénero Phylloscopus (1A). No Atlas de<br />
vertebrados de Galicia recóllese tamén para esta especie o nome de tuisa (7A). Outras denominacións<br />
xenéricas populares que tamén se poderían aplicar a esta especie están anotadas en Phylloscopus<br />
collybita, Hippolais polyglotta e Regulus ignicapilla.<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en Phylloscopus<br />
collybita. Ademais, no Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo<br />
Blanco aparece as entrada pica-folla, especificando a denominación de pica-folla-abuado para<br />
Phylloscopus bonelli.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A respecto do emprego de picafollas e virafollas<br />
na nosa literatura, véxase Phylloscopus collybita. Canto ao emprego de folosiña, véxase Locustella<br />
naevia.<br />
235
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da semántica de virafollas, picafollas e<br />
similares, véxase P. collybita. Para a motivación semántica de folosiña, véxase L. naevia. Os<br />
modificadores abuado e de-papo-branco fan referencia á coloración da plumaxe. Bonelli fai<br />
referencia ao piemontés Franco Andrea Bonelli, naturalista do século XIX. Non se encontrou explicación<br />
semántica para a denominación tuisa.<br />
picafollas asubiador Phylloscopus sibilatrix<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Picafollas asubiador foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e<br />
tamén en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B). Utilizouse<br />
nas últimas guías de aves de Penas Patiño e Pedreira López (5A e 22A), no Atlas de vertebrados de<br />
Galicia (7A) e recolleuse ou utilizouse tamén noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 8A, 10A, 13A e<br />
14A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é felosa-assobiadeira (2A, 1D e 2D).<br />
● Nomes populares. Non é doado distinguilo doutras especies do xénero Phylloscopus, e non se<br />
lle coñecen nomes populares específicos. X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López apuntaron as<br />
denominacións xenéricas populares de folosiña, furafollas, picaflores e virafollas para as especies<br />
do xénero Phylloscopus (1A). Outras denominacións xenéricas populares que tamén se poderían aplicar<br />
a esta especie están anotadas en en Phylloscopus collybita, Hippolais polyglotta e Regulus ignicapilla.<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en Phylloscopus<br />
collybita.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A respecto do emprego de picafollas e virafollas<br />
na nosa literatura, véxase P. collybita. Canto ao emprego de folosiña, véxase Locustella naevia.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da semántica de virafollas, picafollas e<br />
similares, véxase P. collybita. Para a motivación semántica de folosiña, véxase L. naevia. Os<br />
modificadores asubiador e assobiadeira fan referencia ao seu canto.<br />
picafollas europeo Phylloscopus collybita<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Picafollas común foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén<br />
en 1991 no traballo de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa, cando P. collybita e P. ibericus<br />
(brehmii) aínda non estaban consideradas pola ciencia como dúas especies diferentes (10B); utilizouse<br />
nas primeiras guías de aves de Penas Patiño e Pedreira López (1A e 5A), no Atlas de vertebrados de<br />
Galicia (7A) e recolleuse ou utilizouse tamén noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 8A, 10A, 12A e<br />
18A). Nunha publicación, P. collybita recibiu o nome de picafollas común diferenciándoo de P.<br />
ibericus, que nesa mesma publicación recibía o nome de picafollas ibérico (14A). Picafollas europeo<br />
foi proposto en 1999 no traballo de Conde Teira, mais sen apuntar aínda unha denominación<br />
diferenciadora para P. ibericus (12B); utilizouse nalgunhas publicacións (13A e 15A); tamén na terceira<br />
guía de Pedreira López e X. M. Penas Patiño, apuntando nesta mesma publicación o nome picafollas<br />
ibérico para P. ibericus (22A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é felosa-comum e<br />
felosinha (2A, 1D e 2D); tamén felosinha-comum (3D).<br />
● Nomes populares. Canto a denominacións específicas, A. Villarino Gómez rexistrou papuxa e<br />
lapamoscas nas terras da Limia (9A). C. Pedreira López et al. rexistraron para P. collybita os nomes<br />
de mosquiteiro e mosqueiro no concello de Ames, na provincia da Coruña (9B). A. Reboreda, C.<br />
Álvarez, E. Castro X. L. Lozano, X. R. Reigada e X. Rodríguez, cirifolla na comarca de Verín (23B). O<br />
nome de cirifolla recóllese tamén no Atlas de vertebrados de Galicia (7A). Con todo, as devanditas<br />
denominacións poderían estar referidas igualmente a P. ibericus, que como xa se comentou é unha<br />
especie moi moi parecida a P. collybita.<br />
No tocante ás denominacións xenéricas, C. García González rexistrou a de picafollas en<br />
Compostela; tamén R. Seco Fernández, en Santa Comba; F. Varela González, en Santaia; R. Fraga<br />
Gracía, en Melide; M. J. Pérez Alonso, en Goián; A. Pérez Cid, en Marín (3C). F. Bernis Madrazo<br />
rexistrou os vernáculos xenéricos de follosa e fillosa na provincia de Pontevedra e cita a L. Iglesias<br />
(1927), que dá o nome virafollas para Galiza (11B). X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López tamén<br />
apuntaron as denominacións xenéricas populares de folosiña, furafollas, picaflores e virafollas<br />
para as especies do xénero Phylloscopus (1A). M. R. Álvarez Blanco rexistrou a denominación xenérica<br />
de picaflor en Ramirás (3C). F. Bernis Madrazo cita o portugués Fernandes Ferreira (1616), que<br />
emprega os nomes folosa, felosa e foloza para estas especies (11B). Outras denominacións xenéricas<br />
populares que tamén se poderían aplicar a esta especie están anotadas en Hippolais polyglotta e<br />
Regulus ignicapilla.<br />
● Dicionarios consultados. O Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
236
editorial Galaxia, define picafolla como especie de reyezuelo, pájaro parecido al carrizo y a la papuxa;<br />
e define virafollas como curruca, pinzoleta, pájaro de los sílvidos. O Diccionario de usos castelángalego<br />
de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, dun modo moi<br />
xenérico, dá as voces virafollas e meixengra como equivalentes á castelá curruca, e folosiña,<br />
fulosiña, papuxa, chichí e chichís coa voz castelá reyezuelo (en particular, as salientadas en negra<br />
poden empregarse para o xénero Phylloscopus nalgunhas localidades galegas). No Dicionário da língua<br />
galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparecen as entradas: florosa, definido<br />
como "paxariño de cor parda, que gosta de picar os bichiños nas follas das figueiras e tamén se coñece<br />
como pica-folla"; pica-folla, especificando a denominación de pica-folla-comun para P. collybita;<br />
pica-flor, referíndose especificamente a P. collybita; vira-follas, que define como como "páxaro da<br />
família dos silviídeos" e identifica co nome científico P. collybita e cos sinónimos folosiña (que non ten<br />
entrada propia) e pica-folla. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e<br />
P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle picafollas, chía, florosa, folosiña, furafollas,<br />
picaflores e virafollas como sinónimos específicos para P. collybita. O Gran Diccionario Xerais da<br />
Lingua Galega (2000), de varios autores, recolle as entradas: picafollas (como galega e preferente),<br />
que define como "paxaro dos dentirrostros, de cor verde olivácea, ás curtas redondeadas, cunha raia<br />
clara sobre os ollos e as patas escuras" e identifica con P. collybita; e virafollas (como galega e non<br />
preferente), que remite a picafollas; tamén recolle a entrada cirifolla (como galega e non preferente),<br />
que define como denominación xenérica dos paxaros de pequeno tamaño.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Fuco G. Gómez emprega a voz picafolla n' O<br />
idioma dos animás (1937): "... o zarralleiriño, picafolla, carrizo i a papuxa comezaron a chichiar...".<br />
Luís Iglesias Iglesias recolle virafollas en Xeografía fito-zoolóxica (1962): "... papudas,<br />
virafollas e papuxas...".<br />
Canto ao emprego do nome xenérico folosiña na nosa literatura, véxase Locustella naevia.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Semanticamente, os nomes furafollas, virafollas,<br />
picafollas e similares fan referencia aos hábitos desta especie, que anda de rama en rama á procura<br />
de insectos, picando as follas. Mosquiteiro, mosqueiro e lapamoscas aluden á súa alimentación<br />
insectívora. Outras denominacións xenéricas compártense con outras especies ou son propias doutras<br />
especies e aplícanse tamén localmente ao xénero Phylloscopus; para a motivación semántica de<br />
folosiña, follosa, felosa, folosa e similares, véxase Locustella naevia; florosa parece formarse<br />
relacionando flor coas denominacións anteriores; para a motivación semántica de papuxa, véxase<br />
Sylvia undata.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. A respecto da escolla<br />
dun nome preferente, cómpre dicir que, até hai moi pouco tempo, a ciencia consideraba que<br />
Philloscopus collybita e Phylloscopus ibericus eran a mesma especie. Hoxe en día considéraas como<br />
dúas especies de paxaros diferentes, malia seren fisicamente iguais; varía o seu canto, a súa<br />
distribución xeográfica e a súa fenoloxía; ambas as dúas especies están presentes na Galiza. O<br />
modificador común indica que é a especie máis frecuente de picafollas (polo menos, en tanto P.<br />
collybita e P. ibericus foron considerados a mesma especie). Despois desta diferenciación como<br />
especies entre P. collybita e P. ibericus, parece que o nome que máis lle acae a P. collybita é picafollas<br />
europeo, téndomos en conta que a P. ibericus se lle asigna picafollas ibérico, facendo tamén<br />
referencia á súa área de distribución.<br />
picafollas ibérico Phylloscopus ibericus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Picafollas ibérico foi a única denominación galega<br />
atopada para Phylloscopus ibericus, na terceira guía aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López<br />
(22A) e nunha publicación ornitolóxica de ámbito estatal (14A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome<br />
portugués é felosinha-ibérica (1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Non é doado distinguilo da especie anterior nin tampouco doutras deste<br />
xénero, e non se lle coñecen nomes populares específicos. Algunhas denominacións xenéricas<br />
populares que tamén se poderían aplicar a esta especie están anotadas en Phylloscopus collybita,<br />
Hippolais polyglotta e Regulus ignicapilla.<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en Phylloscopus<br />
collybita.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A respecto do emprego de picafollas e virafollas<br />
na nosa literatura, véxase P. collybita. Canto ao emprego de folosiña, véxase Locustella naevia.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da semántica de virafollas, picafollas e<br />
similares, véxase P. collybita. Para a motivación semántica de folosiña, véxase Locustella naevia. O<br />
modificador ibérico fai referencia á súa área de distribución.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. A respecto da escolla<br />
dun nome específico, como xa se comentou en P. collybita, a ciencia consideraba até hai ben pouco<br />
237
tempo que P. collybita e P. ibericus eran a mesma especie; hoxe en día clasifícanse como dúas especies<br />
de paxaros diferentes.<br />
picafollas musical Phylloscopus trochilus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Picafollas cantor foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse<br />
nalgunha outra publicación ornitolóxica (2A). Picafollas musical foi o nome proposto en 1991 e 1999<br />
nos traballos de M. A. Conde Teira e de T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense recollido ou empregado<br />
nalgunhas publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). Na bibliografía ornitolóxica,<br />
o nome portugués é felosa-musical (2A, 10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É difícil de distinguir dalgunhas das especies anteriores, mesmo para os<br />
ornitólogos, e non se lle coñecen nomes populares específicos. Na primeira guía de aves de X. M. Penas<br />
Patiño e C. Pedreira López apuntáronse as denominacións xenéricas populares de folosiña, furafollas,<br />
picaflores e virafollas para as especies do xénero Phylloscopus (1A). Algunhas denominacións<br />
xenéricas populares que tamén se poderían aplicar a esta especie están anotadas en Phylloscopus<br />
collybita, Hippolais polyglotta e Regulus ignicapilla.<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en Phylloscopus<br />
collybita. Ademais, no Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo<br />
Blanco, aparece a entrada pica-folla, especificando a denominación de pica-folla-cantor para<br />
Phylloscopus trochilus.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Canto ao emprego do nome xenérico folosiña na<br />
nosa literatura, véxase Locustella naevia; canto a picafollas e virafollas, véxase P. collybita.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da semántica dos nomes xenéricos virafollas,<br />
picafollas e similares, véxase P. collybita; para a motivación semántica de folosiña, véxase Locustella<br />
naevia. Os modificadores específicos cantor e musical fan referencia ao seu canto.<br />
picafollas sombrío Phylloscopus fuscatus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Picafollas sombrío foi o nome proposto en 1999 no<br />
traballo de M. A. Conde Teira (12B). Noutra publicación utilizouse picafollas fusco (22A, unha das<br />
guías de C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é<br />
felosa-sombria (2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie de ocorrencia rara ou accidental na Galiza, e non se teñen<br />
rexistrado denominacións populares, non sendo as xenéricas.<br />
● Dicionarios consultados. Non se atoparon nomes para esta especie.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Sobre o emprego de picafolla e virafollas na nosa<br />
literatura, véxase Phylloscopus collybita.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a semántica de virafollas, picafollas e similares,<br />
véxase P. collybita. Para a motivación semántica de felosa e similares, véxase Locustella naevia. Canto<br />
aos modificadores, tanto sombrío como fusco fan referencia á tonalidade da plumaxe.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Calquera dos dous<br />
nomes empregados en galego, picafollas sombrío e picafollas fusco, describen ben a especie e son<br />
perfectamente válidos do punto de vista gramatical. Talvez, o criterio de harmonización co portugués,<br />
que tamén parece ser importante para a ornitoloxía galega, faría preferíbel a escolla de picafollas<br />
sombrío.<br />
picafollas de Hume Phylloscopus humei<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Non se teñen empregado até o momento.<br />
● Nomes populares. Esta ave é de presenza en extremo esporádica na Galiza e non se coñecen<br />
nomes específicos; os comentarios poden ser os mesmos que as especies anteriores no tocante ao<br />
nome xenérico.<br />
● Dicionarios consultados. Ningunha denominación específica para P. humei; só as<br />
denominacións xenéricas indicadas en P. collybita.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a semántica de virafollas, picafollas e similares,<br />
véxase P. collybita. Canto ao modificador, de Hume probabelmente fai referencia ao ornitólogo inglés<br />
238
Allan Octavian Hume (1829-1912), que achegou a descuberta dunha chea de novas especies para a<br />
ciencia.<br />
estreliña do norte Regulus regulus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Estreliña dos pinos foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
recolleuse nalgunha publicación ornitolóxica (2A). Estreliña do norte foi o nome proposto en 1991 e<br />
1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e de T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); utilizouse nalgunhas<br />
publicacións ornitolóxicas (13A e 16A). Estreliña dos piñeiros empregouse no Atlas de vertebrados de<br />
Galicia (7A) e nas últimas guías de aves de Penas Patiño e Pedreira López (5A e 22A) e e tamén se<br />
recolleu nalgunha publicación (18A). Nalgunhas publicacións empregouse estreliña norteña (8A, 10A,<br />
12A e 14A). Nunha publicación, estreliña das devesas (6A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome<br />
portugués é estrelinha e estrelinha-de-poupa (2A, 10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Algunhas voces xenéricas populares tamén aplicábeis a esta especie están<br />
anotadas en Regulus ignicapilla.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en Locustella naevia, Sylvia<br />
communis e Phylloscopus bonelli (que poderían ter certa relación ou parecido con esta especie). O<br />
Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da<br />
editorial Akal, identifica coa voz castelá reyezuelo coas galegas folosiña, fulosiña, papuxa, chichí e<br />
chichís. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco,<br />
aparece a estrada estreliña, como se indica en Regulus ignicapilla, a entrada chichi, nunha das<br />
acepcións, definida como "páxaro do xénero Regulus, de cor de aceitona e manchas amarelas ou<br />
cincentas" e identificada co nome científico Regulus regulus e cos sinónimos folosiña e papuxa e a<br />
variante chischis (que na súa entrada non se define como tal). No Gran Diccionario Xerais da Lingua<br />
Galega (2000), de varios autores, aparecen as entradas apuntadas nos xéneros Locustella, Sylvia e<br />
Phylloscopus (que poderían ter certa relación ou parecido con esta especie).<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Fuco G. Gómez emprega a voz estreliña n' O<br />
idioma dos animás (1937): "... o gatuñeiro, a estreliña i a caganeta, qui deron en chilrar co medo...".<br />
X. R. Cuba, A. Reigosa e X. Miranda recollen estreliña no Diccionario dos seres míticos galegos (1999):<br />
"¿Que paxaro sería, o tordo, o carrizo ou a estreliña?".<br />
Canto ao emprego do nome xenérico folosiña na nosa literatura, véxase Locustella naevia.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Semanticamente, estreliña, estrela pequena, parece<br />
unha denominación cariñosa ou humorística deste paxariño. Chichí, chichís e similares son voces de<br />
orixe onomatopeica. Outras denominacións xenéricas compártense con outras especies ou son propias<br />
doutras especies e aplícanse tamén localmente ao xénero Regulus (para a motivación semántica de<br />
folosiña e fulosiña, véxase L. naevia; para a motivación semántica de papuxa, Sylvia undata). Os<br />
modificadores específicos dos piñeiros, das devesas e similares aluden ao hábitat da especie;<br />
norteña e do Norte, á súa área de distribución; de-poupa, ás plumas eréctiles do curuto, de cor<br />
laranxa ou amarela.<br />
estreliña riscada Regulus ignicapilla<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Estreliña riscada foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén<br />
en 1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B). Utilizouse nas dúas guías de aves de Penas Patiño e<br />
Pedreira López (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse ou utilizouse tamén<br />
nalgunhas publicacións ornitolóxicas (2A, 13A e 18A). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa<br />
propuxeran estreliña común (10B); tense recollido ou empregado nalgunhas publicacións (8A, 10A,<br />
12A e 14A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é estrelinha-real e estrelinha-decabeça-listada<br />
(2A, 10A, 1D e 2D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou as denominacións populares de carriza<br />
branca e picafolla para esta especie nas terras da Limia (9A). M. J. Pérez Alonso rexistrou a voz<br />
xenérica fulosiña en Goián e J. A. Palacio Sánchez furafollas en Ferreira de Pantón, ambas as dúas<br />
identificadas coa voz castelá reyezuelo (3C). F. Bernis Madrazo recolle o nome xenérico galego<br />
estreliña e portugués estrelinha para o xénero Regulus (11B).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en Locustella naevia, Sylvia<br />
communis e Phylloscopus bonelli (que poderían ter certa relación ou parecido con esta especie). O<br />
239
Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da<br />
editorial Akal, identifica coa voz castelá reyezuelo coas galegas folosiña, fulosiña, papuxa, chichí e<br />
chichís. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco,<br />
aparece a entrada estreliña, nunha das acepcións definida como "pequenos páxaros dentirrostros da<br />
família dos regúlidas" e identificada co nome científico Regulus ignicapilla. No Gran Diccionario Xerais<br />
da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparecen as entradas xenéricas apuntadas nos xéneros<br />
Locustella, Sylvia e Phylloscopus (que poderían ter certa relación ou parecido con esta especie). Trae<br />
tamén a entrada picamoscas (como galega, mais non preferente), que remite a estreliña riscada<br />
(porén, despois non aparece entrada para estreliña).<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Canto ao emprego do nome xenérico estreliña na<br />
nosa literatura, véxase Regulus regulus. Sobre folosiña, véxase L. naevia.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da motivación semántica de estreliña, chichí<br />
e chichís, véxase R. regulus. Outras denominacións xenéricas compártense con outras especies ou son<br />
propias doutras especies e aplícanse tamén localmente ao xénero Regulus (para a motivación<br />
semántica de folosiña e fulosiña, véxase L. naevia; para a motivación semántica de papuxa, Sylvia<br />
undata). Os modificadores específicos riscada e de-cabeça-listada aluden ás raias de cores que ten a<br />
plumaxe do curuto; real, á súa plumaxe e á coroa de cores que lle debuxan as raias do curuto. O<br />
modificador común indica que é a especie máis frecuente de estreliña.<br />
Familia Muscicapidae<br />
papamoscas cincento Muscicapa striata<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Papamoscas apardado foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
utilizouse na primeira guía de aves destes autores (1A) e recolleuse no Atlas de vertebrados de Galicia<br />
(7A) e noutra publicación ornitolóxica (2A). Papamoscas cincento foi proposto en 1991 e 1999 nos<br />
traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); empregouse nas seguintes guías de<br />
aves de Penas Patiño e Pedreira López (5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e tense<br />
recollido ou empregado tamén noutras publicacións ornitolóxicas (6A, 8A, 10A, 11A, 12A, 13A, 14A,<br />
15A, 16A e 18A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son papa-moscas-cinzento e<br />
taralhão-cinzento (2A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. J. Rodríguez Cruz rexistrou a voz pardiña en Hermisende. Aínda que sen<br />
identificar unha especie concreta, referíse a un paxaro pequeno que está caracteristicamente presente<br />
no paso posnupcial, que se cazaba con esparrelas tipicamente nesa época do ano xunto co trallón<br />
(Ficedula hypoleuca), diferenciándoo desta segunda especie, de modo que pardiña talvez sexa<br />
Muscicapa striata (13B). Por outro lado, a denominación é ben definidora da plumaxe desta especie.<br />
● Dicionarios consultados. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, aparece a denominación papa-moscas, como se apunta en Ficedula hypoleuca,<br />
que é a especie coa que identifica o termo. O Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de<br />
varios autores, recolle a entrada papamoscas, que nunha das acepcións defínese como "paxaros<br />
paseriformes da familia muscicápidos, pertencentes aos xéneros Ficedula e Muscicapa".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. O substantivo papamoscas alude á súa alimentación<br />
insectívora; os modificadores cincento e apardado, á cor da plumaxe. O nome portugués taralhão<br />
vén da voz portuguesa taralhar, que é o mesmo que pipiar ou pipilar.<br />
papamoscas negro Ficedula hypoleuca<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Papamoscas negro foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e<br />
tamén en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B). Utilizouse<br />
nas guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A, 5A e 22A) e recolleuse ou utilizouse<br />
tamén noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 6A, 8A, 10A, 11A, 12A, 13A, 14A, 15A, 16A e 18A). Na<br />
bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é papa-moscas ou papa-moscas-preto (2A, 1D, 2D e<br />
3D).<br />
● Nomes populares. A. Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X. L. Lozano, X. R. Reigada e X.<br />
Rodríguez recollen a voz trallón e identifícana claramente con Ficedula hypoleuca na comarca de Verín<br />
240
(23B). Aínda que en moitas outras fontes non se identifica a especie, o nome trallón está ben presente<br />
na tradición lexicográfica galega: M. C. Gil Suárez rexistrou trallón no galego de Vilardevós (3C),<br />
referido a un paxaro pequeno; E. Rivas Quintas recólleo en Medeiros e apunta tamén que a<br />
denominación está presente en xeral no sur da provincia de Ourense (10G, 14G), para un paxaro<br />
pequeno e migrador parecido ao chasco. Así mesmo, J. Rodríguez Cruz rexistrou a voz trallón en<br />
Hermisende (13B), sen chegar a identificar a especie, mais indicando que é un paxaro coas ás algo<br />
brancas, que se era cazado con esparrelas xunto coa pardiña (outro paxaro, probabelmente Muscicapa<br />
striata), caracteristicamente no paso posnupcial, de modo que todo apunta tamén á identificación de<br />
trallón con Ficedula hypoleuca.<br />
● Dicionarios consultados. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, aparece a entrada papa-moscas, que nunha das acepcións se define como<br />
paxaro dentirrostro e se identifica co nome científico de Ficedula hypoleuca. O Gran Diccionario Xerais<br />
da Lingua Galega (2000), de varios autores, recolle a entrada papamoscas, que nunha das acepcións<br />
defínese como "paxaros paseriformes da familia muscicápidos, pertencentes aos xéneros Ficedula e<br />
Muscicapa". Semanticamente, o substantivo papamoscas alude á súa alimentación insectívora; os<br />
modificadores negro e preto, á cor da plumaxe.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. O substantivo papamoscas alude á súa alimentación<br />
insectívora. O nome galego trallón, paralelo ao portugués taralhão, está probabelmente en relación<br />
coa voz portuguesa taralhar, que é o mesmo que pipiar ou pipilar.<br />
Familia Timaliidae<br />
ferreiriño de bigote Panurus biarmicus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Rabilongo das canaveiras foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
utilizouse na segunda guía de aves destes autores (5A) e recolleuse noutras publicacións ornitolóxicas<br />
(2A, 18A e 11B). Ferreiriño de bigote foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A.<br />
Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense recollido ou empregado nalgunhas publicacións<br />
ornitolóxicas (8A, 10A, 13A e 14A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son chapim-debigode<br />
ou de-bigodes e chincha-bigodeira (2A, 11B, 1D e 2D).<br />
● Nomes populares. É unha especie moi rara na Galiza e non se lle coñecen nomes populares.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, e no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen as denominacións xenéricas indicadas en Parus major.<br />
No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparecen as denominacións<br />
xenéricas indicadas en P. major.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Sobre o emprego de ferreiro e ferreiriño nas<br />
nosas letras, véxase P. major.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. O nome galego ferreiriño e os portugueses chincha e<br />
chapim (en galego existe a voz chapiño) están motivados polo seu parecido cos paxaros da familia<br />
Paridae (véxase P. major); rabilongo, como indica, alude á súa cauda longa. O modificador das<br />
canaveiras fai referencia ao seu hábitat; de bigote, ás manchas negras que ten na plumaxe da cara,<br />
que lembran uns bigotes.<br />
Familia Aegithalidae<br />
ferreiriño rabilongo Aegithalos caudatus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Ferreiriño rabilongo foi o primeiro nome proposto<br />
por C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño, en 1977, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B). En<br />
241
1978, igualmente na Lista patrón de aves de Galicia, na segunda parte, os autores propuxeron o nome<br />
de ferreiriño subeliño no canto do anterior (5B); esta segunda denominación utilizouse nas guías de<br />
aves destes autores (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse nalgunha<br />
outra publicación (2A e 11B). Ferreiriño rabilongo volveu ser o nome proposto en 1991 e 1999 nos<br />
traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense recollido ou empregado<br />
nalgunhas publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 18A). Na bibliografía ornitolóxica,<br />
o nome portugués é chapim-rabilongo (2A, 10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou para Aegithalos caudatus as denominacións<br />
populares de rabolongo e furafollas nas terras da Limia (9A). Tamén na Limia, o autor do presente<br />
traballo rexistrou bolo (co o pechado) para esta especie. C. Pedreira López et al. rexistraron o nome de<br />
rabo de culler para A. caudatus no concello de Ames, na provincia da Coruña (9B). Na primeira guía<br />
de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López recolleuse tamén rabo de culler, para A. caudatus (1A). As<br />
denominacións de ferreiriño rabilongo e rabo de culler recóllense para esta especie no Atlas de<br />
vertebrados de Galicia (7A). É posíbel que a denominación popular tapullo, definida en varios<br />
dicionarios como paxaro parecido ao ferreiriño pero máis pequeno, estea tamén referida a A. caudatus.<br />
Unha chea de denominacións populares xenéricas tamén aplicábeis a esta especie coméntanse<br />
en Parus caeruleus e Parus major.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, alén das denominacións apuntadas en Parus major, inclúe a entrada tapullo para se<br />
referir a un paxaro parecido ao ferreiriño peromáis pequeno, e a entrada subeliño, que define de<br />
maneira moi imprecisa como páxaro longo e delgado que ten forma asubelada, de subela, e que se<br />
podería tratar desta especie (X. Penas Patiño e C. Pedreira López propuxeran ferreiriño subeliño). No<br />
Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da<br />
editorial Akal, e no Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco,<br />
aparecen as denominacións xenéricas indicadas en P. major, alén da denominación tapullo para se<br />
referir a unha especie parecida ao ferreiriño pero máis pequena (posibelmente A. caudatus). O<br />
Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da<br />
editorial Galaxia, recolle ferreiriño rabilongo, ferreiriño subeliño, meixengra e rabo de culler<br />
como sinónimos específicos para A. caudatus. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de<br />
varios autores, aparecen as denominacións xenéricas indicadas en P. major e nelas recóllense as<br />
subentradas ferreiriño subeliño e ferreirolo subeliño, que fan referencia especificamente a A.<br />
caudatus; tapullo, definida como paxaro semellante ao ferreiriño pero máis pequeno; ademais, a<br />
entrada meixengra (considerada tamén galega e preferente) é tamén para nomear especificamente<br />
este paxaro.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A respecto do emprego de ferreiro e ferreiriño<br />
nas nosas letras, véxase P. major.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Os nomes galegos xenéricos ferreiriño e similares e o<br />
portugués chapim (en galego existe a voz chapiño) están motivados polo seu parecido cos paxaros da<br />
familia Paridae (véxase P. major). O modificador rabilongo ou o nome rabolongo, como indican,<br />
aluden á súa cauda longa; subeliño, ao parecido do seu corpo coa forma dunha subela; rabo de<br />
culler, ao parecido do seu corpo coa forma dunha culler. Furafollas é unha denominación máis<br />
empregada para os paxaros do xénero Phylloscopus (véxase Phylloscopus collybita). Canto a tapullo e<br />
bolo, parecen referirse á forma redondiña e pequena do seu corpo. A respecto da motivación<br />
semántica de meixengra, véxase Merops apiaster (esta voz tamén esta recollida para denominar<br />
outros paxaros, como as especies do xénero Sylvia ou M. apiaster).<br />
Familia Paridae<br />
ferreiriño palustre Poecile palustris (=Parus palustris)<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Ferreiriño non calugado foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
utilizouse na primeira guía de aves (1A) destes autores e recolleuse nalgunha outra publicación (2A).<br />
Ferreiriño de caluga negra utilizouse nas seguintes guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira<br />
López (5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e nalgunha outra publicación (11A).<br />
Ferreiriño palustre foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A.<br />
Vidal Figueroa (10B e 12B); tense recollido ou empregado nalgunhas publicacións ornitolóxicas (8A,<br />
10A, 12A, 13A e 14A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é chapim-palustre (2A, 1D e<br />
242
2D).<br />
● Nomes populares. Unha morea de denominacións populares xenéricas tamén aplicábeis a esta<br />
especie están apuntadas en Parus caeruleus e Parus major.<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as denominacións xenéricas indicadas en P. major. O<br />
Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da<br />
editorial Galaxia, recolle ferreiriño de caluga negra como denominación específica para P. palustris.<br />
No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparecen as denominacións<br />
xenéricas indicadas en P. major e nelas recóllense as subentradas ferreiriño noncalugado e<br />
ferreirolo noncalugado, que fan referencia especificamente a P. palustris.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Sobre o emprego de ferreiro e ferreiriño nas<br />
nosas letras, véxase P. major.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Os nomes galegos ferreiriño e similares e o portugués<br />
chapim (en galego existe a voz chapiño) están motivados pola súa semellanza cos paxaros da familia<br />
Paridae (véxase P. major). O modificador específico palustre é unha tradución do nome latino mais<br />
non alude ao seu hábitat; non calugado e caluga negra indican que carece de mancha branca na<br />
caluga, un trazo que o distingue de Parus ater.<br />
ferreiriño cristado Lophophanes cristatus (=Parus cristatus)<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Paxarín gaio foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
na primeira guía de aves destes autores (1A) e recolleuse nalgunha outra publicación (2A e 11B).<br />
Ferreiriño cristado foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A.<br />
Vidal Figueroa (10B e 12B); empregouse nas seguintes guías de aves de Penas Patiño e Pedreira López<br />
(5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse ou empregouse tamén nalgunhas<br />
publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 12A, 13A e 14A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é<br />
chapim-de-poupa (2A, 10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou para esta especie a denominación popular de<br />
chicherere nas terras da desaparecida lagoa de Antela, na Limia (9A). C. Pedreira López et al.<br />
rexistraron o nome de moñudo para Parus cristatus no concello de Ames, na provincia da Coruña (9B).<br />
No Atlas de vertebrados de Galicia, recóllense os nomes de paxarín gaio e creguiño para esta especie<br />
(7A). Canto a denominacións populares xenéricas tamén aplicábeis a esta especie, unha chea delas<br />
están apuntadas en Parus caeruleus e Parus major.<br />
● Dicionarios consultados. Aparecen as denominacións xenéricas indicadas en Parus major. No<br />
Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparecen as denominacións<br />
xenéricas indicadas en P. major e nelas recóllense as subentradas ferreiriño cristado e ferreirolo<br />
cristado, que fan referencia especificamente a P. cristatus.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Sobre o emprego de ferreiro e ferreiriño nas<br />
nosas letras, véxase P. major.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Para os nomes galegos ferreiriño e similares e o<br />
portugués chapim (en galego existe chapiño) véxase P. major. Os nomes moñudo e paxarín gaio e<br />
os modificadores cristado e de-poupa aluden todos ao curupete que posúe este paxaro; creguiño<br />
talvez tamén, porque o curupete lle dá un aspecto de crego; chicherere é unha denominación<br />
onomatopeica.<br />
ferreiriño negro Periparus ater (=Parus ater)<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Ferreiriño común foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse<br />
nalgunha outra publicación ornitolóxica (2A e 11B). Ferreiriño negro foi o nome proposto en 1991 e<br />
1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado ou<br />
recollido nalgunhas publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 12A, 13A e 14A). Na bibliografía ornitolóxica,<br />
os nomes portugueses son chapim-preto e chapim-carvoeiro (2A, 10A, 1D, 2D e 3D; con máis<br />
frecuencia o segundo).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou para esta especie as de chinchín e<br />
ferreiriño, nas terras da Limia (9A). M. Taboada Cid rexistrou tamén especificamente para Parus ater<br />
as denominacións de almixelo e almixendro, en Verín (3C). C. Pedreira López et al. rexistraron os<br />
nomes de picafolla e picafollas para a especie no concello de Ames, na provincia da Coruña (9B).<br />
Ademais, unha morea de denominacións xenéricas populares igualmente aplicábeis a esta especie<br />
están apuntadas en Parus caeruleus e Parus major.<br />
243
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, para alén das entradas xenéricas indicadas en Parus major, na entrada xílgaro<br />
inclúese a subentrada xílgaro ferreiro, que se identifica coa voz castelá garrapinos, pájaro, que se<br />
podería referir a esta especie, que en castelán recibe o nome de carbonero garrapinos. No Diccionario<br />
de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal,<br />
aparecen as denominacións xenéricas indicadas en P. major. O Dicionário da língua galega de I. Alonso<br />
Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, trae as denominacións xenéricas indicadas en Parus major.<br />
O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da<br />
editorial Galaxia, recolle ameixendro e ferreiriño común como sinónimos específicos para P. ater. No<br />
Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparecen as denominacións<br />
xenéricas indicadas en P. major e nelas recóllense as subentradas ferreiriño común e ferreirolo<br />
común, que fan referencia especificamente a P. ater; ademais achéganse as entradas almixelo e<br />
almixendro (como galegas, a primeira non preferente e a segunda si) para se referir exclusivamente a<br />
esta especie.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A respecto do emprego de ferreiro e ferreiriño<br />
nas nosas letras, véxase P. major.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a motivación semántica do nome galego ferreiriño<br />
e similares e do portugués chapim, véxase P. major. Os modificadores negro, preto e carvoeiro<br />
aluden todos á cor da plumaxe na cabeza; común indica que é unha especie frecuente, neste caso non<br />
necesariamente a que máis da familia; almixendro e almixelo talvez estean relacionados co parecido<br />
do seu corpo redondo cunha ameixa ("ameixendro" é unha denominación popular equivalente; véxase<br />
Parus caeruleus). Picafollas é unha denominación máis empregada para os paxaros do xénero<br />
Phylloscopus (véxase Phylloscopus collybita). Xílgaro é unha denominación propia de Carduelis<br />
carduelis, empregada popularmente quizá tamén para esta especie co modificador ferreiro.<br />
ferreiriño azul Cyanistes caeruleus (=Parus caeruleus)<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Ferreiro foi o primeiro nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño, en 1977, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B). En 1978,<br />
igualmente na Lista patrón de aves de Galicia, na segunda parte, os autores propuxeron o nome de<br />
ferreiro bacachís no canto do anterior (5B); esta segunda denominación utilizouse no Atlas de<br />
vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse noutras publicacións (2A e 18A). Nas guías de aves de X. M.<br />
Penas Patiño e C. Pedreira López empregouse un nome moi parecido: ferreiriño bacachís (1A, 5A e<br />
22A). Ferreiriño azul foi a denominación proposta en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira<br />
e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense recollido ou empregado nalgunhas publicacións ornitolóxicas<br />
(8A, 10A, 12A, 13A, 14A e 15A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é chapim-azul (2A,<br />
10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou para esta especie as denominacións de<br />
chinchín, ferreiriño e pimpín nas terras da desaparecida lagoa de Antela (9A). C. Pedreira López et<br />
al. rexistraron os nomes de ferreiro e ferreiriño para Cyanistes caeruleus no concello de Ames, na<br />
provincia da Coruña (9B). F. Fernández Rei rexistrou ferreiro en Cariño; J. L. Couceiro Pérez, en Feás;<br />
F. Varela González, en Santaia; A. Pérez Cid, en Marín; G. Baamonde Traveso, en Cedofeita; E.<br />
Rodríguez Gandoi, en Guntín; J. A. Palacio Sánchez, en Ferreira de Pantón; M. R. Álvarez Blanco, en<br />
Ramirás (3C). I. Leis Casanova rexistrou ferreira en Sta. Eulalia de Dumbría (3C). M. Felpeto Lagoa<br />
rexistrou ferrete en Ares (3C). C. García González rexistrou ferreiriño en Compostela; R. Fraga<br />
García, en Melide; M. A. Fraiz Barreiro, en Codeseda; M. E. Vázquez Santamaría, na Gudiña; M. C. Gil<br />
Suárez, en Vilardevós (3C). (As devanditas denominacións están identificadas coa voz castelá herrerillo,<br />
mais é posíbel que poidan estar referidas xenericamente ás especies de Parus). Tamén para C.<br />
caeruleus, A. Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X. L. Lozano, X. R. Reigada e X. Rodríguez recollen<br />
ameixengo pequeno na comarca de Verín (23B). Outros nomes xenéricos populares tamén aplicábeis<br />
a esta especie están apuntados en Parus major.<br />
● Dicionarios consultados. Manuel Leiras Pulpeiro recolle ferreiriño no seu Vocabulario gallegocastellano<br />
(1912), identificándoo de modo inespecífico coa voz castelá herrerillo. No Diccionario galegocastelán<br />
de X. L. Franco Grande (1968), da editorial Galaxia, no Diccionario de usos castelán-galego de<br />
X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen as denominacións<br />
xenéricas indicadas en Parus major. O Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, trae as entradas subideiro, nunha das acepcións identificada con P. major e<br />
Parus caeruleus (esta denominación está rexistrada a miúdo para outro paxaro, Certhia brachydactyla);<br />
ferreiriño (válida para P. major e P. caeruleus) e ferreiro (como termo xenérico para toda a familia<br />
de Parus e mais para Phoenicurus ochruros). Na segunda especifica a denominación de ferreiro<br />
bacachis para P. caeruleus; tamén incorpora as entradas almixendro e ameixendro para se referir<br />
exclusivamente a esta especie. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez<br />
244
e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle ameixendro, cagachín, ferreiriño azul, ferreiro<br />
e ferreiro bacachís como sinónimos específicos para P. caeruleus. No Gran Diccionario Xerais da<br />
Lingua Galega (2000), de varios autores, aparecen as denominacións xenéricas indicadas en P. major.<br />
Nelas recóllense as subentradas ferreiriño azul e ferreirolo azul, que fan referencia especificamente<br />
a P. caeruleus. Recolle así mesmo a entrada ferreiro, como galega e preferente, para se referir núnha<br />
das súas acepcións exclusivamente a esta especie, e tamén as subentradas ferreiro bacachís e<br />
ferreiro bacachés só para P. caeruleus.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Sobre o emprego de ferreiro e ferreiriño nas<br />
nosas letras, véxase P. major.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto da motivación semántica do nome galego<br />
ferreiriño e similares e do portugués chapim, véxase P. major. Almixendro e ameixendro talvez<br />
estean relacionados co parecido do seu corpo redondo cunha ameixa. Subideiro é un nome ben propio<br />
doutra especie, Certhia brachydactyla. O modificador azul alude á característica cor da súa plumaxe;<br />
bacachís e similares son onomatopeicos, reflicten o seu canto.<br />
ferreiriño real Parus major<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Abelleiro foi a denominación proposta por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); recolleuse<br />
nalgunha publicación ornitolóxica (2A e 11B). Nas guías de aves destes autores empregouse o nome de<br />
ferreiriño abelleiro (1A, 5Ae 22A). No Atlas de vertebrados de Galicia, ferreiro abelleiro (7A).<br />
Ferreiriño real foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal<br />
Figueroa (10B e 12B); tense recollido ou empregado nalgunhas publicacións ornitolóxicas tanto no<br />
ámbito galego como no estatal (8A, 10A, 18A, 12A, 13A e 14A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome<br />
portugués é chapim-real (2A, 10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Son moitos os nomes populares que se rexistran, tanto xenéricos como<br />
específicos. X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López apuntaron os nomes específicos de maceiro,<br />
carboeiro e chapiño para Parus major (1A). A. Villarino Gómez rexistrou para Parus major as<br />
denominacións de chinchín e ferreiriño, nas terras da Limia (9A). C. Pedreira López et al. rexistraron<br />
os nomes de masansuco, carbueira, carboneiro (en correcto galego, carboeiro), masuco,<br />
mazanzuco e maceiredo para a especie no concello de Ames, na provincia da Coruña (9B). M. R.<br />
Matínez Martínez rexistrou o nome onomatopeico satachín para un paxaro non identificado en Curtis,<br />
que probabelmente sexa esta especie, polo canto que fai (3C). No Atlas de vertebrados de Galicia<br />
apúntase o nome de chincho para P. major (7A). (Tamén este nome e outros semellantes, usados<br />
para esta familia, aplícanse a F. coelebs.) F. Bernis Madrazo rexistrou os nomes xenéricos de ferreiro,<br />
nas provincias de Lugo e Pontevedra, ferreiriño, nas provincias de Lugo e Pontevedra, picafolla, nas<br />
provincias de Lugo e da Coruña, abelleira e abelleiro, os dous últimos na provincia de Lugo (11B). M.<br />
J. Pérez Alonso rexistrou a voz xenérica furamata en Goián, identificándoa coa voz castelá carbonero<br />
(3C). X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López apuntaron tamén os nomes xenéricos populares de<br />
ameixendro, almixendro, milixendro, mexingliña, aruxiño, chincharrabello e cagachís para<br />
esta familia de paxaros (1A). M. R. Álvarez Blanco rexistrou para a especie o nome de ameixendro no<br />
galego de Ramirás; F. Fernández Rei, agachadeira no galego de Cariño; M. G. Gil Suárez,<br />
aganchadeira no galego de Vilardevós; M. C. Rodríguez Lagor, carboneira (carboeira) no Porto,<br />
Zamora; M. Taboada Cid, o castelanismo carbonera (carboeira) na Mezquita (3C). Tamén para P.<br />
major, A. Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X. L. Lozano, X. R. Reigada e X. Rodríguez recollen<br />
ameixengo grande na comarca de Verín (23B). F. Bernis tamén apunta o nome de ferrerín na<br />
comarca do Bierzo (11B). Outras denominacións xenéricas están comentadas en P. caeruleus.<br />
● Dicionarios consultados. Manuel Leiras Pulpeiro recolle ferreiriño no seu Vocabulario gallegocastellano<br />
(1912), identificándoo de modo inespecífico coa voz castelá herrerillo. No Diccionario galegocastelán<br />
de X. L. Franco Grande (1968), da editorial Galaxia, aparecen as entradas maceiro, definido<br />
como herrerillo, ave que máis comunmente se lle chama ferreirolo; ferreirolo, nunha das acepcións<br />
definido como herrerillo, herreruelo, ave granívora e insectívora, e co sinónimo maceiro; ferreiriño,<br />
cos sinónimos ferreirolo, fillosiña, e definido como carbonerito, pájaro; fillosiña, cos sinónimos<br />
ferreiriño e fulosa; fulosa, definido como pájaro muy pequeno y muy vivo, var. de fillosiña. No<br />
Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da<br />
editorial Akal, aparecen identificadas coa voz xenérica castelá herrerillo as voces galegas meceiro,<br />
ferreirolo, bacachís, bacaché e fillosiña. O Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995),<br />
da editorial Sotelo Blanco, trae as entradas subideiro, nunha das acepcións identificada con Parus<br />
major e Parus caeruleus (esta denominación está rexistrada a miúdo para outro paxaro, Certhia<br />
brachydactyla); maceiro, nunha das acepcións identificado con Parus major, noutra cun "paxaro con<br />
listas brancas na cabeza, mais pequeno que o gorrión e que fai o niño nas hortas", e noutra identificado<br />
co pimpin común ou Fringilla coelebs; concho, nunha das acepcións identificada cos paxaros tamén<br />
245
denominados ferreiro ou ferreiriño; chapiño (como denominación exclusiva para Parus major);<br />
ferreiriño (válida para P. major e P. caeruleus) e ferreiro (como termo xenérico para toda a familia<br />
de Parus e mais para Phoenicurus ochruros); na última, e tamén en chapiño, especifica a<br />
denominación de ferreiro abelleiro para P. major. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega<br />
(2000), de varios autores, aparecen as denominacións xenéricas de carboeiro, nunha das acepcións,<br />
ferreiriño e ferreirolo (as tres como galegas e preferentes) para se referir a este grupo de especies;<br />
nelas apúntanse as subentradas ferreiriño abelleiro e ferreirolo abelleiro, que fan referencia<br />
especificamente a P. major; atopamos tamén a entrada agachadeira (como galega mais non<br />
preferente) para se referir especificamente tamén a P. major; as entradas maceiro, maceirento e<br />
maceirudo están todas tres identificadas nunha das acepcións como P. major e noutra como Fringilla<br />
coelebs (as dúas primeiras entradas como galegas e preferentes e a terceira como galega pero non<br />
preferente, que remite a maceirento); a entrada fillosiña (como galega pero non preferente), que<br />
remite a ferreiriño; a entrada furamata (como galega pero non preferente), que remite a ferreirolo.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Álvaro Cunqueiro emprega a voz ferreiro en Xente<br />
de aquí e de acolá (1971): "...ausentes todos os paxaros que imitaba, ferreiros, pimpíns, os<br />
pazpallares... ".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Os nomes ferreiriño, ferreirolo, ferreiro e similares<br />
están relacionados co trinado silábico destes paxaros, ben típico e ben coñecido, que lembra os golpes<br />
do martelo dun ferreiro. As denominacións chincho, cagachís, satachín, chincharrabello e<br />
probabelmente chapiño e o portugués chapim son onomatopeicas (chincho e outras semellantes,<br />
usadas para esta familia, aplícanse a miúdo a F. coelebs). Carboeiro e similares fan referencia todas á<br />
cor negra da plumaxe da cabeza. Almixendro e ameixendro e similares talvez estean relacionados co<br />
parecido do seu corpo redondo cunha ameixa. Concho é o nome que tamén recibe a casca da noz e<br />
probabelmente estea relacionado coa alimentación destes paxaros. Agachadeira e aganchadeira<br />
probabelmente teñen relación coa maneira de se desprazar o paxaro polas árbores, cos movementos<br />
que fai e co xeito que ten de pendurarse das ramas. Picafolla ou furafolla (P. major tamén recibe o<br />
nome de furamata) son denominacións máis empregadas para os paxaros do xénero Phylloscopus<br />
(véxase Phylloscopus collybita). Subideiro é un nome ben propio doutra especie, Certhia<br />
brachydactyla. Outras denominacións xenéricas, como fulosa, fillosiña e similares, compártense con<br />
outras especies ou son propias doutras especies e aplícanse tamén localmente ao xénero Parus (para a<br />
motivación semántica, véxase Locustella naevia). O modificador abelleiro alude á súa alimentación<br />
insectívora; real, probabelmente, á vistosidade das cores da plumaxe; maceiredo, mazanzuco,<br />
maceiro e similares, á maceira ou mazaira, unha das árbores onde moi a miúdo se observa esta<br />
especie.<br />
Familia Remizidae<br />
ferreiriño de cara negra Remiz pendulinus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Ferreiriño careto foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas últimas guías de aves destes autores (5A e 22A). Ferreiriño de cara negra foi o nome proposto<br />
en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e de T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense<br />
empregado ou recollido nalgunha publicación (8A e 13A). Ferreiriño carinegro utilizouse tamén<br />
nalgunha publicación (10A e 14A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son chapimpendulino,<br />
chapim-de-faces-pretas e chapim-de-mascarilha (2A, 1D, 2D e 3D; con máis<br />
frecuencia o último).<br />
● Nomes populares. É unha especie rara na Galiza e non se lle teñen rexistrado nomes<br />
populares específicos. Unha morea de denominacións xenéricas populares tamén aplicábeis a esta<br />
especie están apuntadas en Parus caeruleus e Parus major.<br />
● Dicionarios consultados. Só o Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M.<br />
Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle ferreiriño careto e ferreirolo como<br />
sinónimos específicos para R. pendulinus. No resto, aparecen as denominacións xenéricas indicadas en<br />
Parus major.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A respecto do emprego de ferreiro e ferreiriño<br />
nas nosas letras, véxase P. major.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Os nomes galegos ferreiriño e similares e o portugués<br />
chapim (en galego existe a voz chapiño) están motivados polo seu parecido cos paxaros da familia<br />
Paridae (véxase P. major). Os modificadores empregados para esta especie, de cara negra,<br />
246
carinegro etc., fan referencia ás manchas negras que ten na cara, que semellan un anteface.<br />
Pendulino está tomado do latín e alude aos típicos niños que tece, que quedan pendurando das ramas.<br />
Familia Sittidae<br />
trepadeira azul Sitta europaea<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Piquelo foi o nome proposto por C. Pedreira López e X.<br />
M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse na<br />
primeira guía de aves destes autores (1A) e recolleuse nalgunha publicación (2A e 11B). Piquelo azul<br />
utilizouse nas seguintes guías de aves destes autores (5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia<br />
(7A) e noutra publicación (6A). Gabeador azul foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de<br />
M. A. Conde Teira e de T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado ou recollido nalgunhas<br />
publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 12A, 13A, 14A e 18A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome<br />
portugués é trepadeira-azul (2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Aínda que de certo non se identificaron con Sitta europaea, cabe a<br />
posibilidade de que algúns nomes mencionados na especie Certhia brachydactyla sexan tamén<br />
popularmente empregados para S. europaea, xa que aparecen ás veces descritos como pequeño pájaro<br />
trepador. Podería ser o caso de Eligio Rivas Quintas, que recolle o nome arruñador, na Gudiña, e a<br />
referencia arruñapaus para o mesmo paxaro (14G) etc.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, e no Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, non se atoparon denominacións específicas, só as entradas apuntadas en<br />
Certhia brachydactyla (especie diferente coa que comparte o costume de rubir polos carballos arriba, e<br />
coa que podería ter algunha relación léxica). Con todo, no do I. Alonso Estravís apúntase, de maneira<br />
xenérica, o nome trepadeira para designar a ave trepadora en xeral. O Diccionario de sinónimos da<br />
lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle<br />
gabeador azul, piquelo e trepadoiro como sinónimos específicos para S. europaea. No Gran<br />
Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparece a entrada gabeador (como voz<br />
galega e preferente) coa subentrada gabeador azul, que fai referencia a esta especie.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. As denominacións xenéricas deste paxaro aluden ao<br />
hábito de gabear ou arruñar polos carballos (piquelo aplícase ao xénero Picus, tamén trepadores). O<br />
modificador azul fai referencia á cor da súa plumaxe.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira<br />
comenta que piquelo é un nome popular tamén para Dendrocopus major e Picus viridis nas serras<br />
orientais luguesas, desde Lóuzara até Os Ancares (12B). M. A. Conde Teira explica tamén que gabeador<br />
é unha denominación popular basicamente para C. brachydactyla, e cita a L. Iglesias, que tamén<br />
recollera este nome (12B). M. A. Conde Teira e Vidal Figueroa, ante a carencia doutros nomes, aplican<br />
gabeador por extensión a S. europaea engadindo un modificador (10B).<br />
Non parecen existir, por tanto, denominacións específicas para Sitta europaea en galego, non<br />
sendo o uso doutras propias de Certhia ou de Picus / Dendrocopus.<br />
Na nosa opinión, sería preferíbel empregar o nome xenérico trepadeira antes que gabeador<br />
ou piquelo para o xénero Sitta. Por un lado, piquelo é ben propio das especies da familia Picidae. Por<br />
outro lado, parécenos moi interesante manter dous nomes galegos xenéricos diferentes para dous<br />
xéneros diferentes (non gabeador para o xénero Certhia e tamén para o xénero Sitta) que ademais<br />
contan con varias especies dentro de cada xénero, para facilitar rapidamente a súa asociación a un<br />
xénero ou ao outro, a súa representación mental como Sitta ou como Certhia. Para alén do devandito,<br />
trepadeira azul coincidiría coa denominación portuguesa. Como ademais existen varias especies do<br />
xénero Sitta e varias especies do xénero Certhia, o emprego de trepadeira para as primeiras e de<br />
gabeador para as segundas permitiría de maneira moi transparente –rapidamente asociado ao seu<br />
significado– o uso de trepadeira azul para Sitta europaea, trepadeira corsa para Sitta whiteheadi,<br />
trepadeira de Krüper para Sitta krueperi, trepadeira do Himalaia para Sitta himalayensis, trepadeira do<br />
Canadá para Sitta canadensis etc., e gabeador común para Certhia brachydactyla, gabeador alpino para<br />
Certhia familiaris, gabeador de Hodgson para Certhia hodgsoni, gabeador do Himalaia para Certhia<br />
himalayana, gabeador americano para Certhia americana etc., por exemplo.<br />
247
Familia Tichodromadidae<br />
gabeador dos penedos Tichodroma muraria<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Bubela bermella foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); recolleuse<br />
nalgunha publicación ornitolóxica (2A e 18A; nas dúas, "vermella" escrito con "b"). Nunha publicación,<br />
bubela vermella (18A). Gabeador vermello foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M.<br />
A. Conde Teira e de T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense recollido ou empregado nalgunhas<br />
publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 12A, 13A, 14A e 15A). Nas últimas guías de aves de Penas Patiño e<br />
Pedreira López (5A e 22A) e nalgunha outra publicación (11A) utilizouse o nome de gabeador dos<br />
penedos. Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son trepa-fragas e trepadeira-dosmuros<br />
(con máis frecuencia o primeiro; 2A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie bastante rara na Galiza e non se lle coñecen nomes<br />
populares.<br />
● Dicionarios consultados. Nos dicionarios consultados non se atopou ningunha denominación<br />
específica. Con todo, no Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo<br />
Blanco apúntase, de maneira xenérica, o nome trepadeira para designar a ave trepadora en xeral.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Todas as denominacións deste paxaro aluden ao hábito de<br />
rubir polos muros e polos penedos, agás bubela, que é por causa do seu parecido con estoutro paxaro.<br />
O modificador vermello fai referencia á cor da plumaxe das ás.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Na nosa opinión,<br />
gabeador dos penedos é a denominación máis transparente, isto é, asóciase máis rapidamente con<br />
Trichodoma muraria do que se asocia gabeador vermello. Para alen diso, o substrato por onde gabea<br />
–rochas, penedos, paredes– é o trazo que se emprega na maioría das linguas para formar o seu nome,<br />
e tamén está presente no nome científico.<br />
Se ben que sería preferíbel empregarmos un nome xenérico exclusivo para o xénero<br />
Tichodroma que non fose o mesmo que para o xénero Certhia, nótese que este caso non é o mesmo<br />
que para o xénero Sitta (véxase), xa que Tichodroma muraria é a única especie que existe no mundo<br />
do xénero Tichodroma. Isto permite un uso doado de gabeador dos penedos -alén da transparencia<br />
desta denominación- para Tichodroma muraria sen moita complicación.<br />
Familia Certhiidae<br />
gabeador común Certhia brachydactyla<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Rubideiro común foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
na primeira guía de aves destes autores (1A) e recolleuse noutras publicacións ornitolóxicas (2A e<br />
18A). Gabeador ou gabeador común foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A.<br />
Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado ou recollido nas posteriores guías de<br />
aves de Penas Patiño e Pedreira López (5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e nalgunhas<br />
publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 12A, 13A, 14A e 11B). Na bibliografía ornitolóxica, o nome<br />
portugués é trepadeira, trepadeira-comum (2A, 11B, 1D e 2D) e tamén trepadeira do Sul (2D),<br />
tamén grafado como trepadeira-do-sul (3D).<br />
● Nomes populares. M. Taboada Cid rexistrou no galego da Mezquita o nome arruñador para<br />
un pequeno paxaro sen identificar, que probabelmente sexa esta especie (3C). C. Pedreira López et al.<br />
rexistraron os nomes de subecarballos, trepacarballos, pico rastreiro e gancholín (con gheada)<br />
para Certhia brachydactyla no concello de Ames, na provincia da Coruña (9B). A. Villarino Gómez<br />
rexistrou para esta especie as denominacións populares de rubideira, rubideiro, rubidor e<br />
rubecarballos nas terras da Limia (9A). M. González González rexistrou para esta especie o nome<br />
subidor, no Incio (3C). A. Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X. L. Lozano, X. R. Reigada e X. Rodríguez<br />
recollen engatuñadeira na comarca de Verín (23B). Na primeira guía de aves de X. M. Penas Patiño e<br />
C. Pedreira López (1A) e no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) tamén se apuntan as denominacións<br />
populares de agatuñador (1A, 7A), agatuñadeira (1A), subecarballos (1A, 7A), subideira (1A,<br />
7A), subepinos (1A), gateador (1A), garranchador (1A, 7A), subesube (1A, 7A), rubidor (1A, 7A),<br />
248
ibidora (1A, 7A), rubideiro común (7A), pito conchón (1A, 7A), gatiñeiro (1A), engatador (1A,<br />
7A), arruñador (1A, 7A) e arrecoxón (1A, 7A). F. Bernis Madrazo menciona os nomes gaveador e<br />
subideiro para esta especie citando a L. Iglesias, 1927 (11B). Aínda que sen concretar a especie, J.<br />
Rodríguez Cruz recolleu a voz aconchón en Hermisende (13B). Eligio Rivas Quintas recolle ademais,<br />
sen concretar a especie (pequeño pájaro trepador), o nome arruñador, na Gudiña, e a referencia<br />
arruñapaus para o mesmo paxaro (14G). Aguirre del Río recolle o nome piolla, sen especificar a<br />
localidade, para designar en galego un pájaro pequeño, trepador y veloz, que talvez poida facer<br />
referencia tamén a C. brachydactyla (2G).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparecen as entradas: subidor, que nunha das acepcións define como trepatroncos,<br />
ave; e rubideiro, definido como trepa troncos, pájaro. No Diccionario de usos castelán-galego de X. M.<br />
Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen identificadas coa voz<br />
castelá trepatroncos as galegas subidor e rubideiro. O Dicionário da língua galega de I. Alonso<br />
Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, inclúe na entrada pito a subentrada pito conchón,<br />
denominación que define como "páxaro pequeno de lombo pardo, riscado de escuro e o ventre branco<br />
luxado, bico fino e curvado" e dá o nome científico de Certhia brachydactyla; agatuñador, que define e<br />
identifica con C. brachydactyla; arrecoxón, que remite a agatuñador; engatador, nunha das<br />
acepcións identificado con C. brachydactyla e cos sinónimos rubidor (que non ten entrada propia) e<br />
gateador; gateador, nunha das acepcións identificado con C. brachydactyla e cos sinónimos rubideiro<br />
(que non ten entrada propia), agatuñador, garranchador (que non ten entrada propia) e gatiñeiro<br />
(que non ten entrada propia); rubideira, definido e identificado como C. brachydactyla. O Diccionario<br />
de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia,<br />
recolle aganchón, agatuñadeira, agatuñador, arrecoxón, arruñador, engatador, gabeador,<br />
gateador, galeante, gancharín, garranchador, gatiñeiro, pico da rachela, pito conchón,<br />
rubideiro, rubidor, subecarballos, subepinos, subesube, subideira e subidor como sinónimos<br />
específicos para C. brachydactyla. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios<br />
autores, aparecen as entradas: subidor (como galega e preferente) para se referir a C. brachydactyla;<br />
gabeador (como galega e preferente), coa subentrada gabeador común, que fai referencia a esta<br />
especie; agatuñador (como galega e preferente), nunha das acepcións referíndose a C. brachydactyla,<br />
co sinónimo gateador; gateador (como galega e preferente), nunha das acepcións referíndose a C.<br />
brachydactyla, co sinónimo agatuñador; rubideiro (como galega mais non preferente), que remite a<br />
agatuñador, paxaro; aconchón (como galega non preferente), que recolle como paxaro sen<br />
identificación precisa, pero probabelmente o nome fai referencia a esta especie.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Fuco G. Gómez recolle varias voces para se referir a<br />
esta especie n' O idioma dos animás (1937): "... gatuñeiro, gatuño, rubidor..." .<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Case todas as denominacións xenéricas deste paxaro,<br />
agás pico e pito, fan referencia ao característico hábito de gabear polos carballos arriba. Arrecoxón<br />
probabelmente refírase tamén á súa típica maneira de gabear polos carballos, dando pequenos saltos,<br />
de modo que dá a impresión de que estea coxo. O modificador conchón probabelmente estea<br />
relacionado con concho (casca da noz; tamén un nome máis propio dos paxaros do xénero Parus, que<br />
pode aludir á alimentación). O modificador común indica que é a especie máis frecuente dos<br />
gabeadores. Non se encontrou unha explicación clara para o modificador rastreiro.<br />
Familia Oriolidae<br />
ouriolo Oriolus oriolus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Ouriolo foi o nome proposto por C. Pedreira López e X.<br />
M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén en 1991 e<br />
1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); utilizouse nas guías de<br />
aves de Penas Patiño e Pedreira López (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e<br />
recolleuse ou utilizouse tamén noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 15A,<br />
18A e 11B; ou como ouriolo común). Nalgunha publicación empregouse vichelocrego (6A e 11A). Na<br />
bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é papa-figos (2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D) ou a posibilidade<br />
tamén de papa-figos-comum (2D).<br />
● Nomes populares. Este paxaro é unha das especies que ten máis nomes populares, ademais<br />
con moitas variantes segundo a zona. Na primeira guía de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira<br />
López (1A) e no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) apúntanse, por exemplo, as denominacións<br />
populares de pitiogó, escrito con "j" para marcar a gheada, (1A), aropendra (1A), figomarelo (1A,<br />
249
7A), figorrodrigo (1A), figo rodrigo (7A), papafigo (1A, 7A), galo cereixeiro (1A), gaio<br />
cereixeiro (7A), gaiolo (7A), merlo gaiolo (1A), avión (7A), ouripenlo (1A, 7A), milleiro (1A),<br />
maría rosa (1A, 7A), vichelocrego (1A, 7A), domingo lirón (1A), merlo marelo (1A), papagaio<br />
(1A, 7A), milpéndora (1A, 7A), riádigo (1A), merlo rei (1A, 7A), tiroliro (1A, 7A), aureol (1A) e –<br />
impropiamente, indican Penas e Pedreira– reiseñor (1A, 7A). J. A. Palacio Sánchez rexistrou para<br />
Oriolus oriolus o nome de bagullo no galego de Pantón (3C). A. Villarino Gómez rexistrou para esta<br />
especie as denominacións de baraceiro, maraleiro, figo loureiro e figo marelo nas terras da Limia<br />
(9A). Tamén figomarelo, nas terras da Limia, o autor do presente traballo. H. Costa et al. apuntan a<br />
denominación tamén galega de botache-lo-millo (1D). M. Taboada Cid rexistrou papafigo en Verín e<br />
M. J. Pérez Alonso en Goián (3C). A. Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X. L. Lozano, X. R. Reigada e X.<br />
Rodríguez recollen domingonobelo na comarca de Verín (23B). E. Rodríguez Gandoi rexistrou oureol<br />
en Guntín e M. J. Pérez Alonso en Goián (3C). M. González González rexistrou oriolo no Incio (3C). M.<br />
Prado Fernández rexistrou ouriol en Ferreira de Valadouro e G. Baamonde Traveso en Cedofeita (3C).<br />
M. R. Álvarez Blanco rexistrou a variante oubión en Ramirás (3C). F. Bernis Madrazo rexistrou<br />
vichelocrego en Lugo; ouriol e oureol en bastantes localidades tamén da provincia de Lugo; oriol,<br />
ourol e oriolo en varias localidades tamén desta provincia (11B). F. Bernis Madrazo cita a L. Iglesias<br />
(1927) e J. Cuveiro (1876), que recollen tamén algunhas destas denominacións, e a Ríos Naceyro<br />
(1850), que recolleu para Galiza viche-lo-crego e papagaio (11B). C. Pedreira López et al.<br />
rexistraron os nomes de vichelocrego, viches o crego, paxaro do crego, bicho do crego e<br />
vicholocrego (con e sen gheada) no concello de Ames, na provincia da Coruña (9B). M. A. Conde Teira<br />
apunta tamén a denominación cereixeiro rexistrada por Rivas Quintás nalgúns lugares para O. oriolus<br />
(12B). J. L. Couceiro Pérez rexistrou a voz aropendra no galego de Feás (3C). M. Taboada Cid<br />
rexistrou maripéndola na Mezquita; M. E. Vázquez Santamaría, milpéndola e milpéndora na Gudiña<br />
(3C). F. Bernis Madrazo rexistrou milpréndiga na provincia de León (11B). M. Taboada Cid tamén<br />
rexistrou para esta especie os nomes rodrigabión e rogabión en Verín (3C). J. A. Palacio Sánchez<br />
rexistrou para esta especie mingulirón en Ferreira de Pantón (3C). Eligio Rivas Quintas apunta as<br />
denominacións pedro pequeno (en Canicova), millarou (en Marín), maría viou (en Samieira),<br />
nicolau (en Moraña), bicho do crego (en Cercedo), crego amarelo (en Loureiro), gaimarelo (en<br />
Alba), así como vichelocrego noutras localidades que non especifica (10G). F. Bernis Madrazo cita<br />
ademais a segunda obra de L. Iglesias (1954), na que recolle as denominacións papafigos,<br />
mingolirón e gayolo (gaiolo) para esta especie (11B). M. R. Martínez Martínez rexistrou a voz galo<br />
de braña en Curtis, que identificou coa voz castelá oropéndola (3C), o cal chama a atención pois galo<br />
da braña está referido sempre, noutras moitas localidades, a Vanellus vanellus.<br />
● Dicionarios consultados. O Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, trae as entradas rodrigovirón (que define como ceto paxaro de cor amarela que<br />
pendura o seu niño dalgunha rama), vichelocrego (que identifica coa voz castelá oropéndola), riadigo<br />
(que identifica con oropéndola e remite a vichelocrego), papafigo (que remite a gaio e a vichelocrego),<br />
gaio (que, ademais de identificalo con outra especie de paxaro, arrendajo, remite noutra acepción a<br />
ouriol e vichelocrego), gaiolo (indica que pode estar referida ao gaio –arrendajo– ou ao<br />
vichelocrego), millangarrido (que remite a vichelocrego), milpéndora (que identifica con<br />
oropéndola), oureol, oureolo e orial (que identifica coa voz castelá oropéndola e remite a<br />
vichelocrego); inclúe na entrada merlo a subentrada merlo garleiro, que remite a vichelocrego. O<br />
Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da<br />
editorial Akal, dá para o castelán oropéndola os galegos vichelocrego, gaiolo, oureol, oureolo,<br />
auriolo, gaio, papafigos, millangarrido e milpéndora. O Dicionário da língua galega de I. Alonso<br />
Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco inclúe para esta especie as entradas: ouriolo, que remite a<br />
oureolo, que non ten entrada propia; oureol, que define como "páxaro dentirrostro de corpo marelo e<br />
asas e rabo negros", e identifica con Oriolus oriolus e cos sinónimos ouriolo e vichelocrego; crego<br />
marelo, como subentrada na entrada "crego", identificada con ouriolo; gaiolo, nunha das súas<br />
acepcións, ademais de se referir tamén a G. glandarius; papafigo, nunha das súas acepcións;<br />
milpéndora, que remite a ouriolo; papagaio, nunha das súas acepcións; vichelocrego, que remite a<br />
ouriolo; crego marelo, que nunha das acepcións identifica con ouriolo; e milleiro (identifica milleiro<br />
con O. oriolus e apunta pintarroxo como o seu sinónimo, mais na entrada de pintarroxo non fai<br />
referencia a esta especie senón a A. cannabina); tamén recolle a entrada rodrigovirón, que define<br />
inespecificamente como "páxaro de cor amarela que colga o niño de algunha galla" e que<br />
probabelmente tamén é esta especie. Na entrada "melro" inclúe a subentrada melro garleiro, e dá<br />
vichelocrego como sinónimo desta denominación. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C.<br />
Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle bagullo, barazán, cereixeiro,<br />
crego, crego amarelo, domingo leirón, figomarelo, figorrodrigo, gaimarelo, gaio, gaio real,<br />
galo cereixeiro, galo de braña, lapafigos, manga amarela, maripéndola, merlo gaiolo, merlo<br />
marelo, merlo rei, millán garrido, millarou, milleiro, mingulirón, nicolao, oureol, oureolo,<br />
ouriolo, ouripenlo, papafigo, papagaio, pedro pequeno, reboleirón, riádigo, rodrigoliro e<br />
vichelocrego como sinónimos específicos para O. oriolus. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega<br />
(2000), de varios autores, recóllense para esta especie as entradas gaiolo (tanto para se referir a O.<br />
250
oriolus como a G. glandarius), rodrigabión, rogabión, riádigo, pincaouro, mingurilón,<br />
millangarrido, milpéndora, milpéndola, maripéndola, picomaceiro, pincaouro (aínda que esta<br />
denominación é propia doutro paxaro, Carduelis spinus), ouvión, ouriol, oureol, auriol, auriolo –as<br />
dezasete consideradas voces galegas, mais non preferentes–, nicolao, milleiro, ouriolo,<br />
vichelocrego, papafigo –estas cinco como galegas e preferentes– e rexeita a voz aropendra, que non<br />
a considera galega.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Eligio Rivas Quintas recolle un dito popular co nome<br />
pedro pequeno, tamén con varantes locais, por exemplo co nome maría viou (10G). É unha<br />
pregunta e unha resposta, e a resposta remeda o canto da ave: "Pedro pequeno, teu pai millorou? E<br />
el responde: millorou, millorou", ou "María viou, teu pai millorou? E el responde: millorou, millorou”.<br />
Canto á liteatura de autor, Marcial Valladares utiliza unha denominación deste paxaro, millán<br />
garrido, en Maxina ou a filla espúrea, escrita no ano 1880: "... cantaban xa o millán garrido, a<br />
bubela e o cuco nas carballeiras, o merlo e o reiseñor nos salgueirais, o paspallás entre os centeos e os<br />
xílgaros e carriciños, os chincheiros e xiríns desfacíanse nos eidos mirando cada un para o seu amor<br />
...".<br />
Álvaro Cunqueiro emprega o vocábulo oureol en Si o vello Sinbad volvese ás illas (1961): "...e<br />
veñen por naciós de labercas, oureoles... ".<br />
Ánxel Fole utilizou auriolo en Á lus do candil (1953): "Xílagaros, auriolos e cochorras... ".<br />
Celso Emilio Ferreiro, auriol, n' A taberna do galo (1978): "...vestindo prendas de colores tan<br />
rechamantes. Semellaban un auriol esponxado... ".<br />
Laureano Prieto empregou milpéndora en Contos vieneses (1958): "... foi a milpéndora de<br />
viaxe, i antes de se marchar que lle dixo á carriza ...".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. F. Bernis Madrazo explica que ouriol pode vir do latín<br />
medieval oryolus, e este, por súa vez, do cualificativo latino aureolus, dourado, aínda que explica que<br />
tamén hai quen di que "ouriol" podería ter unha orixe onomatopeica (11B). As denominacións tiroliro,<br />
domingo lirón, botache-lo-millo, vichelocrego, figomarelo e similares soan como tilo-rilo ou tiruliriru,<br />
tamén son inerpretacións dos sons do canto deste paxaro, e ademais a última está relacionada<br />
con que come figos e a cor da súa plumaxe é amarela. Tamén papafigos, cereixeiro, bagullo e<br />
similares están relacionadas coa súa alimentación. Non se encontrou unha explicación clara para figo<br />
rodrigo, rodrigabión, millangarrido e similares, que probabelmente sexan tamén onomatopeicas,<br />
alén da primeira aludir tamén á alimentación e talvez á cor da plumaxe. María Rosa parece unha<br />
denominación humorística e quizais tamén onomatopeica. Outros nomes, como papagaio, gaio,<br />
gaiolo ou merlo, indican certo parecido con outros paxaros, sexa polas vistosas cores ou pola forma e<br />
tamaño do corpo. Os termos loureiro, maraleiro ou pincaouro aluden á vistosa cor amarela da súa<br />
plumaxe, e dunha maneira indirecta quizais tamén rei e reiseñor. Os nomes milpéndora, aropendra<br />
e similares poden estar relacionados co castelán oropéndola ou co latín aureus, dourado, e pinnula,<br />
pluma. O modificador garleiro, de galreiro, paroleiro, está relacionado con que emite un característico<br />
canto. Non se encontraron explicacións claras para outras denominacións, como pitiogó ou baraceiro;<br />
a primeira podería ser onomatopeica; a segunda podería estar relacionada con andar co barazo,<br />
esparto, porque o seu niño parece tecido de herbiñas finas como os fíos de que están feitos as cordas.<br />
Familia Laniidae<br />
picanzo vermello Lanius collurio<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Picanzo vermello foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978 ("vermello" escrito con "b") naquela Lista patrón de aves de<br />
Galicia (4B e 5B), e tamén en 1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B); utilizouse ou recolleuse nas<br />
guías de aves de Penas Patiño e Pedreira López (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A)<br />
e noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 6A, 8A, 10A, 11A, 12A, 13A, 14A, 15A, 16A e 11B; nalgunha,<br />
"vermello" escrito con "b"). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal propuxeron a denominación de<br />
picanzo de dorso vermello (10B). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son picançode-dorso-ruivo<br />
e picanço-de-dorso-vermelho (2A, 10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou a denominación popular de pego bravo para<br />
esta especie nas terras da desaparecida lagoa de Antela, na Limia (9A). X. M. Penas Patiño e C.<br />
Pedreira López tamén apuntan a denominación popular xenérica –impropia, xa o indican os autores– de<br />
pega rebordá (1A). F. Bernis Madrazo tamén recolle a voz xenérica picanzo no oeste da provincia de<br />
Zamora (11B). Outras denominacións populares están apuntadas en L. excubitor e L. meridionalis.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
251
editorial Galaxia, recóllese a voz pigarzo, como “certo paxaro”, que podería estar referida ás especies<br />
do xénero Lanius. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo<br />
Blanco, aparece a entrada xenérica picanzo, na que se especifica a denominación de picanzovermello<br />
para L. collurio. Nos outros dicionarios consultados, non se atoparon denominacións nin<br />
xenéricas nin específicas para esta familia.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Fuco G. Gómez emprega a voz pigarzo, que talvez<br />
estea referida de forma xenérica a estas especies, n' O idioma dos animás (1937): "...cuxos<br />
verdadeiros nomes iñoramos: a cegoña, o pigarzo..." .<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Picanzo está relacionado dalgunha maneira con picar;<br />
talvez faga referencia aos seus hábitos predatorios ou talvez ao seu bico groso e curvado. Os<br />
modificadores vermello, de-dorso-ruivo e similares están relacionados coas cores da súa plumaxe.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Pega rebordá é unha<br />
denominación propia de Garrulus glandarius, que ás veces se usa tamén para as especies do xénero<br />
Lanius.<br />
picanzo pequeno Lanius minor<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Picanzo pequeno foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén<br />
en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B). Utilizouse nas<br />
guías de aves de Penas Patiño e Pedreira López (1A, 5A e 22A) e recolleuse ou utilizouse tamén noutras<br />
publicacións ornitolóxicas (2A, 6A, 8A, 10A, 13A e 14A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes<br />
portugueses son picanço-pequeno e picanço-de-mascarilha (2A, 1D e 2D).<br />
● Nomes populares. É unha especie moi rara na Galiza e non se lle coñecen nomes populares<br />
específicos. Algunhas denominacións xenéricas están apuntadas nas outras especies de Lanius.<br />
● Dicionarios consultados. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, aparece a entrada xenérica picanzo, na que se especifica a denominación de<br />
picanzo-pequeno para L. minor. Nos outros dicionarios consultados, non se atoparon denominacións<br />
nin xenéricas nin específicas para esta familia, agás posibelmente pigarzo, recollido no Diccionario<br />
galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da editorial Galaxia.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Sobre o emprego de pigarzo, voz que talvez estea<br />
referida a estas especies, véxase Lanius collurio.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Para picanzo, véxase L. collurio. O modificador pequeno<br />
está relacionado co seu tamaño; de-mascarilha alude ás manchas negras que ten na cara, que<br />
parecen un anteface.<br />
picanzo de cabeza rubia Lanius senator<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Picanzo rebordá foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse<br />
ou utilizouse tamén noutras publicacións (2A, 6A, 11A e 11B). Picanzo cabecirrubio foi o nome<br />
proposto en 1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B); tense empregado ou recollido nalgunhas<br />
publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A.<br />
Vidal propuxeroan a denominación de picanzo encapuchado (10B). Na bibliografía ornitolóxica, os<br />
nomes portugueses son picanço-barreteiro, picanço-de-barrete e picanço-de-barrete-vermelho<br />
(2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D; o primeiro con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. Na primeira guía de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López<br />
apúntase a denominación popular xenérica –impropia, indican xa os autores– de pega rebordá (1A).<br />
Esta mesma denominación tamén se recolle no Atlas de vertebrados de Galicia (7A). F. Bernis Madrazo<br />
rexistrou a voz xenérica picanzo no oeste da provincia de Zamora (11B). Outras denominacións<br />
populares están apuntadas en L. meridionalis.<br />
● Dicionarios consultados. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, aparece a entrada xenérica picanzo, na que especifica a denominación de<br />
picanzo-rebordá para L. senator. Nos outros dicionarios consultados, non se atoparon denominacións<br />
nin xenéricas nin específicas para esta familia, agás posibelmente pigarzo, recollido no Diccionario<br />
galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da editorial Galaxia.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A respecto do emprego de pigarzo, voz que talvez<br />
estea referida a estas especies, véxase Lanius collurio.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Para picanzo, véxase Lanius collurio. Os modificadores<br />
252
específicos cabecirrubio, de-barrete e similares aluden á cor da plumaxe da cabeza, rubia e<br />
rechamante. Pega rebordá é unha denominación propia de Garrulus glandarius, que ás veces úsase<br />
tamén para as especies do xénero Lanius (e tamén o modificador rebordá ).<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira<br />
comenta que a denominación de picanzo cabecirrubio define mellor os trazos da especie que<br />
picanzo encapuchado (12B). M. A. Conde Teira, tamén comenta que rebordá e un adxectivo<br />
característico nas denominacións populares de Garrulus glandarius, que estaría inxustificado para L.<br />
senator (12B).<br />
picanzo real norteño Lanius excubitor<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Cando L. excubitor e L. meridionalis aínda non estaban<br />
diferenciadas como especies diferentes, picanzo real foi o nome proposto para L. excubitor por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e<br />
tamén por M. A. Conde Teira e de T. A. Vidal Figueroa en 1991 e 1999 (10B e 12B). Empregouse ou<br />
recolleuse nas primeiras guías de aves de Penas Patiño e Pedreira López (1A e 5A), no Atlas de<br />
vertebrados de Galicia (7A) e mais noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 6A, 8A, 10A, 11A, 13A, 15A,<br />
18A e 11B), sen dispor aínda doutra denominación para diferencialo de L. meridionalis.<br />
Cómpre dicir que até hai pouco a ciencia consideraba que esta especie era a mesma que Lanius<br />
meridionalis; na actualidade, malia seren moi semellantes, a ciencia considera que se trata de dúas<br />
especies diferentes. En poucas publicacións ornitolóxicas se acharon nomes galegos que diferenciasen<br />
Lanius excubitor e Lanius meridionalis: picanzo real nórdico para L. excubitor e picanzo real para L.<br />
meridionalis (14A); picanzo real setentrional para L excubitor e picanzo real meridional para L<br />
meridionalis (en 5B e en 22A, a terceira guía de Penas Patiño e Pedreira López). Na bibliografía<br />
ornitolóxica, os nomes portugueses son picanço-real e picanço-real-nortenho (2A, 10A, 11B, 1D e<br />
2D).<br />
● Nomes populares. Véxase Lanius meridionalis.<br />
● Dicionarios consultados. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, aparece a entrada xenérica picanzo, na que especifica a denominación de<br />
picanzo-real para L. excubitor.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Sobre o emprego de pigarzo, voz que talvez estea<br />
referida a estas especies, véxase Lanius collurio.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Para picanzo, véxase L. collurio. Os modificadores<br />
específicos real e rei probabelmente son por causa do seu tamaño e da súa vistosidade. Os<br />
modificadores nortenho, nórdico e setentrional aluden a súa área de distribución.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Após esta<br />
diferenciación como especies, talvez habería que concretar o nome máis acaído para L. excubitor<br />
(picanzo real setentrional, picanzo setentrional, ou mesmo picanzo real norteño, de modo<br />
paralelo ao portugués), téndomos en conta a denominación de L. meridionalis. Aínda que un nome con<br />
dous modificadores pode parecer un pouco longo, é ben interesante mantermos a base común,<br />
picanzo real, tanto para L. excubitor como para L. meridionalis, pois así o nome reflicte que son dúas<br />
especies moi próximas filoxeneticamente. Talvez habería que pensar mellor se engadimos o<br />
modificador setentrional ou o modificador norteño; calquera das dúas opcións son válidas e talvez<br />
sexa máis interesante mantermos na ornitoloxía especializada o paralelismo co portugués: picanzo<br />
real norteño.<br />
picanzo real Lanius meridionalis<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Cómpre dicir que até hai pouco a ciencia consideraba<br />
que Lanius meridionalis e Lanius excubitor eran subespecies da mesma especie; na actualidade, malia<br />
seren moi semellantes, a ciencia considera que se trata de dúas especies diferentes. Nunha publicación<br />
ornitolóxica úsase picanzo real para L. meridionalis, diferenciándoo de L. excubitor, para o que se<br />
emprega a denominación de picanzo real norteño (14A). Na terceira guía de C. Pedreira López e X. M.<br />
Penas Patiño úsase picanzo real meridional (22A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é<br />
picanço-real (1D), coa posibilidade de empregar tamén picanço-real-meridional (2D e 3D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou as denominacións populares de pega brava,<br />
pego bravo e cascorro para L. excubitor –ou L. meridionalis– nas terras da Limia (9A). No Atlas de<br />
vertebrados de Galicia apúntanse para L. excubitor –ou L. meridionalis– os nomes populares de pico<br />
gordo, picanzo rei e tamén pega rebordá (7A). X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López apuntan a<br />
denominación popular xenérica –impropia, indican xa os autores– de pega rebordá (1A). F. Bernis<br />
253
Madrazo rexistrou a voz xenérica picanzo no oeste da provincia de Zamora (11B). M. Taboada Cid<br />
rexistrou as denominacións picanza pedreira e pincanza pegal na Mezquita, que, malia non seren<br />
identificadas, poderíanse estar a referir a estas especies (3C). A. Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X. L.<br />
Lozano, X. R. Reigada e X. Rodríguez, cazcarrollo na comarca de Verín (23B).<br />
● Dicionarios consultados. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, aparece a entrada xenérica picanzo (especifícase a denominación de picanzoreal<br />
para L. excubitor).<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A respecto do emprego de pigarzo, voz que talvez<br />
estea referida a estas especies, véxase Lanius collurio.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Semanticamente, picanzo está relacionado dalgunha<br />
maneira con picar; talvez faga referencia aos seus hábitos predatorios ou talvez ao seu bico groso e<br />
curvado, como indica tamén pico gordo. Cascorro podería estar relacionado con cascar, romper,<br />
quebrar, e aludir tamén aos seus hábitos pedratorios. O modificador bravo indica a súa condición<br />
salvaxe; gordo, o seu tamaño en comparación con outras especies do xénero. Os modificadores real e<br />
rei aluden probabelmente ao seu tamaño e a súa vistosidade. Pega, pego e o adxectivo pegal son<br />
por causa dun certo parecido coa pega (Pica pica) no bico e no rabo longo. Pega rebordá é unha<br />
denominación propia de Garrulus glandarius, que ás veces se usa tamén para as especies do xénero<br />
Lanius. Non se encontrou unha explicación lóxica para pedreira, relacionado con pedra.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Despois da<br />
diferenciación como especies entre L. excubitor e L. meridionalis, talvez habería que concretar se o<br />
nome máis acaído para L. meridionalis é picanzo real meridional ou picanzo meridional, tendo en<br />
conta que a denominación de L. excubitor. Como xa se comentou na especie anterior, aínda que un<br />
nome con dous modificadores pode parecer un pouco longo, é ben interesante mantermos a base<br />
común, picanzo real, tanto para L. excubitor como para L. meridionalis, pois así o nome reflicte que<br />
son dúas especies moi próximas filoxeneticamente. Se cadra o máis interesante para a nomenclatura é<br />
mantermos para esta especie, que a máis común e cría nas nosas latitudes, o nome de picanzo real,<br />
sen ningún outro modificador, e para L. excubitor, case idéntica, xa comentada, que pode presentarse<br />
na xeografía galega no inverno, picanzo real norteño (é dicir, a formulación máis curta para a<br />
especie máis común, L. meridionalis, á que se fai referencia con máis frecuencia).<br />
Pega rebordá é unha denominación propia de Garrulus glandarius, que ás veces se usa tamén<br />
para as especies do xénero Lanius.<br />
picanzo isabel Lanius isabellinus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. É unha ave de presenza extremadamente rara na<br />
Galiza e só se atopou un nome galego para esta especie, picanzo isabel, en dúas publicacións (22A e<br />
5B). É tamén o nome portugués: picanço-isabel (1D).<br />
● Nomes populares. É unha especie moi rara, accidental nas nosas terras, e non se lle coñecen<br />
nomes populares non sendo os xenéricos.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Para picanzo, véxase Lanius minor. O modificador<br />
específico isabel é o nome dunha cor, tirado do nome científico, e fai referencia á súa plumaxe: pálida<br />
entre amarela e gris.<br />
Familia Corvidae<br />
gaio Garrulus glandarius<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pega marza foi a denominación proposta por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
utilizouse nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e<br />
recolleuse noutras publicacións (2A, 18A e 11B). Gaio foi o nome proposto nos traballos de M. A.<br />
Conde Teira e de T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado –gaio ou gaio común–<br />
nalgunhas publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 12A, 13A, 14A e 11B, na última escrito como “gayo”).<br />
Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é gaio ou gaio-comum (2A, 10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Son moitos e variados os nomes populares galegos que designan esta<br />
254
especie. Na primeira guía de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A) e no Atlas de<br />
vertebrados de Galicia (7A) apúntanse as denominacións de gaio (1A, 7A), pega rebordá (1A, 7A),<br />
pega da fraga (1A), pega do país (1A), pega marcha (1A), pega real (1A), pega da montaña<br />
(1A), pega gaia (1A), pega rebuldana (7A) e pega reboldana (1A). F. Bernis Madrazo recolle tamén<br />
o nome de pega rebordá, e ademais os de pega reboldá e regordá, todos eles na provincia de Lugo<br />
(11B). C. García González recolle tamén moitas variantes da denominación pega rebordá: pega<br />
rebordán, pega reboldá, pega rebuldán, pega rebuldana, pega reburdá e pega retordá (3C).<br />
M. Prado Fernández rexistrou para esta especie pega carniceira en Ferreira de Valadouro (3C). M. R.<br />
Martínez Martínez rexistrou pega carnizá en Curtis; X. Pena Seijas, en Guitiriz; E. Rodríguez Gandoi,<br />
en Guntín; S. Cortiña Vázquez, en Friol; M. I. Vázquez Fernández, en Pereiramá (3C). F. Fernández Rei<br />
rexistrou para esta especie pega da fraga en Cariño (3C). M. R. Martínez Metínez rexistrou pega<br />
marza tamén en Curtis; R. Seco Fernández, en Santa Comba; M. J. Pérez Froiz, en Santa María de<br />
Oirós (3C). E. Rodríguez Gandoi rexistrou a variante pega marxa en Guntín (3C). M. C. López Taboada<br />
rexistrou a variante pega marcha en Sobrado dos Monxes e J. A. Palacio Sánchez en Ferreira de<br />
Pantón (3C). F. Varela González rexistrou marza en Santaia; R. Fraga García, marcha en Melide (3C).<br />
C. Pedreira López et al. rexistraron os nomes de pega mansa, pega marsa, pega marza e pega<br />
marxa (con e sen gheada) no concello de Ames, na provincia da Coruña (9B). J. Rodríguez recolle<br />
tamén para esta especie pigarra, en Hermisende (13B). A. Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X. L.<br />
Lozano, X. R. Reigada e X. Rodríguez recollen garrabaio na comarca de Verín (23B). A voz gaio tamén<br />
está moi estendida por todo o territorio galego. M. Taboada Cid recolleuna en Verín; A. Sánchez<br />
Sánchez, en Montederramo; M. P. Paz González, en Xunqueira de Ambía; M. R. Álvarez Blanco, en<br />
Ramirás; J. A. Palacio Sánchez, en Ferreira de Pantón; M. D. García Rojo, en Monterroso; M. González<br />
González, no Incio; A. Santamarina Fernández, no Val do Suarna; M. I. González Fernández, no Val de<br />
Burón; E. Rodríguez Gandoi, en Guntín; G. Baamonde Traveso, en Cedofeita; M. J. Pérez Alonso, en<br />
Goián; M. J. Pérez Froiz, en Sta. María de Oirós (3C). A. Villarino Gómez tamén recolleu a denominación<br />
de gaio nas terras da Limia (9A); igualmente, o autor do presente traballo. I. Leis Casanova rexistrou a<br />
variante gaia en Sta. Eulalia de Dumbría (3C).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparecen as entradas: pega, definida e identificada como urraca, coas subentradas<br />
pega marza, pega reboldá, pega rebordá, pega rebuldón (malia non estaren identificados, estes<br />
nomes poderían estar referidos a esta especie); pigarro, nunha das acepcións referida a esta especie;<br />
gaio, nunha nas acepcións identificado con esta especie e noutra co vichelocrego ou ouriol; rebordá,<br />
que identifica con arrendajo e cos sinónimos reboldá (que non ten entrada propia, só está incluída<br />
como pega reboldá) e roldán (que tampouco ten entrada propia); rendaxo, que identifica con<br />
arrendajo. O Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo<br />
(1984), da editorial Akal, dá para a voz castelá arrendajo as galegas rendaxo, roldán, gaio,<br />
vichelocrego (aínda que esta denominación é propia de Oriolus oriolus), ouriol (aínda que esta<br />
denominación é propia de O. oriolus), reboldá e pega rebordá. No Dicionário da língua galega de I.<br />
Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparecen as entradas gaio, que identifica con<br />
Garrulus glandarius e define como "páxaro conirrostro da família dos córvidas, de plumaxe parda clara<br />
con riscas de azul e de negro erécteis na cabeza, que se alimenta de belotas e dos ovos doutras aves<br />
cuxa voz imita, e ao que se pode ensinar a falar"; e a subentrada pega-marza na entrada pega, cos<br />
sinónimos pega-da-montaña, pega-da-fraga, pega-do-país, pega-gaia, pega-marcha, pegareal,<br />
pega-reboldana e pega-reboldá, todos eles para se referir a G. glandarius. O Diccionario de<br />
sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia,<br />
recolle, alén de gaio, gaia, galo cresto, pega carniceira, pega carnizá, pega da fraga, pega da<br />
montaña, pega do país, pega gaia, pega marceña, pega marza, pega marxa, pega meiga,<br />
pega real, pega rebordá, pega rebuldá, pega retordá e pega romana como sinónimos específicos<br />
para G. glandarius. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, recóllense<br />
para esta especie as denominacións gaia, gaiolo –esta tanto para se referir a O. oriolus como a G.<br />
glandarius– (as dúas voces galegas, mais non preferentes), rebordá, marxa, marza e gaio (estas<br />
catro como galegas e preferentes), con definición; pega gaia, pega da fraga, pega da montaña,<br />
pega rebordá (as catro como voces galegas, mais como sinónimos, sen entrada propia) e pega<br />
marza (como subentrada dentro da entrada pega), no que volve mencionar os sinónimos pega gaia,<br />
pega rebordá, pega da montaña, pega da fraga e engade pega marxa; rexeita a voz rendaxo, que non<br />
considera galega, e remite a gaio.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. X. L. Franco Grande cita no seu dicionario uns<br />
versos populares que aluden a esta especie: "Unha pega rebordá / puxo un ovo na ventá / puxo dous<br />
e rebordou / puxo tres e non parou".<br />
Canto á literatura e autor, gaio é unha voz recollida con frecuencia nas nosas letras. Marcial<br />
Valladares, por exemplo, xa o empregaba en Poemas (1879): "E cantan a rula e o gaio, / Dende Maio,<br />
/ Facendo alí seus niñiños...". Tamén Manuel Lois Vázquez, en Brisas gallegas. Versos (1890): "...<br />
levaos para facer o niño un gaio...". Ou Fuco G. Gómez, n' O idioma dos animás (1937): "Chega o gaio<br />
cabo da rula, olla para ila e, denantes...".<br />
255
● Etimoloxía / motivación semántica. Pega deriva do latín pica. Os modificadores rebuldá,<br />
rebordá e similares están relacionados con rebuldar e rebuldaina, polo bulicioso que é este paxaro,<br />
que a miúdo emite o seu característico creic; da montaña e da fraga fan referencia ao seu hábitat;<br />
real pode ser por causa das súas vistosas cores: ten plumas azuis, brancas, negras, pardas, rubias e<br />
rosadas. A plumaxe multicores tamén podería ser a explicación de marxa e similares, na acepción de<br />
marxa como mancha, pinta ou lentixa de cor contrastada. Gaio, gaia e similares proveñen<br />
orixinariamente do latín serodio gaius (no catalán, esta especie recibe o nome gaig, que ten a mesma<br />
orixe). No entanto, A. Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X. L. Lozano, X. R. Reigada e X. Rodríguez<br />
comentan que garrabaio podería estar relacionado co latín garrulus, e que garrabaio puido ser a<br />
orixe de gaio (23B).<br />
pega Pica pica<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pega rabilonga foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse<br />
nalgunha publicación (18A). Pega, ou pega común, foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos<br />
de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense recollido ou empregado nalgunhas<br />
publicacións ornitolóxicas (6A, 8A, 10A, 11A, 12A, 13A, 14A e 15A). Na bibliografía ornitolóxica, o<br />
nome portugués para esta especie é pega ou pega-rabuda (2A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Son moitos os nomes populares que recibe esta especie na Galiza. Na<br />
primeira guía de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A) e no Atlas de vertebrados de<br />
Galicia (7A) tamén se apuntan as denominacións populares xenéricas de pega (7A), pega francesa<br />
(7A), pega rabuda (1A), pega *preán (preá) (1A, 7A), marica (1A, 7A), paxaro das calazas (1A),<br />
pega sapeira (1A), pega carniceira (1A), pega carrachenta (1A), pega porca (1A, 7A), pega<br />
*rabilán (rabilá) (1A), rabilán (7A), pega raposeira (1A) e picacrega (1A). A voz pega é a mais<br />
estendida no territorio, está rexistrada en moitas localidades (3C). J. Rodríguez recolle tamén pega en<br />
Hermisende, Zamora (13B). F. Bernis Madrazo rexistrou para esta especie pega carniceira, pega<br />
carniza e pega carrachenta na provincia de Lugo (11B). J. Vilariño Seco rexistrou pega porca en S.<br />
Braulio de Caaveiro; J. M. Dobarro Paz, a mesma denominación en Cabalar (3C). M. C. López Taboada<br />
rexistrou pega rabilonga en Sobrado dos Monxes; J. López Fernández, en Novefontes; M. A. Fraiz<br />
Barreiro, en Codeseda; M. J. Pérez Froiz, en Santa María de Oirós (3C). X. Pena Seijas rexistrou para<br />
esta especie pigarexa en Guitiriz; M. J. Pérez Alonso, picaraza en Goián; F. Vecino Tomás, reposeira<br />
en Razo (3C). C. Pedreira López et al. rexistraron os nomes de pega, pega brava, pega rabuda,<br />
pega rabilonga e pega de rabo longo (con e sen gheada) no concello de Ames, na provincia da<br />
Coruña (9B). F. Bernis Madrazo cita o portuguñes Fernandes Ferreira (1616), que utilizou o termo pega<br />
(11B).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparecen as entradas: poupa, nunha acepción identificada con abubilla e noutra con<br />
urraca; picaza, nunha das acepcións, identificada con urraca e remite a pega; picacrega, identificada<br />
con urraca e remite a pega; pega, que define e identifica con urraca, e inclúe as subentradas pega<br />
*rabilán (rabilá), pega *rabilongo (rabilonga), pega merta, pega marza, pega reborda, pega<br />
rebolda, pega rebuldón (que non quedan identificados, os non marcardos en negriña poderían referirse<br />
a Garrulus glandarius) e dá os sinónimos marica e pega rabuda; marica, que identifica con urraca ou<br />
picaza e con pega. O Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, identifica a voz castelá urraca coas galegas marica, pega, poupa<br />
(aínda que esta denominación está recollida tamén no mesmo diccionario para Upupa epops) e pica, e<br />
indica para urraca común as denominacións pega rabilonga, picacrega, rebordá e pega<br />
manchada. O Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, trae<br />
as entradas: pega, que define e identifica con Pica pica, e cos sinónimos pega-rabilonga, pegacarniceira,<br />
pega-carrachenta, pega-*rabilán (pega-rabilá), pega-rabuda, pega-raposeira,<br />
pega-porca, pega-*preán (pega-preá) e pega-sapeira; marica, que nunha das acepcións<br />
identifica con P. pica; tamén trae a entrada pego, que define, nunha das acepcións, como macho da<br />
pega; na entrada páxaro ou paxaro inclúe tamén a subentrada páxaro-das-calazas, denominación<br />
con que se refire a P. pica. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P.<br />
Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle marica, paxaro das calazas, pega carniceira, pega<br />
carracheira, pega carrachenta, pega, pega común, pega lagarteira, pega porca, pega *preán,<br />
pega *rabilán, pega rabilá, pega rabilonga, pega rabuda, pega raposeira, pega real, pega<br />
sapeira, picacrega, picaza, picaraza, pigarexa e rabilonga como sinónimos específicos para P.<br />
pica. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparece a entrada pega,<br />
que define e identifica con P. pica, e coas subentradas pega carniceira, pega carnizá, pega<br />
256
carrachenta, pega rabilonga e pega rabuda; así mesmo recolle pego, nunha das acepcións, como<br />
macho da pega; na entrada paxaro inclúe a subentrada paxaro das calazas, que fai referencia<br />
especificamente a P. pica; na entrada rabilongo -a, inclúe a subentrada pega rabilonga, que fai<br />
referencia a P. pica.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Pega é unha voz xa presente na lingua galega<br />
medieval (19G): "Iten petos et pegas et agoanetas a quatro coroadas... ".<br />
Por outro lado, é un vocábulo que se ten empregado con moita frecuencia nas nosas letras<br />
desde o século XIX. Por pormos algún exemplo, Álvaro Cunqueiro en Xente de aquí e de acolá (1971):<br />
"...a pega falou: –Istes non che son tempos, Penediño... ". Ou Celso Emilio Ferreiro: "... meu<br />
rumoroso val dos pitorreises, / das calandrias, das pegas, das papuxas, / polo serán enriba / nun<br />
solpor de lonxanos horizontes".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Pega deriva do latín pica. Os modificadores rabuda,<br />
rabilonga e similares aluden ao rabo longo que ten; porca, carniceira, sapeira, raposeira e<br />
similares fan referencia aos seus hábitos predatorios e a que come carne de preas; tamén picacrega e<br />
picaza, onde aparece a raíz picar; ademais crega podería ter relación tamén con crego, pola cor<br />
branca e negra da súa plumaxe (o nome crego aplícaselle á lavandeira branca, Motacilla alba, que<br />
tamén ten a plumaxe branca e negra). O modificador das calazas talvez sexa porque recolle anacos de<br />
tea ou farrapos para construír o niño. Marica parece máis ben o nome apocorístico de María,<br />
empregado de forma humorística para chamar a este paxaro. Poupa é unha denominación propia de<br />
Upupa epops, que talvez de maneira popular tamén se use para P. pica. Non se achou unha explicación<br />
clara para pega preá; talvez estea relacionado con prea, corpo morto ou anaco de carne podre, dos<br />
que se alimenta, aínda que o adxectivo preán / preá (ou preao / preá) non se recolle nos dicionarios.<br />
choia Corvus monedula<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Corvo cereixeiro foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
na primeira guía de aves destes autores (1A) e recolleuse no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e<br />
nalgunha outra publicación (2A e 11B). Nas seguintes guías de Penas Patiño e Pedreira López (5A e<br />
22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e nalgunha outra publicación utilizouse gralla cereixera<br />
(11A). Gralla pequena foi a denominación proposta en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde<br />
Teira e de T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense recollido ou empregado nalgunhas publicacións<br />
ornitolóxicas (8A, 10A, 18A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués<br />
é gralha-de-nuca-cinzenta (2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. F. Bernis Madrazo rexistrou as voces xenéricas choya (choia), na provincia<br />
de Pontevedra, e cholla, en dúas localidades da provincia de Lugo e na provincia de Pontevedra, para<br />
se referir a esta especie (11B). E. Rivas Quintas recolle a voz chorva en Ordes, Rairiz de Veiga<br />
(Ourense), e choíña en Nodaiga, Xunqueira de Espadanedo (Ourense), que non identifica con ningún<br />
nome científico mais describe ambas as denominacións como chova o corneja, especie de cuervo<br />
menor, e podería tratarse de C. corone ou C. monedula (14G). Outros nomes xenéricos tamén<br />
aplicábeis a Corvus monedula (referidos nomeadamente a choia ou gralla) están apuntados en P.<br />
pyrrhocorax.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, identifícase a voz galega choia coas castelás corneja e grajo. No Diccionario de usos<br />
castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen<br />
as voces máis ou menos xenéricas apuntadas en Pyrrhocorax pyrrhocorax. No Dicionário da língua<br />
galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparecen as entradas: corvacho, defina<br />
nunha das acepcións como corvo pequeno; choia, gralla, grallo e graxo, apuntadas en P.<br />
pyrrhocorax; corvo, apuntada en Corvus corax e *cornella, que nunha das acepcións define "páxaro<br />
conirrostro da família doa córvidas, parecido aos corvos ainda que mais pequenos", e dá como<br />
sinónimos choia e gralla (en ningunha delas aparece especificada Corvus monedula). No Diccionario de<br />
sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia,<br />
recóllense corvo cereixeiro, corvo pequeno, gralla cereixeira e gralla pequena como<br />
denominacións para C. monedula. O Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios<br />
autores, non trae entradas ou denominacións específicas para C. monedula, mais poderíanse considerar<br />
as seguintes xenéricas: corvo (como galega e preferente), coa que se refire a C. corax; gralla (como<br />
galega e preferente), coa que se refire a C. frugilegus; e grallo (como galega, mais non preferente),<br />
que remite a gralla; rexeita a voz graxo, que non considera galega, e remite a gralla; tamén rexeita a<br />
voz cornexa, que non considera galega, e remite a choia.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Algúns ditos testemuñan a popularidade da voz<br />
choia:<br />
"Corvos, pegas e choias, deu o demo estas tres xoias".<br />
257
"Cando as choias van para Meira, pon a túa sella na goteira".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Sobre a etimoloxía dos nomes xenéricos choia, gralla e<br />
grallo, véxase P. pyrrhocorax; sobre a etimoloxía de corvo, Corvus corone. O modificador específico<br />
pequena alude ao seu tamaño; de-nuca-cinzenta á característica plumaxe gris da caluga;<br />
cereixeira, pode aludir á alimentación (é omnívora) .<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira e T.<br />
A. Vidal Figueroa explican que gralla e choia son dous nomes xenéricos populares aplicábeis tanto a<br />
Corvus monedula como ás dúas especies de Pyrrhocorax (10B). M. A. Conde Teira comenta que a<br />
denominación de corvo cereixeiro, rexistrada por X. M. Penas Patiño en Cartella (Ourense), pode<br />
estar relacionada con algunhas denominacións referidas a Oriolus oriolus; por outra banda, gralla<br />
pequena define mellor os trazos da ave que o nome gralla cereixeira (12B).<br />
O modificador pequena ten o seu sentido se se designar a especie Corvus frugilegus, que non<br />
está presenta na nosa xeografía mais si en zonas veciñas, como nome de gralla grande, visibelmente<br />
de maior tamaño que Corvus monedula, formando así un sistema de nomenclatura. Porén, este mesmo<br />
nome, gralla pequena para Corvus monedula, deixa de ter tanto sentido se mantiver a denominación<br />
gralla (ou gralla de bico vermello) para Pyrrhocorax pyrrhocorax e gralla de bico amarelo para<br />
Pyrrhocorax graculus, porque xa non é tan visíbel a diferenza de tamaño entre Corvus monedula e os<br />
córvidos do xénero Pyrrhocorax.<br />
Na nosa opinión, para o ámbito da ornitoloxía especializada, que procura denominacións ben<br />
caracterizadoras, inconfundíbeis e mnemotecnicamente eficaces, o mellor sería utilizarmos o nome de<br />
choia para Corvus monedula (aínda que despois, noutros ámbitos, alén de choia, a esta mesma<br />
especie tamén se lle chame choíña, grallo, gralla ou corvo). Para Corvus frugilegus pode adoptarse<br />
perfectamente a denominación gralla calva do portugués, que alude á súa característica máis<br />
rechamante: que non ten plumas en toda a cara, ten unha parte pelada e de cor abrancazada.<br />
Ademais, gralla calva tamén está recollido no Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia,<br />
X. M. Gómez e P. Benavente (1997) como nome galego de Corvus frugilegus (non se achou en<br />
ningunha outra fonte lexicográfica galega). Así o sistema de nomeclatura sería: gralla de bico<br />
vermello para Pyrrhocorax pyrrhocorax, gralla de bico amarelo para Pyrrhocorax graculus, choia<br />
para Corvus monedula e gralla calva para Corvus frugilegus. É ben caracterizador das especies, é bo<br />
de lembrar e mantén moita harmonía co portugués.<br />
gralla de bico vermello Pyrrhocorax pyrrhocorax<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Choia biquivermella foi o nome por C. Pedreira López<br />
e X. M. Penas Patiño en 1977-1978 naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B; daquela,escrito<br />
con “b”); utilizouse nas dúas guías de de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A, 5A e<br />
22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse ou utilizouse noutras publicacións<br />
ornitolóxicas (2A, 6A, 10A, 11A, 12A, 14A, 15A, 16A e 18A. Choia –sen modificador– foi a<br />
denominación proposta en 1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B). Utilizouse nalgunha publicación<br />
ornitolóxica (13A). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal propuxeron as denominacións de gralla de<br />
bico vermello e choia (10B). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é gralha-de-bicovermelho<br />
(2A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. C. García González rexistrou o nome xenérico de choia en Compostela; M.<br />
González González, no Incio; G. Baamonde Traveso, en Cedofeita, definíndoo como "córvido negro"<br />
(3C). F. Bernis Madrazo rexistrou choya [choia] na provincia de Lugo e cita a Ríos Naceyro (1850),<br />
que dá choya [choia] como vernáculo galego para o xénero Pyrrhocorax e outros córvidos de tamaño<br />
medio (11B). M. A. Conde Teira cita as denominacións xenéricas de gralla, choia e chaiva recollidas<br />
por Xurxo Mouriño para o xénero Pyrrhocorax (12B). I. Leis Casanova rexistrou a voz gralla, como<br />
xenérica, en Sta. Eulalia de Dumbría; A. Santamarina Fernández, gralle no Val do Suarna; F.<br />
Fernández Rei, grelle en Cariño; M. González González, *graxo no Incio (3C). A SGHN apunta tamén<br />
o nome de gralla para esta especie no Atlas de vertebrados de Galicia (7A). A. Reboreda, C. Álvarez,<br />
E. Castro X. L. Lozano, X. R. Reigada e X. Rodríguez, corvela do lobo para P. pyrrhocorax na comarca<br />
de Verín (23B). G. Baamonde Traveso rexistrou a voz xenérica gurguta en Cedofeita, para se referir a<br />
"especie de corvo" (3C).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, identifícase a voz galega choia coas castelás corneja e grajo, e dá tamén como<br />
galega *cornella, que define como grajo, pájaro estúrnido. No Diccionario de usos castelán-galego de<br />
X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen identificadas coa voz<br />
castelá chova, na acepción corneja, as voces galegas *cornexa, choia e choa; coa voz castelá grajo<br />
as galegas choia, gaio (que é unha denominación propia de Garrulus glandarius), vichelocrego, ouriol<br />
(que son dúas denominacións propias de Oriolus oriolus), grallo e graxe; coa voz castelá corneja,<br />
258
choia, choa, *cornella, *cornexa e gralla; e coa voz castelá graja, gralla. O Dicionário da língua<br />
galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, trae as entradas: choia, nunha das<br />
súas acepcións, definida como ave semellante ao corvo, e especifica a subentrada choia<br />
biquivermella para Pyrrhocorax pyrrhocorax; corvacho, que nunha das acepcións define como<br />
"páxaros da família dos córvidas, como a gralla-de-bico-vermello"; pero despois a entrada gralla<br />
nunha das acepcións só a define de maneira xenérica como paxaros semellantes ao corvo, de menor<br />
tamaño (noutra acepción identifícaa con Corvus frugilegus e noutra con Merops apiaster); tamén trae a<br />
entrada *graxo, que identifica con C. frugilegus e define de maneira inespecífica como grallo, ave<br />
córvida; grallo, que nunha das acepcións define como macho da gralla (noutras, como xénero de aves<br />
de rapina, como M. apiaster e como aves mariñas do xénero Phalacrocorax); e *cornella, que define<br />
de forma xenérica, dando como sinónimos choia e gralla. O Diccionario de sinónimos da lingua galega<br />
de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle choia biquivermella,<br />
cornella, gaio e gralla como sinónimos específicos para P. pyrrhocorax. No Gran Diccionario Xerais da<br />
Lingua Galega (2000), de varios autores, aparece a entrada choia (como galega e preferente), nunha<br />
das acepcións definida como ave semellante ao corvo e coa subentrada choia biquivermella, nome<br />
identificado con P. pyrrhocorax; rexeita a voz cornexa, que non considera galega, e remite a choia.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Eduardo Pondal utilizou gralla en Queixumes dos<br />
Pinos (1886): "... e tan sós que o seu silencio / solo o soen perturbar / algún corvo, ou vaga gralla... ".<br />
A voz choia tense empregado na nosa literatura popular (véxase Corvus monedula).<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Choia deriva do francés antigo e do valón choe (segundo<br />
o Diccionario Crítico Etimológico Castellano e Hispánico de J. Corominas e J. A. Pascual, que citan as<br />
denominacións documentadas de choa, choya e chova, a última ademais é o nome xenérico castelán<br />
actual). Gralla e grallo derivan do latín graculus. A respecto da etimoloxía de cornella, véxase Corvus<br />
corone. O modificador de bico vermello ou biquivermella alude á rechamante cor vermella do seu<br />
bico.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira e T.<br />
A. Vidal Figueroa explican no ano 1991 que gralla e choia son dous nomes xenéricos populares<br />
aplicábeis tanto a Corvus monedula como ás dúas especies de Pyrrhocorax (10B). A partir de aquí,<br />
tentando achegarse na medida do posíbel ao portugués, formularon un sistema de nomenclatura para<br />
as dúas especies do xénero Pyrrhocorax: gralla (ou gralla de bico vermello) para Pyrrhocorax<br />
pyrrhocorax e gralla de bico amarelo para Pyrrhocorax graculus, que non está presente na nosa<br />
xeografía mais si en rexións veciñas. Na nosa opinión, esta sería a mellor proposta. (Véxase esta<br />
mesma alínea en Corvus monedula.)<br />
*Graxo é un castelanismo, por influxo da voz castelá grajo ou graja. O correcto e propio do en<br />
galego, de acordo coas leis da evolución fonética, é grallo e gralla.<br />
gralla calva Corvus frugilegus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Non se recollen en galego. Na bibliografía ornitolóxica,<br />
o nome portugués é gralha-calva (1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie que se tiña rexistrado na primeira metade do século XX e<br />
hoxe é de ocorrencia excepcional nas terras galegas: non se lle coñecen nomes específicos, non sendo<br />
os xenéricos.<br />
● Dicionarios consultados. Non se recollen nomes específicos para Corvus frugilegus (como<br />
apuntamos, é unha especie e de presenza moi rara na Galiza).<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. En relación con gralla, véxase P. pyrrhocorax; Corvus<br />
corone. Calva alude a que a partir do primeiro ano teñen unha área de pel núa na face.<br />
corvo Corvus corax<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Corvo carnazal foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse<br />
ou utilizouse tamén noutras publicacións (2A, 6A e 11A). Corvo grande foi o nome proposto en 1991 e<br />
1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense recollido ou<br />
empregado nalgunhas publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 15A, 16A e 18A). Na<br />
bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é corvo (2A, 10A, 1D, 2D e 3D) ou corvo-comum (2D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou o nome de corvo para esta especie nas terras<br />
da Limia (9A). Penas Patiño e Pedreira López apuntan corvo preán, tamén recollido no Atlas de<br />
vertebrados de Galicia (1A e 7A). A denominación xenérica corvo é moi popular e está moi estendida<br />
por toda Galiza para se referir xenericamente ás especies desta familia (3C) e tamén, nalgunhas<br />
259
localidades costeiras, para o xénero Phalacrocorax. F. Bernis Madrazo rexistrou así mesmo corvo en<br />
moitas localidades de Lugo, Pontevedra e Ourense para se referir a esta especie, e cita a Ríos Naceyro<br />
(1850) que tamén dá este nome para C. corax na Galiza (11B). M. C. Gil Suárez rexistrou a variante<br />
corvelo en Vilardevós (3C). A. Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X. L. Lozano, X. R. Reigada e X.<br />
Rodríguez, corvelo tanto para C. corone como para C. corax na comarca de Verín (23B), onde ademais<br />
existen topónimos co nome corvo (Penedo do corvo), que parecen asociar estoutro nome máis<br />
especificamente a C. corax. G. Baamonde Traveso rexistrou a voz xenérica gurguta en Cedofeita, para<br />
se referir a "especie de corvo" (3C).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparece a voz galega corvo identificada coa castelá cuervo. No Diccionario de usos<br />
castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, aparece a<br />
voz galega corvo identificada coa castelá cuervo e tamén a voz gralla identificada coa castelá cuerva.<br />
O Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, trae a entrada<br />
corvo, nunha das acepcións, identificada con Corvus corax; na entrada páxaro ou paxaro inclúe tamén<br />
a subentrada páxaro-da-morte, nome que fai referencia de forma xenérica ao corvo ou a coruxa. No<br />
Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da<br />
editorial Galaxia, recóllense corvelo, corvo carnazal, corvo grande, corvo preán e corvo real<br />
como denominacións para C. corax. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios<br />
autores, aparece a entrada corvo (como galega e preferente), definida e identificada con C. corax.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Algunha das voces xenéricas téñense empregado na<br />
nosa literatura, en particular e de modo abundante corvo. Por citarmos algún exemplo, Eduardo Pondal<br />
utilizou este nome con frecuencia en Queixumes dos Pinos (1886): "... e tan libres coma os corvos /<br />
do facho de Touriñán ... ". Álvaro Cunqueiro tamén emprega a voz corvo en moitas das súas obras,<br />
como n' As crónicas do sochantre (1956): "...O esquelete voador era, según adeprendéu o sochantre,<br />
un corvo mui amigo... ".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. O nome corvo deriva do latín corvus e ten orixe<br />
onomatopeica, está relacionado coa voz "corr" que emiten estes paxaros. A denominación paxaro da<br />
morte é por causa das falsas crenzas e supersticións. O nome gurguta parece ter unha orixe<br />
onomatopeica. Preán está relacionado con prea, corpo morto ou anaco de carne podre, dos que se<br />
alimenta, aínda que o adxectivo preán non se recolle nos dicionarios. O modificador grande identifica<br />
esta especie polo seu tamaño, pois é a maior da familia; carnazal alude a que come carne ou carnaza.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A.<br />
corvelo Corvus corone<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Corvo común foi o primeiro nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño, en 1977, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B). En 1978,<br />
tamén na Lista patrón de aves de Galicia, na segunda parte, os autores propuxeron o nome de corvo<br />
viaraz no canto do anterior (5B); esta segunda denominación utilizouse nas guías de aves destes<br />
autores (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse ou utilizouse tamén<br />
nalgunha outra publicación (2A, 11A e 11B). Corvo pequeno foi o nome proposto en 1999 no traballo<br />
de M. A. Conde Teira (12B); tense empregado ou recollido nalgunhas publicacións ornitolóxicas (8A,<br />
10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 18A). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa propuxeron tamén<br />
a denominación de corvo común (10B). Ademais, na segunda e terceira guías de aves de Penas Patiño<br />
e Pedreira López (5A, 22A) tamén se emprega o nome de corvo cincento para a subespecie Corvus<br />
corone cornix. Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués para Corvus corone é gralha-preta (2A,<br />
10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou o nome de corvo para esta especie nas terras<br />
da Limia (9A); igualmente, o autor do presente trallabo. C. Pedreira López et al. rexistraron o nome de<br />
corvo para Corvus corone no concello de Ames, na provincia da Coruña (9B). No Atlas de vertebrados<br />
de Galicia tamén se recolle para a especie o nome corvo (7A). F. Bernis Madrazo rexistrou así mesmo<br />
a voz corvo, para esta especie, en bastantes localidades de Lugo e Pontevedra, e cita a L. Iglesias<br />
(1954), que tamén a recolle (11B). J. Rodríguez Cruz, corvo en Hermisende, de modo xenérico (13B).<br />
M. C. Gil Suárez rexistrou a variante corvelo en Vilardevós (3C). A. Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X.<br />
L. Lozano, X. R. Reigada e X. Rodríguez, corvelo tanto para C. corone como para C. corax na comarca<br />
de Verín (23B), onde ademais existen topónimos co nome corvo (Penedo do corvo), que parecen<br />
asociar estoutro nome máis especificamente a C. corax. C. García González rexistrou o nome xenérico<br />
de choia en Compostela; M. González González, no Incio; G. Baamonde Traveso, en Cedofeita (3C),<br />
definíndoo como "córvido negro". E. Rivas Quintas recolle a voz chorva en Ordes, Rairiz de Veiga<br />
(Ourense), e choíña en Nodaiga, Xunqueira de Espadanedo (Ourense), que non identifica con ningún<br />
nome científico mais describe ambas as denominacións como chova o corneja, especie de cuervo<br />
menor, e podería tratarse C. monedula, mais tamén de C. corone (14G). I. Leis Casanova rexistrou a<br />
voz gralla, como xenérica, en Sta. Eulalia de Dumbría; A. Santamarina Fernández, gralle no Val do<br />
Suarna; F. Fernández Rei, grelle en Cariño; M. González González, *graxo no Incio (3C). G.<br />
260
Baamonde Traveso rexistrou a voz xenérica gurguta en Cedofeita, para se referir a "especie de corvo"<br />
(3C).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, identifícase a voz galega choia coas castelás corneja e grajo. No Diccionario de usos<br />
castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen<br />
as voces máis ou menos xenéricas apuntadas en Pyrrhocorax pyrrhocorax. O Dicionário da língua<br />
galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, trae as entradas xenéricas corvo (que<br />
identifica con Corvus corax), corvacho, definida nunha das acepcións como corvo pequeno, e<br />
*cornella, que nunha das acepcións define "páxaro conirrostro da família doa córvidas, parecido aos<br />
corvos ainda que mais pequenos", e dá como sinónimos choia e gralla; na entrada páxaro ou paxaro<br />
inclúe tamén a subentrada páxaro-da-morte para se referir de maneira xenérica ao corvo ou a<br />
coruxa. No Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente<br />
(1997), da editorial Galaxia, recóllense *cornella, corvo viaraz e corvo común como sinónimos de<br />
Corvus corone. O Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, non trae<br />
entradas ou denominacións específicas para C. corone, mais poderíanse considerar as seguintes<br />
xenéricas: corvo (como galega e preferente), coa que se refire a C. corax; gralla (como galega e<br />
preferente), coa que se refire a Corvus frugilegus; e grallo (como galega, mais non preferente), que<br />
remite a gralla. Rexeita a voz graxo, que non considera galega, e remite a gralla; rexeita a voz<br />
cornexa, que non considera galega, e remite a choia.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Algunhas voces xenéricas, como corvo ou gralla,<br />
tamén se empregaron na nosa literatura. Véxase Corvus monedula e Corvus corax.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. O nome corvo deriva do latín corvus e ten orixe<br />
onomatopeica, está relacionado coa voz "corr" que emiten estes paxaros. O sufixo -elo de corvelo<br />
pode indicar que se trata dun corvo un algo máis pequeno. A denominación cornella, segundo a<br />
explicación que J. Corominas dá no Diccionario Crítico Etimológico de la Lengua Castellana para a voz<br />
castelá corneja, vén do latín cornícula, diminutivo de cornix, -icis. A respecto da etimoloxía de choia,<br />
gralla e grallo, véxase Pyrrhocorax pyrrhocorax. A denominación paxaro da morte é por causa das<br />
falsas crenzas e supersticións. O nome gurguta parece ter unha orixe onomatopeica. O adxectivo<br />
pequeno identifica esta especie polo tamaño en comparación con Corvus corax (corvo grande) co que<br />
ten bastante parecido. Cincento e preta aluden á cor da plumaxe de diferentes subespecies. Penas<br />
Patiño e Pedreira López explican viaraz vénlle de andar polos vieiros ou camiños, comendo as preas e<br />
os grans que quedan alí tirados (1A).<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Posibelmente a<br />
denominación *cornella (e *cornexa) sexan castelanismos. Non se rexistran na lingua galega falada;<br />
tampouco existen como nomes vernáculos en portugués. Na tradición lexicográfica galega non se<br />
recolle *cornella no século XIX nin no século XX até a publicación do Diccionario galego-castelán de X.<br />
L. Franco Grande (1968), da editorial Galaxia. Posteriormente mencionouse na primeira guía de aves de<br />
C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño (1980), como un nome galego máis para Corvus corone, e a<br />
partir de entón comezou a recollerse nun que outro dicionario. As palabras xenéricas usadas en galego<br />
para os córvidos de plumaxe totalmente negra son corvo, corvelo, gralla, grallo e choia. Se<br />
quixésemos traducir do castelán a palabra corneja, seguramente corvelo sería a máis equivalente (ou<br />
corvo ou gralla, mais non *cornella).<br />
O nome corvo pequeno para Corvus corone, que formaría un sistema de nomeclatura con<br />
corvo grande para Corvus corax, non nos parece de todo apropiado. O tamaño non é un trazo<br />
caracterizador de Corvus corone nin tan conspicuamente diferenciador de Corvus corax para formar un<br />
sistema de nomenclatura por oposición baseado nesta característica. Para alén diso, hai outros córvidos<br />
de plumaxe negra de menor tamaño que Corvus corone, e outras especies que teñen o mesmo tamaño<br />
que Corvus corone (Corvus cornix en Europa, con presenza accidental na Galiza, e outras no resto do<br />
planeta). Na nosa opinión, corvelo (ou corvelo común) para Corvus corone sería talvez a mellor<br />
denominación no ámbito da ornitoloxía especializada, xa que para alén de patrimonial, é máis curta que<br />
corvo pequeno e probabelmente é máis eficaz do punto de vista mnemotécnico (máis rapidamente<br />
asociada a C. corone). Ademais, queda a denominación corvo, sen necesidade de modificador, como<br />
característica e propia da especie Corvus corax.<br />
corvelo cincento Corvus cornix<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Na segunda e na terceira guías de aves de Penas Patiño<br />
e Pedreira López (5A, 22A) emprégase o nome de corvo cincento para a –daquela–subespecie Corvus<br />
corone cornix. A tendencia máis actual no ámbito da ornitoloxía especializada é non considerar Corvus<br />
corone cornix e Corvus corone corone dúas subespecies, senón dúas especies diferentes: Corvus cornix<br />
e Corvus corone. Así por tanto queda xa reflectido neste traballo.<br />
● Nomes populares. É unha especie de ocorrencia excepcional nas terras galegas e non se lle<br />
261
coñecen nomes específicos, non sendo os xenéricos apuntados en Corvus corone.<br />
● Dicionarios consultados. Non se recollen nomes específicos para C. cornix (como apuntamos,<br />
é unha ave de recente distinción como especie e de presenza excepcional na Galiza), só os xenéricos<br />
indicados en Corvus corone.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Véxase Corvus monedula e Corvus corax a respecto<br />
dalgunhas voces xenéricas empregadas na nosa literatura.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. En relación con corvo e corvelo, véxase C. corone.<br />
Cincento alude á característica cor da plumaxe desta especie.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. Sobre a escolla de<br />
corvelo como nome xenérico corvelo, véxase C. corone.<br />
Familia Sturnidae<br />
estorniño pinto Sturnus vulgaris<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Estorniño pinto foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén<br />
en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); utilizouse nas<br />
guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A, 5A e 22A) e tense recollido ou utilizado<br />
tamén noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 11B). Na bibliografía<br />
ornitolóxica, o nome portugués é estorninho-malhado (2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Unha chea de denominacións xenéricas populares, aplicábeis tamén a esta<br />
especie, coméntanse en Sturnus unicolor.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, e no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en Sturnus<br />
unicolor. O Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, inclúe<br />
as entradas xenéricas tornillo (nunha acepción), estorniño e chirlo-mirlo (nunha das súas acepcións<br />
remite a estorniño); na entrada tornillo especifica a denominación estorniño pinto para Sturnus<br />
vulgaris. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente<br />
(1997), da editorial Galaxia, recolle, alén de estorniño, chirlo, chirlomerlo, saturniño e torniño<br />
como sinónimos xenéricos para Sturnus sp. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de<br />
varios autores, aparece a entrada estorniño (como galega e preferente), que define como "paxaro<br />
cantor da familia dos estúrnidos (Sturnus vulgaris) de cor negra brillante, peteiro amarelo e rabo curto"<br />
e dá os sinónimos chirlo e chirlomiro; chirlo (como galega e preferente), que nunha das acepcións<br />
define e identifica con Sturnus unicolor e cos sinónimos chirlomirlo e estorniño; chirlomirlo (como<br />
galega e preferente), que nunha das acepcións define e identifica con Sturnus unicolor e cos sinónimos<br />
chirlo e estorniño; estornelo (como galega non preferente), que remite a estorniño; tornino (como<br />
galega non preferente), que remite a estorniño; tornillo (como galega non preferente), que remite a<br />
estorniño; rexeita a voz estornillo, que non considera galega, e remite a estorniño.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Sobre estorniño, véxase S. unicolor.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. A respecto das denominacións xenéricas, véxase Sturnus<br />
unicolor. Os modificadores pinto e malhado aluden ás características pintas da súa plumaxe.<br />
estorniño negro Sturnus unicolor<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Estorniño negro foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén<br />
en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); utilizouse nas<br />
guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de<br />
Galicia (7A) e tense recollido ou utilizado tamén noutras publicacións ornitolóxicas (6A, 8A, 10A, 12A,<br />
13A, 14A, 15A, 18A e 11B). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é estorninho-preto (2A,<br />
10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Son moitas as denominacións populares xenéricas e as variantes aplicábeis<br />
ao xénero Sturnus. Na primeira guía de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A) e no Atlas<br />
de vertebrados de Galicia (7A) recóllense as denominacións estornillo (1A, 7A), saturniño (1A, 7A),<br />
tornillo (1A, 7A), chirlo (1A, 7A), destorniño (7A) e chirlomirlo (1A, 7A). F. Bernis Madrazo<br />
rexistrou estorniño, esturnino e estornido na provincia de Lugo, tornillo nas provincias de Lugo e<br />
262
Pontevedra e tornielo na de Ourense (11B). M. C. Ríos Panisse rexistrou estorniño, a voz que parece<br />
estar máis estendida, en Sada; J. L. Couceiro López, en Feás; M. R. Martínez Martínez, en Curtis; F.<br />
Vecino Tomás, en Razo; R. Seco Fernández, en Santa Comba; F. Varela González, en Santaia; C.<br />
García González, en Compostela; J. López Fernández, en Novefontes; R. Fraga García, en Melide; M. C.<br />
López Taboada, en Sobrado dos Monxes; M. J. Pérez Froiz, en Sta. María de Oirós; M. C. Enríquez<br />
Salido, no Grove; A. Pérez Cid, en Marín; S. Cortiña Vázquez, en Friol; E. Rodríguez Gandoi, en Guntín;<br />
M. D. García Rojo, en Monterroso; J. A. Palacio Sánchez, en Ferreira de Pantón; M. P. Paz González, en<br />
Xunqueira de Ambía; M. Taboada Cid, en Verín (3C). M. Taboada Cid tamén rexistrou en Verín torniño<br />
(3C). C. García González rexistrou a variante destorniño en Compostela (3C). F. Fernández Rei<br />
rexistrou outra variante, estornino, en Cariño; tamén J. M. Dobarro Paz, en Cabalar (3C). M. Prado<br />
Fernández rexistrou tornino en Ferreira de Valadouro (3C). M. J. Morandeira Lores rexistrou estornillo<br />
en Laxe; I. Leis Casanova, en Sta. Eulalia de Dumbría; M. C. Alonso Pérez, en Escarabote; C. García<br />
González, en Compostela; M. R. Álvarez Blanco, en Ramirás; M. Díaz Carnero, en Castro Caldelas; M.<br />
Taboada Cid, tamén en Verín (3C). M. J. Pérez Alonso rexistrou a variante tornillo en Goián; M.<br />
Taboada Cid, en Verín e na Mezquita; M. E. Vázquez Santamaría, na Gudiña; M. C. Gil Suárez, en<br />
Vilardevós (3C). G. Baamonde Traveso rexistrou saturnino en Cedofeita (3C). M. González González<br />
rexistrou turnino no Incio (3C). A. Villarino Gómez (9A) recolleu tornillo, estornillo, estorno,<br />
saturnino e saturniño para esta especie nas terras da Limia. (Na Limia tamén se lle chama<br />
estorniño, testemuño persoal). C. Pedreira López et al. rexistraron os nomes de estorniño e<br />
estornillo para Sturnus unicolor no concello de Ames, na provincia da Coruña (9B). J. Rodríguez Cruz,<br />
estournillo en Hermisende (13B). F. Bernis Madrazo cita o portugués Fernandes Ferreira (1616), que<br />
emprega xa a denominación estorninho (11B).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparecen identificadas coa voz castelá estornino as voces galegas xenéricas<br />
estorniño e tornillo, identificada tamén co sinónimo estornillo (que non ten entrada propia). No<br />
Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da<br />
editorial Akal, aparece a voz xenérica estorniño identificada coa castelá estornino. O Dicionário da<br />
língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, inclúe as entradas tornillo (unha<br />
acepción para se referir aos paxaros), estorniño e chirlo-mirlo (que nunha das súas acepcións remite<br />
a estorniño); nas entradas tornillo e estorniño especifica a denominación estorniño negro para<br />
Sturnus unicolor. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P.<br />
Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle os sinónimos xenéricos para Sturnus sp apuntados na<br />
especie anterior. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparece a<br />
entrada estorniño (como galega e preferente), que define como "paxaro cantor da familia dos<br />
estúrnidos (Sturnus vulgaris) de cor negra brillante, peteiro amarelo e rabo curto" e dá os sinónimos<br />
chirlo e chirlomirlo; chirlo (como galega e preferente), que nunha das acepcións define e identifica con<br />
S. unicolor e cos sinónimos chirlomirlo e estorniño; chirlomirlo (como galega e preferente), que nunha<br />
das acepcións define e identifica con S. unicolor e cos sinónimos chirlo e estorniño; estornelo (como<br />
galega, mais non preferente), que remite a estorniño; tornino (como galega non preferente), que<br />
remite a estorniño; tornillo (como galega non preferente), que remite a estorniño; rexeita a voz<br />
estornillo, que non considera galega, e remite a estorniño.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Na literatura galego-portuguesa medieval de finais<br />
do século XII, xa aparece a voz estorninho nunha cantiga de Airas Nunes: "… ay, estorninho do<br />
avelanedo / cantades vos e moiro eu e peno" (19G).<br />
A voz estorniño xa aparece tamén recollida na nosa literatura no ano 1859, por Juan Manuel<br />
Pintos: "Que doce rulea a rula! Pombiñas sura sura! Chías, arcea, estorniños...". Ou por Ramón<br />
Cabanillas, en Vento mareiro (1915): "... e os bruxos estorniños, enloitados, raian nas néboas<br />
brancas...".<br />
A voz chilromelro tamén aparece en cantigas populares de tradición oral, como a seguinte:<br />
"Cando canta o chilromelro / no alto do Padornelo / o corenta e nove de agosto / veu a primavera<br />
cedo."<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Estorniño provén do latín sturnus; todas as outras voces<br />
similares son variantes desta, agás chirlo-mirlo e similares, que probabelmente son onomatopeicas.<br />
Tamén parece haber un compoñente onomatopeico en todas as denominacións xenéricas relacionadas<br />
con estorniño, pois son semellantes todas elas ao palrar do paxaro. En estornillo puido haber un<br />
cruzamento popular coa palabra castelá tornillo, por paronomasia, quere dicir, cun termo foneticamente<br />
similar aínda que con contido semántico totalmente diferente (do mesmo modo que en píllara/píldora<br />
ou gladíolo/gladiólogo/radiólogo; véxase Pluvialis apricaria). Os modificadores específicos negro e<br />
preto aluden á cor da súa plumaxe.<br />
263
Familia Passeridae<br />
pardal (ou pardal común) Passer domesticus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Gorrión común foi o primeiro nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño, en 1977, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B). En 1978,<br />
igualmente na Lista patrón de aves de Galicia, na segunda parte, os autores propuxeron o nome de<br />
gorrión pardal no canto do anterior (5B); esta denominación utilizouse na primeira guía de aves<br />
destes autores (1A) e recolleuse nalgunha outra publicación (2A, 18A e 11B). Pardal ou pardal<br />
común foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa<br />
(10B e 12B); empregouse nas seguintes guías de aves de Penas Patiño e Pedreira López (5A e 22A), no<br />
Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e tense recollido ou empregado tamén noutras publicacións<br />
ornitolóxicas (6A, 8A, 10A, 11A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes<br />
portugueses para esta especie son pardal, pardal-comum, pardal-ladrão (2A, 10A, 11B e 1D) e<br />
recentemente tamén se ten usado pardal-de-telhado (2D e 3D).<br />
● Nomes populares. No Atlas de vertebrados de Galicia, recóllense para esta especie as<br />
denominacións populares de gorrión e pardau. C. García González recolle gorrión como unha voz<br />
común e moi distribuída por Galiza (3C). E. Rodríguez Gandoi rexistrou a variante gurrión en Guntín<br />
(3C). C. Pedreira López et al. rexistraron o nome de gorrión (con e sen gheada) para Passer<br />
domesticus no concello de Ames, na provincia da Coruña (9B). F. Bernis Madrazo tamén rexistrou a voz<br />
gurrión nas provincias de Lugo e da Coruña (11B). M. R. Martínez Martínez rexistrou gurripacho en<br />
Curtis (3C). A. Santamarina Fernández rexistrou páxaro nabiñego no Val do Suarna (3C). C. García<br />
González rexistrou outra voz xenérica moi estendida, pardal, en Compostela; M. C. Enríquez Salido, no<br />
Grove; M. Díaz Carnero, en Castro Caldelas; M. Taboada Cid, en Verín e na Gudiña; M. C. Gil Suárez,<br />
en Vilardevós; M. C. Rodríguez Lago, no Porto, en Zamora (3C). A. Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X.<br />
L. Lozano, X. R. Reigada e X. Rodríguez recollen igualmente pardal na comarca de Verín (23B). J.<br />
Rodríguez Cruz, tamén pardal en Hermisende (13B). M. R. Álvarez Blanco rexistrou pardao en<br />
Ramirás; A. Sánchez Sánchez, en Montederramo (3C). Igualmente pardao nas terras da Limia é<br />
apuntado por A. Villarino Gómez (9A). O autor do presente traballo rexistrou na Limia para P.<br />
domesticus a voz xiroto (é unha voz ben viva na comarca, xunto coa de pardao). M. P. Paz González<br />
rexistrou pardau en Xunqueira de Ambía; M. Taboada Cid, en Verín (3C). Cómpre mencionar tamén a<br />
voz paradau, variante local de pardao, recollida na obra de Manuel Fontemoura e Miguel Marvoa<br />
Voces da Limia (Poemas de Amor e Loita) (2002).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparece rei, nunha das acepcións identificado con pardau e noutra con papo-rroivo;<br />
pardolo, identificado con gorrión e co sinónimo pardal; pardal, identificado coa voz castelá gorrión e<br />
co sinónimo pardau; pardau, definido dunha maneira moi imprecisa e co sinónimo pardal; charrao,<br />
identificado coa voz castelá gorrión. No Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e<br />
F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, aparece a voz castelá gorrión identificada coas galegas<br />
pardau, pardal, charrao e pardolo. O Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, trae a entrada rei, nunha das acepcións referida a papo-ruivo e noutra a<br />
pardau; charrao, con remisión a gorrión; charrau, con remisión a gorrión; gorrión, que define e<br />
identifica con pardal; pardelo, que remite a pardal; pardau, que remite a pardal; e pardal, que<br />
define, mais equivócase ao pór o nome científico (pon A. cannabina, cando é P. domesticus ou xénero<br />
Passer). O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente<br />
(1997), da editorial Galaxia, recolle, alén de pardal, gorrión, gorrión pardal, gurripacho, pardao e<br />
pardarego como sinónimos específicos de P. domesticus. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega<br />
(2000), de varios autores, aparecen as entradas xenéricas pardao, pardal e gorrión (as tres como<br />
galegas e preferentes), e todas referidas a Passer domesticus, e pardolo e charrao (como galegas,<br />
mais non preferentes ou preferentes), que remiten a pardal; na entrada paxaro inclúe tamén a<br />
subentrada paxaro naviñego, que fai referencia especificamente a P. domesticus.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A voz pardal tense empregado con moita<br />
frecuencia na nosa literatura. Por exemplo, Ramón Cabanillas en No desterro (1913): "¡Quen me dera<br />
ter un niño! ¡Quen me dera ser pardal!"<br />
Igualmente, nas ditas populares:<br />
"Cada pardal co seu igual."<br />
"Estorniños e pardais, todos queren ser iguais."<br />
X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A) tamén citan unha cantiga popular: "Paxariño<br />
gorrión, / non me comas as cereixas / que vai o meu amo fóra / e hácheme dar as queixas".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. M. C. Ríos Panisse explica que o termo pardal, igual que<br />
o de pardela, está relacionado con pardo, pola cor escura que presentan estas especies nas partes<br />
dorsais (7B). F. Bernis Madrazo comenta que o termo gorrión ten unha clara orixe onomatopeica<br />
264
(11B). Tamén charrao parece unha denominación onomatopeica. Paxaro naviñego alude á súa<br />
alimentación, a que lle gusta a nabiña. O modificador común indica que é a máis habitual das especies<br />
de pardais.<br />
pardal mouro Passer hispanoliensis<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Gorrión apincharado foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
recolleuse nalgunha publicación ornitolóxica (2A). Pardal mouro foi o nome proposto en 1999 no<br />
traballo de M. A. Conde Teira (12B); tense empregado ou recollido nalgunhas publicacións ornitolóxicas<br />
(10A, 13A, 14A e 16A), tamén na última guía de Pedreira López e Penas Patiño (22A). En 1991, M. A.<br />
Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa propuxeran a denominación de pardal español, que se empregou<br />
nalgunha publicación ornitolóxica (8A, 10B). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é pardalespanhol<br />
(2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Algunhas denominacións xenéricas, aplicábeis a esta especie, están<br />
apuntadas en Passer domesticus.<br />
● Dicionarios consultados. Inclúen as entradas xenéricas xa comentadas en P. domesticus.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Para pardal e gorrión, véxase Passer domesticus. Os<br />
modificadores específicos mouro e español fan referencia á súa área de distribución; español<br />
ademais reflicte o cualificativo latino con que se constrúe o nome científico específico. Apincharado<br />
alude a que ten pintas na plumaxe.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira<br />
explica que considera máis apropiado o nome de pardal mouro, adaptado do español gorrión moruno,<br />
dado o contexto xeográfico e cultural galego (12B).<br />
pardal montés Passer montanus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Gorrión orelleiro foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
na primeira guía de aves destes autores (1A) e recolleuse nalgunha outra publicación (2A). Pardal<br />
orelleiro utilizouse ou recolleuse nas seguintes guías de aves de Penas Patiño e Pedreira López (5A e<br />
22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e nalgunha outra publicación (18A). Pardal montés foi o<br />
nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e de T. A. Vidal Figueroa (10B e<br />
12B); tense empregado ou recollido nalgunhas publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 12A, 13A e 14A).<br />
Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é pardal-montês (2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Algunhas denominacións populares xenéricas, aplicábeis a esta especie,<br />
están apuntadas en Passer domesticus.<br />
● Dicionarios consultados. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M.<br />
Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle pardal orelleiro, pardao e gorrión<br />
orelleiro como sinónimos específicos de P. montanus. O resto inclúe as entradas xenéricas xa<br />
comentadas en P. domesticus.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Para pardal e gorrión, véxase P. domesticus. O<br />
modificador específico montés alude ao seu hábitat, orelleiro ás manchas que ten nas meixelas, que<br />
poden dar a impresión de orellas.<br />
pardal das rochas Petronia petronia<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Gorrión chiador foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
na primeira guía de aves destes autores (1A) e recolleuse nalgunha outra publicación ornitolóxica (2A e<br />
7A). Pardal chiador utilizouse ou recolleuse nas seguintes guías de aves de Penas Patiño e Pedreira<br />
López (5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e noutras publicacións (6A, 11A, 15A e 11B).<br />
Pardal das rochas foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A.<br />
Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado ou recollido nalgunhas publicacións ornitolóxicas (8A,<br />
10A, 12A, 13A, 16 e 14A). Nunha publicación recolleuse gorrión chiador (18A). Na bibliografía<br />
ornitolóxica, o nome portugués é pardal-francês (2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. C. Pedreira López et al. rexistraron o nome de gorrión pión para Petronia<br />
petronia no concello de Ames, na provincia da Coruña (9B). Algunhas denominacións populares<br />
xenéricas, aplicábeis a esta especie, están apuntadas en Passer domesticus.<br />
265
● Dicionarios consultados. I O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M.<br />
Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle gorrión chiador, pardao e pardal<br />
chiador como sinónimos específicos de P. petronia. O resto inclúe as entradas xenéricas xa<br />
comentadas en P. domesticus.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Para pardal e gorrión, véxase P. domesticus. O<br />
modificador específico das rochas alude ao seu hábitat, chiador e piador aos chíos que emite o<br />
paxaro; francés é unha denominación popular que non ten explicación lóxica.<br />
pardal alpino Montifringilla nivalis<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Gorrión albar foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); recolleuse<br />
nalgunha publicación (2A e 18A). Pardal alpino foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de<br />
M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense recollido ou empregado nalgunhas<br />
publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 13A e 14A). Na segunda e terceira guías de aves de Penas Patiño e<br />
Pedreira López empregouse pardal alibranco (5A e 22A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome<br />
portugués é pardal-alpino (2A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Algunhas denominacións populares xenéricas, aplicábeis a esta especie,<br />
están apuntadas en Passer domesticus.<br />
● Dicionarios consultados. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M.<br />
Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle gorrión albar, pardao e pardal albar<br />
como sinónimos específicos de M. nivalis. O resto inclúe as entradas xenéricas xa comentadas en P.<br />
domesticus.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Canto ás motivacións semánticas de pardal e gorrión,<br />
véxase P. domesticus. O modificador específico alpino alude ao seu hábitat, albar e alibranco a<br />
características da súa plumaxe.<br />
Familia Estrildidae<br />
bengalí vermello Amandava amandava<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Bengalí vermello foi o nome proposto en 1999 no<br />
traballo de M. A. Conde Teira (12B); recolleuse ou empregouse publicacións ornitolóxicas (10A, 14A e<br />
16A). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal propuxeran a denominación de bengalí (10B); tamén se<br />
empregou nalgunha publicación de ámbito estatal (8A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués<br />
é bengali (1D e 3D) e bengali-vermelho (2D).<br />
● Nomes populares. É unha especie exótica que está a vivir en liberdade no noso país desde hai<br />
poucos anos e non se lle coñecen nomes populares.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Bengalí alude á súa área de distribución, pois é unha<br />
especie oriúnda do sur da Asia; o modificador vermello fai referencia á cor da plumaxe na época de<br />
reprodución.<br />
bico de coral (ou bico de coral común) Estrilda astrild<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Bico de coral foi a denominación proposta en 1991 e<br />
1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense empregado ou<br />
recollido –bico de coral ou bico de coral común– nalgunhas publicacións ornitolóxicas tanto no<br />
ámbito galego como no estatal (8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A); tamén na última guía de aves de<br />
X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (22A). Nalgunha publicación utilizouse coraliño (6A e 11A). Na<br />
bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é bico-de-lacre ou bico-de-lacre-comum (1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie exótica que está a vivir en liberdade no noso país desde hai<br />
poucos anos e non se lle coñecen nomes populares específicos.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Todas as denominacións están motivadas pola cor<br />
vermella intensa do seu bico e tamén de parte da súa plumaxe: de coral, coraliño, pola cor vermella<br />
266
que teñen algúns corais; de-lacre, pola pasta sólida que se emprega para lacrar, de cor vermella (en<br />
portugués, ademais, chámaselle así á variedade vermella do xaspe). O termo común engádese ao<br />
nome, normalmente, cando se está a falar tamén doutras especies que teñen o mesmo nome xenérico<br />
(bico de coral), aínda que non se observaren na nosa xeografía, para diferenciar Estrilda astrild das<br />
outras.<br />
Familia Fringillidae<br />
pimpín (ou pimpín común) Fringilla coelebs<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pimpín común, foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén –<br />
pimpín ou pimpín común– en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa<br />
(10B e 12B); utilizouse nas guías de aves de Penas Patiño e Pedreira López (1A, 5A e 22A), no Atlas de<br />
vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse ou utilizouse tamén noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 8A,<br />
10A, 12A, 13A, 14A, 15A, 18A e 11B). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é tentilhão e<br />
tentilhão-comum (2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie común e ten unha chea de nomes populares. Na primeira<br />
guía de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A) e no Atlas de vertebrados de Galicia (7A)<br />
recóllense as denominacións de chincho (7A), chinco (7A), chinchón (1A), pimpón (1A), chincheiro<br />
(1A), cuncheiro (1A), maceirento (1A), maceiro (7A), maceirudo (1A, 7A), pincho (1A), pínfano<br />
(1A), chíncarro (1A), chinchorra (1A), tentillón (1A, 7A) e tinque (1A). F. Bernis Madrazo rexistrou<br />
a voz pim-pim en varias localidades das provincias da Coruña e de León e chinchón na provincia de<br />
Lugo (11B). F. Bernis Madrazo tamén cita a Ríos Naceyro (1850), que dá en galego o vocábulo<br />
chinchón para este paxaro, e a L. Iglesias (1927), que engade pimpim (11B). A. Villarino Gómez<br />
rexistrou para Fringilla coelebs a denominación de tingue nas terras da Limia (9A). C. Pedreira López<br />
et al. rexistraron tamén para esta especie os nomes de chinchona, pimpín, chinchón e chincheira<br />
no concello de Ames, na provincia da Coruña (9B). No traballo de C. García García recolleuse a voz<br />
pimpín en once localidades galegas (3C). Ademais, I. Leis casanova rexistrou para esta especie a voz<br />
carballuda no galego de Sta. Eulalia de Dumbría; M. C. Alonso Pérez a voz pimpiña en Escarabote e<br />
M. Taboada Cid pimpinela en Verín (3C). M. González González rexistrou chincho no Incio; M. E.<br />
Vázquez Santamaría, na Gudiña; M. Taboada Cid, en Verín e na Mezquita (3C). F. Fernández Rei<br />
rexistrou chincharro en Cariño (3C). M. J. Pérez Froiz, chincheiro en Sta. María de Oirós (3C). M.<br />
Taboada Cid, chinchín tamén en Verín e M. C. Gil Suárez a mesma voz en Vilardevós (3C). (Malia os<br />
vocábulos populares recollidos no traballo de C. García González apareceren identificados coa<br />
denominación castelá pinzón real, que é outra especie, Fringilla montifringilla, bastante rara na Galiza,<br />
con toda a probabilidade non están referidos a ela senón a estoutra, Fringilla coelebs, que en castelán<br />
recibe o nome de pinzón vulgar. Tendo en conta que a identificación non é de todo correcta, tamén<br />
poderiamos pensar que nalgunhas localidades estes nomes recollidos no traballo de C. García se estén<br />
a referir a especies do xénero Parus, que ás veces tamén se lles chama así.). A. Reboreda, C. Álvarez,<br />
E. Castro X. L. Lozano, X. R. Reigada e X. Rodríguez, chinco para esta especie na comarca de Verín<br />
(23B).<br />
Seguíndomos coas denominacións populares, unha mención especial é precisa para o traballo<br />
lexicográfico publicado en 1980 na revista Verba, "Nomes galegos das aves da familia fringillidae", de<br />
X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (24); estes autores rexistraron voces para esta familia de<br />
paxaros en varios centos de localidades das catro provincias galegas e recolleron ademais a bibliografía<br />
existente verbo estes nomes; as denominacións que recolleron especificamente para F. coelebs (aínda<br />
que as mesmas voces, noutras localidades, empregábanse para outras especies da familia) foron as<br />
seguintes: chíncarlo, nunha localidade de Ourense; chíncarro, nunha localidade de Ourense; chinco,<br />
nunha localidade de Lugo e outra de Ourense, especificando que nalgures dáselle este nome a Garrulus<br />
glandarius; chinchararea, nunha localidade de Ourense; chincharra, nunha localidade da Coruña;<br />
chincharro, nunha localidade da Coruña; chincheira, nunha localidade da Coruña; chincheiro,<br />
nalgunhas localidades da Coruña e de Pontevedra; chinchoeira, nunha localidade de Pontevedra;<br />
chinchín, en localidades de Ourense; chincho, nalgunhas localidades da Coruña, Lugo e Ourense;<br />
chinchón, en varias localidades da Coruña e de Lugo; chinchona, en varias localidades da Coruña;<br />
chinchorra, nalgunhas localidades da Coruña; pimpín, en moitas localidades da Coruña e Pontevedra<br />
e bastantes de Lugo e Ourense; pimpina, en varias localidades da Coruña e Pontevedra; pimpiña,<br />
nunha localidade da Coruña (aínda que foi identificado por outro autor como F. montifringilla, unha<br />
267
especie similar pero bastante rara na Galiza, moi probabelmente emprégase para F. coelebs, que é a<br />
especie común); pimpón, nunha localidade de Lugo; tinco, nunha localidade de Ourense; tingle,<br />
nunha localidade de Ourense (non identificado, mais probablamente emprégase para esta especie);<br />
tingue, nunha localidade de Ourense (paxaro non identificado, mais probablamente sexa esta<br />
especie); tinque, nalgunha localidade de Ourense; maceirento, nalgunha localidade da Coruña (esta<br />
denominación e similares rexístranse tamén para o xénero Parus); maceirudo, nunha localidade da<br />
Coruña; pico maceiro, nunha localidade da Coruña; trigau, nunha localidade de Ourense; trigal,<br />
escrito con "j" para marcar a gheada, nunha localidade da Coruña (aínda que estas dúas últimas tamén<br />
se teñen identificado con especies da familia Embericidae); tizón, nunha localidade de Pontevedra<br />
(aínda que esta denominación tamén se rexistra a miúdo para outra especie de paxaro, Phoenicurus<br />
ochruros); carballuda, nunha localidade da Coruña; cuncheiro, nunha localidade da Coruña;<br />
cuncheira, en varias localidades da Coruña; charris, nunha localidade de Ourense; pincho, nunha<br />
localidade de Ourense; pínfano, nalgunha localidade de ourense; palombeiro, nunha localidade da<br />
Coruña (24).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparecen as entradas: maceirento, identificada coas voces castelás petirrojo e<br />
pinzón; chincheiro, nunha das acepcións identificado con pinzón e co sinónimo chinchón; chincheira,<br />
identificado con pinzón; chinchón, nunha das acepcións remite a chincheiro, maceirento; chinchí,<br />
identificado con pinzón; chicharra, nunha acepción identificada con pinzón e remite a maceirento;<br />
bimbín, identificado con pinzón; pimpín, identificado con pinzón; tinco, identificado como pinzón;<br />
tinque, definido como paxaro pequeno, común nos nosos campos; trigau, identificado tamén como<br />
pinzón (aínda que trigao, un nome equivalente, aparece identificado coa voz castelá triguero, outra<br />
especie diferente). No Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen as voces galegas pimpón, chinchí, chincheira,<br />
chincheón, chinchón, tinco, maceirento, chicharra, bimbín e trigau identificadas coa voz castelá<br />
pinzón. O Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, inclúe as<br />
entradas: pimpin, que identifica con F. coelebs; piñoneiro, que identifica con tentillón (que non ten<br />
entrada propia), F. coelebs; maceirudo, identificado co pimpin comun, F. coelebs, e cos sinónimos<br />
maceiredo (que non ten entrada propia), maceiro e maceirón (que non ten entrada propia);<br />
maceiro, nunha das acepcións identificado con Parus major; noutra, cun "paxaro con listas brancas na<br />
cabeza, mais pequeno que o gorrión e que fai o niño nas hortas"; noutra, identificado co pimpin comun<br />
ou F. coelebs; chincheiro, nunha das acepcións identificado con F. coelebs e cos sinónimos chinchón e<br />
chingo (este non ten entrada propia); chinchón, nunha das entradas identificado con F. coelebs e co<br />
sinónimo chincheiro; chinchin, nunha das entradas identificado con F. coelebs e co sinónimo<br />
chincheiro; chincheira, definido e identificado con F. coelebs; chinchona, nunha das acepcións remite<br />
a chincheira; trigueiro, nunha das acepcións identificado con pimpin, F. coelebs. O Diccionario de<br />
sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia,<br />
recolle, alén de pimpín, carballuda, chasco, chicharra, chincarro, chincharro, chincheiro,<br />
chinchín, chincho, chinchón, chinchorra, cuncheiro, maceirento, maceiriña, maceiro,<br />
maceirudo, peu, pimpiniña, pimpón, pincho, pínfano, piñoneiro, tentillón, tinque, trigao e<br />
trigueiro como sinónimos específicos de F. coelebs (chasco é unha denominación ben máis propia dos<br />
xéneros Saxicola e Oenanthe). No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores,<br />
aparecen referidas a esta especie as entradas bimbín, chincarlo, chincarro, chíncarro, chincheira,<br />
chincheiro, chinchí, chinchón, nunha das acepcións, trigao, tinco e pimpiña (todas como galegas,<br />
mais non preferentes), que remiten a chincho ou a pimpín; e carballuda, chinchín, chincho e<br />
pimpín (coa consideración de galegas e preferentes), nas que se defíne a especie e se identifíca co<br />
nome científico; as entradas maceiro, maceirento e maceirudo están as tres identificadas nunha das<br />
acepcións como Parus major e noutra como F. coelebs (as dúas primeiras entradas como galegas e<br />
preferentes e a terceira como galega pero non preferente, que remite a maceirento); rexeita a voz<br />
pinzón, que non considera galega, e remite a pimpín.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Pimpín é un nome recollido con frecuencia. Álvaro<br />
Cunqueiro emprégao en Xente de aquí e de acolá (1971): "...ausentes todos os paxaros que imitaba,<br />
ferreiros, pimpíns, os pazpallares,... ". Ramón Cabanillas escribe en Vento mareiro (1915): "¡Merlo do<br />
loureiro! ¡Laberca do liño! ¡Pimpín comediante! ¡Grilo chiador! ¡Paspallás da silveira! ¡Estamos de<br />
festa!".<br />
Marcial Valladares utiliza outra denominación, chincheiro, en Maxina ou a filla espúrea, escrita<br />
no ano 1880: "... cantaban xa o millán garrido, a bubela e o cuco nas carballeiras, o merlo e o reiseñor<br />
nos salgueirais, o paspallás entre os centeos e os xílgaros e carriciños, os chincheiros e xiríns<br />
desfacíanse nos eidos mirando cada un para o seu amor ...".<br />
X. M. Penas Patiño (1A) recolle ademais unha frase popular: "Tentillón, fixo o niño / entre as<br />
pernas de Concepción".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López fan referencia á<br />
orixe onomatopeica de moitos dos nomes deste paxaro. Chincharra, chinchón, chinchín e similares<br />
reflicten unha das voces características que emite o paxaro: "chin - chin". O mesmo acontece para<br />
268
pimpín, pimpiña, tinco, tinque, tentillón e similares: están a reflectir as mesmas notas coma se<br />
fosen "chin - chin" ou "tinc - tinc". Outras denominacións, como maceirento ou carballuda fan<br />
referencia ao seu hábitat, as maceiras e os carballos. Trigau, trigal e similares fan referencia a outro<br />
hábitat, as leiras de trigo, aínda que son denominacións máis propias das especies da familia<br />
Embericidae (6B). O modificador común indica que é a máis habitual das especies de pimpíns. Non se<br />
encontrou explicación semántica clara para palombeiro.<br />
pimpín do norte Fringilla montifringilla<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pimpín real foi o nome proposto por C. Pedreira López<br />
e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse nas<br />
guías de aves destes autores (5A e 22A) e recolleuse ou utilizouse tamén noutras publicacións<br />
ornitolóxicas (2A, 6A, 11A e 11B). Pimpín do norte foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos<br />
de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); utilizouse nalgunha publicación ornitolóxica<br />
(13A). Pimpín norteño foi o nome que se empregou noutras publicacións ornitolóxicas (10A, 12A,<br />
14A, 15A e 16A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é tentilhão-montês (2A, 10A, 11B,<br />
1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. F. montifringilla é unha especie bastante rara na Galiza, e os nomes<br />
populares que pode recibir son seguramente os mesmos que F. coelebs, que é unha especie parecida e<br />
común. De feito, nalgúns traballos identifícanse certas denominacións populares con F. montifringilla,<br />
cando probabelmente se estean a referir a F. coelebs, como xa se comentou na especie anterior.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e<br />
F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, aparece a voz galega piñoneiro identificada coa<br />
denominación castelá pinzón real (pero é posíbel que se estea a referir tamén a F. coelebs ou a outra<br />
especie común). No resto de dicionarios consultados atopáronse as denominacións indicadas en F.<br />
coelebs.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Canto ás motivacións semánticas de pimpín e tentilhão,<br />
véxase F. coelebs. Os modificadores específicos do norte e norteño aluden á súa área de<br />
distruibución, real posíbelmente sexa por causa da súa vistosa plumaxe; montês fai referencia ao<br />
hábitat e piñoneiro á alimentación granívora.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira e T.<br />
A. Vidal Figueroa comentan que a denominación de pimpín real se pode confundir coa mesma<br />
denominación que recibe Pyrrhula pyrrhula en Vigo (citan a X. M. Penas Patiño), e ademais no Courel e<br />
na comarca ourensá do Bolo, chinca real (chinca equivale a pimpín) é tamén unha denominación para<br />
P. pyrrhula (citan a X. M. Penas Patiño e a C. Pedreira López), e por iso preferiron pimpín do norte, a<br />
partir do francés pinson du nord (10B e 12B). Adoptar o modificador portugués montês (pimpín<br />
montés) non lles pareceu moi xustificado (10B e 12B).<br />
xílgaro Carduelis carduelis<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Xílgaro foi o nome proposto por C. Pedreira López e X.<br />
M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén en 1991 e<br />
1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); utilizouse nas guías de<br />
aves de Penas Patiño e Pedreira López (1A, 5A e 22A; na última, xílgaro común), no Atlas de<br />
vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse ou utilizouse tamén noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 8A,<br />
10A, 12A, 13A, 14A, 18A e 11B). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é pintassilgo ou<br />
pintassilgo-comum (2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie popular e ten moitas denominacións locais. Na primeira<br />
guía de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A) e no Atlas de vertebrados de Galicia (7A)<br />
apúntanse os nomes de xilgo (1A), pintaxilgo (1A), pintasilgo (7A), picacardo (1A, 7A) e<br />
pintasilvas (1A). A. Villarino Gómez rexistrou xilgueiro, xilguero e jilguero –as dúas últimas<br />
castelanismos– nas terras da desaparecida lagoa de Antela (9A). C. Pedreira López et al. rexistraron os<br />
nomes de xílgaro e xilgueiro (con e sen gheada) para Carduelis carduelis no concello de Ames, na<br />
provincia da Coruña (9B). F. Bernis Madrazo tamén rexistrou xilguero nas provincias de Lugo e<br />
Pontevedra e cita a Ríos Naceyro (1850) e a L. Iglesias (1927), que recolleron o nome de xílgaro<br />
(11B). M. R. Martínez Martínez rexistrou a voz xílgaro en Curtis; M. J. Morandeira Lores, en Laxe; M.<br />
C. Alonso Pérez, en Escarabote; M. Taboada Cid, en Verín; F. Varela González, en Santaia; C. García<br />
González, en Compostela; J. López Fernández, en Novefontes; R. Fraga García, en Melide; M. C. López<br />
Taboada, en Sobrado dos Monxes; A. Pérez Cid, en Marín; M. C. Enríquez Salido, no Grove (3C). A.<br />
Pérez Cid tamén rexistrou a variante cílgaro en Marín e M. Enríquez Salido no Grove (3C). A. Pérez Cid<br />
rexistrou ademais sílgaro en Marín (3C). J. M. Dobarro Paz rexistrou xilgairo en Cabalar (3C). J. L.<br />
269
Couceiro López rexistrou outra variante, xilgueiro, en Feás; M. R. Martínez Martínez, tamén, en Curtis;<br />
G. Baamonde Traveso, en Cedofeita; M. T. Acosta García, en Pedrafita; M. P. Paz González, en<br />
Xunqueira de Ambía; I. Leis Casanova, en Sta. Eulalia de Dumbría; M. R. Álvarez Blanco, en Ramirás<br />
(3C). M. Taboada Cid rexistrou pintasilbo na Mezquita e en Verín; pintaxirgo, pintasilgo e<br />
pintosilbo en Verín tamén (3C). Igualmente, A. Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X. L. Lozano, X. R.<br />
Reigada e X. Rodríguez recollen pintasilvo na comarca de Verín (23B). J. Rodríguez recolle tamén<br />
pintasilvo en Hermisende (13B). M. J. Pérez Alonso rexistrou pintaxilgo en Goián (3C). Seguíndomos<br />
coas denominacións populares, unha mención especial é precisa para o traballo lexicográfico publicado<br />
en 1980 na revista Verba, "Nomes galegos das aves da familia fringillidae", de X. M. Penas Patiño e C.<br />
Pedreira López (24); estes autores rexistraron voces para esta familia de paxaros en varios centos de<br />
localidades das catro provincias galegas e recolleron ademais a bibliografía existente verbo estes<br />
nomes; as denominacións que recolleron especificamente para Carduelis carduelis (aínda que as<br />
mesmas voces noutras localidades, como xa se indica, empregábanse para outras especies da familia)<br />
foron as seguintes: cílgaro, escrito con "j" (cíljaro) para marcar a gheada, nunha localidade de<br />
Ourense; gilgaro, escrito con dúas "j" para marcar a gheada, nunha localidade da Coruña; sílgara,<br />
escrito con "j" para marcar a gheada, nunha localidade da Coruña; sílgaro, escrito con "j" para marcar<br />
a gheada, nalgunha localidade da Coruña e de Pontevedra; xélgaro, nunha localidade da Coruña;<br />
xílgaro, en bastantes localidades das catro provincias; xilgueiro, ás veces escrito con "j" para marcar<br />
a gheada, en varias localidades da Coruña, Lugo e Pontevedra; xílgaro bravo, escrito con "j" para<br />
marcar a gheada, nunha localidade da Coruña; xilgo, escrito con "j" para marcar a gheada, nunha<br />
localidade da Coruña; pintacilgo, nunha localidade de Ourense; pintasilgo, nalgunha localidade de<br />
Pontevedra; pintasilvas, nalgunhas localidades de Ourense e Pontevedra; pintasilvo, nalgunhas<br />
localidades de Ourense; pintaxilgo, ás veces escrito con "j" para marcar a gheada, nalgunha<br />
localidade de Pontevedra; picacardiña, nunha localidade de Ourense; picacardio, nunha localidade de<br />
Ourense; picacardo, nalgunha localidade da Coruña, Lugo e Ourense; picalcardio, nunha localidade<br />
de Lugo; picaflor, nunha localidade de Ourense (esta denominación está documentada tamén para o<br />
xénero Phylloscopus); picafollas, nunha localidade da Coruña e outra de Pontevedra (esta<br />
denominación está documentada tamén para o xénero Phylloscopus); pincaouro, nunha localidade da<br />
Coruña (esta denominación está documentada tamén para Carduelis spinus); salgueiriña, escrito con<br />
"j" para marcar a gheada, nunha localidade da Coruña; silveiro, nunha localidade de Ourense, alén<br />
doutras denominacións castelás ou castelanizadas, como xilguero, silguero etc. (6B).<br />
Ademais, existen as expresións populares "ledo (ou leda) coma un xílgaro" e "pispo (ou pispa)<br />
como un pintaxilgo".<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparecen as entradas pintasilvas, cos sinónimos pintaxilgo e xílgaro; pintaxilgo, co<br />
sinónimo xílgaro; xílgaro, co sinónimo pintasilgo (que non ten entrada propia), todas elas<br />
identificadas coa voz castelá jilguero; na entrada pica inclúese a subentrada pica no cardo, que se<br />
identifica con jilguero, pájaro. No Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F.<br />
Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, aparecen as voces galegas xílgaro, pintaxilgo e<br />
pintasilvas identificadas coa voz castelá jilguero. O Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís<br />
(1995), da editorial Sotelo Blanco, inclúe as entradas pintasilgo, que define e identifica con Carduelis<br />
carduelis e co sinónimo xílgaro; pintasilvas, que remite a pintasilgo; pintasirgo, que remite a<br />
pintasilgo; pintaxilgo, que remite a pintasilgo; xílgaro, que define como pintasilgo e identifica con C.<br />
carduelis. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente<br />
(1997), da editorial Galaxia, recolle, alén de xílgaro, barroso, picacardos, pintasilgo, pintasilvas,<br />
pintaxilgo, xilgairo, xilgo e xíngaro como sinónimos específicos de C. carduelis. No Gran Diccionario<br />
Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparecen as entradas xílgaro, pintasilgo e<br />
picacardos (como galegas e preferentes), que define e identifica con C. carduelis, e cílgaro,<br />
pintasilbo, pintasirgo e picalcardio (como propiamente galegas, mais non preferentes), que remiten<br />
a xílgaro, a pintasilgo ou a picacardos.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. O nome deste paxaro, tan popular, foi utilizado a<br />
miúdo na nosa literatura desde mesmo o Rexurdimento até a actualidade. F. Bernis Madrazo cita, por<br />
exemplo, a Rosalía de Castro, que emprega a voz xílgaro, e a Otero Pedrayo, que emprega pintasilgo<br />
(11B). Marcial Valladares utilizou xílgaro en Maxina ou a filla espúrea, obra escrita no ano 1880: "...<br />
cantaban xa o millán garrido, a bubela e o cuco nas carballeiras, o merlo e o reiseñor nos salgueirais, o<br />
paspallás entre os centeos e os xílgaros e carriciños, os chincheiros e xiríns desfacíanse nos eidos<br />
mirando cada un para o seu amor ...". Ramón Cabanillas usou xílgaro en Vento mareiro (1915):<br />
"...frente ós xílgaros cantores, ó pé da ventana leda... ", e pintasilgo en Na noite estrelecida (1926):<br />
"...e enchían de ledicia os froridos sendeiros volvoretas doiradas, pintasilgos troneiros... " O escritor<br />
Álvaro Cunqueiro emprega a voz xílgaro en Tesouros novos e vellos (1964): "...escóitase á mañanciña<br />
o doce son: un xílgaro... ". Celso Emilio Ferreiro empregou tamén xílgaro no seu poema O Reino (en<br />
Longa noite de pedra, 1962): "...os homes cantaban nos solpores / pombas de luz e xílgaros de<br />
soños".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. F. Bernis Madrazo cita a J. Corominas, explicando que<br />
270
segundo este autor os nomes xílgaro, pintasilgo e variantes similares virían orixinariamente de<br />
"sirgo", pano de seda de cores feito dese tecido, aplicado por causa de que este popular paxaro ten<br />
tamén moitas cores na plumaxe (11B). Outros nomes compostos con pinta- tamén fan referencia ás<br />
vistosas cores do paxaro, que mesmo parece que estea pintado. Picacardo, picanocardo e<br />
denominacións similares fan referencia aos costumes alimenticios.<br />
pincaouro Carduelis spinus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pincaouro foi o nome proposto por C. Pedreira López e<br />
X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse nas<br />
guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A; na última, pincaouro común) e recolleuse ou utilizouse<br />
noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 6A, 11A e 18A). Úbalo foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos<br />
traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense recollido ou empregado<br />
nalgunhas publicacións (8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes<br />
portugueses son lugre ou lugre-comum e pintassilgo-verde (2A, 10A, 1D, 2D e 3D; con máis<br />
frecuencia o primeiro).<br />
● Nomes populares. M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa indican que o nome úbalo para<br />
esta especie rexistrárona en torno á ría de Vigo, e citan a J. A. de Souza comentando se tamén lle<br />
coñece con ese nome ao paxaro nas terras da Coruña próximas ao mar, como por exemplo en Cerceda<br />
(10B e 12B). F. Bernis Madrazo rexistrou así mesmo úvalo en Asturias (11B). C. Pedreira López et al.<br />
rexistraron os nomes de pito bravo, canario e canario silvestre para Carduelis spinus no concello de<br />
Ames, na provincia da Coruña (9B). M. A. Conde Teira tamén cita a X. M. Penas e Patiño e C. Pedreira<br />
López, indicando que pincaouro foi rexistrado por estes en Baio, Zas, A Coruña (12B). M. A. Conde<br />
Teira explica que a denominación verdín (rexistrado en varias localidades da Coruña e Ourense), e os<br />
castelanismos *lúgano (rexistrado en Cambados) e *cabecita (rexistrado en Cariño, A Coruña) foron<br />
tamén recollidos por X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López para denominar a C. spinus, aínda que<br />
verdín tamén se emprega ás veces para Carduelis chloris e Serinus serinus (12B). Unha mención<br />
especial é precisa para o traballo lexicográfico publicado en 1980 na revista Verba, "Nomes galegos das<br />
aves da familia fringillidae", de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (6B); estes autores rexistraron<br />
voces para esta familia de paxaros en varios centos de localidades das catro provincias galegas e<br />
recolleron ademais a bibliografía existente verbo estes nomes; as denominacións que recolleron<br />
especificamente para C. spinus foron as seguintes: pincaouro, nunha localidade da Coruña (como xa<br />
se mencionara no parágrafo anterior); verdín, nalgunhas localidades da Coruña e Ourense (nalgúns<br />
puntos non foi identificada); e os castelanismos *cabecita e *lúgano (6B).<br />
● Dicionarios consultados. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, aparecen as entradas lugre, que define como "páxaro conirrostro, de penas<br />
esverdeadas, que se alimenta con as sementes dos cardos" e dá o sinónimo de pintasilgo-verde (que<br />
porén non ten entrada propia nin subentrada); verderol, que nunha das acepcións identifica con<br />
Carduelis chloris e noutra cun paxaro diferente, con plumaxe amarela forte, Ligurinus chloris, que se<br />
podería tratar desta especie. Non se acharon denominacións específicas para esta especie nos outros<br />
dicionarios consultados. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores,<br />
aparece a entrada pincaouro para se referir a outra especie de paxaro, o vichelocrego.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. F. Bernis Madrazo cita a J. Corominas, que explica que a<br />
voz castelá lúgano viría do latín lucanus (aurora), talvez porque ao paxaro lle gustaría cantar a esa<br />
hora do día (11B). Son moitas as variantes peninsulares de lúgano: lúbano, luer, úbano e tamén o<br />
galego úbalo. Verdín fai referencia tamén a esta cor, semellante ao do verdín, as algas verdes<br />
amareladas. A voz pincaouro fai referencia igualmente á rechamante cor da plumaxe, dun verde<br />
amarelado moi intenso (ouro), e ao pequeno tamaño do paxariño (como unha penca).<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. É posíbel que a<br />
idfentificación que fai o Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000) de pincaouro con<br />
vichelocrego sexa unha confusión, pois pincaouro parece unha denominación ben propia para<br />
Carduelis spinus, como acabamos de ver.<br />
Na nosa opinión, no contexto da ornitoloxía especializada non habería ningún motivo para<br />
preferir mellor o nome úbalo ou o nome pincaouro para Carduelis spinus, calquera das dúas son ben<br />
válidas.<br />
liñaceiro (ou liñaceiro común) Carduelis cannabina (=Acanthis cannabina)<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. *Pardillo común foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
na primeira guía de aves destes autores (1A) e recolleuse nalgunha outra publicación ornitolóxica,<br />
271
aínda que a voz pardillo é un castelanismo (2A). Liñaceiro, ou liñaceiro común, foi o nome proposto<br />
en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense<br />
empregado ou recollido nas seguintes guías de aves de Penas Patiño e Pedreira López (5A e 22A), no<br />
Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e nalgunhas publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 12A, 13A, 14A e<br />
18A). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal propuxeron, ademais de liñaceiro, a denominación de<br />
nabiñeiro (10B). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é pintarrôxo ou pintarrôxo-comum<br />
(2A, 10A, 11B e 1D), e máis recentemente pintarroxo-de-bico-escuro (2D e 3D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou para esta especie as nabiñeiro e nabiñeiro<br />
de papo rubio nas terras da Limia (9A). E. Rodríguez Gandoi rexistrou nabiñeiro en Guntín; J. A.<br />
Palacio Sánchez, tamén, en Ferreira de Pantón; M. R. Álvarez Blanco, en Ramirás; M. González<br />
González, no Incio; A. Sánchez Sánchez, en Montederramo (3C). M. Taboada Cid rexistrou nabilleiro<br />
en Verín (3C). G. Baamonde Traveso rexistrou nabiñieiro en Cedofeita (3C). M. J. Pérez Alonso<br />
rexistrou niñaceiro en Goián (3C). M. Taboada Cid tamén rexistrou pintarroxo en Verín (3C). A.<br />
Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X. L. Lozano, X. R. Reigada e X. Rodríguez recollen milleiro na<br />
comarca de Verín (23B). C. Pedreira López et al. rexistraron os nomes de pardillo, millarenco e<br />
miñorengo para A. cannabina no concello de Ames, na provincia da Coruña (9B). M. Taboada Cid<br />
tamén rexistrou a voz pardillo en Verín; F. Fernández Rei, tamén, en Cariño; M. C. Alonso Pérez, en<br />
Escarabote; M. C. Enríquez Salido, no Grove (3C). M. J. Pérez Alonso rexistrou a voz pardiello en Goián<br />
(3C). No Atlas de vertebrados de Galicia recóllese o nome de pardillo para esta especie (7A). Na guía<br />
de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López tamén se apuntan as denominacións populares de<br />
pintarroxo e liñaceiro (1A). Seguíndomos coas denominacións populares, unha mención especial é<br />
precisa para o traballo lexicográfico publicado en 1980 na revista Verba, "Nomes galegos das aves da<br />
familia fringillidae", de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (6B); estes autores rexistraron voces<br />
para esta familia de paxaros en varios centos de localidades das catro provincias galegas e recolleron<br />
ademais a bibliografía existente verbo estes nomes; as denominacións que recolleron especificamente<br />
para C. cannabina foron as seguintes: pardeliño, nunha localidade da Coruña; o castelanismo<br />
perdiello, nunha localidade de Pontevedra; os castelanismos pardilla e pardillo, sobre todo o segundo,<br />
en bastantes localidades das catro provincias; os castelanismos pardillo de crista encarnada e pardillo<br />
encarnado, en cadansúa localidade da Coruña; paxaro pardo, nunha localidade de Lugo; liñaceiro,<br />
nalgunha localidade de Pontevedra; liñaseira, nunha localidade da Coruña (identificado con paxaro de<br />
xénero Emberiza, é dicir, outra especie, mais en clara relación coa denominación anterior); niñaceiro,<br />
nunha localidade de Pontevedra; niñaseira, nunha localidade de Pontevedra; nabiñeiro, nunha<br />
localidade da Coruña e bastantes de Lugo e Ourense; paxaro da nabiña, nunha localidade de Lugo; o<br />
castelanismo pechuguero, escrito con "j" para marcar a gheada, nunha localidade da Coruña; sancría,<br />
nunha localidade de Pontevedra,; rile, nunha localidade de Ourense (6B).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparece a entrada pintarroxo, indentificada coa voz castelá pardillo; rei, nunha das<br />
acepcións identificada coa voz castelá pardillo; millaranco, identificado coa voz castelá pardillo;<br />
liñaceira, que nunha das acepcións define como especie de paxaro castaño e moi pequeno;<br />
nabiñeiro, definido como paxaro que come a nabiña; e *pardillo, que remite a pintarroxo. O<br />
Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da<br />
editorial Akal, dá para a voz castelá pardillo, na acepción de paxaro, as voces galegas pintarroxo,<br />
pitarroxo e millaranco. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial<br />
Sotelo Blanco, aparece a entrada pintarroxo, que define e identifica con A. cannabina; naviñeiro, que<br />
nunha das acepcións define e identifica con A. cannabina e co sinónimo pintarroxo (noutra acepción,<br />
con Serinus serinus; noutra, cos páxaros da familia dos motacílidas). O Diccionario de sinónimos da<br />
lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle, alén de<br />
liñaceiro, liñaceira, milleiro, nabiñego, nabiñeiro, pardal, pardelo, paxaro da nabiña e<br />
pintarroxo (aínda que pardal é unha denominación ben máis propia do xénero Passer) como<br />
sinónimos específicos de A. cannabina. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios<br />
autores, aparecen as entradas nabiñeiro e liñaceiro (como galegas e preferentes), definidas e<br />
referidas a C. cannabina, e millaranco, nabiñego, nabiñeiro (como galegas, pero non preferentes),<br />
remiten a liñaceiro ou nabiñeiro; a voz pardiello (galega e non preferente), remite a outra especie, o<br />
pardal; rexeita a voz pardillo, que remite tamén a esoutra especie, o pardal.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López comentan que os<br />
nomes ou adxectivos relacionados con pardo fan referencia á cor do dorso do paxaro; o nome<br />
liñaceiro e outros similares aluden á semente do liño; nabiñeiro e similares fan referencia a que come<br />
a nabiña; pintarroxo e similares, ás cores vermellas que ten este paxaro no peito; sancría, á cor de<br />
sangue do peito do paxaro (6B); de-bico-escuro, á cor ou tonalidade do bico, que o diferenza doutras<br />
especies de liñaceiros. Millaranco e simiares aluden a que anda no millo (é un nome tamén para os<br />
paxaros do xénero Emberiza). O modificador común indica que é o máis habitual dos liñaceiros.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira e T.<br />
A. Vidal Figueroa comentan que o nome de pardillo, moi difundido na fala, é un claro castelanismo<br />
(10B). Os dous nomes propiamente galegos máis frecuentes son nabiñeiro e liñaceiro, o primeiro<br />
272
empregado no interior da Galiza e o segundo na área occidental, aínda que o primeiro ten o<br />
inconvenente que se utiliza para outras especies (10B). Nas terras da Limia, por exemplo, nabiñeiro<br />
tamén se usa para Serinus serinus, segundo A. Villarino Gómez (9A) e o meu testemuño persoal.<br />
liñaceiro de bico amarelo Carduelis flavirostris<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pardillo biquimarelo foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B),<br />
aínda que a voz pardillo é un castelanismo. Liñaceiro de bico amarelo foi o nome proposto en 1999<br />
no traballo de M. A. Conde Teira (12B); empregouse tamén nalgunha publicación (13A). Nas guías de<br />
aves de Penas Patiño e Pedreira López (5A e 22A) utilizouse o nome de liñaceiro biquiamarelo, que<br />
tamén está recollida nalgunhas publicacións ornitolóxicas (10A e 14A). Na bibliografía ornitolóxica, o<br />
nome portugués é pintarrôxo-de-bico-amarelo (2A, 1D e 2D).<br />
● Nomes populares. É unha especie moi semellante a Carduelis cannabina, pero accidental no<br />
sur da Europa, e non existen nomes populares galegos específicos.<br />
● Dicionarios consultados. Atopáronse as denominacións xenéricas apuntadas en C. cannabina.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. As motivacións semánticas dos nomes xenéricos<br />
apuntáronse en C. cannabina. O modificador de bico amarelo fai referencia á cor do seu bico, un trazo<br />
moi característico desta especie.<br />
liñaceiro de papo negro Carduelis flammea<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pardillo papinegro foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
recolleuse nalgunha outra publicación ornitolóxica, aínda que a voz pardillo é un castelanismo (2A).<br />
Liñaceiro paponegro foi o nome proposto en 1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B);<br />
empregouse nas guías de aves de Penas Patiño e Pedreira López (5A e 22A) e recolleuse ou<br />
empregouse tamén nalgunhas publicacións (10A, 13A e 14A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome<br />
portugués é pintarroxo-de-queixo-preto (1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie moi semellante a Carduelis cannabina pero accidental na<br />
Galiza, non existen nomes populares galegos específicos.<br />
● Dicionarios consultados. Atopáronse as denominacións apuntadas en C. cannabina.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. As motivacións semánticas dos nomes xenéricos<br />
apuntáronse en C. cannabina. Os modificadores paponegro e de-queixo-preto fan referencia á cor<br />
negra que ten na gorxa, un trazo moi característico desta especie.<br />
verderolo (ou verderolo común) Carduelis chloris<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Verderolo común foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén –<br />
verderolo ou verderolo común– en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal<br />
Figueroa (10B e 12B); empregouse nas guías de aves de Penas Patiño e Pedreira López (1A, 5A e 22A),<br />
no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e tense recollido ou empregado tamén nalgunhas publicacións<br />
(8A, 10A, 12A, 13A, 14A, 18A e 11B). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é verdilhão ou<br />
verdilhão-comum (2A, 10A, 11B, 1D e 3D), e máis recentemente tamén verdilhão-ocidental (2D).<br />
● Nomes populares. J. M. Dobarro Paz rexistrou verderol en Cabalar; C. García González, en<br />
Compostela; M. C. López Taboada, en Sobrado dos Monxes; M. C. Enríquez Salido, no Grove; G.<br />
Baamonde Traveso, en Cedofeita; M. P. Paz González, en Xunqueira de Ambía; M. R. Álvarez Blanco, en<br />
Ramirás; M. Prado Fernández, en ferreira de Valadouro; M. Taboada Cid, en Verín (3C). M. R. Martínez<br />
Martínez rexistrou a variante verderolo en Curtis; I. Leis Casanova, en Sta. Eulalia de Dumbría; G.<br />
Baamonde Traveso, en Cedofeita; M. C. Alonso Pérez, en Escarabote; A. Sánchez Sánchez, en<br />
Montederramo; M. Díaz Carnero, en Castro Caldelas (3C). A. Villarino Gómez rexistrou tamén as<br />
denominacións de verderolo e verderol nas terras da desaparecida lagoa de Antela (9A). F.<br />
Fernández Rei rexistrou a variante verdeloro en Cariño e M. C. Gil Suárez rexistrouno en Vilardevós<br />
(3C). C. Pedreira López et al. rexistraron os nomes de verderolo, verderola, verderol, verdeirón e<br />
verdeirola para Carduelis chloris no concello de Ames, na provincia da Coruña (9B). Na primeira guía<br />
de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A) e no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) tamén<br />
se apuntaron as denominacións populares de canario bravo (1A, 7A), verderol (1A, 7A), verdial (1A)<br />
e verdellón (1A). F. Bernis Madrazo rexistrou verderol e verderolo na provincia de Pontevedra e en<br />
273
varias localidades da provincia de Lugo, e cita a Ríos Naceyro (1850) e a L. Iglesias (1927), que<br />
recolleron a voz verderol (11B). Seguíndomos con denominacións populares, unha mención especial é<br />
precisa para o traballo lexicográfico publicado en 1980 na revista Verba, "Nomes galegos das aves da<br />
familia fringillidae", de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (6B). Estes autores rexistraron voces<br />
para esta familia de paxaros en varios centos de localidades das catro provincias galegas e recolleron<br />
ademais a bibliografía existente verbo estes nomes. As denominacións que recolleron especificamente<br />
para Carduelis chloris foron as seguintes: verdarol, nalgunha localidade da Coruña e Pontevedra;<br />
verderol, en bastantes localidades das catro provincias; verdiol, en dúas localidades da Coruña;<br />
verdarolo, nunha localidade da Coruña; verdeloro, en varias localidades da Coruña e Pontevedra,<br />
tamén en Ourense, verdeirolo, nunha localidade da Coruña; verderolo, en bastantes localidades das<br />
catro provincias; verberolo, nunha localidade da Coruña; verderola, nunha localidade de Pontevedra,<br />
verdión, nunha localidade da Coruña; verdín, nunha localidade da Coruña; verdillo, nalgunha<br />
localidade de Lugo e Ourense; verdial, nunha localidade de Pontevedra; pío, nunha localidade da<br />
Coruña; e nabiñeiro (aínda que esta é unha denominación habitual para Carduelis cannabina), nunha<br />
localidade de Pontevedra (6B). Os autores tamén recollen referencias bibliográficas coas denominacións<br />
trigal, trigalo, trigao e trigueiro asignadas a esta especie e ao xénero Emberiza, mais eles sempre<br />
as rexistraron para as especies de emberícidas, ou así mesmo referencias a Carduelis chloris cos nomes<br />
de pimpín, pimpiña (propias de Fringilla coelebs), cirrio (propia do xénero Apus) ou paxuriña<br />
verde, que outros autores identifican con Serinus serinus (6B).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparecen as entradas verderolo, que identifica coas voces castelás verderón e<br />
verdecillo, e charrela, que nunha das acepcións identifica con verderón (noutra, con perdiz parda). O<br />
Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da<br />
editorial Akal, dá para a entrada castelá verderol as galegas pimpín, trigao e verderolo; para<br />
verderón, verderol; para verdezuelo, verderolo; para verdel, na acepción de paxaro, verderolo. O<br />
Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, refírese a esta<br />
especie na entrada carniceira, que identifica con Carduelis chloris e os sinónimos verderol e pimpin;<br />
charrela, nunha das súas acepcións remite a verderón, que non ten entrada propia, noutra acepción<br />
refírese a Perdix perdix e noutra a ave acuática; escribao, que nunha das acepcións define como<br />
verderolo e identifica con Carduelis chloris; trigal, que nunha das acepcións identifica exclusivamente<br />
con verderolo, C. chloris; trigao, que identifica exclusivamente con verderolo, C. chloris; verderol,<br />
que nunha das acepcións identifica con C. chloris; e verdellón, que nunha das entradas identifica con<br />
C. chloris e cos sinónimos verderol, verdial (que non ten entrada propia) e verderolo (que tampouco<br />
ten entrada propia). O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P.<br />
Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle, alén de verderolo, canario bravo, carniceira, cirrio,<br />
ferreirolo, paxariña verde, verdeirón, verdellón e verdial como sinónimos específicos de C.<br />
chloris. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparecen trigal e<br />
verderolo (como galegas e preferentes), que identifica con C. chloris e define como paxaro cantor da<br />
familia dos frinxilídeos, "de pequeno tamaño, de cor verde con manchas amarelas na parte inferior da<br />
cola e nas ás"; verderol e verdeirol, (como galegas, mais non preferentes), que remiten a verderolo.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Así o emprega Ramón Cabanillas n' A ofrenda das<br />
fadas no portal de Belén (1958): "... ouvindo as cantigas ledas do merlo e do verderol...".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Os nomes que recibe esta especie fan referencia case<br />
todos á rechamante cor verde da súa plumaxe; trigao e similares, ao seu hábitat; charrela,<br />
probabelmente, ao seu canto. O modificador común indica que é a máis habitual das especies de<br />
verderois. Pimpín é unha denominación propia de Fringilla coelebs; escribao, dos paxaros do xénero<br />
Emberiza. Canario bravo alude ao seu parecido cun canario mais remarca a súa condición silvestre.<br />
verderolo serrano Serinus citrinella<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Verderolo montesino foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
recolleuse nalgunha publicación ornitolóxica (2A e 18A). Verderolo montés utilizouse nas seguintes<br />
guías de aves de Penas Patiño e Pedreira López (5A e 22A). Verderolo serrano foi o nome proposto<br />
en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tense recollido<br />
ou empregado nalgunhas publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 13A, 14A e 15A). Na bibliografía<br />
ornitolóxica, os nomes portugueses son milheirinha-serrana e verdilhão-serrano (2A, 1D e 2D).<br />
● Nomes populares. É unha especie moi rara na Galiza. Non se lle coñecen nomes populares<br />
específicos.<br />
● Dicionarios consultados. Atopáronse as denominacións xenéricas apuntadas en Carduelis<br />
chloris.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. As motivacións semánticas dos nomes xenéricos<br />
apuntáronse en C. cannabina. O substantivo milheirinha e os modificadores serrano e montés e<br />
274
similares fan referencia ao hábitat.<br />
xirín Serinus serinus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Xirín foi o nome proposto por C. Pedreira López e X. M.<br />
Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e tamén –xirín ou xirín<br />
común– en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e de T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B);<br />
utilizouse nas guías de aves de Penas Patiño e Pedreira López (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados<br />
de Galicia (7A) e tense recollido ou utilizado tamén noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 8A, 10A,<br />
12A, 13A, 14A, 15A, 16A e 17A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses son milheirinha,<br />
chamariz e serino (2A, 10A e 1D); máis recentemente, tamén milheirinha-europeia (2D e 3D).<br />
● Nomes populares. C. García González rexistrou a voz xirín en Compostela e A. Pérez Cid en<br />
Marín (3C). F. Fernández Rei rexistrou xirí en Cariño e M. R. Martínez Martínez en Curtis (3C). M.<br />
Taboada Cid rexistrou a voz xeriga en Verín (3C). E. Rodríguez Gandoi rexistrou xiriré en Guntín (3C).<br />
M. J. Pérez Alonso rexistrou sirín en Goián (3C). F. Fernández Rei rexistrou sirí en Cariño (3C). (Aínda<br />
que as voces xirín, xirí, xeriga, xiriré, sirí e sirín recollidas no traballo de C. García González están<br />
identificadas coa voz castelá verderón, probabelmente é un erro e se estean referindo a Serinus<br />
serinus, que se corresponde coa voz castelá verdecillo, ou sexa, esta especie, que polo xeral recibe o<br />
nome xirín e semellantes.) C. Pedreira López et al. rexistraron os nomes de xíringas, xirina, xerín,<br />
xeril e verdín para S. serinus no concello de Ames, na provincia da Coruña (9B). A. Villarino Gómez<br />
rexistrou as denominacións de nabiñeiro e nabiñeiro de raiado nas terras da Limia (9A). A.<br />
Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X. L. Lozano, X. R. Reigada e X. Rodríguez recollen para esta especie<br />
naviñeiro na comarca de Verín (23B). X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López apuntan para esta<br />
especie as denominacións populares de serín e cirí (1A). F. Bernis Madrazo rexistrou tamén para esta<br />
especie as voces verderiño, na provincia de Ourense, verdín, na provincia de Lugo, serín, na<br />
provincia de Lugo, sirís, no occidente de Asturias e sirín na provincia de Pontevedra, e cita a Ríos<br />
Naceyro (1850), que tamén recollera serín, e a L. Iglesias (1927), que tamén recollera sirín (11B). M.<br />
J. Pérez Alonso rexistrou para esta especie paxuriña verde en Goián e M. C. Gil Suárez milleiro en<br />
Vilardevós (3C). Seguíndomos con denominacións populares, unha mención especial é precisa para o<br />
traballo lexicográfico publicado en 1980 na revista Verba, "Nomes galegos das aves da familia<br />
fringillidae", de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (6B). Estes autores rexistraron voces para esta<br />
familia de paxaros en varios centos de localidades das catro provincias galegas e recolleron ademais a<br />
bibliografía existente verbo estes nomes. As denominacións que recolleron especificamente para<br />
Serinus serinus foron as seguintes: liñaceira, nunha localidade de Pontevedra; nabiñego, en varias<br />
localidades de lugo; nabiñeira, nunha localidade da Coruña e tres de Ourense; verdello, nunha<br />
localidade de Ourense; verdenllo, nunha localidade de Lugo, os castelanismos verdunguillo e<br />
verdencillo, nalguha localidade da Coruña e de Lugo; cirí, nunha localidade da Coruña; cirifollas,<br />
nunha localidade de Ourense, cirín, en varias localidades de Ourense; sirí, en dúas localidades da<br />
Coruña; xerín, nalgunha localidade da Coruña; xirí, en bastantes localidades da Coruña e Lugo; xirín,<br />
en bastantes localidades da Coruña e Pontevedra e nalgunha de Ourense; xiril, nunha localidade de<br />
Pontevedra; xiringa, nunha localidade de Pontevedra; xiriré, nunha localidade de Lugo; xiriz, nunha<br />
localidade de Lugo; paxuriña verde, nunha localidade de Pontevedra; picanafolla, nunha localidade<br />
da Coruña e senteeira pequena, nunha localidade da Coruña (6B). Tamén recollen na bibliogafía<br />
serín, cerín e cerís, sen ter información sobre as localidades (6B).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparecen as entradas cirín, que remite a sirín; cirís, que tamén remite a sirín; sirín,<br />
identificada coa voz castelá verdecilla; e paxuriña verde identificada coa voz castelá verdecillo;<br />
nabiñeiro está definido dunha maneira imprecisa, como un paxaro que come a nabiña. O Diccionario<br />
de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal, dá<br />
para a voz castelá verdecilla a galega serín. O Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995),<br />
da editorial Sotelo Blanco, inclúe naviñeiro, que nunha das acepcións define e identifica con S. serinus<br />
(noutra acepción, con A. cannabina e co sinónimo pintarroxo; noutra, cos páxaros da familia dos<br />
motacilídeos) e xirin, que define e identifica con S. serinus. O Diccionario de sinónimos da lingua<br />
galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle, alén de xirín,<br />
cardiño, chichui, milleiro e zarapalleira como sinónimos específicos de S. serinus. No Gran<br />
Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparecen as entradas paxuriña,<br />
xeriga, xiriré, xirí, sirí, sirín, cirín e cirís (propiamente galegas mais non preferente), remitindo á<br />
voz xirín; xirín (galega e preferente), na que define esta especie como paxaro pequeno da familia dos<br />
frinxilídeos, “de cor entre verdosa e amarela, coas puntas das ás e o rabo castaña, peteiro curto, groso<br />
e canto moi característico de onde procede o seu nome", identificándoa con S. serinus.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Marcial Valladares utiliza xirín en Maxina ou a filla<br />
275
espúrea, obra escrita no ano 1880: "... cantaban xa o millán garrido, a bubela e o cuco nas carballeiras,<br />
o merlo e o reiseñor nos salgueirais, o paspallás entre os centeos e os xílgaros e carriciños, os<br />
chincheiros e xiríns desfacíanse nos eidos mirando cada un para o seu amor ...". X. M. Penas Patiño e<br />
C. Pedreira López (1A) mencionan outro autor do século XIX, J. M. Pintos: "Nese chan á beiramar / no<br />
pracer adormentada / ou encantada, / arregálante un sin fin / de paxaros ben cantores, / reiseñores, /<br />
o xílgaro e o xirín".<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Do punto de vista semántico, verdenllo e paxuriña<br />
verde fan referencia á rechamante cor verde amarelada da plumaxe do paxaro; xirín, sirín e similares<br />
parece que son onomatopeicos, reproducen algo o seu canto; liñaceira, nabiñeira e similares fan<br />
referencia á súa alimentación; milleiro e similares, a que anda no millo; senteeeira, talvez, a que<br />
anda no centeo. Picanafolla e cirifollas aluden a que anda remexendo entre as follas, aínda que estas<br />
denominacións son propias dos paxaros do xénero Phylloscopus e outros paxariños insectívoros.<br />
cruzabico (ou cruzabico común) Loxia curvirostra<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Bicotorto foi o nome proposto por C. Pedreira López e<br />
X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse –<br />
bicotorto ou bicotorto común– nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A) e recolleuse ou<br />
utilizouse tamén noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 6A, 11A e 11B). Cruzabico, ou cruzabico<br />
común, foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa<br />
(10B e 12B); tense empregado ou recollido nalgunhas publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 12A, 13A,<br />
14A, 15A e 16A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é cruza-bico ou cruça-bico-comum<br />
(2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie rara na Galiza e non se lle coñecen denominacións<br />
populares.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Ambas as dúas denominacións xenéricas, cruzabico e<br />
bicotorto, fan referencia á característica forma do bico deste paxaro. O termo común engádese ao<br />
nome, normalmente, cando se está a falar tamén doutras especies que teñen o mesmo nome xenérico,<br />
aínda que non se observaren na nosa xeografía, para diferenciala delas.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira e T.<br />
A. Vidal Figueroa comentan que a voz bicotorto é unha adaptación do castelán piquituerto, e que lles<br />
parece mellor tomar a voz portuguesa cruzabico, ben comprensíbel para todos os galegos (10B).<br />
cardeal Pyrrhula pyrrhula<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Paporrubio real foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A) e recolleuse nalgunha outra publicación ornitolóxica<br />
(2A e 11B). Cardeal foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A. Conde Teira e T. A.<br />
Vidal Figueroa (10B e 12B); empregouse ou recolleuse –cardeal ou cardeal común– nalgunhas<br />
publicacións (8A, 10A, 13A, 14A e 18A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é dom-fafe ou<br />
dom-fafe-comum (2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (1A) e o Atlas de vertebrados de<br />
Galicia (7A) recollen as denominacións populares específicas para Pyrrhula pyrrhula de reiseñor (7A),<br />
cardenal (1A, 7A), tellasangue (1A, 7A), cadete (1A, 7A) chinca (7A) e chinca real (1A). M. A.<br />
Conde Teira tamén apunta as denominacións populares locais de frade, tillasancre, chinca real,<br />
peitorroxo e pimpín real (12B). C. Pedreira López et al. rexistraron os nomes de cardenal e<br />
peitorroxo para P. pyrrhula no concello de Ames, na provincia da Coruña (9B). F. Bernis Madrazo cita<br />
a Ríos Naceyro (1850), que dá como vernáculos galegos cardenal e cardeal para este paxaro, e L.<br />
Iglesias (1927), que dá cadete (11B). Tamén en relación coas denominacións populares, unha mención<br />
especial é precisa para o traballo lexicográfico publicado en 1980 na revista Verba, "Nomes galegos das<br />
aves da familia fringillidae", de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (6B); estes autores rexistraron<br />
voces para esta familia de paxaros en varios centos de localidades das catro provincias galegas e<br />
recolleron ademais a bibliografía existente verbo estes nomes; os nomes que recolleron<br />
especificamente para P. pyrrhula foron os seguintes: canario, nunha localidade da Coruña; o<br />
castelanismo cardenal, que en correcto galego sería cardeal, nalgunhas localidades da Coruña e de<br />
Pontevedra; chinca real, nalgunha localidade de Lugo e Ourense; frade, nalgunha localidade de Lugo;<br />
reiseñor, nalgunhas localidades da Coruña, Lugo e nunha de Pontevedra (aínda que esta<br />
denominación é propia de Luscinia megarhynchos); *tellasangre e tillasancre (en correcto galego,<br />
tellasangue), unha identificada como P. pyrrhula e a outra sen identificar, en cadansúa localidade da<br />
276
Coruña, e verderol, nunha localidade da Coruña. Tamén recollen na bibliogafía paporroibo real e<br />
paporrubio real, sen teren información sobre as localidades (6B).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparece a voz galega cadete identificada coa castelá camachuelo. No Diccionario de<br />
usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial Akal,<br />
aparece a voz castelá camachuelo identificada coas galegas pintarroxo (que é propia de Carduelis<br />
cannabina) e cadete. O Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo<br />
Blanco, inclúe as entradas cadete, nunha das acepcións identificada co paxaro chamado papo-ruivo<br />
real; cardeal, nunha das acepcións identificada co papo-ruivo real; papo-ruivo real, que define como<br />
"páxaro mui fermoso, de cabeza negra, peito rechamante vermello, lombo gris e mitra branca" e<br />
identifica con P. pyrrhula. O Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P.<br />
Benavente (1997), da editorial Galaxia, recolle, na entrada paporroibo, cardeal, paporrubio real,<br />
cadete, camacho, chinca real, reiseñor e tellasangue como sinónimos específicos de P. pyrrhula.<br />
No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, aparece cadete (como galega<br />
e preferente), nunha das acepcións definida e identificada con P. pyrrhula e cos sinónimos papurrubio<br />
real e paporroibo real (que logo non teñen entrada ou subentrada propias); tamén camacho (como<br />
galega e non preferente), identificada con P. pyrrhula.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. As denominacións tellasangue e cardeal aluden á cor<br />
vermella rosada do seu peito; frade é por causa da cor negra da cabeza, que lembra a carapucha dun<br />
frade; cadete, talvez, pola aparencia de uniformado; paporrubio e real polo seu vistoso colorido.<br />
Chinca é unha denominación tamén empregada para Fringilla coelebs, paxaro co que ten certo<br />
parecido. O termo común engádese ao nome, normalmente, cando se está a falar tamén doutras<br />
especies que teñen o mesmo nome xenérico, aínda que non se observaren na nosa xeografía, para<br />
diferenciala delas.<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira e T.<br />
A. Vidal Figueroa comentan que o nome máis difundido é o de cardenal, que normativamente se debe<br />
corrixir por cardeal (10B).<br />
bicogroso Coccothraustes coccothraustes<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Pimpín piñoneiro foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A) e recolleuse ou utilizouse tamén noutras publicacións<br />
ornitolóxicas (2A, 6A e 11B). Bicogroso foi o nome proposto en 1991 e 1999 nos traballos de M. A.<br />
Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa (10B e 12B); tamén se recolleu ou se empregou –bicogroso ou<br />
bicogroso común– nalgunhas publicacións ornitolóxicas (8A, 10A, 13A, 14A e 18A). Na bibliografía<br />
ornitolóxica, o nome portugués é bico-grossudo ou bico-grossudo-comum (2A, 10A, 11B, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie moi rara na Galiza e non se lle coñecen denominacións<br />
populares galegas. X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López citan a Valladares (1884), que dá piñoneiro<br />
para esta especie (6B).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, e no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, aparece a voz galega piñoneiro para a voz castelá pinzón real,<br />
pero X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López pensan que se pode tratar de C. coccothraustes, pois<br />
outros autores, que tamén se referiran a este nome castelán con este mesmo nome galego, podían<br />
querer dicir en realidade a C. coccothraustes. (No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís<br />
(1995), da editorial Sotelo Blanco, aparece a voz piñoneiro, nunha das acepcións, referida tamén a<br />
outra especie, Fringilla coelebs.)<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. O nome bicogroso e similares fan referencia ao grosor<br />
rechamante do seu bico; o modificador piñoneiro, aos seus hábitos alimenticios. O termo común<br />
engádese ao nome, normalmente, cando se está a falar tamén doutras especies que teñen o mesmo<br />
nome xenérico, aínda que non se observaren na nosa xeografía, para diferenciala delas.<br />
Familia Emberizidae<br />
escribenta lapona Calcarius lapponicus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Escribenta lapona foi o nome proposto en 1999 no<br />
277
traballo de M. A. Conde Teira (12B); empregouse nas guías de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira<br />
López (5A e 22A) e recolleuse ou empregouse tamén noutras publicacións ornitolóxicas (6A, 10A, 13A,<br />
14A, 15A e 16A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é escrevedeira da Lapónia (1D e<br />
2D), tamén grafado como escrevedeira-da-lapónia (3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie moi rara na Galiza e non se lle coñecen denominacións<br />
populares, agás as xenéricas.<br />
● Dicionarios consultados. Acháronse as denominacións xenéricas apuntadas en Emberiza cirlus.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Canto á semántica de escribenta e similares, véxase E.<br />
cirlus. Os modificadores lapona e da Lapónia aluden á súa área de distribución.<br />
escribenta das neves Plectrophenax nivalis<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Escribenta das neves foi o nome proposto en 1999<br />
no traballo de M. A. Conde Teira (12B); recolleuse ou empregouse nalgunhas publicacións ornitolóxicas<br />
(10A, 12A, 13A, 14A, 15A e 16A). Na segunda e terceira guías de aves de X. M. Penas Patiño e C.<br />
Pedreira López empregouse escribenta nival (5A e 22A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome<br />
portugués é escrevedeira-das-neves ou emberiza-das-neves (2A, 10A, 1D, 2D e 3D; o primeiro<br />
con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. É unha especie moi rara na Galiza e non se lle coñecen denominacións<br />
populares, agás as xenéricas.<br />
● Dicionarios consultados. Acháronse as denominacións xenéricas apuntadas en Emberiza cirlus.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Sobre o emprego de denominacións xenéricas na<br />
nosa literatura, véxase Emberiza citrinella e E. cirlus.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Para escribenta e similares, véxase E. cirlus. Os<br />
modificadores das neves e nival aluden á súa área nórdica de distribución e, talvez, á súa chegada ás<br />
nosas latitudes asociada ás neves.<br />
escribenta amarela Emberiza citrinella<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Escribenta real foi o nome proposto por C. Pedreira<br />
López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse<br />
nas dúas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e<br />
recolleuse nalgunha publicación ornitolóxica (2A). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa<br />
propuxeron a denominación de escribidor amarelo (10B). Escribenta amarela foi o nome proposto<br />
en 1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B); tense empregado ou recollido nalgunhas publicacións<br />
ornitolóxicas tanto no ámbito galego como no estatal (8A, 10A, 12A, 13A, 14A e 15A). Na bibliografía<br />
ornitolóxica, o nome portugués para esta especie é escrevedeira-amarela (2A, 10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. F. Bernis Madrazo rexistra o uso de millarengo para E. citrinella en<br />
Becerreá, Lugo (11B). Algunhas denominacións xenéricas que tamén se poderían aplicar a esta especie<br />
están comentadas en Emberiza cirlus.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparecen as denominacións xenéricas apuntadas en Emberiza cirlus. O Dicionário da<br />
língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, inclúe a entrada verdusiña, que<br />
define como "Páxaro pequeno co tamaño aproximado do pardau. O macho ten cor amarela limón a<br />
cabeza e as partes inferiores do corpo, de castaño arruivado a mitra e o lombo" e identifica con<br />
Emberiza citrinella; aparece tamén escrebedeira, que define de forma xenérica e identifica con varios<br />
nomes científicos do xénero Emberiza; escribidora, que remite a escrebedeira; e escribenta, na que<br />
especifica outra denominación para Emberiza citrinella: escribenta real. No Gran Diccionario Xerais da<br />
Lingua Galega (2000), de varios autores, aparecen as entradas apuntadas en Emberiza cirlus e inclúe a<br />
entrada millarengo, que nunha das acepcións define de maneira moi imprecisa, como paxaro que vive<br />
nos milleirais e come millo.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. F. Bernis Madrazo apunta a seguinte canción de<br />
Becerreá onde aparece o nome popular e específico para E. citrinella de millarengo: "Paxarinho<br />
millarengo qu’estás n-a punta d’o toxo, lévalle’esta carta âs nenas d’o pelo roxo" (11B). X. M. Penas<br />
Patiño transcribe outra versión da canción popular apuntada en Emberiza citrinella, pero en relación con<br />
E. cirlus: "Paxariño millarenco / que estás no bico dun toxo / daraslle moitas memorias / á nena do<br />
pelo roxo" (7A). Véxase tamén Emberiza cirlus.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Canto á semántica de escribenta e similares, véxase<br />
Emberiza cirlus. Os modificadores amarela, verdusiña e similares aluden á vistosa cor verde e<br />
amarela da súa plumaxe; seguramente a motivación tamén de real. Millarengo fai referencia a millo<br />
ou a milleiral, un dos seus hábitats.<br />
278
escribenta común Emberiza cirlus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Escribenta liñaceira foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
utilizouse nas guías de aves destes autores (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e<br />
recolleuse nalgunha outra publicación ornitolóxica (2A). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal<br />
propuxeron a denominación de escribidor común (10B). Escribenta común foi o nome proposto en<br />
1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B); tense recollido ou empregado nalgunhas publicacións<br />
ornitolóxicas (8A, 10A, 13A, 14A e 18A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués é<br />
escrevedeira ou escrevedeira-de-garganta-preta (2A, 10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou para Emberiza cirlus as de escribente,<br />
escribidor e escribidora nas terras da desaparecida lagoa de Antela (9A). O autor do presente<br />
traballo ten escoitado con frecuencia escribente na Limia. C. Pedreira López et al. rexistraron para<br />
esta especie o nome de escribenta real no concello de Ames, na provincia da Coruña (9B). No Atlas<br />
de vertebrados de Galicia, recóllese tamén para E. cirlus os nomes de paxaro millarengo, trigueiro,<br />
trigal, trigalla, escribidor, escribano e o castelanismo *escribiente (escribente) (7A). Por outra<br />
banda, no tocante tamén ás denominacións populares, pero xenéricas, hai ben delas na nosa fala. Na<br />
primeira guía de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López recóllese escribidiña, escribana,<br />
letreira, escribidora, pintor e escribideira (1A). F. Bernis Madrazo rexistrou escribidor na Galiza,<br />
escribidora na provincia da Coruña e o castelanismo escribiente en bastantes localidades de Lugo e<br />
Pontevedra (11B). C. Pedreira López et al. rexistraron os nomes de escribano, *escribienta e<br />
escribenta para o xénero Emberiza no concello de Ames, na provincia da Coruña (9B). A. Pérez Cid<br />
rexistrou escribidor en Marín; E. Rodríguez Gandoi, en Guntín; M. Prado Fernández, en Ferreira de<br />
Valadouro; M. González González, no Incio; J. A. Palacio Sánchez, en Ferreira de Pantón (3C). C. García<br />
González, a variante de escribente en Compostela (3C). J. L. Couceiro López, o castelanismo<br />
*escribiente (escribente) en Feás; M. R. Martínez Martínez, en Curtis; C. García González, en<br />
Compostela; F. Varela González, en Santaia; M. C. López Taboada, en Sobrado dos Monxes; J. López<br />
Fernández, en Novefontes; M. C. Enríquez Salido, no Grove; A. Sánchez Sánchez, en Montederramo; M.<br />
D. García Rojo, en Monterroso; X. Pena Seijas, en Guitiriz (3C). M. R. Martínez Martínez, *escribienta<br />
e *escrebiente (escribenta, escribente), tamén en Curtis (3C). M. C. Alonso Pérez, tamén<br />
*escribienta en Escarabote e C. García González tamén en Compostela (3C). F. Fernández Rei<br />
rexistrou escribano en Cariño; M. J. Morandeira Lores, en Laxe; M. J. Pérez Alonso, en Goián; R. Fraga<br />
García, en Melide (3C). M. E. Vázquez Santamaría rexistrou escribana na Gudiña; M. Taboada Cid, na<br />
Mezquita (3C). M. R. Álvarez Blanco rexistrou escribideira en Ramirás; M. Taboada Cid, en Verín; M.<br />
C. Gil Suárez, en Vilardevós (3C). F. Vecino Tomás rexistrou escribidora en Razo; M. C. Enríquez<br />
Salido, no Grove; I. Leis Casanova, en Sta. Eulalia de Dumbría (3C). M. J. Morandeira Lores rexistrou<br />
pintor para este grupo de especies en Laxe; M. C. López Taboada, en Sobrado dos Monxes; R. Fraga<br />
García, en Melide (3C). M. Conde Teira apunta as denominacións xenéricas de trigau e trigal,<br />
recollidas por X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López respectivamente en Verín e Pontedeume (12B). F.<br />
Bernis Madrazo cita a Ríos Naceyro (1850) e L. Iglesias (1927), indicando a aplicación de trigueiro a<br />
especies do xénero Emberiza (11B). A. Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X. L. Lozano, X. R. Reigada e X.<br />
Rodríguez recollen letreira na comarca de Verín (23B).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, na entrada rei inclúese a subentrada rei escribidor, que identifica coa voz castelá<br />
hortelano, sen máis, pero a subentrada anterior e as dúas acepcións anteriores de rei estaban referidas<br />
a paxaros, e probabelmente estase a referir Emberiza hortulana ou ás especies do xénero Emberiza;<br />
tamén aparece pimpis, definido como paxaro de cabeza amarelada semellante ao trigueitero (en<br />
correcto galego, trigueiteiro; ningunha delas ten entrada propia); escribidor e escribano, que<br />
identifica coa voz castelá emberiza. No Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da<br />
editorial Sotelo Blanco, aparece a entrada pintor, nunha das acepcións definida como "páxaro<br />
chamado escribidora" e identificado con Emberiza cirlus; escrebedeira, que define de forma xenérica e<br />
identifica con varios nomes científicos do xénero Emberiza; escribidora, que remite a escrebedeira; e<br />
escribenta, na que tamén especifica outra denominación para E. cirlus: escribenta liñaceira. O<br />
Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da<br />
editorial Galaxia, recolle escribidor, escribana, escribaniña, escribenta, escribente, escribideira,<br />
escribidiña, furafollas (nome máis propio do xénero Phylloscopus), letreiro, picaporto e pintor<br />
como sinónimos para o xénero Emberiza. No Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de<br />
varios autores, aparecen as entradas escribidor, escribente (como galegas e preferentes) e<br />
escribenta (como galega, mais non preferente) para se referir ás especies do xénero Emberiza.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Carlos Pedreira López utilizou a voz xenérica<br />
escribenta na súa poesía: "Quixera ser escribenta / pra che escribir, meu amado; / voar coa carta no<br />
279
ico, / poder estar ó teu lado" (1A). Véxase tamén Emberiza citrinella.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Canto á semántica de pintor, escribenta e todas as<br />
similares, probabelmente, son por causa de que na casca dos ovos destes paxaros aparecen uns<br />
debuxos que mesmo parecen pinturas ou letras escritas. Os termos millarengo, trigal e todas<br />
similares fan referencia a milleiral ou trigal, algúns dos seus hábitats; liñaceira, á súa alimentación;<br />
real, á súa vistosa coloración; de-garganta-preta, como indica, á cor negra da garganta, un trazo<br />
típico da especie. O modificador común indica que é a que máis frecuentemente se observa das<br />
especies todas de escribentas.<br />
escribenta riscada Emberiza cia<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Escribenta riscada foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B), e<br />
tamén en 1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B); utilizouse nas guías de aves de Penas Patiño e<br />
Pedreira López (1A, 5A e 22A), no Atlas de Vertebrados de Galicia (7A) e recolleuse ou utilizouse tamén<br />
noutras publicacións ornitolóxicas (2A, 8A, 10A, 12A, 13A e 14A). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A.<br />
Vidal propuxeran a denominación de escribidor de garganta cincenta (10B). Na bibliografía<br />
ornitolóxica, o nome portugués é cia, cia-comum ou escrevedeira-de-garganta-cinzenta (2A, 10A,<br />
1D, 2D e 3D; o primeiro nome con máis frecuencia).<br />
● Nomes populares. A. Villarino Gómez rexistrou para esta especie escribente nas terras da<br />
Limia (9A). Algunhas denominacións xenéricas, que tamén se poderían aplicar a E. cia, coméntanse en<br />
Emberiza cirlus.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, e no Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios<br />
autores, aparece aparecen as entradas apuntadas en Emberiza cirlus. No Dicionário da língua galega de<br />
I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparece escrebedeira, que define de forma<br />
xenérica e identifica con varios nomes científicos do xénero Emberiza; escribidora, que remite a<br />
escrebedeira; e escribenta, na que especifica unha denominación para Emberiza cia: escribenta<br />
riscada.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Sobre denominacións xenéricas na nosa literatura,<br />
véxase Emberiza citrinella e E. cirlus.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Para escribenta e similares, véxase E. cirlus. O<br />
modificador riscada alude ás raias negras que ten na cabeza; de-garganta-cinzenta, como indica, á<br />
cor cincenta da garganta. Cia talvez sexa unha adopción directa da denominación latina.<br />
escribenta hortelá Emberiza hortulana<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Escribenta das hortas foi o nome proposto por C.<br />
Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B);<br />
utilizouse nas guías de aves destes autores (5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e<br />
recolleuse nalgunha outra publicación ornitolóxica (2A). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal<br />
propuxeron a denominación de escribidor das hortas (10B). Escribenta hortelá foi o nome proposto<br />
en 1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B); empregouse ou recolleuse nalgunhas publicacións<br />
ornitolóxicas (8A, 10A, 12A, 13A e 14A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome portugués para a especie<br />
é sombria ou sombria-brava (2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. A respecto dalgunhas denominacións xenéricas, que tamén se poderían<br />
aplicar a esta especie, véxase Emberiza cirlus.<br />
● Dicionarios consultados. Acháronse as denominacións xenéricas apuntadas en E. cirlus.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. Sobre o emprego de denominacións xenéricas na<br />
nosa literatura, véxase Emberiza citrinella e E. cirlus.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Para escribenta e similares, véxase E. cirlus. Os<br />
modificadores das hortas e hortelá aluden ao seu hábitat; brava, como indica, á súa condición<br />
salvaxe. Sombria podería ter relación con que se oculta entre sombras, ou con triste e melancólico.<br />
escribenta das canaveiras Emberiza schoeniclus<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Escribenta das canaveiras foi o nome proposto por<br />
C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e<br />
5B), e tamén en 1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B); utilizouse nas guías de aves de Penas<br />
280
Patiño e Pedreira López (1A, 5A e 22A), no Atlas de vertebrados de Galicia (7A) e noutras publicacións<br />
ornitolóxicas (6A, 8A, 10A, 11A, 12A, 13A, 14A, 15A, 16A e 18A). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A.<br />
Vidal Figueroa propuxeron a denominación de escribidor dos xuncos (10B). Na bibliografía<br />
ornitolóxica, o nome portugués é escrevedeira-dos-caniços (2A, 10A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Algunhas denominacións xenéricas, que tamén se poderían aplicar a esta<br />
especie, están comentadas en Emberiza cirlus.<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, no Diccionario de usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez<br />
Carracedo (1984), da editorial Akal, e no Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios<br />
autores, aparece aparecen as entradas apuntadas en Emberiza cirlus. No Dicionário da língua galega de<br />
I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo Blanco, aparece escrebedeira, que define de forma<br />
xenérica e identifica con varios nomes científicos do xénero Emberiza; escribidora, que remite a<br />
escrebedeira; e escribenta, na que especifica unha denominación para Emberiza schoeniclus:<br />
escribenta das canaveiras.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Para escribenta e similares, véxase E. cirlus. Os<br />
modificadores das canaveiras, dos xuncos e similares aluden ao seu característico hábitat.<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A respecto do emprego de denominacións xenéricas<br />
na nosa literatura, véxase Emberiza citrinella e E. cirlus.<br />
escribenta pigmea Emberiza pusilla<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Escribenta pigmea foi o nome proposto en 1999 no<br />
traballo de M. A. Conde Teira (12B); empregouse nalgunhas publicacións ornitolóxicas (13A, 14A e<br />
16A). Na terceira guía de aves de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López usouse escribenta anana<br />
(22A). Na bibliografía ornitolóxica, os nomes portugueses para esta especie son escrevedeirapequena<br />
e escrevedeira-pigmeia (1D, 2D e 3D; con máis frecuencia o primeiro nome).<br />
● Nomes populares. É unha especie moi rara na Galiza e non se lle coñecen denominacións<br />
populares, agás as xenéricas.<br />
● Dicionarios consultados. Acháronse as denominacións xenéricas apuntadas en Emberiza<br />
cirlus.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Para escribenta e similares, véxase E. cirlus. Os<br />
modificadores específicos pigmea e pequena aluden ao seu tamaño.<br />
escribenta aureolada Emberiza aureola<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Escribenta aureolada foi o nome proposto en 1999<br />
no traballo de M. A. Conde Teira (12B); empregouse nalgunhas publicacións ornitolóxicas (13A, 14A e<br />
15A); tamén na última guía de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (22A). Na bibliografía<br />
ornitolóxica, os nomes portugueses son escrevedeira-de-barriga-amarela e escrevedeiraaureolada<br />
(2A, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. É unha especie moi rara na Galiza e non se lle coñecen denominacións<br />
populares, non sendo as xenéricas.<br />
● Dicionarios consultados. Acháronse as denominacións xenéricas apuntadas en Emberiza cirlus.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Para escribenta e similares, véxase E. cirlus. Os<br />
modificadores específicos aureolada e de-barriga-amarela aluden á cor da súa plumaxe.<br />
escribenta de Gmelin Emberiza leucocephala<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Escribenta de Gmelin foi o nome proposto en 1999<br />
no traballo de M. A. Conde Teira (12B); empregouse nalgunha publicación ornitolóxica galega (22A, de<br />
C. Pedreira López e X. M. Penas Patiño).<br />
● Nomes populares. É unha especie de moi rara presenza na Galiza e non se lle coñecen<br />
denominacións populares, non sendo as xenéricas.<br />
● Dicionarios consultados. Atopáronse as denominacións xenéricas apuntadas en Emberiza<br />
cirlus.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Para escribenta e similares, véxase E. cirlus. O<br />
modificador específico de Gmelin alude ao científico que describiu por primeira vez esta especie.<br />
281
trigueirón Miliaria calandra (=Emberiza calandra)<br />
● Bibliografía ornitolóxica especializada. Trigalla foi o nome proposto por C. Pedreira López e X.<br />
M. Penas Patiño en 1977-1978, naquela Lista patrón de aves de Galicia (4B e 5B); utilizouse na<br />
primeira guía de aves destes autores e recolleuse nalgunha outra publicación (1, 2 e 11B). Trigueirón<br />
foi o nome proposto en 1999 no traballo de M. A. Conde Teira (12B); empregouse ou recolleuse<br />
nalgunhas publicacións ornitolóxicas tanto no ámbito galego como no estatal (8A, 10A, 12A, 13A, 14A,<br />
15A e 16A). En 1991, M. A. Conde Teira e T. A. Vidal Figueroa propuxeran a denominación de<br />
trigueiro (10B); empregouse nas guías de X. M. Penas Patiño e C. Pedreira López (5A e 22A; na<br />
última, trigueiro común) e noutras publicacións (5B, 6A e 11A). Na bibliografía ornitolóxica, o nome<br />
portugués é trigueirão (2A, 10A, 11B, 1D, 2D e 3D).<br />
● Nomes populares. Algunhas denominacións xenéricas, que tamén se poderían aplicar a esta<br />
especie, están comentadas en Emberiza cirlus. Especificamente, A. Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X.<br />
L. Lozano, X. R. Reigada e X. Rodríguez recollen o nome chicharra na comarca de Verín (23B).<br />
● Dicionarios consultados. No Diccionario galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da<br />
editorial Galaxia, aparece trigao, identificado como triguero (aínda que trigau, unha voz equivalente,<br />
aparece identificado coa voz castelá pinzón, outra especie diferente).<br />
● Uso dos seus nomes na literatura galega. A respecto do emprego de denominacións xenéricas<br />
na nosa literatura, véxase Emberiza citrinella e E. cirlus.<br />
● Etimoloxía / motivación semántica. Trigueirón e todas as similares aluden ao seu hábitat, as<br />
leiras de trigo e os espazos abertos. A. Reboreda, C. Álvarez, E. Castro X. L. Lozano, X. R. Reigada e X.<br />
Rodríguez apuntan que chicharra fai referencia ao son que emite este paxaro, por analoxía co son do<br />
insecto (23B).<br />
● Discusión / explicacións sobre a preferencia dalgunhas denominacións. M. A. Conde Teira<br />
comenta que trigueiro está tomado do nome castelán triguero e considera máis oportuno trigueirón,<br />
coincidindo co portugués trigueirão (12B).<br />
282
III.<br />
Conclusións<br />
● A respecto dos nomes vernáculos:<br />
A suma das achegas das persoas que recolleron nomes populares dos paxaros de<br />
practicamente todos os puntos da xeografía galega, nomeadamente ao longo das décadas<br />
dos anos 70, 80 e 90 do século XX, é un auténtico tesouro léxico. Como acontece na<br />
totalidade das linguas europeas, as denominacións populares galegas son as máis das veces<br />
xenéricas (gaivota, mazarico, pilro, ferreiriño, escribenta etc.), quere dicir, non temos<br />
nomes populares que diferencien, por exemplo, as varias especies de gaivotas, de mazaricos<br />
ou de pilros. Só cando unha especie é a única representante do seu xénero na nosa xeografía<br />
e máis aínda cando é abundante e coñecida por algunha característica rechamante (quer a<br />
súa plumaxe, a súa voz ou o seu comportamento), ten nomes populares específicos: bubela,<br />
ouriolo, pega rabilonga, lavanco, pita da auga etc.<br />
Talvez pode chamar un pouco a atención a enorme variación local dalgunhas<br />
denominacións (birrio, cirrio, escirrio, xirrio e irrio para Apus apus, por exemplo), mais<br />
non deixa de ser un fenómeno habitual en todas as linguas. Tamén é normal que os nomes<br />
vernáculos presenten ás veces ambigüidade: ao compararmos unha zona da Galiza con<br />
outra, dá a impresión de que hai unha mestura ou troco entre os nomes das especies, de<br />
maneira que o mesmo nome (por exemplo, andarríos), segundo a zona, está aplicado a<br />
paxaros ben diferentes (aínda que todos eles teñan en común que andan no río, por<br />
exemplo). Isto non é impedimento para que moitos destes nomes fosen e sexan a base para<br />
a elaboración das denominacións estándares específicas, escollendo aqueles que son moito<br />
máis frecuentes ou que identifican máis claramente as aves ás que se refiren.<br />
O interese do coñecemento das denominacións populares radica en parte no interese<br />
pola nosa lingua e polas particularidades da nosa cultura, mais tamén en que algunhas desas<br />
denominacións son a base da maioría dos nomes estándares actuais. A pesar de que neste<br />
traballo se apuntan centos destes nomes, aínda ha de haber de seguro moitos máis. O maior<br />
coñecemento dos nomes vernáculos pode levar a valorar a asignación dun ou doutro nome<br />
para algunha especie, ou mesmo pode achegar algún novo nome máis claro, inequívoco e<br />
xeitoso que os considerados até a actualidade no contexto da ornitoloxía especializada<br />
galega. No futuro, se cadrar, o coñecemento de novas denominacións populares pode<br />
283
comportar a modificación dalgún dos nomes estándares propostos hoxe en día.<br />
● Sobre os dicionarios consultados:<br />
Os dicionarios revisados recollen unha chea de denominacións galegas das aves, mais<br />
por veces detéctanse erros na súa identificación ou definicións ou descricións confusas,<br />
mesmo trabucadas. Do punto de vista da bioloxía e de modo rigoroso, nin o Diccionario<br />
galego-castelán de X. L. Franco Grande (1968), da editorial Galaxia, nin o Diccionario de<br />
usos castelán-galego de X. M. Freixedo Tabarés e F. Álvarez Carracedo (1984), da editorial<br />
Akal, nin o Dicionário da língua galega de I. Alonso Estravís (1995), da editorial Sotelo<br />
Blanco, nin o Gran Diccionario Xerais da Lingua Galega (2000), de varios autores, que foron<br />
todos eles revisados completamente, poderían ser consideradas obras de confianza. Neste<br />
sentido, as imprecisións ou erros son máis frecuentes nos dous primeiros, que son os máis<br />
vellos, mais tamén existen nos outros dous, máis modernos. Canto á cantidade de<br />
denominacións, o máis rico é probabelmente o quinto que tamén se revisou completamente,<br />
o Diccionario de sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente<br />
(1997), da editorial Galaxia, aínda que tamén presenta erros na asignación dalgúns dos<br />
sinónimos das aves.<br />
Os erros ou equivocacións son diversos, como se reflicte ao longo do presente<br />
traballo:<br />
.- Identificación ou asignación errónea do nome das especies.<br />
.- Definicións con características que non corresponden ás especies.<br />
.- Inclusión de nomes presentes na Lista patrón de aves de Galicia (1977 e 1978) que<br />
hoxe están total e unanimemente desbotados.<br />
.- Fallas na detección de denominacións que son castelanismos.<br />
.- Etc.<br />
Por indicarmos con máis exactitude algún exemplo nalgún dicionario: o Dicionário da<br />
língua galega de I. Alonso Estravís (1995) define o termo alcatraz dunha maneira moi<br />
confusa, como pertencente á familia dos sulídeos mais dando unha descrición dos machos e<br />
das femias que non se corresponde coa dos membros desta familia, e identifícao<br />
equivocadamente con Fregata magnificens (nome científico dunha ave mariña accidental na<br />
Galiza, que en galego se denomina rabiforcado ou fragata); alcatraz podería considerarse<br />
un sinónimo de mascato (Sula bassana), especie que non presenta dimorfismo sexual nin<br />
ten nada a ver con F. magnificens excepto que tamén é unha ave mariña. O Diccionario de<br />
sinónimos da lingua galega de M. C. Noia, X. M. Gómez e P. Benavente (1997), da editorial<br />
Galaxia, por exemplo, dá *espátula como sinónimo para cullereiro (Platalea leucorodia).<br />
Outro exemplo: a respecto de Scolopax rusticola, no Gran Diccionario Xerais da Lingua<br />
Galega (2000) inclúese a entrada cea, onde dá como sinónimo, entre outros, como voz<br />
propiamente galega, *becada (mais ao buscarmos esta entrada, *becada, rexéitase esta<br />
voz por non a considerar galega); ou sexa, consideraremos *becada como termo galego ou<br />
non segundo a entrada en que nos informemos.<br />
Na nosa opinión, o feito de existiren erros nos dicionarios en campos semánticos como<br />
os da fauna ou da flora non ten que sorprender ninguén. Acontece na nosa lingua e acontece<br />
nos dicionarios de linguas tan estudadas como o español: se procuramos os nomes dos<br />
paxaros en bos dicionarios de lingua castelá tamén achamos erros na descrición das especies<br />
ou na correcta identificación desas especies cos nomes científicos. Isto é indicativo de que,<br />
por vía de regra, o equipo lexicógrafico que elabora un novo dicionario non analiza a<br />
corrección de nomes tan específicos como os da fauna e da flora nin a propiedade das súas<br />
definicións (se cadrar, por seren áreas do coñecemento cuxo dominio non é doado).<br />
Con todo, os tres dicionarios galegos máis modernos que se consultaron (Dicionário<br />
da língua galega da editorial Sotelo Blanco, do ano 1995; o Diccionario de sinónimos da<br />
lingua galega da editorial Galaxia, do ano 1997; e o Gran Diccionario Xerais da Lingua<br />
284
Galega, do ano 2000) evidencian un salto cualitativo importante de mellora canto ao<br />
tratamento dos nomes das aves en relación cos dous dicionarios máis vellos (os modernos<br />
traen moitos máis nomes e atinan con moita máis precisión na identificación,<br />
comparativamente). Para alén diso, en liñas xerais, estes tres dicionarios ofrecen solucións<br />
aceptábeis para aqueles usuarios que non exixiren moita rigorosidade.<br />
● A respecto da estandarización dos nomes específicos no campo da<br />
ornitoloxía especializada:<br />
Á vista do que se expón ao longo deste traballo, a estandarización dos nomes galegos<br />
dos paxaros no campo da ornitoloxía especializada é aínda un asunto pendente. Porén, as<br />
propostas tanto de Pedreira López e Penas Patiño como de Vidal Figueroa e Conde Teira<br />
abriron moitos camiños e deixan moito traballo feito. Na nosa opinión, as devanditas<br />
propostas deberíanse de valorar conxuntamente como contributos imprescindíbeis para a<br />
ornitoloxía galega. De feito, tanto unha como outra fóronse modificando co tempo e<br />
influíronse mutuamente. Talvez o máis importante sexa que ambas reflicten a inquedanza<br />
dos seus autores, o esforzo e o desexo de conseguirmos unha lingua galega máis culta e<br />
válida para todos os ámbitos, inclusive o da ornitoloxía, que tanto amamos.<br />
O presente traballo, nomeadamente, é un traballo de recompilación e de análise de<br />
todo o que se ten recollido e proposto até agora a respecto dos nomes galegos das aves.<br />
Achega ademais propostas para nomearmos algunhas especies rexistradas por primeira vez<br />
nestes últimos anos como divagantes, é dicir, de aparición moi excepcional na Galiza, e<br />
algunhas denominacións recollidas no campo polo autor (case sempre na Limia). Para alén<br />
diso, exponse o criterio do autor a respecto dalgunhas denominacións que deberían<br />
reformularse. Onde máis se incide é no feito de que algúns nomes “galegos” empregados até<br />
agora para algunhas especies (para Rallus aquaticus, Crex crex, Turdus viscivorus, os<br />
xéneros Gallinago e Lymnocryptes e máis recentemente para o xénero Oxyura) son<br />
castelanismos, e poden e deben corrixirse. Un resumo desta proposta de reformulación<br />
preséntase a seguir, na alínea IV, e fecha o traballo.<br />
Queda pendente para a ornitoloxía galega ir puíndo a estandarización específica dos<br />
nomes galegos das aves. Que a estandarización non estea aínda pronta en galego é normal e<br />
é lóxico e, sobre todo, non nos tería de desanimar. É un proceso que tivo lugar en todos os<br />
idiomas –e continúa– conforme estes se axeitan para os diversos ámbitos da cultura. É ben<br />
lembrarmos que en linguas como a castelá, por exemplo, os nomes das aves tamén mudaron<br />
no contexto da ornitoloxía especializada non hai moito tempo (as especies que hoxe se<br />
denominan abejero europeo e aguililla calzada, hai quince anos chamábanse halcón abejero e<br />
águila calzada). Outro exemplo: en catalán, ao Netta rufina chamábaselle antes ànec de bec<br />
vermell (pato de bico vermello) e mesmo apareceu con ese nome na primeira edición en<br />
catalán da coñecida guía de Peterson, Mountfort e Hollom; despois, aquel nome trocouse por<br />
xibec, a denominación desta ave no delta do Ebro, que se considerou máis adecuada (e<br />
modificouse nas posteriores edicións en catalán da obra de Peterson et al.). De modo similar,<br />
a nova lista sistemática das aves de Portugal do ano 2007 (ref. 3D) é síntoma da procura<br />
dunha mellora na estandarización dos nomes portugueses das aves.<br />
A este respecto, e para máis información, o autor do presente traballo xa publicou<br />
unha nota intitulada "Onde é que estamos, na lingua galega, a respecto da estandarización<br />
dos nomes específicos das aves?", no web O Cartafol / Un idioma preciso, do Servizo de<br />
Normalización Lingüística da USC (Ref. 16B).<br />
● Canto á estandarización dos nomes de novas aves avistadas na Galiza ou de<br />
aves doutras latitudes:<br />
Por último, resta tamén a tarefa de ir procurando e puíndo os nomes galegos para as<br />
285
novas especies que se avistan na Galiza e tamén para aqueloutras que non están presentes<br />
na nosa xeografía (temos en galego nomes específicos como avestruz ou xenéricos como<br />
pingüín, cacatúa, papagaio ou tucano, pero ben poucos máis).<br />
Agora, após todo o percorrido que levamos feito canto á denominación dos paxaros na<br />
ornitoloxía galega, e após todos os comentarios recollidos e apuntados ao longo deste<br />
traballo, penso que catro criterios xerais deberían estar no futuro moito máis presentes:<br />
1.- Procurar en primeiro lugar nos nomes vernáculos galegos, sobre todo no que atinxe<br />
ás denominacións xenéricas que se poderían aplicar tamén a estoutras novas especies<br />
avistadas (ou ás especies doutras latitudes).<br />
2.- Recorrer en segundo lugar á lusofonía, sen ningún medo e sen ningún reparo (coa<br />
vantaxe de estar presente en catro continentes, con moita riqueza no que aos nomes<br />
dos paxaros se refire).<br />
De feito, este criterio está tamén recollido nas Normas ortográficas e morfolóxicas do<br />
idioma galego (RAG e ILG) publicadas no ano 2004: “Para o arrequecemento do léxico<br />
culto, nomeadamente no referido aos ámbitos científico e técnico, o portugués será<br />
considerado recurso fundamental, sempre que esta adopción non for contraria ás<br />
características estruturais do galego” (17G).<br />
3.- Abandonar o preconcepto ou a filosofía que se ten asumido, ás veces se cadra de<br />
maneira inconsciente: “Como en castelán se di así, en galego ímolo dicir igual ou dun<br />
modo moi parecido, porque é o máis fácil”, adoptando ou calcando tanto nomes<br />
xenéricos como nomes específicos ou modificadores do castelán. Na formulación<br />
terminolóxica é moi importante valorarmos as solucións polas que optaron outras<br />
linguas, de modo particular cando nin no galego nin na lusofonía achamos<br />
denominacións satisfactorias para a resolución dun problema terminolóxico. Ora ben: o<br />
castelán é unha lingua románica máis, un referente máis, non un modelo para calcar.<br />
Aínda que na teoría isto parece unha idea clara, na práctica pódese ver neste traballo<br />
que nos últimos dez ou doce anos continuaron incorporándose nalgunhas referencias<br />
bibliográficas novas denominacións caracteristicamente castelás, como *colimbo para<br />
o xénero Gavia ou *malvasía para o xénero Oxyura.<br />
4.- Tentar que as denominacións galegas configuren un sistema eficaz:<br />
.-Que o nome sexa ben definidor desa especie e que non se poida confundir co nome<br />
doutra semellante porque esta tiver un cualificador tamén moi parecido. Por exemplo, o<br />
caso das denominacións pato rabudo, pato rabeiro ou pato rabilongo vacilando nas<br />
diferentes propostas para dúas especies de patos (Anas acuta e Clangula hyemalis).<br />
Para que o sistema sexa claro e eficaz, ou ben só o nome dunha delas debe facer<br />
alusión a ese trazo nos patos, o rabo longo; a alusión a ese trazo debería estar<br />
expresada de maneira moi diferente no nome dunha especie e no nome da outra,<br />
porque se non é difídil de lembrar cal é cal. Neste sentido, no presente traballo<br />
achégase a proposta rabeiro para Anas acuta, que permitiría ademais nomear facilmente<br />
unha especie americana moi semellante, Anas georgica, co nome rabeiro americano. C.<br />
hyemalis continuaría mantendo en galego o mesmo nome que ten en portugués, pato<br />
rabilongo.<br />
.-Na medida do posíbel, que haxa correspondencia entre os nomes xenéricos en<br />
galego cos xéneros científicos latinos. Por exemplo, que o particularísimo xénero<br />
Arenaria poida ter un nome galego xenérico diferente do dos paxaros do xénero<br />
Calidris, e ademais moi ben acaído, virapedras, é moito mellor que se tiver o mesmo<br />
nome galego xenérico que se usa para todos os paxaros do xénero Calidris, ou sexa, un<br />
pilro ou píllara máis. Ou, por exemplo, é mnemotecnicamente eficaz e fortalece o<br />
sistema que haxa correspondencia entre os nomes galegos das especies e a súa<br />
proximidade filoxenética, como se fai para Puffinus puffinus, Puffinus yelkouan e<br />
286
Puffinus mauretanicus (furabuchos do Atlántico, furabuchos do Mediterráneo e<br />
furabuchos das Baleares) ou entre o nome de Lanius excubitor e de Lanius<br />
meridionalis (picanzo real norteño e picanzo real).<br />
No caso dos patos, por exemplo, reforza o sistema de nomentaclatura, é dicir, faino<br />
mnemotecnicamente máis eficaz, que para designarmos especies semllantes existan os<br />
pares asubiador / asubiador americano (Anas penelope / Anas americana), lavanco /<br />
lavanco americano (Anas platyrhynchos / Anas rubripes) e rabeiro / rabeiro americano<br />
(Anas acuta / Anas georgica). (De feito, estes pares que asocian as denominacións destas<br />
especies existen tamén noutras linguas, porque son eficaces.)<br />
.-Que o trazo definitorio da especie, é dicir, o que se escolle como modificador do<br />
nome xenérico, sexa transparente, é dicir, permita asociar o nome sen confusión a esa<br />
especie. No, neste sentido, por exemplo, non é unha boa escolla ganso bravo para<br />
unha especie cando hai máis especies que unha de ganso que non son domésticas, non<br />
é unha característica específica.<br />
.- No posíbel, que os trazos definitorios, que se empregan como modificadores do<br />
nome xenérico teñan o mesmo trazo referente en especies próximas, de maneira que o<br />
sistema estea máis cohesionado e sexa mellor de lembrar. Isto é: mellor mazarico<br />
rabipinto / mazarico rabinegro (o mesmo trazo definitorio: o rabo, claramente<br />
diferenciado) que mazarico rubio / mazarico rabinegro (para alén da inespecifidade<br />
do cualificador rubio, que se podería aplicar de igual modo a esas dúas especies de<br />
mazaricos).<br />
Por último, canto ás denominacións galegas de aves doutras latitudes, non podemos<br />
deixar de mencionar a obra de Luís Daviña Facal, Diccionario das ciencias da natureza e da<br />
saúde, da cal se publicaron só os dous primeiros volumes (correspondentes ás letras A-B e<br />
C). Neste fanado mais interesantísimo traballo, apúntanse as primeiras propostas para a<br />
denominación en lingua galega dalgunhas especies –cuxo nome comeza polas letras A, B ou<br />
C– doutras partes do mundo. Así, por exemplo, atopamos nomes tan ben acaídos como<br />
aguia de Wahlberg (Aquila wahlbergi), andoriña azul (Hirundo atrocaerulea), cacatúa<br />
branca (Kakatöe galerita), agapornis de Fisher (Agapornis fisheri) etc.<br />
287
IV.<br />
Reformulación dalgunhas denominacións<br />
no ámbito da ornitoloxía especializada<br />
As modificacións que se foron introducindo ao longo deste traballo para algunhas<br />
denominacións no ámbito da ornitoloxía especializada poden agruparse en tres puntos:<br />
● A respecto de nomes que deberían considerarse castelanismos (véxase os textos relativos<br />
a estas especies), introducíronse cinco modificacións:<br />
1.-*Malvasía (Oxyura leucocephala) e *malvasía americana (Oxyura jamaicensis)<br />
modificáronse respectivamente por raboalzado e raboalzado da Xamaica, tomados do<br />
portugués. (Véxase o texto referido a O. jamaicensis)<br />
2.-*Rascón (Rallus aquaticus) substituíuse por zurrasca, denominación ben xeitosa e<br />
inequívoca para esta especie rexistrada na Guarda por A. Otero Álvarez.<br />
3.-*Rascón de terra ou *guión de paspallás (ambas as dúas para Crex crex, en<br />
diferentes propostas) rexeitáronse por codornizón, adaptado do portugués.<br />
4.-*Becacina común (Gallinago gallinago), *becacina real (Gallinago media) e *becacina<br />
pequena (Lymnocryptes minima) modificáronse respectivamente por narcexa común,<br />
narcexa real e narcexa pequena. Tomouse narcexa do acervo lingüístico galego, por<br />
formar un sistema de nomenclatura eficaz con arcea (nome de Scolopax rusticola), isto é,<br />
por designar claramente especies semellantes á arcea no entanto máis cativas e magras, e<br />
por manter tamén correspondencia coas denominacións portuguesas para estas tres especies<br />
no ámbito da ornitoloxía especializada (véxase os textos referidos a G. gallinago e a S.<br />
rusticola).<br />
5.-Tordo *charlo (Turdus viscivorus) modificouse por tordo do visgo, unha denominación<br />
xa proposta por M. Conde Teira e T. Vidal Figueroa no ano 1991.<br />
● A respecto de nomes xa propostos anteriormente que si son correctos ou propios da lingua<br />
galega e que poderían empregarse, para os que porén se considerou que existen outras<br />
288
denominacións no noso acervo lingüístico que serían preferíbeis, introducíronse sete<br />
modificacións:<br />
1.-Para Haematopus ostralegus, preferiuse mellor lampareiro que gavita, por ser a<br />
primeira totalmente exclusiva deste paxaro (gavita tamén é denominación para os xéneros<br />
Sterna e Chlidonias) e, alén diso, porque a referencia á súa alimentación (lamparóns ou<br />
lapas) caracterízao moito mellor e inequivocamente.<br />
2.-Para Plegadis falcinellus preferiuse mellor ibis preto que calquera das formulacións<br />
anteriores co nome xenérico mazarico, téndomos en conta que o emprego de mazarico<br />
para denominar esta especie en concreto é unha proposta no contexto da ornitoloxía<br />
especializada. A designación de Plegadis falcinellus co nome mazarico ten algúns<br />
inconvenientes (véxase o texto referido a P. falcinellus). Por outro lado ibis é unha palabra<br />
galega, presente na tradición lexicográfica, e igualmente preto. Ibis si que designa<br />
propiamente e ben claramente o que é P. falcinellus, e aprovéitase que se fai a modificación<br />
para que quede harmonizado co portugués (íbis-preto), sen por iso deixar de ser un nome<br />
ben galego (véxase o texto referido a P. falcinellus).<br />
3.-Para a especie Neophron percnopterus preferiuse mellor meloufa, rexistrado por I.<br />
Munilla Rumbao en Vilar de Silva, Ourense, que voitre branco. O primeiro, meloufa, ao non<br />
incluír o termo xenérico voitre, asóciase tamén ao aspecto notabelmente diferente desta ave<br />
en comparación con outras nomeadas con voitre. Con este mesmo xeito, noutras linguas<br />
románicas úsase un nome específico para Neophron percnopterus que non inclúe o nome<br />
xenérico empregado para Gyps fulvus e Aegypius monachus.<br />
4.-Para a especie Rissa tridactyla preferiuse mellor garrucho, empregado especificamente<br />
en varias localidades mariñeiras (e con esa mesma precisión recollido en varios dicionarios e<br />
traballos lexicográficos), que gaivota tridáctila. Por un lado, é un nome popular galego ben<br />
definidor e inequívoco con que se designa Rissa tridactyla (véxase o texto referido a esta<br />
especie). Por outro lado, esta ave pertence a un xénero científico que non é Larus, e así o<br />
nome galego estaríao tamén reflectindo (en inglés tampouco se usa nome o xenérico gull,<br />
gaivota, para R. tridactyla, que recibe un nome específico).<br />
5.-Para o xénero Pluvialis e tamén para a especie Charadrius morinellus, preferiuse mellor o<br />
nome xenérico tarambola, moi presente na tradición lexicográfica galega, antes que píllara<br />
ou píldora. O nome xenérico tarambola diferencia estas aves de tamaño relativamente<br />
grande e aspecto repoludo das especies de tamaño máis pequeno e aspecto máis fino do<br />
xénero Charadrius (píllaras). Para alén diso, tarambola é un nome ben acaído para as<br />
primeiras polo seu aspecto e é por tanto mnemotecticamente eficaz (véxase etimoloxía e<br />
motivación semántica en Pluvialis apricaria) e queda deste modo tamén harmonizado co<br />
portugués. O nome píldora, variación de píllara, formouse probabelmente por un proceso<br />
de evolución popular que asociou foneticamente píllara co vocábulo castelán píldora, que<br />
designa unha pílula (véxase Pluvialis apricaria). Ademais, píldora non é mnemotecnicamente<br />
eficaz, todo o contrario, xustamente por ser tan semellante a píllara (porque non se formou<br />
con ese valor diferencial). Así, píldora ou píllara cincenta (Pluvialis squatarola) pasa nesta<br />
reformulación a denominarse tarambola cincenta; píldora ou píllara dourada (Pluvialis<br />
apricaria), tarambola dourada; píllara rubia (Charadrius morinellus), tarambola rubia<br />
etc.<br />
6.-Entre todas as posibilidades para o sistema de nomenclatura dos corvídeos de plumaxe<br />
negra (varias diferentes denominacións, diferentes achegas), preferiuse mellor o nome choia<br />
para Corvus monedula xunto con gralla de bico vermello para Pyrrhocorax pyrrhocorax e<br />
gralla de bico amarelo para Pyrrhocorax graculus (véxase o texto referido a P.<br />
pyrrhocorax); gralla calva para Corvus frugilegus; corvo para Corvus corax e corvelo para<br />
Corvus corone. Parécenos que é un sistema transparente e moi bo de lembrar,<br />
correspóndese no posíbel ao portugués (P. pyrrhocorax, P. graculus, C. frugilegus e C. corax)<br />
e é ben representativo e acaído para o galego.<br />
7.-Canto a flamingo/flamengo para Phoenicopterus ruber, preferiuse mellor o nome<br />
flamengo, denominación xa proposta para o ámbito da ornitoloxía por M. Conde Teira e T.<br />
Vidal Figueroa no ano 1991 (véxase o texto referido a esta especie).<br />
289
● Outros apuntamentos e consideracións:<br />
.-Ás veces a lingua galega permite escoller indistintamente entre dous termos, pois tan<br />
galego é un como o outro. Este por exemplo é o caso de merlo e melro, rula e rola ou<br />
butre e voitre. Todos eles pertencen ao acervo lingüístico galego e aparecen nos<br />
dicionarios. Para o contexto concreto da ornitoloxía galega especializada, escolleuse mellor<br />
melro, rola e butre, só por harmonizarmos estas denominacións na medida do posíbel coas<br />
denominacións portuguesas, un aspecto interesante para o colectivo ornitolóxico galego<br />
(véxase a este respecto os textos de Turdus merula, Streptopelia turtur e Gyps fulvus).<br />
.-Se había un erro gramatical no nome galego, como pilro *canelo (Tryngites subruficollis),<br />
corrixiuse directamente (neste caso, por pilro canela; véxase esta especie ou Tadorna<br />
ferruginea para máis explicacións).<br />
.-Unha cuestión talvez menor é a expresión, nos nomes dos paxaros, dunha característica<br />
referida a unha parte do corpo: ao bico, ás patas, ás ás, ao pescozo, ao rabo etc., no sentido<br />
de que habería para algúns deles dúas posibilidades de enunciarmos o modificador: unha<br />
forma preposicional e unha forma contracta. Así, por exemplo: mobella de bico branco ou<br />
mobella biquibranca; picanzo de cabeza rubia ou picanzo cabecirrubio; gaivota de<br />
patas amarelas ou gaivota patiamarela etc. (no caso do pescozo non parece que haxa<br />
outra formulación posíbel que a preposicional: mergullón de pescozo negro, non sendo<br />
mergullón pescozonegro). No contexto da ornitoloxía especializada, que é onde se<br />
formularon estes nomes tan específicos, non houbo un criterio uniforme a este respecto:<br />
pentumeiro de á branca (sempre) fronte a cerceta aliazul (sempre, nunca de á azul);<br />
noutros casos rexístranse as dúas propostas: tanto a de gaivota de cabeza negra como a<br />
de gaivota cabecinegra. A lingua galega ofrece ambas as posibilidades de modo totalmente<br />
equivalente e correcto. Se quixésemos harmonizalo coa ornitoloxía portuguesa, a tendencia<br />
iría cara ao uso da formulación preposicional. Por outro lado, porén, particularmente nas<br />
especies máis comúns, hai quen prefire mellor que os nomes sexan curtos por comodidade,<br />
posto que son nomes que usamos moitas veces. Sexa como for, non parece unha cuestión<br />
demasiado importante. Nesta reformulación escolleuse ás veces unha e ás veces a outra<br />
opción. Se cadra o mellor sería, de primeiras, sermos conscientes de que as dúas<br />
formulacións son posíbeis, mais deixalo aberto e que o propio uso fose escollendo unhas<br />
formas ou outras para as diferentes especies.<br />
.-Nos nomes dos paxaros que fan referencia a un lugar, para os que a nosa lingua permite<br />
bastante flexibilidade na formulación quer coa preposición de, quer coa contracción desta<br />
preposición co artigo (da, do), unificouse co emprego da preposición contraída co artigo:<br />
poliña da Carolina, paspallás da Virxinia, ganso do Canadá etc. e de igual modo cando se<br />
alude ao seu hábitat: galiña do río, perdiz do mar, pita do monte, andoriña dos penedos<br />
etc.<br />
.-Outros casos en que a lingua permite tamén flexibilidade entre de / do, da –aínda que<br />
expresarían matices diferentes– son os nomes que aluden a unha parte do corpo, para os<br />
que se unificou co emprego da preposición de: andoriña de cu branco, carrán de bico curto,<br />
pica de gorxa rubia etc., e igualmente só coa preposición de cando se fai referencia a unha<br />
persoa: picafollas de Bonelli, falaropo de Wilson etc.<br />
.-Os nomes que se apuntan na lista entre parénteses, que engaden un modificador do tipo<br />
común, europea etc., como se indicou ao longo do traballo, normalmente úsanse só nun<br />
contexto en que tamén se está a falar doutras especies que teñen ese mesmo nome<br />
xenérico, para diferencialas ben. Se non for nese contexto, non é preciso engadirmos os<br />
modificadores común, europea etc. que aparecen nos nomes entre parénteses.<br />
.-Un caso particular é a escolla dos modificadores para a caracterización específica de Anser<br />
anser, Cygnus cygnus e Aythya ferina. Os nomes ganso bravo para Anser anser, cisne<br />
bravo para Cygnus cygnus e parrulo chupón para Aythya ferina son moi inespecíficos, xa<br />
que estes mesmos modificadores (bravo ou chupón, segundo o caso) se poderían aplicar a<br />
todas as especies do xénero Anser e do xénero Cygnus (bravo) ou a todas as especies do<br />
290
xénero Aythya (chupón). Para estes paxaros optouse como mellor solución por ganso<br />
común, cisne cantador e parrulo común (véxase o texto para estas tres especies).<br />
.-Nalgúns casos, tanto a proposta de Penas Patiño-Pedreira López como a proposta de Conde<br />
Teira-Vidal Figueroa presentan para as mesmas aves denominacións diferentes e moi boas<br />
ambas as dúas, pois designan ben claramente esas especies. Entre noiteboa e avenoiteira<br />
(xenéricos para Caprimulgus), por exemplo, escolleuse noiteboa para o contexto da<br />
ornitoloxía especializada por ser esta máis semellante á portuguesa, no entanto,<br />
evidentemente, son nomes ben galegos e ben válidos ambos os dous. Noutros casos, por<br />
exemplo entre papamerda e palleira (xenéricos para Stercorarius), a pesar de que<br />
posibelmente tamén palleira estea connotado de modo negativo, parece que palleira,<br />
menos transparente no seu significado, pode ser mellor aceptado que papamerda como<br />
nome xenérico estándar (véxase o texto que se refire a estas especies).<br />
291
V. Bibliografía e internetografía<br />
A. Publicacións ornitolóxicas onde aparecen nomes galegos das aves:<br />
(Ref. 1A) Penas Patiño, Xosé Manuel / Carlos Pedreira López / Carlos Rodríguez Silvar (1980):<br />
Guía das aves de Galicia. Vigo: Galaxia.<br />
(Ref. 2A) CODA-SEO (1985): Situación de la avifauna en la península Ibérica, Baleares y<br />
Macaronesia. Madrid: Sociedad Española de Ornitología.<br />
(Ref. 3A) De Vivero Pérez, Xurxo (1989): As donas do vento. Aves rapaces de Galicia. Vigo:<br />
Xerais.<br />
(Ref. 4A) Fernández de la Cigoña, Estanislao (1989): Viaxeiras da auga. Aves mariñas e<br />
acuáticas de Galicia e Norte de Portugal. Vigo: Xerais.<br />
(Ref. 5A) Penas Patiño, Xosé Manuel / Carlos Pedreira López / Carlos Rodríguez Silvar (1991):<br />
Guía das aves de Galicia. A Coruña: Baía.<br />
(Ref. 6A) Munilla Rumbao, Ignacio / José Guitián Rivera (eds.) (1994): 1º Anuario das Aves de<br />
Galicia (anos 1992-1993). Santiago de Compostela.<br />
(Ref. 7A) Sociedade Galega de Historia Natural (1995): Atlas de vertebrados de Galicia, II. Aves.<br />
Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega.<br />
(Ref. 8A) Sociedad Española de Ornitología (SEO/BirdLife) (1997): Atlas de las aves de España.<br />
Barcelona: Lynx.<br />
(Ref. 9A) Villarino Gómez, Antonio (1997): “Da cigoñeira á fonte da bubela”, en Xosé Luís<br />
Martínez Carneiro, Antela. A memoria asolagada. Vigo: Xerais, 122-132.<br />
(Ref. 10A) Beaman, Mark / Steve Madge (1998): Aves de Europa, Norte de África y Próximo<br />
Oriente. Barcelona: Omega.<br />
(Ref. 11A) Salaverri Leiras, Luis José / Ignacio Munilla Rumbao (eds.) (1995): II Anuario das<br />
292
Aves de Galicia (ano 1994). Santiago de Compostela.<br />
(Ref. 12A) Grupo Erva (1996): III Anuario das Aves de Galicia (ano 1995).Vigo: Grupo Erva.<br />
(Ref. 13A) Grupo Naturalista Hábitat (1998): 4º Anuario das Aves de Galicia (ano 1996). A<br />
Coruña: Grupo Naturalista Hábitat.<br />
(Ref. 14A) Jutglar Jutglar, Francesc / Albert Masó Planas (1999): Aves de la península Ibérica.<br />
Barcelona: Geoplaneta.<br />
(Ref. 15A) Barros, Álvaro / Pedro Galán Regalado (eds.) (2000): 5º Anuario das Aves de Galicia<br />
(ano 1992-1997). A Coruña.<br />
(Ref. 16A) Sociedade Galega de Ornitoloxía / Grupo Erva (2000): 6º Anuario das Aves de Galicia<br />
(ano 1998).Vigo: SGO / Erva.<br />
(Ref. 17A) González Prieto, Serafín / Bernardo Carrión Velasco (2000): "Invernada de aves<br />
acuáticas en Galicia durante o quinquenio 1996-2000", Braña (monografía).<br />
(Ref. 18A) Rodríguez de la Fuente, Félix (2000): Fauna ibérica. Madrid: El Mundo (por<br />
entregas).<br />
(Ref. 19A) Daviña Facal, Luís (2000): Diccionario das ciencias da natureza e da saúde. Tomo I,<br />
A-B. A Coruña: Deputación Provincial da Coruña.<br />
(Ref. 20A) Daviña Facal, Luís (2000): Diccionario das ciencias da natureza e da saúde. Tomo II,<br />
C. A Coruña: Deputación Provincial da Coruña.<br />
(Ref. 21A) Villarino Gómez, Antonio / Serafín González Prieto / Felipe Bárcena Varela de Limia<br />
(2002): Vertebrados da Limia: Dende a lagoa de Antela ós nosos días, I. Aves: Gaviiformes<br />
a Piciformes. Sandiás (Ourense): Limaia.<br />
(Ref. 22A) Penas Patiño, Xosé Manuel / Carlos Pedreira López / Carlos Rodríguez Silvar (2004):<br />
Guía das aves de Galicia. A Coruña: Baía.<br />
B. Publicacións e artigos específicos sobre denominacións galegas das aves (por<br />
orde cronolóxica):<br />
(Ref. 1B) Penas Patiño, José Manuel / Carlos Pedreira López (1975): "Nomes galegos do<br />
Erithacus rubecula e do Troglodytes troglodytes", Verba 2, 295-305.<br />
(Ref. 2B) Penas Patiño, José Manuel / Carlos Pedreira López (1976): "Nomes galegos das aves do<br />
xénero Streptopelia e Columba", Verba 3, 347-356.<br />
(Ref. 3B) Penas Patiño, José Manuel / Carlos Pedreira López (1977): "Nomes galegos das aves<br />
piciformes", Verba 4, 343-186.<br />
293
(Ref. 4B) Pedreira López, Carlos / José Manuel Penas Patiño. (1977): "Lista patrón de aves de<br />
Galicia I", Braña 1/2, 131-144.<br />
(Ref. 5B) Pedreira López, Carlos / José Manuel Penas Patiño. (1978): "Lista patrón de aves de<br />
Galicia II", Braña 2, 25-38.<br />
(Ref. 6B) Penas Patiño, José Manuel / Carlos Pedreira López (1980): "Nomes galegos das aves da<br />
familia Fringillidae", Verba 7, 355-377.<br />
(Ref. 7B) Ríos Panisse, María do Carme (1983): "Nomenclatura de la flora y fauna marítimas de<br />
Galicia. II Mamíferos, aves y algas", Verba, anexo 19.<br />
(Ref. 8B) Corral Díaz, E. (1985): "Denominacións galegas da curuxa", Verba 12, 183-197.<br />
(Ref. 9B) Pedreira López, Carlos et al. (1990): "Nomenclatura das aves do concello de Ames",<br />
Verba 17, 117-144.<br />
(Ref. 10B) Conde Teira, Miguel / Tiago Vidal Figueroa (1991): "Nomes galegos para as aves<br />
ibéricas", en A. Fernández-Cordeiro e J. Domínguez (eds.), Actas do primeiro congreso<br />
galego de ornitoloxía. Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela,<br />
249-268.<br />
(Ref. 11B) Bernis Madrazo, Francisco (1995): Diccionario de nombres vernáculos de aves.<br />
Madrid: Gredos.<br />
(Ref. 12B) Conde Teira, Miguel (1999): "Nomes galegos para as aves ibéricas: lista completa e<br />
comentada", Chioglossa 1, 121-138.<br />
(Ref. 13B) Rodríguez Cruz, José (2007): "Cultura e fala popular de San Ciprián de Hermisende.<br />
Unha achega etnográfica e léxica para o estudo do idioma galego en áreas periféricas da<br />
nosa comunidade", 2º premio do VI Concurso de Investigación Romaría Raigame, Centro<br />
de Cultura Popular Xaquín Lorenzo / Deputación de Ourense.<br />
(Ref. 14B) López Loureiro, Rafael (2009): "Carozas do mar: pingüiniños nosos", Ao noroeste do<br />
noroeste (http://costaartabra.blogspot.com/2009/12/carozas-do-mar-pinguininos-nosos.html).<br />
(Ref. 15B) Cerradelo Gómez, Silverio (2011): " *Becada e *becacina: dous castelanismos que non<br />
deberían incorporarse á lingua galega", Estudos de Lingüística Galega 3, 109-209.<br />
(Ref. 16B) Cerradelo Gómez, Silverio (2011): ""Onde é que estamos, na lingua galega, a respecto<br />
da estandarización dos nomes específicos das aves?", O Cartafol / Un idioma preciso,<br />
precisión 141, Servizo de Normalización Lingüística da USC (http://www.usc.es/<br />
snl/term/UIP/arquivo/numero_141.htm).<br />
(Ref. 17B) Cerradelo Gómez, Silverio (2011): "Mobella, non colimbo", O Cartafol / Un idioma<br />
preciso, precisión 142, Servizo de Normalización Lingüística da USC (http://www.usc.es/snl<br />
/term/UIP/arquivo/numero_142.htm).<br />
(Ref. 18B) Cerradelo Gómez, Silverio (2011): "Oxyura", O Cartafol / Un idioma preciso,<br />
294
precisión 143, Servizo de Normalización Lingüística da USC (http://www.usc.es/snl/term/<br />
UIP/arquivo/numero_143.htm).<br />
(Ref. 19B) Cerradelo Gómez, Silverio (2011): "Rallus aquaticus e Crex crex", O Cartafol / Un<br />
idioma preciso, precisión 144, Servizo de Normalización Lingüística da USC (http://www.<br />
usc.es/snl/term/UIP/arquivo/numero_144.htm).<br />
(Ref. 20B) Cerradelo Gómez, Silverio (2011): "Lampareiro ou gavita para Haematopus<br />
ostralegus?", O Cartafol / Un idioma preciso, precisión 145, Servizo de Normalización<br />
Lingüística da USC (http://www.usc.es/snl/term/UIP/arquivo/numero_145.htm).<br />
(Ref. 21B) Cerradelo Gómez, Silverio (2011): " *Becada e *becacina", O Cartafol / Un idioma<br />
preciso, precisión 146, Servizo de Normalización Lingüística da USC (http://www.<br />
usc.es/snl/term/UIP/arquivo/numero_146.htm).<br />
(Ref. 22B) Reigada, Xosé Ramón (2012): "O chincoparedes", Verín natural (http://verinnatural.blogspot.com.es/2012/06/o-chincoparedes.html).<br />
(Ref. 23B) Reigada, Xosé Ramón (2012): "Os páxaros do centro do mundo", Verín natural<br />
(http://verin-natural.blogspot.com.es/2012/11/os-paxaros-do-centro-do-mundo.html).<br />
C. Dicionarios e traballos lexicográficos que recollen nomes galegos populares e<br />
estándares das aves (por orde cronolóxica):<br />
(Ref. 1C) Otero Álvarez, Aníbal (1949-1974): "Hipótesis etimológicas referentes al gallegoportugués",<br />
Cuadernos de Estudios Gallegos.<br />
(Ref. 2C) Franco Grande, Xosé Luís (1981): Diccionario galego-castelán. Vigo: Galaxia.<br />
(Ref. 3C) García González, Constantino (1985): "Glosario das voces galegas de hoxe", Verba,<br />
anexo 27.<br />
(Ref. 4C) Freixedo Tabarés, Xosé María / Fe Álvarez Carracedo (1985): Diccionario de usos<br />
castellano/gallego. Madrid: Akal.<br />
(Ref. 5C) Alonso Estravís, Isaac (1995): Dicionário Sotelo Blanco da língua galega. Santiago de<br />
Compostela: Sotelo Blanco.<br />
(Ref. 6C) Noia Campos, María Camiño et al. (1997): Diccionario de sinónimos da lingua galega.<br />
Vigo: Galaxia.<br />
(Ref. 7C) Carballeira Anllo, Xosé María et al. (2000): Gran diccionario Xerais da lingua galega.<br />
Vigo: Xerais.<br />
295
D. Bibliografía sobre denominacións portuguesas das aves (por orde cronolóxica):<br />
(Ref. 1D) Costa, Helder et al. (2000): Nomes portugueses das aves do Paleárctico Ocidental.<br />
Lisboa: Assírio & Alvim.<br />
(Ref. 2D) Matias, Rafael et al. (2007): "Lista sistemática das aves de Portugal Continental",<br />
Anuário Ornitológico 5, 74-132.<br />
(Ref. 3D) Costa, Helder et al. (2011): Aves de Portugal. Incluindo os arquipélagos dos Azores, da<br />
Madeira e das Selvagens. Bellaterra (Barcelona): Lynx / SPEA.<br />
E. Bibliografía sobre nomes de aves empregados na literatura galega:<br />
(Ref. 1E) Domínguez Dono, Xesús / Ana Fachal Fraguela (1993): "A fauna en Cunqueiro. As<br />
aves", Cadernos de lingua 8, 67-80.<br />
F. Bibliografía sobre a etimoloxía dalgunhas denominacións:<br />
(Ref. 1F) Corominas Vigneaux, Joan (1976 3 ): Diccionario crítico etimológico de la lengua<br />
castellana, 4 vols. Madrid: Gredos.<br />
(Ref. 2F) Corominas Vigneaux, Joan / José Antonio Pascual Rodríguez (1980): Diccionario<br />
crítico etimológico castellano e hispánico, 6 vols. Madrid: Gredos.<br />
G. Outras fontes lexicográficas, mencionadas puntualmente nalgunha especie<br />
(por orde cronolóxica):<br />
(Ref. 1G) Sarmiento, Martín (1746-1755): Catálogo de voces y frases de la lengua gallega.<br />
Salamanca: Universidad de Salamanca (ed. de José Luis Pensado Tomé, 1973).<br />
(Ref. 2G) Aguirre del Río, Luís (1858): Diccionario del dialecto gallego. CSIC-IPS (ed. de<br />
Carme Hermida Guliás, 2007).<br />
(Ref. 3G) Pintos Villar, Juan Manuel (1865): Vocabulario gallego-castellano. A Coruña: Real<br />
Academia Galega (ed. de Margarita Neira e Xesús Riveiro, 2000).<br />
296
(Ref. 4G) Cuveiro Piñol, Juan (1876): Diccionario gallego. Barcelona.<br />
(Ref. 5G) Valladares Núñez, Marcial (1884): Diccionario gallego-castellano. Santiago de<br />
Compostela: Seminario Conciliar.<br />
(Ref. 6G) Porto Rey, Francisco (1900): Diccionario gallego-castellano. A Coruña: Real<br />
Academia Galega (ed. de María Xesús Bugarín e Begoña González Rei, 2000).<br />
(Ref. 7G) Filgueira Valverde, Xosé et al. (1926): Vocabulario popular castelán-galego. Vigo: El<br />
Pueblo Gallego (por entregas).<br />
(Ref. 8G) Carré Alvarellos, Leandro (1928-1931): Diccionario galego-castelán. Lar, A Coruña.<br />
(Ref. 9G) Rodríguez González, Eladio (1958-1961): Diccionario enciclopédico gallegocastellano.<br />
Vigo: Galaxia.<br />
(Ref. 10G) Rivas Quintas, Eligio (1978): Frampas, contribución al diccionario gallego.<br />
Salamanca: CEME.<br />
(Ref. 11G) Carré Alvarellos, Leandro (1979): Diccionario galego-castelán e Vocabulario<br />
castelán-galego. A Coruña: Moret.<br />
(Ref. 12G) Crespo Pozo, José Santiago (1985): Nueva contribución a un vocabulario castellanogallego,<br />
4 vols. A Coruña: Do Castro.<br />
(Ref. 13G) García, Constantino / Antón Santamarina (dirs.) (1999): Atlas lingüístico galego, vol<br />
III. Santiago de Compostela: Instituto da Lingua Galega.<br />
(Ref. 14G) Rivas Quintas, Eligio (2001): Frampas, contribución al diccionario gallego.<br />
Salamanca: CEME.<br />
(Ref. 15G) Pena Romay, Xosé Antonio et al. (2004): Gran dicionario Cumio da lingua galega.<br />
Vigo: Do Cumio.<br />
(Ref. 16G) Real Academia Galega / Instituto da Lingua Galega (2004): Vocabulario ortográfico<br />
da lingua galega. A Coruña / Santiago de Compostela: Real Academia Galega / Instituto da<br />
Lingua Galega.<br />
(Ref. 17G) Real Academia Galega / Instituto da Lingua Galega (2004): Normas ortográficas e<br />
morfolóxicas do idioma galego. Vigo: Real Academia Galega / Instituto da Lingua Galega.<br />
(Ref. 18G) Xove Ferreiro, Xosé et al. (2005): Novo dicionario da lingua galega. Santiago de<br />
Compostela: Obradoiro / Santillana.<br />
(Ref. 19G) González Seoane, Ernesto (coord.) / María Álvarez de la Granja / Ana Isabel Boullón<br />
Agrelo (2006-2010): Dicionario de dicionarios do galego medieval (http://sli.uvigo.es/<br />
DDGM/index.html).<br />
(Ref. 20G) Hermida Alonso, Anxos (2009): "Fraseoloxía de Matamá (Vigo)", Cadernos de<br />
fraseoloxía galega, anexo 283-304.<br />
297
Change language