Baixar aquí o pdf - Consello da Cultura Galega
Baixar aquí o pdf - Consello da Cultura Galega
Baixar aquí o pdf - Consello da Cultura Galega
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Nas páxinas deste libro recóllese unha antoloxía dos<br />
textos escritos en galego por Ramón Suárez Picallo ao<br />
longo <strong>da</strong> súa vi<strong>da</strong>. Trátase, maioritariamente, de artigos<br />
xornalísticos. Suárez Picallo viviu un tempo felizmente<br />
convulso e, ademais, escolleu participar <strong>da</strong> historia.<br />
Mais fíxoo como home de acción, como axitador<br />
obreiro, como orador en mitins e parlamentos. Non foi,<br />
nin o pretendeu, un ideólogo do galeguismo como<br />
Castelao ou Risco. Pero nunca un político espertou tanta<br />
paixón entre as clases populares, ás que el mesmo<br />
pertencía. A súa ver<strong>da</strong>deira obra perdeuse no aire. As<br />
arengas pronuncia<strong>da</strong>s ante auditorios co ceo por teito.<br />
CONSELLO<br />
DA CULTURA<br />
GALEGA<br />
RAMÓN SUÁREZ PICALLO Escolma de textos en galego<br />
RAMÓN SUÁREZ PICALLO<br />
ESCOLMA DE TEXTOS EN GALEGO
RAMÓN SUÁREZ PICALLO<br />
ESCOLMA DE TEXTOS EN GALEGO
SUÁREZ PICALLO, Ramón<br />
Escolma de textos en galego / Ramón Suárez Picallo.<br />
— Santiago de Compostela : <strong>Consello</strong> <strong>da</strong> <strong>Cultura</strong><br />
<strong>Galega</strong> ; Sa<strong>da</strong> : Concello de Sa<strong>da</strong>, 2008. – 175 p. :<br />
il. n. ; 23 cm<br />
D.L. C 3711-2008. — ISBN 978-84-96530-76-8<br />
I. <strong>Consello</strong> <strong>da</strong> <strong>Cultura</strong> <strong>Galega</strong>. II. Concello de Sa<strong>da</strong>.<br />
Selección e transcrición dos textos:<br />
Manuel Pérez Lorenzo<br />
Francisco A. Pita Fernández<br />
Emilia García López<br />
Prudencio Viveiro Mogo<br />
© CONCELLO DE SADA, 2008<br />
© CONSELLO DA CULTURA GALEGA, 2008<br />
ISBN 978-84-96530-76-8<br />
Depósito legal C 3711-2008<br />
Imprime: Servizo de Edición Dixital<br />
<strong>da</strong> Universi<strong>da</strong>de de Santiago<br />
de Compostela - Unidixital
CONSELLO<br />
DA CULTURA<br />
GALEGA<br />
RAMÓN SUÁREZ PICALLO<br />
ESCOLMA DE TEXTOS EN GALEGO
O noso agradecemento a Ramón Tenreiro Suárez,<br />
ao Proxecto de Investigación Universitario “As Vítimas, os<br />
Nomes, as Voces”, á Real Academia <strong>Galega</strong>, a Emilio Grandío,<br />
Edmundo Moure, Hernán Díaz, Andrés Beade, Isaac Díaz<br />
Pardo, Keith Hermi<strong>da</strong> e Alfredo Erias, así como a todos os que<br />
dun xeito ou doutro colaboraron connosco
ÍNDICE<br />
PRESENTACIÓN<br />
Abel López Soto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11<br />
Ramón Villares. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13<br />
PRÓLOGO<br />
Manuel Pérez Lorenzo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15<br />
1. NOTAS AUTOBIOGRÁFICAS . . . . . . . . . . . . . . . . 17<br />
2. LEMBRANZAS DE SADA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37<br />
A traxedia de Mangúa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39<br />
A estrepa<strong>da</strong>. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45<br />
No carto de miña nai . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49<br />
Lembranza do Orzán . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51<br />
3. EMIGRACIÓN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53<br />
¡Neniño galego! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55<br />
Emigrantes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57<br />
Posicion e sinificado espritual e cultural do<br />
mutualismo galego na emigración . . . . . . . . . . . . . 61<br />
Mister Coirós en Cleveland.<br />
(Lembranza dun viaxe) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65<br />
4. GALEGUISMO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71<br />
Divagacions encol do galeguismo militante. . . . . . 73<br />
Política galega . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77<br />
5. DATAS SIGNIFICATIVAS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83<br />
O plebiscito do Estatuto Autonómico de Galicia . 85<br />
O Estatuto de Galicia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89<br />
¿Estatuto de Galicia? Si . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91<br />
Si. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
Ofren<strong>da</strong> . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95<br />
Nosa doce Mater Amabilis e Mater Admirabilis . . 97<br />
Mensaxe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99<br />
Galicia Nai e Señora. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101<br />
6. SEMBLANZAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103<br />
Castelao sempre presente. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105<br />
Oracion pra Castelao… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107<br />
O señor de Trasalba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109<br />
Don Manoel Lugrís Freire . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110<br />
Verbas pra Ramón Beade Méndez na súa morte . 115<br />
Verbas de Ramón Suárez Picallo no agasallo<br />
do <strong>Consello</strong> de Galiza a María Casares . . . . . . . . 117<br />
Manoel L. Freire-Calvelo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119<br />
7. CRÍTICAS DE LIBROS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123<br />
Memorias dun neno labrego.<br />
Orixinal de Xosé Neira Vilas.. . . . . . . . . . . . . . . . 125<br />
A cultura galega na sua dimensión americán . . . . . 129<br />
8. COLABORACIÓNS LITERARIAS . . . . . . . . . . . . 131<br />
Nosa Señora <strong>da</strong> Roca. (Len<strong>da</strong>). . . . . . . . . . . . . . . 133<br />
Ao pasar polo ceo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137<br />
O cruceiro confidente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141<br />
Carta que pode ser prologo . . . . . . . . . . . . . . . . . 143<br />
Estampas mariñeiras. A taberna <strong>da</strong> Trenla . . . . . 147<br />
Un home que nunca vira o mar. . . . . . . . . . . . . . 151<br />
9. CORRESPONDENCIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155<br />
Carta a Eduardo Blanco-Amor. . . . . . . . . . . . . . . 157<br />
Carta a Xosé Hermi<strong>da</strong> Álvarez . . . . . . . . . . . . . . . 161<br />
Carta a Alexandro Bóve<strong>da</strong> . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165<br />
Carta a Francisco Regueira . . . . . . . . . . . . . . . . . 167<br />
Carta a César Alvajar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169<br />
10. EPÍLOGO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171<br />
De frente y de perfil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
PRESENTACIÓN<br />
No ano 2004 cumpriuse o 40 cabo<strong>da</strong>no <strong>da</strong> morte de Ramón<br />
Suárez Picallo. Daquela celebráranse en Sa<strong>da</strong> uns actos moi emotivos<br />
no auditorio <strong>da</strong> Cerámica do Castro organizados pola socie<strong>da</strong>de civil<br />
e lamentablemente non contaran co apoio do Concello de Sa<strong>da</strong>.<br />
Naquelas xorna<strong>da</strong>s tiven a honra de poder falar de Ramón<br />
e anunciei que a traí<strong>da</strong> dos seus restos sería unha tarefa prioritaria<br />
para o goberno que eu presidira porque entendemos que é necesario<br />
contribuír a manter vivo o pensamento <strong>da</strong>s persoas relevantes que<br />
fixeron unha grande achega á causa democrática, a Sa<strong>da</strong> e a Galiza,<br />
e este veciño ilustre de Veloi gañou para sempre un lugar preferente<br />
entre os bos e xenerosos.<br />
Impetuoso na oratoria, foi un brillante parlamentario, como<br />
acredita o diario de sesións <strong>da</strong>s Cortes <strong>da</strong> II República, e tamén<br />
unha persoa de firmes conviccións democráticas. Probablemente<br />
foi o mellor orador que tivo a política galega e ninguén lle pode<br />
quitar o mérito de ser o iniciador <strong>da</strong> historia parlamentar en clave<br />
galega nas Cortes do Estado, xunto con Castelao, Otero Pedrayo<br />
e Vilar Ponte. Os seus discursos na defensa do anteproxecto do<br />
Estatuto do 36 e a súa firmeza oratoria indícannos que Ramón<br />
non era un home mol e que rexeitaba con firmeza os tópicos do<br />
galeguismo <strong>da</strong> “morriña”, <strong>da</strong> “terriña” e <strong>da</strong> “gaitiña”, moi explotados<br />
na emigración e tamén <strong>aquí</strong> polos que nunca confiaron na nosa terra<br />
e nas súas posibili<strong>da</strong>des de desenvolvemento autocentrado.<br />
Ramón Suárez Picallo é un personaxe irrepetible e digno de<br />
lembranza, intenciona<strong>da</strong>mente silenciado durante o franquismo e<br />
tamén na etapa democrática máis recente. Por esa razón, o goberno<br />
municipal en Sa<strong>da</strong>, que me honro en presidir, decidiu dedicar o ano
12<br />
Ramón Suárez Picallo<br />
2008 á figura dos irmáns Suárez Picallo, precisamente coa intención<br />
de sacar do esquecemento inmerecido dous veciños honorables, e foi a<br />
socie<strong>da</strong>de organiza<strong>da</strong> arredor <strong>da</strong> Comisión Irmáns Suárez Picallo a que<br />
planificou moi acerta<strong>da</strong>mente as xorna<strong>da</strong>s, que contribuíron á<br />
difusión <strong>da</strong> súa figura e do seu pensamento.<br />
Unha persoa que se fixo a si mesma, destacado sindicalista<br />
e xornalista, que como político foi a imaxe pública do galeguismo e<br />
do nacionalismo xunto con Castelao, que contribuíu decisivamente<br />
a definir a política de alianzas progresista cos partidos que<br />
posteriormente conformaron a Fronte Popular e que foi un dos catro<br />
membros do <strong>Consello</strong> de Galiza, ten que ser coñeci<strong>da</strong>, valora<strong>da</strong> e<br />
lembra<strong>da</strong> con admiración e respecto.<br />
Cumprimos tamén o seu último desexo. Xa desde o 14 de<br />
outubro de 2008 os seus restos repousan para sempre en Sa<strong>da</strong>, no<br />
cemiterio do Fiunchedo.<br />
Abel López Soto<br />
Alcalde de Sa<strong>da</strong>
PRESENTACIÓN<br />
A publicación deste libro pon de manifesto a vontade do<br />
<strong>Consello</strong> <strong>da</strong> <strong>Cultura</strong> <strong>Galega</strong> de recuperar o traballo dos devanceiros<br />
do galeguismo. A edición deste volume reviste especial importancia,<br />
pois até o momento os textos que nel se recollen permanecían<br />
dispersos por xornais e revistas, fun<strong>da</strong>mentalmente <strong>da</strong> emigración.<br />
Xa que logo, reunir unha escolma <strong>da</strong> obra de Ramón Suárez<br />
Picallo, esparexi<strong>da</strong> por publicacións periódicas, supón recuperar un<br />
testemuño esencial sobre o pasado colectivo <strong>da</strong> comuni<strong>da</strong>de galega.<br />
Ramón Suárez Picallo, natural de Sa<strong>da</strong>, emigrou á Arxentina,<br />
onde adquiriu unha boa formación letra<strong>da</strong> e unha notable experiencia<br />
política e sindical. Foi a súa escola a ci<strong>da</strong>de de Bos Aires nos anos<br />
vinte. Nesta déca<strong>da</strong> participou en destaca<strong>da</strong>s empresas culturais,<br />
como a fun<strong>da</strong>ción en 1924 <strong>da</strong> revista Céltiga. Nas páxinas desta<br />
revista publicáronse moitos dos textos que recollemos neste libro.<br />
A destaca<strong>da</strong> presenza de Suárez Picallo no seo <strong>da</strong> colectivi<strong>da</strong>de<br />
galega porteña, así como a súa dedicación ao xornalismo e ao<br />
liderado sindical, fixeron del unha óptima escolla para ser un<br />
dos “delegados”, xunto con Antón Alonso Ríos, que a emigración<br />
galega en Bos Aires achegou á Galicia republicana para colaborar<br />
na consoli<strong>da</strong>ción dun réxime democrático e na consecución <strong>da</strong><br />
autonomía política. Foi elixido deputado ás Cortes constituíntes <strong>da</strong><br />
II República, en xuño de 1931, nas listas coman<strong>da</strong><strong>da</strong>s pola ORGA.<br />
O protagonismo de Suárez Picallo en Galicia ata 1936 e<br />
na España republicana durante a guerra converteu o seu nome<br />
nunha referencia ineludible, como político e parlamentario, como<br />
xornalista e como combatente a favor <strong>da</strong> autonomía e <strong>da</strong> República.<br />
A guerra, que tronzou as arelas e as esperanzas de to<strong>da</strong> unha
14 Ramón Suárez Picallo<br />
xeración, colleuno en zona republicana e así rispou <strong>da</strong>s gadoupas<br />
<strong>da</strong> morte, que, pola contra, atraparon un dos seus irmáns e moitos<br />
outros irmáns e camara<strong>da</strong>s.<br />
O exilio non foi doado, como o de todos. De Francia aos<br />
Estados Unidos, deste país á República Dominicana do ditador<br />
Trujillo; despois Chile, onde colaborou adoito na prensa para<br />
gañar a vi<strong>da</strong>, e, finalmente, Bos Aires. Outra vez Bos Aires. A<br />
capital arxentina aparece, deste xeito, no comezo e no final <strong>da</strong> súa<br />
traxectoria vital. Na ci<strong>da</strong>de porteña dirixiu o periódico Lugo, órgano<br />
do Centro Lucense, ao que tamén pertencen parte dos textos deste<br />
volume.<br />
A obra que presentamos non é a única na que o <strong>Consello</strong><br />
<strong>da</strong> <strong>Cultura</strong> <strong>Galega</strong> participou neste ano. Da súa estadía e traballos<br />
xornalísticos en Chile dá conta o libro La feria del mundo. Por outra<br />
parte, na colectánea As Nosas Voces, o <strong>Consello</strong> presentou treitos<br />
de conferencias pronuncia<strong>da</strong>s por Suárez Picallo na época final <strong>da</strong><br />
súa vi<strong>da</strong>.<br />
O libro que o lector ten nas mans recolle, pois, textos en<br />
galego de Ramón Suárez Picallo, documentos que son expresións de<br />
amor á Terra que deixara e á que soñaba con volver algún día. Así,<br />
con estes documentos reunidos, podemos gozar <strong>da</strong> letra do ilustre<br />
sadense e comprobar con canta ilusión polo futuro traballou. Só<br />
que<strong>da</strong> felicitármonos pola súa publicación e tamén porque, por fin,<br />
Suárez Picallo puido cumprir o seu desexo de retornar a Sa<strong>da</strong>.<br />
Ramón Villares<br />
Presidente do <strong>Consello</strong> <strong>da</strong> <strong>Cultura</strong> <strong>Galega</strong>
PRÓLOGO<br />
A mediados de 2007 naceu o proxecto de lle dedicar un<br />
ano a Ramón e Xohán Antón Suárez Picallo. Era preciso, nunha<br />
Sa<strong>da</strong> debruza<strong>da</strong> nun falso progreso, ese que enche de cemento os<br />
horizontes e receba a memoria para que non derrube as expectativas<br />
dos cobizosos. Coa finali<strong>da</strong>de de organizar unha serie de actos,<br />
máis centrados na difusión de ideas e coñecementos que na simple<br />
homenaxe, creouse a Comisión Irmáns Suárez Picallo.<br />
Froito <strong>da</strong> colaboración entre Comisión e Concello, elaborouse<br />
un programa baseado na realización de actos divulgativos, concretados<br />
nas Primeiras e Segun<strong>da</strong>s Xorna<strong>da</strong>s, e no impulso á creación de<br />
materiais imperecedoiros: velaí este libro, que ve a luz co obxectivo<br />
de achegar unha parte fun<strong>da</strong>mental <strong>da</strong> obra escrita de Ramón<br />
Suárez Picallo tanto á xente que tiña prendido o interese de coñecela,<br />
pero non tiña forma de acceder a ela, como a todos aqueles que,<br />
polos motivos que fosen, nin sequera sabían <strong>da</strong> existencia dun<br />
Ramón Suárez Picallo.<br />
Nas páxinas seguintes recóllese unha antoloxía dos<br />
textos escritos en galego ao longo de to<strong>da</strong> a súa vi<strong>da</strong>. Trátase,<br />
maioritariamente, de artigos xornalísticos. Suárez Picallo viviu<br />
un tempo felizmente convulso e, ademais, escolleu participar <strong>da</strong><br />
historia. Mais fíxoo como home de acción, como axitador obreiro,<br />
como orador en mitins e parlamentos. Non foi, nin o pretendeu,<br />
un ideólogo do galeguismo como Castelao ou Risco. Pero nunca<br />
un político espertou tanta paixón entre as clases populares, ás que<br />
el mesmo pertencía. A súa ver<strong>da</strong>deira obra perdeuse no aire. As<br />
arengas pronuncia<strong>da</strong>s ante auditorios co ceo por teito. A palabra<br />
fala<strong>da</strong>.
16 Ramón Suárez Picallo<br />
Como todo home de acción, Suárez Picallo escolleu como<br />
medio de comunicación alternativo o xornalismo. Na prensa <strong>da</strong><br />
época verteu as súas inque<strong>da</strong>nzas cotiás e as súas reflexións, como<br />
fixeran os anarquistas coruñeses ou os socialistas bonaerenses. As<br />
liñas de xornais e revistas como El Despertar Gallego, Céltiga, El<br />
Pueblo Gallego, Lugo, etc. gar<strong>da</strong>n o seu legado e son a expresión<br />
escrita <strong>da</strong> súa vontade combativa.<br />
Seguindo a vella idea de Valentín Fernández, proposta no seu<br />
día á Real Academia <strong>Galega</strong>, presentamos nesta obra unha selección<br />
de textos de Ramón Suárez Picallo en galego. Aproveitamos, xa<br />
que logo, algunhas <strong>da</strong>s transcricións de Valentín Fernández destes<br />
documentos depositados no fondo Ramón Suárez Picallo <strong>da</strong> Real<br />
Academia <strong>Galega</strong>.<br />
Agar<strong>da</strong>mos que a seguinte selección, que incorpora algúns<br />
artigos interesantísimos sobre Sa<strong>da</strong>, a súa xeografía natal, axude os<br />
lectores a afon<strong>da</strong>r un pouco máis na figura de Ramón Suárez Picallo<br />
ou, cando menos, pren<strong>da</strong> neles o desexo de se achegaren á súa obra,<br />
que, realmente, é a súa propia vi<strong>da</strong> de loitador exemplar.<br />
Manuel Pérez Lorenzo<br />
Comisión Irmáns Suárez Picallo<br />
Sa<strong>da</strong>, setembro de 2008
1<br />
NOTAS AUTOBIOGRÁFICAS
Debuxo de Suárez Picallo realizado por Isaac Díaz Pardo.
Ramón Suárez Picallo nace en Veloi, parroquia de Sa<strong>da</strong>, o 4<br />
de novembro do 1894. É o primeiro de once irmáns, nacidos nun<br />
intervalo de tempo de 23 anos. A nai, Teresa Picallo Martínez, será<br />
sempre obxecto <strong>da</strong> súa veneración máis devota:<br />
Honra e agasalla á túa nai, pobre ou rica, nova ou anciá porque<br />
nela hónraste a ti mesmo e honras á máis pura fonte de amor<br />
dos amores, ao doce remanso de to<strong>da</strong>s as fatigas. Achega ao seu<br />
regazo tépedo a túa cabeza e pronuncia o seu nome con acento<br />
de oración. Porque nunca os teus beizos pronunciarán palabra<br />
máis bela: ¡Nai! 1<br />
A través <strong>da</strong> nai tomará o seu primeiro contacto coas letras<br />
‘sagra<strong>da</strong>s’, nos libriños que aquela gar<strong>da</strong>ba no seu cuarto. As lecturas<br />
‘profanas’ chegaranlle <strong>da</strong> man do seu avó:<br />
Don Juan Picallo Caramés, debuxante, ceramista, poeta a ratos,<br />
e posuidor dunha biblioteca con máis de cen volumes, que el<br />
gar<strong>da</strong>ba nun baúl de nogueira, pechado con sete chaves, como<br />
a tumba do Cid. 2<br />
Tamén do mestre nacional de Sa<strong>da</strong>, o vilalbés José Somoza<br />
Eiriz, astrónomo que instruía os seus alumnos en materias entón<br />
marxina<strong>da</strong>s polo sistema educativo e que, non obstante, non era<br />
demasiado aprezado polos pais, “aferrados á vella e bárbara norma<br />
de que ‘a letra con sangue entra’; fronte a ela afirmaba don José,<br />
que ‘a letra entra mellor con música’”. A escola e o seu mestre serán<br />
evocados por Ramón en varias ocasións:<br />
A escola pública estaba situa<strong>da</strong> na rúa <strong>da</strong> Mariña, dunha<br />
vila medio labrega e medio pescantina. E todos de orixe moi<br />
humilde, traballabamos nalgunha <strong>da</strong>s dúas faenas, na terra ou no<br />
mar e, ás veces nas dúas, segundo as épocas do ano.<br />
O local era branco e luminoso, con moitas fiestras, e <strong>da</strong>ba polo<br />
lado de atrás a un dos vales máis fértiles e fermosos do mundo;<br />
pola fronte estaba o peirao dos pescadores e, como pano de<br />
fondo, a bocarría azul, tersa como unha esmeral<strong>da</strong> nas calmas<br />
chichas, <strong>da</strong> primavera e do verán, e alborota<strong>da</strong> como a Ira de<br />
Deus, no outono e no inverno. 3<br />
1. “¡Madre!”, La Hora, 12 de outubro de 1942.<br />
2. “Evocación infantil. Cómo conocí a Don Quijote”, El Sur, 3 de marzo de 1956.<br />
3. Id.
20 Ramón Suárez Picallo<br />
Non eran tempos de demorarse en estudos e lecturas.<br />
A Ramón tocáballe seguir os pasos do seu pai, Eduardo Suárez<br />
Fernández, o ‘Zoqueiro de Veloi’, que, emigrado, navegaba agora<br />
polos mares do mundo:<br />
Cumprira os nove anos, moi poucos para gañar o pan coa<br />
suor <strong>da</strong> miña fronte. Nembargantes, decidírame firmemente a<br />
plantexar á miña nai a miña vontade de ir ao mar. Certo que era<br />
pequeno; mais ¿non ían José de Sabela, Antón de Souto e Vicente<br />
<strong>da</strong> Fonte, que tiñan a miña mesma i<strong>da</strong>de? [...]<br />
Para o caso, tomara as miñas medi<strong>da</strong>s. Na compaña de Don<br />
Fernando Lourido, an<strong>da</strong>ba o meu amigo José de Sabela, con<br />
quen xa falara para ver se había sitio.<br />
-E non ha de haber, oh. Xa sabes que co tío Fernando sempre<br />
hai sitio para os rapaces. Mañán se queres vir, témola posta na<br />
praia de Miño. Tirouse o mascato e paréceme que vai haber<br />
amorra<strong>da</strong>.<br />
A profecía do meu amigo, que ía xa de entendido na materia,<br />
decidiume de todo, e, esa noite, obtiven <strong>da</strong> miña nai o anhelado<br />
permiso, non sen unha tenaz resistencia <strong>da</strong> súa parte. Rezaba,<br />
¡probiña! por un navegante –o meu pai emigrado– e desde esa<br />
noite rezaría por dous.<br />
Ao outro día, mentres colocaba a meren<strong>da</strong> no garruncho –que a<br />
mar <strong>da</strong> moito apetito– encheume de consellos: –Serás traballador<br />
e honrado; serás humilde e ben falado cas persoas maores; non<br />
serás envidioso, nin respondón, nin embustero; nin falarás mal<br />
dos compañeiros. Serás amigo de todos para que todos sean teus<br />
amigos. Sendo un neno, portaraste como un home.<br />
[...]<br />
Baixo a impresión <strong>da</strong> bendición <strong>da</strong> miña nai e lembrando a<br />
profecía <strong>da</strong> amorra<strong>da</strong>, cheguei nun santiamén á rampla de don<br />
José Pena, que servía de repisa ao pintoresco pobo de Fontán,<br />
colgado do ribazo, como se quixera caer ao mar nun día de<br />
mareira. 4<br />
4. “Remembranza”, Céltiga, 12 de xuño de 1925.
Notas autobiográficas<br />
Tamén como o seu pai e como tantos sadenses, remata por<br />
elixir o camiño <strong>da</strong> emigración, única vía de subsistencia nunha<br />
familia de tal amplitude e tan escasos recursos:<br />
Demos vista, por primeira vez, á ci<strong>da</strong>de de Buenos Aires o 19<br />
de marzo, día de San Xosé, do ano 1912. Viñamos dirixidos e<br />
confiados a un compañeiro de escola do noso pobo natal, que<br />
vivía na rúa Bolívar 262, nunha casa de Cajas de Fierro –Vetere<br />
y Compañía-; pero uns días antes <strong>da</strong> nosa chega<strong>da</strong>, o veciño<br />
<strong>da</strong> nosa única referencia fórase a Bahía Blanca. E alí que<strong>da</strong>mos,<br />
sen saber a quen dirixirnos, en medio e medio <strong>da</strong> grande urbe<br />
porteña, que tiña por aquel entón 700 mil habitantes.<br />
O cocheiro que nos trouxera desde a dársena norte deuse<br />
de conta <strong>da</strong> nosa angustiosa situación de recén chegados e<br />
fíxonos un pormenorizado interrogatorio. E, sen máis nin máis,<br />
resolveunos o problema, levándonos á casa duns veciños do<br />
noso propio concello, situa<strong>da</strong> na rúa Catamarca, entre Belgrado<br />
e Moreno. Alí non tiñan como acomo<strong>da</strong>rme e me levaron á<br />
rúa Solís 351, onde vivimos con nove paisanos nunha ancha<br />
habitación dun conventillo famoso. Días despois empregueime<br />
como peón de botica, na casa de Baralis, en Entre Ríos esquina<br />
Venezuela.<br />
De alí en diante todo foi para nós como coser e cantar. Vendedor<br />
de artigos de goma; vendedor de alfajores cordobeses, mandioca<br />
e doce de leite, cunha cesta na cabeza; cobrador dunha gran<br />
casa maiorista; honesto lavalouzas, reposteiro e despenseiro de<br />
buques mercantes; [...] foi a nosa vi<strong>da</strong> en Buenos Aires, vivi<strong>da</strong> a<br />
plenitude de esperanzas, ensoños e ilusións. 5<br />
Como tantos galegos, axiña se integra no tecido sindical e<br />
político <strong>da</strong> capital arxentina, aca<strong>da</strong> sona e protagonismo pola súa<br />
oratoria e pola súa prosa combativa. Logo dun período de militancia<br />
socialista, converterase nun dos líderes do Partido Comunista,<br />
tomará parte en mitins e asembleas, sufrirá a dura represión estatal<br />
e mesmo publicará en 1922 un folleto que tivo éxito, Cartas a un<br />
obrero, do que se esgotarán 10 000 exemplares. Finalmente, por<br />
mor <strong>da</strong>s divisións internas <strong>da</strong> organización, decidirá afastarse <strong>da</strong><br />
política e dedicarase plenamente á activi<strong>da</strong>de sindical. Embarcará<br />
5. “Reencuentro con Buenos Aires”, El Sur, 11 de xullo de 1954.<br />
21
22 Ramón Suárez Picallo<br />
en sucesivas ocasións, percorrendo o mundo como reposteiro de a<br />
bordo baixo o alcume de ‘el repostero poeta’, polo xeito de dispor<br />
as bandexas. Nas súas viaxes chegará a visitar China:<br />
Coñecemos Shanghai no 1929. Chegamos alí nun barco de<br />
mala morte, sen itinerario fixo nin rota presinala<strong>da</strong>. Entre os<br />
pasaxeiros –o barco era mixto– ía unha señorita Jacqueline<br />
Jáuregui vasca francesa [...]. E como o barco paraba alí varios<br />
días, os tripulantes que a tiñamos por amiga, quixemos agasallala<br />
cunhas flores.<br />
Baixamos a terra na procura dunha florería e achámola ben cedo.<br />
O seu dono era un tipo louro, forte e de ollos azuis. Ensaiamos<br />
con el o noso pésimo inglés e o noso pasable francés. Porque<br />
do chinés non tiñamos nin noticias. O home, que ademais de<br />
florista, era doceiro e limpabotas, escoitounos como quen oe<br />
chover, sen decatarse dunha soa palabra. A mímica fracasou<br />
tamén. E cando xa iamos deixalo por imposible, díxonos en<br />
perfecto castelán e con certo acento rexional:<br />
-Bueno, al fin de cuentas, qué c... quieren ustedes. Por pouco<br />
non o matamos. Fixemos a compra e houbo logo a conseguinte<br />
esmorga. Presentounos ao dono dun gran cinema, e ao que<br />
debuxaba os afiches do Socorro Rojo Internacional. Os tres foran<br />
tripulantes de outros tantos barcos, que os deixaron en terra, por<br />
non presentarse á hora de saí<strong>da</strong>, porque se perderan nas rúas<br />
do “barrio chino”, bebendo viño de arroz e comendo niños de<br />
andoriñas, “e aín<strong>da</strong> máis...”. 6<br />
Xa de volta <strong>da</strong>s viaxes polo mundo, poderá finalmente<br />
dedicarse ao seu oficio: o xornalismo. Colaborará para os máis<br />
importantes diarios bonaerenses, escribindo crónicas sobre o<br />
movemento obreiro, lexislación social, etc. Participará <strong>da</strong> vi<strong>da</strong> social<br />
bonaerense, tomando parte nos máis soados faladoiros:<br />
Compartimos, máis tarde, desde o modesto plano de oíntes<br />
e espectadores, reunións e faladoiros en “peñas” famosas <strong>da</strong><br />
intelectuali<strong>da</strong>de nova de Buenos Aires, <strong>da</strong> segun<strong>da</strong> e terceira<br />
déca<strong>da</strong>s do presente século. E na batalla literaria entre os<br />
intelectuais proletarios de Boedo –barria<strong>da</strong> popular– e os de<br />
Flori<strong>da</strong>, de perfil aristocrático, estivemos cos de Boedo, que se<br />
6. “Shangai”, La Hora, 27 de abril de 1949.
Notas autobiográficas<br />
sabían de pe a pe to<strong>da</strong> a literatura rusa. E ata botamos o noso<br />
bo cuarto a espa<strong>da</strong>s en política, meténdonos onde ninguén nos<br />
chamaba, para ir <strong>da</strong>r, algunha vez, á vella sección Orden Social<br />
<strong>da</strong> Policía Arxentina, na rúa Moreno e Sáenz Peña. An<strong>da</strong>nzas<br />
impregna<strong>da</strong>s de idealismo xeneroso ás que non queremos<br />
renunciar, porque foron, se cabe, o máis belo <strong>da</strong> nosa vi<strong>da</strong> e <strong>da</strong><br />
nosa peregrinaxe polos camiños do mundo. Desde Buenos Aires<br />
percorremos to<strong>da</strong> a República, desde os Chacos ás Patagonias,<br />
todo o Continente Americano e de boa parte do europeo co seu<br />
tanto e canto do africano, tendo sempre a Buenos Aires como<br />
punto de parti<strong>da</strong> e de retorno. 7<br />
Será precisamente na tertulia do café La Armonía, <strong>da</strong> Aveni<strong>da</strong><br />
de Mayo, onde coñeza ao que será o seu grande amigo na vi<strong>da</strong>:<br />
Eduardo Blanco-Amor. Da man do escritor ourensán introdúcese no<br />
emerxente nacionalismo galego e comeza a participar activamente do<br />
tecido asociativo vinculado á colectivi<strong>da</strong>de conterránea. Así, no ano<br />
1924 intégrase na Federación de Socie<strong>da</strong>des Gallegas, organización<br />
de tendencia esquerdista. Neste novo marco desenvolverá as súas<br />
actuacións, como político e como xornalista. Sempre acompañado<br />
de Blanco-Amor, dirixirá a revista Céltiga e El Despertar Gallego,<br />
órgano <strong>da</strong> Federación. Así mesmo, o 18 de maio do 1925, a<br />
compañía teatral de Concepción Olona estrea no Teatro Mayo o seu<br />
drama Marola, que manterá en cartel durante 57 noites:<br />
Marola (radiante de alegría). –¡Deus che vexa vir...! ¡Achégase<br />
a miña vinganza! (Confidente.) Oes, ¿coñeces ao tío<br />
Calviño?<br />
Fandiño. --¡E non hei de coñecer!... Na<strong>da</strong> menos que o noso<br />
delegado máis eficaz, a nosa man dereita. É un exemplar<br />
<strong>da</strong> Raza; agora, doume conta por que lle chaman herexe...<br />
Cando era pícaro, contábame contos de Estadeas e Santas<br />
Compañas, e acórdome que sempre había caciques que<br />
viñan do outro mundo para que lles sacasen o hábito...<br />
Marola. --Foi a única persoa que me amparou. Por iso, como ía<br />
to<strong>da</strong>s as noites á súa casa, sei todo canto se fai para<br />
librar a Galicia. Nesta cesta, foron todos os papeis que eu<br />
repartín por vilas e aldeas.<br />
7. “Reencuentro con Buenos Aires”, El Sur, 11 de xullo de 1954.<br />
23
24 Ramón Suárez Picallo<br />
Fandiño. --De modo que fuches ti a mensaxeira dos nosos ideais!...<br />
¡Déixame que che dea unha aperta!... (Apértaa, pero<br />
Marola despréndese avergoña<strong>da</strong>. Vai escurecendo. Unha<br />
moza canta unha canción nostálxica, a que Fandiño<br />
escoita ensumido.)<br />
Fandiño. --¡Canción <strong>da</strong> miña terra!... ¡Doce como as caricias <strong>da</strong> miña<br />
nai!... ¡Triste como as miñas dores!... ¡Nai Galicia, alma<br />
túa tortura<strong>da</strong> que segues como unha visión angustiosa aos<br />
emigrados!... (Terminou o canto <strong>da</strong> moza: a vigorosa voz<br />
dun mozo entoa con aire de desafío un rudo alalá. Ca<strong>da</strong><br />
vez máis lonxe continúan oíndose as cancións de desafío.)<br />
¡Alalá viril!... ¡Musa gloriosa de Curros e Pon<strong>da</strong>l!... ¡Canto<br />
épico <strong>da</strong> miña heroica estirpe Celta...! Dez anos facía<br />
que non escoitaba os teus máxicos ecos!... ¡Canto <strong>da</strong>rían<br />
por escoitarche os que morreron en terras afasta<strong>da</strong>s!...<br />
¡Canto <strong>da</strong>rían porque as túas notas fosen o Miserere <strong>da</strong><br />
súa agonía, levando reflecti<strong>da</strong> nas súas pupilas a docísima<br />
visión <strong>da</strong> súa Galicia benama<strong>da</strong>!<br />
Marola. --¡Probiños!... (A campaniña <strong>da</strong> aldea próxima toca o<br />
Angelus. Marola axeónllase fronte á cruz.) Recemos por<br />
eles e polas nosas nais.<br />
Fandiño. --Non sei rezar dese xeito. Os meus rezos son outros,<br />
dinse de pé e cos puños en alto. 8<br />
Non perderá Ramón a súa vinculación co movemento<br />
obreiro. De feito, en 1926 viaxa a Xenebra como secretario <strong>da</strong><br />
representación obreira <strong>da</strong> Organización Internacional do Traballo.<br />
Aproveitará a estancia en Europa para visitar fugazmente Galicia<br />
e Sa<strong>da</strong>, onde será agasallado con banquetes e homenaxes polos<br />
círculos nacionalistas do interior, vinculados ás Irman<strong>da</strong>des <strong>da</strong><br />
Fala. Na vila natal reencontrarase co seu irmán Xohán Antón e<br />
descubrirá, con gran satisfacción, como o ideal galeguista prendera<br />
nalgúns veciños:<br />
Unha <strong>da</strong>s cousas que máis me encheu de ledicia o meu esprito<br />
ao chegar a miña vila natal, a Sa<strong>da</strong> dos meus amores, foi saber<br />
que n’ela habia unha xuntanza nazonalista de rapaces cuásique<br />
todos menores de 20 anos. E ain<strong>da</strong> mais, cando soupen que un<br />
8. “Fragmento del primer acto de ‘Marola’”, El Despertar Gallego, 2 de agosto de 1925.
Notas autobiográficas<br />
hirman meu, que tiña dous anos cando deixei o fogar paterno,<br />
formaba parte d’ela. 9<br />
Na súa xeira por Europa visitará tamén Portugal, Francia,<br />
Suíza ou Italia, recreándose nas rúas de Florencia:<br />
Vai ser media noite. Noite de verán, algo anubra<strong>da</strong>. Estamos<br />
sobre a Praza de Miguel Anxo, na Porta Santa. [...] Ante a nosa<br />
vista aparece, estendi<strong>da</strong> nun val, a vella e señorial Florencia; a<br />
inmortal ci<strong>da</strong>de de Lourenzo o Magnífico, que deu ao mundo<br />
altísimos poetas, sabios eminentes e artistas inmortais. Rodéaa<br />
un cinto de verdecentes montañas. O Arno, deslizándose por<br />
debaixo <strong>da</strong>s pontes vetustas, musita versos <strong>da</strong> “Divina Comedia”,<br />
como eterna homenaxe ao gran florentino que a concibiu nun<br />
soberano chispazo de xenio. Dorme Florencia. Ningún ruído<br />
turba o seu sono. [...]<br />
Descendemos <strong>da</strong> Praza. Sen ningún rumbo fixo, como levados<br />
por un guía invisible, chegamos á Ponte Vella. [...] Por unha <strong>da</strong>s<br />
arca<strong>da</strong>s que dá sobre o río, penetra un claro de lúa que reflexa<br />
sobre un mármore onde está reproducido no alto relevo do centro<br />
o primeiro encontro de Dante con Beatriz. Foi neste lugar que nós<br />
ocupamos, onde naceu aquel amor inmenso que torturou a alma<br />
do poeta. Un hálito de emoción nos envolve; en estraño fluído<br />
fainos vibrar, e, por un momento, sentímonos transportados a<br />
outras rexións, levados por un misterioso sortilexio.<br />
O tanxer do “campanile” do vello palacio comunal florentino que dá<br />
as 12 <strong>da</strong> noite, envólvenos na reali<strong>da</strong>de. Botamos unha derradeira<br />
olla<strong>da</strong> á alegoría <strong>da</strong>ntesca, e cruzamos a ponte vella de Florencia<br />
onde naceu o máis fermoso poema de amor <strong>da</strong> Humani<strong>da</strong>de. 10<br />
A súa demora<strong>da</strong> estadía na Arxentina establecera un vínculo<br />
inquebrantable entre a ci<strong>da</strong>de de Bos Aires e Ramón Suárez Picallo.<br />
Así, no barco camiño de Europa, sentíase fon<strong>da</strong>mente porteño e<br />
exclamaba:<br />
Esta noite, despois de cear, o noso amigo o crioulo, por un<br />
pouco “tira la bronca” presa do maior furor. Non sabemos cómo<br />
o arranxou; mais o caso é que apareceu cunha rapaza crioula<br />
9. “Manoel L. Freire-Calvelo”, Céltiga, agosto de 1926.<br />
10. “Noche florentina”, Céltiga, 10 de agosto de 1926.<br />
25
26 Ramón Suárez Picallo<br />
que toca e canta divinamente unha colección de tangos: “Viejo<br />
Rincón”, “Langosta”, “Sonsa” e outros.<br />
Desaloxo de to<strong>da</strong> a “gabacha<strong>da</strong>”, que<strong>da</strong>ndo o salón por noso.<br />
¡Santo Deus, e que inusita<strong>da</strong>s belezas atopamos nas notas <strong>da</strong><br />
canción do arrabalde porteño! ¡Que evocativa e nostálxica semellou<br />
esa música popular, que leva prendidos nas súas notas anacos <strong>da</strong><br />
alma do arrabalde, ao que divinizou o sublime Carriego na súa<br />
“Canción del Barrio”! ¡Con que devota emoción os escoitamos,<br />
lembrando noites de bohemia, noctámbula, lembrando os ollos<br />
ardentes, apaixonados desas mulleres crioulas que entregan o seu<br />
corpo e a súa alma ao ritmo dun tango arrabaldeiro!<br />
As notas de “Viejo Rincón” soan aín<strong>da</strong> nos nosos oídos. ¡E non hai<br />
dúbi<strong>da</strong> algunha de que esta noite soñaremos con Buenos Aires! 11<br />
Ao regreso <strong>da</strong> súa viaxe seguirá dedicándose ao xornalismo.<br />
No 1930 será contratado para desempeñar o posto de bibliotecario<br />
do Club Español. Será el un dos promotores do vencello entre os<br />
nacionalistas e republicanos do interior e os <strong>da</strong> diáspora, coa<br />
creación <strong>da</strong> filial bonaerense <strong>da</strong> ORGA:<br />
Cando nas postrimetrías <strong>da</strong> ditadura, apareceu Orga, tivemos<br />
unha viva alegría ao constatar que nas súas filas envorcáranse<br />
todos os galeguistas coruñeses. Soubemos <strong>da</strong> fun<strong>da</strong>ción de<br />
Orga por eles e especialmente por Villar Ponte con quen a nosa<br />
correspondencia era asidua. [...] constituímos unha filial en<br />
Buenos Aires, de cuxos socios son o N.° 70. Reimprimimos o seu<br />
manifesto e distribuímolos entre todos os galegos residentes en<br />
Arxentina, Uruguai, Chile e Perú.<br />
Nós presentiamos en Orga o milagre redentor de Galicia. Viña<br />
a conxugar a idea republicana e democrática con esencias<br />
de galegui<strong>da</strong>de que lle <strong>da</strong>ban á loita política, matices espirituais de<br />
gran valor e, sobre todo, orixinali<strong>da</strong>de. O noso pobo, desde o<br />
ciclo dos precursores viña acusando, especialmente nos núcleos<br />
intelectuais, unha ansia viva de resurrección, de reencontrarse a<br />
si mesmo. Por outra ban<strong>da</strong>, vinculado politicamente ao Estado<br />
español, presentía que a República abría o camiño á súa esperanza.<br />
Orga, sinalaba con nitidez aquel camiño. Por iso Orga tivo ao seu<br />
redor o maior cau<strong>da</strong>l de simpatías populares que xamais tivese<br />
11. “De vuelta al hogar. Fragmentos de mi diario”, Céltiga, 25 de maio de 1926.
Notas autobiográficas<br />
en Galicia ningunha organización política. E por iso nós, ao ser<br />
consultados, opinamos na VI asemblea nacionalista <strong>da</strong> Coruña,<br />
que o galeguismo debía definirse en sentido republicano,<br />
ingresando en Orga para fortificar máis aín<strong>da</strong> a súa tendencia<br />
galeguista. [...] Quizais antes do tempo necesario para que Orga<br />
se trocase nun gran partido político popular, veu a república, á<br />
que sumou a súa simpatía todo o galeguismo. Inmediatamente,<br />
Federación Republicana <strong>Galega</strong>, <strong>da</strong> que Orga era a súa forza máis<br />
vital, convocou a unha Asemblea na Coruña, para estu<strong>da</strong>r un<br />
proxecto de Estatuto autonómico de Galicia [...]. A Federación de<br />
Socie<strong>da</strong>des <strong>Galega</strong>s Agrarias e <strong>Cultura</strong>is e Orga de Buenos Aires<br />
aceptaron a invitación e, xunto con Alonso Ríos e Sigüenza, nos<br />
delegaron para concorrer a aquel comicio celebrado na Coruña<br />
o 4 de xuño. O noso man<strong>da</strong>to era: Soster a máxima autonomía<br />
para Galicia e participar na campaña electoral en favor <strong>da</strong>quel<br />
grupo político que fixese artigo principal do seu programa a<br />
autonomía rexional e traballar para lograr a uni<strong>da</strong>de <strong>da</strong>s forzas<br />
republicanas e galeguistas nun partido político rexional que<br />
comezará e terminará en Galicia.<br />
Participei por tres veces naquela asemblea e na súa sesión de<br />
clausura envorquei sobre o auditorio as esperanzas fervorosas<br />
dos emigrados na República e na autonomía [...]. Ao terminar,<br />
un cabaleiro co que xamais cruzase unha palabra –o doutor<br />
Sal Lence– propuxo ao auditorio que se me propuxese como<br />
candi<strong>da</strong>to a Deputado pola miña provincia natal. O público<br />
apoiou fervorosamente a proposición e ao outro día, sen que<br />
eu falase unha soa palabra con ninguén sobre tal proposición,<br />
apareceu o meu nome na candi<strong>da</strong>tura oficial de Federación<br />
Republicana <strong>Galega</strong>. Quen o incluíu, quen intentou logo<br />
excluílo, son cousas <strong>da</strong>s cales xamais quixen nin quererei<br />
decatarme. A miña aceptación –conmovi<strong>da</strong> e chea de gratitude– ía<br />
tácita na miña participación nos mitins electorais como tal<br />
candi<strong>da</strong>to. Aquela campaña foi feita sobre un programa que se<br />
baseaba nestes dous principios programáticos de Fed. Rep. <strong>Galega</strong>:<br />
República Federal de esquer<strong>da</strong>s e autonomía de Galicia, coa súa<br />
secuela de democracia popular de abaixo para arriba e de todo o<br />
índice dos nosos problemas espirituais, políticos e económicos. 12<br />
12. Carta de Ramón Suárez Picallo a Santiago Casares Quiroga, 31 de agosto de 1933, en<br />
Castro, X.: O Galeguismo na encrucilla<strong>da</strong> republicana, vol. 2, Deputación Provincial de<br />
Ourense, 1985.<br />
27
28 Ramón Suárez Picallo<br />
Suárez Picallo axiña se había converter en deputado, con<br />
55 054 votos. As súas intervencións no Parlamento centraranse no<br />
combate de todos aqueles obstáculos que impedían o melloramento<br />
<strong>da</strong>s condicións de vi<strong>da</strong> de mariñeiros e campesiños. Así, falará de<br />
reforma agraria, <strong>da</strong> construción de portos de refuxio (especialmente<br />
o de Sa<strong>da</strong>), do arranxo <strong>da</strong>s vías de comunicación, etc. Tamén<br />
participará no debate sobre a forma do Estado, pugnando sempre<br />
pola súa organización federal. A súa oratoria, máis de mitin ca de<br />
casino, fará exclamar o tamén deputado Ortega y Gasset: “¿Quién es<br />
esa voz pega<strong>da</strong> a un hombre?”<br />
En decembro do ano 1931 participa na constitución do<br />
Partido Galeguista, sen se desvincular, polo momento, do grupo<br />
parlamentario <strong>da</strong> ORGA, de Casares Quiroga. Non o fará ata case<br />
dous anos despois, cando lle envíe unha dura misiva a Casares:<br />
Orga foi perdendo masas populares ata que desapareceu o<br />
seu nome e o seu espírito primitivo. [...] Fun<strong>da</strong>do o P.R.G.<br />
a minoría foi deixando de ser unha conxunción de diversos<br />
sectores ideolóxicos para que<strong>da</strong>r reduci<strong>da</strong> a unha minoría de<br />
Partido. E o P.R.G. foi orientándose nunha ideoloxía que non<br />
comparto; e aumentando as súas filas con elementos, para os<br />
cales persoalmente son todos os meus respectos, pero de cuxa<br />
ideoloxía e prácticas políticas, estou separado por distancia<br />
insalvable. [...] Como pode Vde. ver, a miña vinculación á<br />
minoría era puramente numérica, como o expresei nunha<br />
reunión presidi<strong>da</strong> por Vde., ao tramitarse a última crise.<br />
A decisión que hoxe adopto, de separarme dela, foi acor<strong>da</strong><strong>da</strong><br />
polo Partido Galeguista fai varios meses. [...] O estado actual<br />
do problema autonomista –para min, insisto niso– o problema<br />
fun<strong>da</strong>mental de Galicia obrígame a non seguir máis na minoría.<br />
[...].<br />
Acatando tal acordo, cuxos fun<strong>da</strong>mentos comparto, e para<br />
renovar unha traxectoria política e ideolóxica que desexo seguir,<br />
para poder actuar libremente de acordo con ela, deixo de<br />
pertencer á minoría que Vde. preside. Para Vde. e para os seus<br />
outros compoñentes con todos os meus respectos persoais e os<br />
meus afectos máis cordiais, coa seguri<strong>da</strong>de de que me acharán<br />
sempre ao seu lado, cando se trate de defender a República e
Notas autobiográficas<br />
as súas esencias democráticas contra todo intento de reacción;<br />
e cando haxa de loitarse, fervorosamente, por <strong>da</strong>r a Galicia,<br />
como pobo autónomo, o seu propio goberno e con el o tesouro<br />
prezado <strong>da</strong> súa liber<strong>da</strong>de. 13<br />
O triunfo <strong>da</strong> dereita nas eleccións do 1933 deixará a Suárez<br />
Picallo fóra do Parlamento, o que aproveitará para realizar a carreira de<br />
Dereito na Universi<strong>da</strong>de de Santiago de Compostela. No 1935 exerce<br />
xa como avogado. En paralelo, mantén a súa activi<strong>da</strong>de xornalística,<br />
fun<strong>da</strong>ndo e dirixindo o semanario SER. Mais, en febreiro do 1936,<br />
logo de refloreceren as vellas alianzas entre os sectores <strong>da</strong> esquer<strong>da</strong>,<br />
recupera o escano xa como deputado polo Partido Galeguista dentro<br />
<strong>da</strong> Fronte Popular. A campaña electoral fora especialmente dura e así<br />
o recolle nalgunha carta a Eduardo Blanco-Amor:<br />
Desde un mes antes <strong>da</strong>s eleccións son estes os primeiros<br />
minutos de relativo descanso. E para iso ás 2 <strong>da</strong> mañá, na parte<br />
de atrás do “Marine<strong>da</strong>”. Non podo máis! Os últimos exames,<br />
a Licenciatura, as primeiras actuacións forenses e por riba a<br />
campaña electoral máis dura habi<strong>da</strong> e por haber. A 17 mitins<br />
por día teño saído! Logo as incidencias postelectorais e o trunfo.<br />
[...]. Polo demais foron horas inesquecibles. Sobre todo aquelas<br />
nas que, para evitar que se nos roubase o trunfo, tivemos que <strong>da</strong>r<br />
un golpe de man no Goberno Civil, empuxados por este pobo<br />
coruñés marabilloso, lanzado á rúa ao berro de: “A queimar aos<br />
ladróns <strong>da</strong>s actas”. [...]. Ai meu gran amigo que cousas descubrín<br />
eu desde a tribuna nesta campaña electoral ao longo e ancho <strong>da</strong><br />
nosa Terra. Que ollos xuvenís alucinados seguindo o voo <strong>da</strong>s<br />
palabras. Que gran fe en nós e que sortilexio de comuñón na<br />
charla amable do post-mitin. Ao seu conxuro comecei a sentirme<br />
“leader” “conductor” do meu Pobo. 14<br />
A vitoria colmábao novamente de esperanzas. Mais axiña<br />
comprende que se está a fraguar a resposta por parte <strong>da</strong> dereita<br />
intransixente, como llo manifesta nunha nova carta a Blanco-Amor:<br />
Acaba de circular a nova, xa confirma<strong>da</strong>, do asasinato de Calvo<br />
Sotelo. A guerra civil está en medio <strong>da</strong> rúa. Estamos no período<br />
13. Id.<br />
14. Carta de Ramón Suárez Picallo a Eduardo Blanco-Amor, marzo de 1936, Biblioteca <strong>da</strong><br />
Deputación Provincial de Ourense.<br />
29
30 Ramón Suárez Picallo<br />
álxido do Cataclismo, do que sairá unha España nova. ¿Cómo?<br />
Ninguén o sabe. [...] O goberno desconcertado, saboteado polos<br />
seus servidores, rodeado de inimigos dentro <strong>da</strong> casa. Non se<br />
atreveu á varri<strong>da</strong>, non comprendeu a súa posición revolucionaria<br />
e paga as consecuencias. En política só trunfan os que se colocan<br />
sempre na ofensiva. Defenderse é só o fracaso.<br />
Axiña se <strong>da</strong>rá en España o sálvese quen po<strong>da</strong>. Galicia, se para<br />
entón ten en movemento o seu estatuto salvarase. Como cando<br />
Napoleón. 15<br />
Efectivamente, non an<strong>da</strong>ba errado. A sublevación militar do<br />
17 de xullo cólleo en Madrid, negociando a aprobación definitiva<br />
do Estatuto de autonomía, logo doutra intensa campaña previa ao<br />
plebiscito. El e Castelao, lonxe de Galicia, salvan a vi<strong>da</strong>. A fe na<br />
vitoria consegue, polo momento, mantelo en pé:<br />
Agora hai só unha consigna: Vencer como sexa. Iso significa<br />
liqui<strong>da</strong>r para sempre a chantaxe que os militares viñan realizando<br />
a costa do tesouro español. Chantaxe de dúas entelequias: o<br />
valor e a honra; significa <strong>da</strong>r luz a unha España insospeita<strong>da</strong> no<br />
mundo e en España mesmo, a España popular e democrática,<br />
frea<strong>da</strong> hasta hoxe por todos; significa abrir ante o mundo un<br />
capítulo novo <strong>da</strong> Historia vital. 16<br />
Mais en Madrid sente que na<strong>da</strong> pode facer ante a barbarie<br />
desata<strong>da</strong> en Galicia, algo que lle fende no máis profundo:<br />
Segundo as nosas novas –temos emisora e receptora de radio–<br />
houbo fusilamentos moitos. Entre eles sospeito que o do meu<br />
irmán Antón. Aquel o meu gran Antón que quero como á luz<br />
dos meus ollos. 17<br />
Efectivamente, Xohán Antón Suárez Picallo, galeguista,<br />
agrarista e dinamizador cultural na Sa<strong>da</strong> republicana, fóra paseado,<br />
corre pois a mesma sorte ca outros veciños. A traxedia non derruba<br />
a Ramón, senón que o impulsa a seguir na loita. Como home<br />
de acción e de compromiso colabora co exército republicano no<br />
mesmo campo de batalla, organizando unha “Milicia Gallega”:<br />
15. Id., 12 de xullo de 1936, Biblioteca <strong>da</strong> Deputación Provincial de Ourense.<br />
16. Id., 17 de agosto de 1936, Biblioteca <strong>da</strong> Deputación Provincial de Ourense.<br />
17. Id.
Notas autobiográficas<br />
Hoxe acuartelamos. Somos uns mil. Hai de todo, ata segadores<br />
que forman un grupo de choque que leva o nome de Rosalía. A<br />
misión principal é entrar en Galicia como sexa. Mais mentres<br />
isto non se poi<strong>da</strong> facer a nosa milicia loitará onde o queira o<br />
Goberno. Está moi ben organiza<strong>da</strong>. [...].<br />
[…]. Mañá comezaremos a instrución. Deseguido iremos á Serra<br />
para foguearnos. Despois a onde sexa. Con nós, ben dentro, van<br />
Galicia e a República. 18<br />
O inexorable avance franquista levarao a Barcelona, onde<br />
codirixirá a revista Nova Galiza. Alí, facendo valer a súa faceta de<br />
avogado, defenderá a moitos anarquistas <strong>da</strong>s acusacións stalinistas,<br />
nun momento en que os comunistas prosoviéticos aglutinaban un<br />
gran poder. Suárez Picallo, antigo comunista, distanciarase dos<br />
seguidores <strong>da</strong> doutrina marca<strong>da</strong> en Rusia e criticaraos ace<strong>da</strong>mente,<br />
así en público como na correspondencia con Blanco-Amor:<br />
Esquecía dicirche que noto certa frouxeira en combater a Rusia<br />
e ao “seu” comunismo. Considero que é preciso rachar con<br />
esa xente. Fixéronnos moito <strong>da</strong>no! Para o futuro, o noso perfil<br />
acentuado de republicanos e demócratas, sen contaminación con<br />
eles, será de grande utili<strong>da</strong>de. 19<br />
Adoptaba, xa para sempre, a clara definición de republicano<br />
e demócrata. O curso <strong>da</strong> guerra levarao ao exilio, parte desde<br />
Francia a Nova York. As súas peripecias polo mundo relatáballas en<br />
carta ao galeguista Xosé Hermi<strong>da</strong>:<br />
Ó terminar a Guerra, fun os Estados Unidos, chamado e levado<br />
polos fillos de Sa<strong>da</strong> ali residentes. Estuven 7 meses <strong>da</strong>ndo<br />
conferencias por “Hispanas Confedera<strong>da</strong>s” en 40 Estados <strong>da</strong><br />
Unión, xuntando diñeiro pra fletar o “Ipanema” que levou a México<br />
os primeiros refuxiados de Francia. Despois pasei á República<br />
Dominicana (a terra de Trujillo, que dios Confun<strong>da</strong>) onde<br />
estiven un ano. Alí “non me prestaba” o clima físico nin o outro<br />
clima, e arreglei de modo de ir a Chile. 20<br />
18. Id.<br />
19. Id., 19 de outubro de 1939, Biblioteca <strong>da</strong> Deputación Provincial de Ourense.<br />
20. Carta de Ramón Suárez Picallo a Xosé Hermi<strong>da</strong>, 10 de agosto de 1959, propie<strong>da</strong>de de<br />
Keith Hermi<strong>da</strong>.<br />
31
32 Ramón Suárez Picallo<br />
O exilio para Ramón Suárez Picallo viña acompañado dunha<br />
serie de desgrazas que, en apenas tres anos, esnaquizaran á súa<br />
familia. Serán os peores momentos <strong>da</strong> súa vi<strong>da</strong> e deixarán nel un<br />
pouso de amargura incurable. Blanco-Amor, o grande amigo, será a<br />
testemuña de tanta dor:<br />
Querido Eduardo: Un día angustioso <strong>da</strong> túa vi<strong>da</strong>, cando a túa<br />
nai estaba morrendo, fixéchesme unha encarga. Cumprina<br />
devotamente. Pouco despois cando a túa nai se foi e que<strong>da</strong>ches<br />
só, leveite ao meu fogar. Quería que a calor dos meus, mitigase en<br />
parte a túa dor. Non sei se o logrei. Mais esa foi a intención. Pois<br />
ben, eu áchome hoxe igual que ti antes. Só, sen ter a quen dicir<br />
to<strong>da</strong> a dor <strong>da</strong> miña alma. Hai uns 6 días Meilán, de Montevideo,<br />
dime que morreu aí o meu irmán Leonardo. O bo, o querido,<br />
o discreto Leonardo. Oito días antes escribíronme de Filadelfia,<br />
dicíndome que a viúva do meu irmán Diego, morto en Filadelfia en<br />
setembro do 1938, desapareceu deixando abandonados aos<br />
meus sobriños, Eduardo de 10 anos e Teresita de 6, dúas<br />
preciosi<strong>da</strong>des. Co Ministro americano <strong>aquí</strong>, por recomen<strong>da</strong>ción<br />
dunha alta personali<strong>da</strong>de, logrei que os meus sobriños entren no<br />
“Guard College” de Filadelfia, o mellor dos Estados Unidos, de<br />
onde sairán cunha carreira universitaria aos 21 anos de i<strong>da</strong>de.<br />
Onte recibo carta <strong>da</strong> miña irmá María dicíndome que o meu<br />
pai morreu dunha síncope cardíaca o 4 de xaneiro. Santo Deus!<br />
Como ves, imaxínate como estou. Axú<strong>da</strong>me! Escrébeme! Non<br />
teño a quen falarlle no mundo. 21<br />
Ao pouco morrían tamén a nai e mais outro irmán,<br />
Eduardo. Aín<strong>da</strong> na República Dominicana, e por se fose pouco,<br />
sufrirá a persecución do goberno de Trujillo e estará a punto de ser<br />
extraditado a España. Como lle conta a Blanco-Amor, conseguirá<br />
saír rumbo a Chile:<br />
Logo de mil esforzos conseguín saír <strong>da</strong>quel inferno que é Santo<br />
Domingo, onde que<strong>da</strong>n aín<strong>da</strong> 1.700 compatriotas. Grazas ao<br />
ministro de Chile alí, o escritor Víctor Domingo Silva, que me<br />
facilitou pasaporte chileno semioficial, puiden lograr os visados<br />
de tránsito por Haití e Panamá, vetados a todo viaxeiro europeo,<br />
sobre todo se é refuxiado. –Vou a Chile, nu, sen un centavo.<br />
21. Carta de Ramón Suárez Picallo a Eduardo Blanco-Amor, 27 de febreiro de 1940,<br />
Biblioteca <strong>da</strong> Deputación Provincial de Ourense.
Notas autobiográficas<br />
Levo algunhas cartas para diarios e editoriais. É posible que po<strong>da</strong><br />
defenderme. Pero o meu propósito é chegar a Buenos Aires. 22<br />
Con todo, instalarase en Chile, que o acollerá durante 15<br />
anos. Dedicarase profesionalmente ao xornalismo, colaborando cos<br />
máis importantes diarios do país: La Opinión, La Hora, El Mercurio,<br />
El Sur, etc. Na súa columna, “La feria del mundo”, expresará ca<strong>da</strong><br />
xorna<strong>da</strong> as súas inquietudes, lembrará acontecementos do pasado e,<br />
curiosamente, impulsará unha campaña gobernamental en favor do<br />
consumo de peixe, o que acompañará con conferencias, por todo o<br />
país, destina<strong>da</strong>s a convencer a poboación chilena <strong>da</strong>s vantaxes dos<br />
produtos do mar:<br />
Xa dixemos algunha vez, desde esta mesma sección, que é un<br />
absurdo do consumo, <strong>da</strong> alimentación, e <strong>da</strong> economía de Chile,<br />
o feito de que, tendo un problema de importación de carne,<br />
cara e mala, non recorra, por vía estatal e científica, a buscarlle<br />
un substituto ao produto que debe importar. O substitutivo<br />
vantaxoso en prezo e cali<strong>da</strong>de, teno Chile nun vasto plan de<br />
produción e industrialización pesqueira, con amplos alentos. Un<br />
plan que parta <strong>da</strong> extracción do produto, o seu almacenamento en<br />
fresco en porto, a súa industrialización, –salga, secado, conserva,<br />
escabeche, etc.–, o seu transporte, o control dos prezos e a<br />
creación dunha masa consumidora, dentro e fóra <strong>da</strong>s fronteiras do<br />
país. É certamente, moito plan; pero estamos en época de grandes<br />
creacións, e os esforzos físicos, económicos e técnicos, que se<br />
gasten neste, serán retribuídos á nación, a razón do cento por un.<br />
O pobo chileno, debe enriquecer a súa dieta diaria, pobre e<br />
r<strong>aquí</strong>tica, con peixe abun<strong>da</strong>nte e barato. A economía nacional<br />
non pode ter fontes de produción cau<strong>da</strong>losas, que non estean en<br />
pleno rendemento. É un imperdoable pecado de lesa Patria, e de<br />
lesa Democracia. 23<br />
Así irá Suárez Picallo malvivindo, nunha situación económica<br />
precaria e experimentando unha deterioración física evidente,<br />
que el mesmo se encargará de difundir, amosando unha certa<br />
hipocondría:<br />
22. Carta de Ramón Suárez Picallo a Eduardo Blanco-Amor, 4 de setembro de 1940,<br />
Biblioteca <strong>da</strong> Deputación Provincial de Ourense.<br />
23. “La pesca en Chile”, La Hora, 30 de decembro de 1942.<br />
33
34 Ramón Suárez Picallo<br />
Desde mañá, e por causa de ditame médico competente, o<br />
xornalista que escribe esta columna de “La Hora” desde hai<br />
máis de seis anos, acóllese a un mes de repouso en Las Cruces,<br />
ordenado polo Servizo Medico Nacional de Empregados [...].<br />
E todo, porque Pick-Up está enfermo do corazón. Os sapientes<br />
cardiólogos de Chile que o viron e examinaron afirman que<br />
ten unha afección ás coronarias, con algo de “angina pectoris”;<br />
é dicir, que morrerá, irremediablemente, un día ou unha noite<br />
calquera, sen dicir nin auga vai. Pero, mentres tanto, a Lei é a<br />
Lei, e o xornalista pobre, sen máis cau<strong>da</strong>l nin amparo que o que<br />
lle conceden, o día, a noite, o traballo honesto e o pouco ou<br />
moito valer <strong>da</strong> súa pluma, ademais <strong>da</strong> súa xerarquía intelectual e<br />
moral, vai buscar nun recuncho amable <strong>da</strong> costa chilena, o ben<br />
inestimable <strong>da</strong> saúde perdi<strong>da</strong>. E confía en que o mar, o santo<br />
mar dos seus vellos amores e <strong>da</strong>s súas inque<strong>da</strong>s an<strong>da</strong>nzas, actúe<br />
a modo de elemento restaurador, co seu misterio de eterni<strong>da</strong>de<br />
e de esperanza e o encanto <strong>da</strong>s súas polífonas sonori<strong>da</strong>des,<br />
calla<strong>da</strong>s en espumas brancas.<br />
Despedímonos, pois, dos nosos lectores por un espazo de tempo,<br />
fixado polos médicos en trinta días, pero ben puidera ocorrer<br />
que esta despedi<strong>da</strong> fose definitiva. 24<br />
Así mesmo, padecerá dunha absoluta soi<strong>da</strong>de, afastado <strong>da</strong><br />
familia e dos mellores amigos. As súas ansias de retorno serán ca<strong>da</strong><br />
vez maiores e farano fantasiar coa posibili<strong>da</strong>de de retomar a súa vi<strong>da</strong><br />
en Veloi. Nunha carta a Blanco-Amor, en resposta a outra deste,<br />
escribirá:<br />
Agora ben, eu quero recoller <strong>da</strong> túa última carta unha frase: disme<br />
nela que se tiveses as terras que eu teño, a miña casa e o amor<br />
dos meus, non pensarías noutra cousa que en cultivar todo iso:<br />
eu xúrote polo amor e a memoria dos meus mortos, que nesas<br />
terras, na casa e no cariño dos que que<strong>da</strong>n no meu humilde fogar<br />
de Veloi, tes ti, para gozalo con pleno dominio, a metade de<br />
todo. Sempre terás alí un amable recuncho; os cordeiros, cunha<br />
estrela na testa, volverán comer nas túas mans espigas de millo;<br />
criarás bois e non farás o que o meu bon<strong>da</strong>doso pai fixo cos que<br />
ti coñeciches, vendelos para a cortaduría. Deixaralos sempre,<br />
vellos e todo, sen deixar que ninguén os mate. As augas <strong>da</strong> miña<br />
24. “Reposo”, La Hora, 16 de maio de 1949.
Notas autobiográficas<br />
fermosa Ría de Sa<strong>da</strong>, camiño dos “Caneiros”, seguirán azuis de<br />
día e pola noite acendi<strong>da</strong>s de “ardentía” iluminando os corpos<br />
apolíneos dos mozos na<strong>da</strong>dores para deleitación dos nosos ollos<br />
fatigados; na Praza de San Roque volveremos ver os pespuntes<br />
máxicos <strong>da</strong> “muiñeira”; e de retorno <strong>da</strong> festa naquel cuartiño teu<br />
e meu do noso fogar, o vello merlo cantareiro, volverá asubiar<br />
nas mañás o seu “buenos días Pepito”. Claro que alí faltará moito<br />
insubstituíble: a presenza do meu querido Antón e dos meus<br />
pais que te adoraban; mais en troques a miña irmá María, que<br />
casou hai pouco cun excelente rapaz, ten un neno e unha nena<br />
preciosos. Ela chámase María Teresa, en homenaxe á nai morta,<br />
e el chámase Juan Ramón. [...] Queira Deus que este soño se<br />
cumpra! 25<br />
No 1956 viaxa a Bos Aires, representando os galegos de<br />
Chile no Primeiro Congreso <strong>da</strong> Emigración <strong>Galega</strong>. Sobre esta viaxe<br />
e as súas inmediatas consecuencias escríbelle a Xosé Hermi<strong>da</strong>:<br />
Aquí topeime cos currunchos onde pasara a miña adolescencia e<br />
con vellos e moi queridos amigos, loitadores pola mesma causa.<br />
¡E quedeime aqui! Traballo coma sempre. Son Asesor <strong>Cultura</strong>l do<br />
poderoso Centro Lucense de Buenos Aires, como direitor <strong>da</strong> sua<br />
Cátedra permanente de <strong>Cultura</strong> Gallega e do seu periódico Lugo,<br />
do que che mando eixemplares por correo ordinario. Escribo<br />
noutros periódicos, e dou conferencias en varias instituciós<br />
democráticas e republicanas españolas e arxentinas. Ademais<br />
estou escribindo un libro titulado Castelao Político, que sairá<br />
xunto con Castelao Artista, de Luís Seoane, é, Castelao Escritor,<br />
de Eduardo Blanco-Amor. Poño nel a alma, vi<strong>da</strong> e corazón. [...]<br />
Son socio de honor de casi to<strong>da</strong>s as instituciós representativas <strong>da</strong><br />
coleitivi<strong>da</strong>de e, como Diputado, secretario de Relaciós Esteriores<br />
do <strong>Consello</strong> de Galicia, fun<strong>da</strong>do por Castelao. 26<br />
O libro Castelao Político nunca o chegará a concretar sobre o<br />
papel. Nos anos 1961 e 1962 impartirá un curso de xornalismo de<br />
grande aceptación e perdurabili<strong>da</strong>de na memoria dos seus alumnos.<br />
A súa saúde, ca<strong>da</strong> vez máis deteriora<strong>da</strong>, levarao a operarse <strong>da</strong> vista<br />
25. Carta de Ramón Suárez Picallo a Eduardo Blanco-Amor, 24 de agosto de 1946, Biblioteca<br />
<strong>da</strong> Deputación Provincial de Ourense.<br />
26. Carta de Ramón Suárez Picallo a Xosé Hermi<strong>da</strong>, 10 de agosto de 1959, propie<strong>da</strong>de de<br />
Keith Hermi<strong>da</strong>.<br />
35
36 Ramón Suárez Picallo<br />
e, un tempo despois, a ingresar no sanatorio do Centro Gallego. Alí<br />
falecerá o 14 de outubro do 1964, rodeado <strong>da</strong> estimación de todos,<br />
pero afastado de todo canto quixo na vi<strong>da</strong> e quebrados todos os<br />
seus proxectos. Nunha carta, dirixi<strong>da</strong> ao presidente do Centro<br />
Gallego e titula<strong>da</strong> “Mi trabajo ha terminado”, escribirá profetizando<br />
o seu final:<br />
Eu non teño fogar nin familia propia, e a miña vi<strong>da</strong>, que está<br />
chegando ao seu final, desenvólvese na máis absoluta tristeza<br />
e soi<strong>da</strong>de; pero me consola o saber que conto co afecto, a<br />
estimación e o respecto de cantos me coñecen [...].<br />
Aín<strong>da</strong> que Vde. non o crea, debo dicirlle que sendo como son un<br />
profesional <strong>da</strong> palabra fala<strong>da</strong> e escrita, nesta ocasión non acho as<br />
xustas e necesarias para expresarlle canto senten o meu espírito<br />
e o meu corazón. Xa non estou en condicións de retribuír na<strong>da</strong>,<br />
pero, se algo aín<strong>da</strong> podo facer será sempre para seguir a liña<br />
que orientou to<strong>da</strong> a miña vi<strong>da</strong>: servir a Galicia, a nosa patria;<br />
e ás institucións que a representan no mundo coa máis alta<br />
xerarquía; entre as cales cóntase, en primeirísimo lugar, este<br />
benemérito Centro Gallego de Buenos Aires, a nosa santa sé, o<br />
noso refuxio para achar instantes de paz e acougo mentres chega<br />
a hora de dicir: o meu traballo terminou. 27<br />
27. “Mi trabajo ha terminado”, Lugo, outubro de 1964.<br />
Manuel Pérez Lorenzo<br />
Francisco A. Pita Fernández
2<br />
LEMBRANZAS DE SADA
Fotografía dos pais de Suárez Picallo.
A TRAXEDIA DE MANGÚA<br />
(Narración mariñeira)<br />
A miña nai con todo agarimo,<br />
adícolle este meu primeiro traballo<br />
escrito na nosa fala; naquela me<br />
cantaba, abalándome cando era<br />
neno.<br />
Pasara de rapaz de boliche. Xa an<strong>da</strong>ba a traíña ganando un<br />
quiñón coma un home. Dende había tres meses que escomenzara<br />
escura<strong>da</strong> e aín<strong>da</strong> no augueiro non caera un peixe. Nos fogares<br />
mariñeiros non se comía compaanno, e pan, comíase pouco. Tres<br />
meses que lle dábamos ó mar a suor nosa, pra que nos dera, a<br />
troque, o froito abenzoado <strong>da</strong>s súas entranas, que era o pan noso.<br />
* * *<br />
Como de adoito saiamos, to<strong>da</strong>las traíñas despois de pasar<br />
o domingo na casa. Compoñían a nosa, duas menuetas, o bote i o<br />
barco –un lanchón que armaba doce remos por ban<strong>da</strong>− que levaba<br />
o aparello. Era iste o “Armenteiro”, embarcación o máis xentil e<br />
mariñeira conosci<strong>da</strong> dende Miño a Estaca de Bares, por Nordeste,<br />
e de Morazón a Fisterra por Ven<strong>da</strong>val. Era o seu mestre, Mangúa,<br />
o peixeiro máis valente e arrisgado que había nas costas Cántabras.<br />
Ir con el ó mar era tíduo de mariñeiro pois quen mu<strong>da</strong>ra de coor á<br />
vista <strong>da</strong> morte non tiña sitio na sua compaña. Nunca levara vellos,<br />
que nos istantes de perigro lembraran a muller i os fillos. Quería<br />
rapaces novos, incoscentes do perigro. Por iso o noso Mestre tíñase<br />
moita fe. E por eso tamén, recollía todolos desafíos <strong>da</strong>s outras<br />
embarcacións.<br />
Ó aparear a praia de “Arnela” un tripulante <strong>da</strong>s outras<br />
traíñas, dou o berro de desafío:
40 Ramón Suárez Picallo<br />
−Ei lanchas, ¡vai!<br />
Era cousa de honor mariñeiro. Era perciso aceutalo. I o<br />
berro <strong>da</strong> resposta non se fixo agar<strong>da</strong>r:<br />
−¡Vai! –contestou Mangúa, e detrás dil os patróns <strong>da</strong>s corenta<br />
embarcacións, de to<strong>da</strong>las traíñas do Porto. E póndose en ringleira,<br />
de Nordeste a Ven<strong>da</strong>val, escomenzou a estrepa<strong>da</strong> que termiñaría na<br />
Marola, levando loureiro trunfal a que chegase pirmeiro.<br />
Mangúa botou man o remo de goberno e seguindo os<br />
movementos dos vintedous remadores, esquequenábase mantendo<br />
o “Armenteiro” proa a pena <strong>da</strong> Marola, meta final <strong>da</strong>quela loita, pra<br />
non perder nin un chisco do esforzo <strong>da</strong> sua xente.<br />
−¡Ai desta ban<strong>da</strong>! –berraban os de babor pra animar os seus.<br />
−¡Da nosa máis an<strong>da</strong>! –contestábamos os de estribor.<br />
−Duro rapaces, que pasamos –animaba o Mestre. I os nosos<br />
lombos, co esforzo <strong>da</strong> boga tira<strong>da</strong>, deitábanse para tras que<strong>da</strong>ndo<br />
en nivel co courel. Os remos bimbiábanse, cando as paas cravávanse<br />
no mar, deixando pola popa un rego descuma branca e burlante.<br />
Pero as embarcacións to<strong>da</strong>s seguían en ringleira sin adiantar un pelo<br />
unhas <strong>da</strong>s outras.<br />
−Agora, rapaces, que pasamos, −berrou de novo o Mestre<br />
e cando faltaban poucas pala<strong>da</strong>s, a proa do “Armenteiro”, saiu<br />
gallar<strong>da</strong> e xentil desposta a chegar primeiro.<br />
−¡Pasamos! ¡Pasamos!, −cramaron todos i o proel ergueu o<br />
remo anunceando “¡posta!”, que quería decir: ¡Trunfo!<br />
As tripulacións <strong>da</strong>s outras fixéronllo “Armenteiro” os honores<br />
de rei, ceibando un aturuxo que rachou os ares.<br />
Tomamos refolgo, encetámolas meren<strong>da</strong>s que nosas nais<br />
puxérannos nos garruchos, mentras os salseiros que se escachizaban<br />
na Marola, mandábannos nas áas do Nordeste gor<strong>da</strong>s pingueiras<br />
que refrescaban as nosas testas suorosas.<br />
* * *
A traxedia de Mangúa. (Narración mariñeira)<br />
Os derradeiros frescos do día agacháranse detrás <strong>da</strong> Cruña.<br />
A farola de Hércules refrexaba sobor do mar os seus variados coores.<br />
I o faro do “Peirao” emborcaba en Coitela<strong>da</strong> lixeiros refachos.<br />
Prencipiaba escura<strong>da</strong>. A hora do traballo rudo, que repetíamos<br />
dende había tres meses, empuñando o remo nas primeiras sombras<br />
do asexo e ceibando, os primeiros albores do amanexo. O Nordeste<br />
arreiciara, despeinando os cabelos do mar, feitos argazo.<br />
Mangúa botou sobor dos hombreiros o chaquetón de augas,<br />
cobreu a cabeza co sueste e cravouse na proa, cun pé en ca<strong>da</strong> lado<br />
<strong>da</strong> ro<strong>da</strong>, dereito e firme como un penedo. Xa poderían caer risos, xa<br />
podía o “Armenteiro” <strong>da</strong>r brincos e rebrincos sobor <strong>da</strong>s olas bravas,<br />
que il non se movería.<br />
Cos seus ollos de mascato cravados no abrego <strong>da</strong> ardentía<br />
escomenzou o ataleo.<br />
−Boga corta<strong>da</strong> –mandou, i as paas espetábanse no mar<br />
co mesmo silencio que se foran coitelos, mainiñamente para non<br />
escorentalos peixes.<br />
De cando en cando, a voz dos patróns <strong>da</strong>s lanchas<br />
compañeiras perguntaban:<br />
−¿Ves algo Mangúa? –A resposta era a mesma sempre:<br />
−¡Na<strong>da</strong>!... ¡Na<strong>da</strong>!... –Seis horas de duro bregar. Non se vía<br />
a costa. Pola popa a rás <strong>da</strong>s augas que<strong>da</strong>ba a Torre de Hércules por<br />
Ven<strong>da</strong>val i o “Peirao” por Nordeste. O sono, o traballo, i a despranza,<br />
rendíannos xa. Algúns, durmindo levaban automaticamente pola<br />
forza do costume, o compás <strong>da</strong> boga. Perdeuno o meu compañeiro<br />
de banca<strong>da</strong> i o guión do seu remo tropezou co meu <strong>da</strong>ndo un<br />
bouro.<br />
Debaixo de nós un lástrego branco, alomeou as augas.<br />
−¡Un branco!...<br />
−¡Un branco! –anunceu Mangúa, tolo de contento.<br />
−¡Aquí vai!... ¡E sardiña! –Repetiron <strong>da</strong> lancha compañeira.<br />
O corazón dounos un pulo, ameazando saltársenos do peito.<br />
41
42 Ramón Suárez Picallo<br />
−¡Boga a Nordeste! ¡Cerca lixeiro! –ordenou Mangúa<br />
imperioso. O Nordeste arreciara coa velocidá de seis risos. O argazo<br />
non deixaba facer auga as páas; pero nós, facendo un supremo<br />
esforzo, avantamos. O branco corría cara o abrente.<br />
−¡Arrea ahí mesmo! –Un choupo feito na auga cas ploma<strong>da</strong>s<br />
anunciou que tocaba o mar o primeiro peixe de aparello. Veloz<br />
como unha frecha o Armenteiro cercou o branco, atallándolle o<br />
paso co a inmensa traíña de setanta pés de outura. Voltou o punto,<br />
polo rededor sostido por tres homes. Os outros repartidos nas duas<br />
puntas, entrabámolo aparello.<br />
As outras lanchas viñan no cerco <strong>da</strong> copea<strong>da</strong>. Os patróns<br />
delas tocaban os chífaros e asuaban pra <strong>da</strong>rnos callo. E no meio, o<br />
peixe, arremuiñábase poñendo mar brando, callado de fartura. Xa<br />
se vían as calimas i os boureles, xa íamos botalas as mans afanosas<br />
as golas do cope. No argazo, ca<strong>da</strong> vez máis rexo, os peixes facían<br />
gorgola tremante e promisora. Un berro angustioso do Mestre,<br />
trastallounos o corpo.<br />
−¡Virxe do Carme, estamos enriba <strong>da</strong>s pedras!<br />
O afán de ganar fixéranos esquecer có vento era cuase<br />
huracán. O risón do retedor foise a rastra a sotavento, botándonos<br />
sobor dos penedos de Campelo. ¡A morte a un paso! ¡A morte<br />
inevitabel, desfeitos contra as rocas! A sua sombra negra, cobríanos<br />
xa. O mar, o esnaquizarse chapuzábanos nas guedellas.<br />
Mangúa dun brinco, foi á tilla e cun coitelo na man foi<br />
a tronzalo retedor i as pernas, <strong>da</strong> traíña deixando o barco ceibe,<br />
que, tocando xa a sua barriga nas pedras dou un queixume. Nun<br />
santiamén armamos dous remos i arredámonos como podemos do<br />
baixo temíbel deixando engastallado nas pedras o copo anhelado<br />
mentras o branco fuxía pola proa, e con el as nosas acariña<strong>da</strong>s<br />
espranzas.<br />
¡Todo perdido…!<br />
¡Perdido! I a voz do valente Mangúa <strong>da</strong>ba no oco do penedo,<br />
voltando ós nosos oídos, coma se viñera do outro mundo.
A traxedia de Mangúa. (Narración mariñeira)<br />
−¡Ímonos prá casa! –O “Armenteiro”, diante, vento en popa,<br />
e ó seu remolque, as embarcacións compañeiras, entramos en<br />
Fontán, o porto <strong>da</strong> parti<strong>da</strong>, coma unha ringleira de ca<strong>da</strong>leitos.<br />
Nas nosas casas, esa noite houvo oracións por non habernos<br />
morto nos baixos tráxicos.<br />
* * *<br />
Dende aquel día Mangúa non voltou ó mar.<br />
De cote vai ó seu Armenteiro, que toquea na boia cinco do<br />
porto; fala con el e chora. Non tuvo cartos pra un novo aparello; e<br />
nadie lle fía ningún, porque din que está tolo. Debe estar, o coitado;<br />
porque nas noites de tormenta, vai hasta o Cargadoiro. I alí coas<br />
guedellas, xa brancas, axita<strong>da</strong>s polo vento, toca o seu vello chífaro,<br />
coma cando animaba os seus rapaces nas costas Cántabras. I os<br />
refrexos <strong>da</strong> ardentía, aloméandoo, <strong>da</strong>nlle o aspeuto dunha aparición<br />
do Alén…<br />
Come peixe, porque os mariñeiros todos, fan sempre un<br />
quiñón, o probe compañeiro a quen lle quedou a razón i a alma,<br />
engastalla<strong>da</strong> nos cachos do aparello, nos baixos de Campelo, aquela<br />
noite malfa<strong>da</strong><strong>da</strong>…<br />
43<br />
Céltiga, 25-07-1925.
A ESTREPADA<br />
Eu lémbrome sempre con ledicia d’aquela estrepa<strong>da</strong> na<br />
que a “Raíña dos Anxeles” –a máis xeitosa e lanzal minueta que<br />
sucaba a ría azul que entra pola Marola e morre a o pe <strong>da</strong> secular vila<br />
Betanceira– foi procrama<strong>da</strong> raiña <strong>da</strong> semán, a máis outa dini<strong>da</strong>de<br />
peixeira con saudo de remos arriba ca<strong>da</strong> vega<strong>da</strong> que pasa diante <strong>da</strong>s<br />
outras embarcacións peixadoras <strong>da</strong> bisbarra.<br />
I eu lembro con moito agarimo aquela estrepa<strong>da</strong>, porque<br />
foi a derradeira en que tomei parte denantes de emprender o longo<br />
camiño por onde aín<strong>da</strong> vou pelegrinando. E, ademáis, porque a<br />
nosa beli<strong>da</strong> minueta foi meu fogar mariñeiro, moitos días, moitas<br />
noites, moitos meses, varios anos. Enriba <strong>da</strong>s súas taboas –limpa<strong>da</strong>s<br />
arreo polas miñas mans– tiven a sensación de estar preto do alén, un<br />
día de fera nordesía a o pé <strong>da</strong> Marola milenaria. Na sua tilla e no seu<br />
panel, durmíu e soñei. Do seu augueiro sairon as primeiras moe<strong>da</strong>s<br />
de prata que orgulloso, entreguei a miña nai, en troque dunha<br />
benzón e dunha profecía de boa fa<strong>da</strong>. A miña minueta está agora<br />
tirando pola cor<strong>da</strong> <strong>da</strong> sua vellés no porto de Fontán, facéndolle<br />
acenos a sua moce<strong>da</strong>de heróica. Agar<strong>da</strong>, serea, como unha aboíña<br />
de albeiros cabelos, que unha maresía poña fin a os seus días contra<br />
os baixíos de Morazón ou as pedras do Cargadoiro.<br />
Coma todolos luns, as lanchas e traiñeras <strong>da</strong> ría, preparábanse<br />
para salir. Era escura<strong>da</strong> e habíase de atalear de asexo na hora do<br />
lusco e fusco. Cuando os ollos lumiosos do Faro de Hércules<br />
ceibasen sobor a bocana <strong>da</strong> ría seus primeiros refachos, as traíñas<br />
<strong>da</strong> bisbarra debían embocar Marola afora. No Campiño e nas<br />
ramplas os mestres, os patróns i os largadores, facían comentos:<br />
Frente a Coitela<strong>da</strong> vírase tirar o mascato, e moi preto do Prioriño
46 Ramón Suárez Picallo<br />
aros e arroaces ventaban peixe con fartura. Nas lanchas, os rapaces<br />
apretaban toletes i axustaban estrobos, ensebaban drizas e ron<strong>da</strong>nas<br />
con grande i algareiro rebulicio.<br />
Dunhas lanchas a outras berraban os rapaces:<br />
–A estrepa<strong>da</strong> de hoxe ten a que ganar a “Velaíña”.<br />
–Xa quixeras. Quen gana exe é a “María Manuel”.<br />
–Xogo un patacón pola “Gaviota”.<br />
–Dous reás a favor <strong>da</strong> “Raíña dos Anxeles”.<br />
–Hoxe –sentencia o máis asisado rapás de Fontán, que por<br />
ser tan asisado decíanlle “O Chiflado”– ha de ganar a que teña<br />
millores remadores. –Temos calma chicha deica a meia noite<br />
–engadío nun alarde de sabidencia astronómica.<br />
<strong>Baixar</strong>on os patróns i os demáis homes as escaleiras <strong>da</strong><br />
rambra e unha orden, percorreu to<strong>da</strong> a ribeira:<br />
–¡ A bordo!...<br />
As primeiras pala<strong>da</strong>s dos remos crebaron o cristal azul <strong>da</strong>s<br />
augas do porto e remexéronas, facéndose unha branca fervenza de<br />
escumas a badía peixadora.<br />
A o aparexar a praia doira<strong>da</strong> d’Arnela, as lanchas que ían<br />
denante amainazaron a boga; i as que foron que<strong>da</strong>ndo a o regazo<br />
diron boga tira<strong>da</strong>.<br />
A praia doira<strong>da</strong> de Arnela foi sempre o lugar sinalado pra<br />
encomenzala a estrepa<strong>da</strong> que todolos luns disputaban as lanchas<br />
traiñeras <strong>da</strong> bisbarra a o sair a peixar, e que remataban nun trunfal<br />
aturuxo debaixo do penedo bravío <strong>da</strong> Marola.<br />
Tres minutos, i as lanchas to<strong>da</strong>s, sin levarse un dedo, facían<br />
longal ringleira de remos abertos como áas de gaivotas. Ringleira de<br />
corpos bariles e cabelos roibos e ollos azúes acariñados pola groria<br />
do sol agostiño, estendidos no punto mouro que fai na bocana a roca<br />
bruante, remate <strong>da</strong> brava puxa. Ringleira de oídos prestos a escoitar o<br />
desafío tradicional que resonou baril i enriba del caeu a aceitación:<br />
–Ei, lanchas…!
A estrepa<strong>da</strong><br />
–¡Vai, lanchas…!<br />
A unha, pandáronse todolos corpos dos remeiros nun pulo<br />
xigante i heróico. O bourar monorrítmico de remos e toletes fíxose<br />
un so golpe, un ¡room! ¡room! acompasado que facía o baixo a o<br />
bisbiseo queixoso <strong>da</strong>s augas trastalla<strong>da</strong>s dos remos bimbiantes.<br />
Mangúa, o noso patrón, o máis barudo e valente peixeiro<br />
<strong>da</strong> ría de Sa<strong>da</strong> empuñaba o remo de goberno, mesmo que un<br />
guerreiro dos lonxanos tempos empuñara o ferro na batalla. Cara a<br />
nós, esquerquenábase querendo doarlle a nosa “Raíña dos Anxeles”<br />
os azos <strong>da</strong> sua alma. Con voz de prego de incitación e de ameaza,<br />
animábanos:<br />
–¡Duro, meus rapaces! ¡Boga duro, que hoxe ganamos! Ese<br />
tolete <strong>da</strong> barca<strong>da</strong> <strong>da</strong>s guías. A ver aquel estrobo de proel, –ordeaba<br />
de paso a o noso rapaz que facía equilibrios máxicos polo courel<br />
vixiándo i apretando estrobos e toletes.<br />
–¡Duro! ¡Duro! ¡Duro! ¡Boga duro…!<br />
Os remadores trocando en forzas o amor propio i o anceio<br />
de ganar a estrepa<strong>da</strong>, berrábamos unhos ós outros xubilosos e<br />
bravos.<br />
–¡Ei <strong>da</strong> miña ban<strong>da</strong>!<br />
–¡Ei, que <strong>da</strong> miña ban<strong>da</strong> máis an<strong>da</strong>!<br />
Dunha proa para outra, a o longo de to<strong>da</strong>s as lanchas podíase<br />
tirar dunha liña reuta sin esmallar un cabelo, un milímetro. Tras<br />
delas a ría que<strong>da</strong>ba suca<strong>da</strong> de ronseles escumosos i albeiros. Sucos<br />
ferventes que as gaivotas seguían alela<strong>da</strong>s. Cen rellas trastallantes<br />
facían a sua ara<strong>da</strong> no agro azul <strong>da</strong> ría acouga<strong>da</strong>.<br />
Por didiante dos nosos ollos asolagados no suor, pasaron<br />
en rau<strong>da</strong> fuxi<strong>da</strong> os praíales <strong>da</strong> costa: Arnela, Armenteiro, Lourido,<br />
Cirro, Dexo, Lorbé. A liña máxica que facían as lanchas non se<br />
crebaba. Un estrano sortilexio sostiñaa fitante.<br />
O penedo irto <strong>da</strong> Marola xa cuáseque nos envolvía na sua<br />
sombra mesta. O noso Mangúa engruñouse e berrounnos cun berro<br />
racial i asubiante.<br />
47
48 Ramón Suárez Picallo<br />
¡Agora, rapaces que ganamos! ¡Outro pulo, meus bravos!<br />
¡Duro de babor e estribor! ¡Durooooooo…! E namentras<br />
pronunciaba a incitación, co seu remo de goberno dou un rexo<br />
golpe de couce e outro de asimán, e a nosa minueta crebóu a liña<br />
encanta<strong>da</strong> adiantando a sua proa groriosa e trunfal nun salto máxico<br />
sobor <strong>da</strong>s primeiras on<strong>da</strong>s outas do mar <strong>da</strong> Marola.<br />
Tódolos remos a o ar, e un aturuxo longo, foi o saudo que<br />
decrarou a “Raíña dos Anxeles” raíña <strong>da</strong>s lanchas peixeiras <strong>da</strong> ría<br />
de Sa<strong>da</strong>.<br />
Os refachos do Faro Herculino, do Prioiro e do Prioriño,<br />
alumeaban e facían flamas locentes dos cabelos do mar que<br />
despieitaba unha fresca nordesía. As lanchas abríronse pola estensión<br />
azul, e os patróns de pé na proa encomenzaron o ataleo, albiscando<br />
na ardentía <strong>da</strong>s augas a aparisción do froito bendizcado do mar<br />
noso. Nin unha verba. Somentes de cando en cando unha orden en<br />
voz baixiña:<br />
–Amodo. Amodiño. Boga corta<strong>da</strong>… As paas dos remos,<br />
choupaban manseliñamente na ardentía e o noso corazón brincaba<br />
de ledicia polo trunfo conquerido, cubizado galardón <strong>da</strong> miña caste<br />
mariñeira.<br />
Bos Aires. Albora<strong>da</strong>, decembro de 1930.
NO CARTO DE MIÑA NAI<br />
Heime no carto de mina nai, meu amado recuncho do fogar<br />
nativo, santuario de tenrura, onde decorreron os anos xá lonxanos<br />
<strong>da</strong> miña nenés, a páxina albeira <strong>da</strong> pureza do libro <strong>da</strong> miña vi<strong>da</strong>.<br />
***<br />
Eiquí está, santo patrón de éste altar, o vello Santo Cristo<br />
de pau de cerdeira, mantendo sempre, pese aos seus anos, aquel<br />
xesto de pie<strong>da</strong>de amargura<strong>da</strong>. Diante dél eu recei as permeiras<br />
oraciós; por meu pai emigrante, por meus abós mortos. El foi quen<br />
recibiu a derradeira olla<strong>da</strong> dos que se foron aos reinos do Alén e<br />
quen presidiu nas circunstancias mais trascendentales, ôs concellos<br />
familiares.<br />
¡Cantas veces ouviches, ¡ou vello Santo Cristo!, meu nome<br />
envolto na pregaria materna pidíndoche a miña volta! Por eso,<br />
bendizoa<strong>da</strong> imaxe do Rabí Mártire, eu axiónllome diante de ti, é<br />
ofréndoche, por mellor oración, esta bágoa emociona<strong>da</strong> que ro<strong>da</strong><br />
mainiñamente pol-a miña meixela.<br />
A nobre hucha de nogueira, que gar<strong>da</strong> mantelos de bo<strong>da</strong> e<br />
panos bautismales, arumados de espriego recendente e lembranzas<br />
de doces amores e de festas enxebres.<br />
Alí o chineiro onde miña nai gar<strong>da</strong>ba as larpeira<strong>da</strong>s, que<br />
eu cubizaba, premio <strong>da</strong>s boas auciós: O mel doirado, as froitas<br />
fraganciosas. Ti sabes, pícaro armatoste, de moitas falcatrua<strong>da</strong>s e<br />
mais de algús pecados contra o sete man<strong>da</strong>mento do Decálogo.<br />
Agora non estás mais fechado. ¡Non hai nenos na casa...!<br />
I-a mesa petrucial sobor <strong>da</strong> que se esquirbiron centos de<br />
misivas, ateiga<strong>da</strong>s de anguria e de agarimo. ¡Arelado mensaxe dos
50 Ramón Suárez Picallo<br />
seres benamados! Mesa bendizoa<strong>da</strong> antes de ca<strong>da</strong> xantar e de ca<strong>da</strong><br />
cea pol-a man de meu abó. ¡Eu bícote Ara sagratísima d’este altar!<br />
E ti, vello reloxio que segues marcando o decurso de vi<strong>da</strong>s<br />
ben queri<strong>da</strong>s, de ausencias dolori<strong>da</strong>s, non acababres esperas. ¡Cómo<br />
añorei ô tic-tac do teu péndulo, i-o tanguir sonoroso <strong>da</strong>s tuas<br />
campana<strong>da</strong>s!<br />
E este noble leito, que foi nupcial, de nacimento e de agonía,<br />
de sonos ledizosos e de sonos tristes. Na morne<strong>da</strong>de emocional<br />
<strong>da</strong>s túas roupas de liño caseiro eu quero repousar miña cabeza<br />
frebecente, cuáseque louca.<br />
E na vella cadeira de bimbios xa algo desvencella<strong>da</strong> pol-os<br />
anos meu corpo e miña i-alma arelan descansaren, despois do longo<br />
pelengriñar nos tempos que foron...; ¡mais non podo! A miña destra<br />
está o porta libros de miña nai. Estendo a mán e póusoa n’un azar.<br />
E un libriño de tapas mouras e len<strong>da</strong> doira<strong>da</strong> que dí: “ancora de<br />
Salvación”. ¡Libro <strong>da</strong> vi<strong>da</strong> é libro <strong>da</strong> morte! Nas permeiras follas<br />
deprendín as oraciós dos nenos na premeira comunión, albora<strong>da</strong> de<br />
vi<strong>da</strong>, e nas derradeiras linlle a letanía dos agonizantes a meu abó no<br />
trance supremo, na hora do seu sol-pôr.<br />
***<br />
Pola fenestra aberta entra unha brisa mariñeira, subtil e<br />
perfuma<strong>da</strong>. Os paxaros voan cara aos seus niños, seus fogares<br />
abalados polo vento. Na lonxanía o Sol vai deitarse no mar, seu leito<br />
de azul eterno. I-eu ollo o vieiro por onde aquela crúa mañán de<br />
marzal botei a an<strong>da</strong>r rumbo ás terras <strong>da</strong> emigración. Ao ollar aquel<br />
carreiro, volto os ollos que tropezan c’os de miña nai. E musito con<br />
vós tremente:<br />
“¡Miña casiña...!<br />
¡Meu lar...!”<br />
No meu fogar, MCMXXVI
LEMBRANZA DO ORZÁN<br />
¡Orzán tan vello coma ó mundo!<br />
¡Orzán, que pol’o mesmo sabes a hestoria dos nosos abós,<br />
perdi<strong>da</strong> na noite dos tempos que foron!<br />
¡Orzán, que fuches a armonía <strong>da</strong> vella oración dos drui<strong>da</strong>s,<br />
i-a música sonorosa d’as <strong>da</strong>nzas le<strong>da</strong>s, feitas arredor <strong>da</strong> tumba onde<br />
descansan os deuses familiares!<br />
¡Orzán, mar gallego; mar noso; mar que levaches ó lombo a<br />
Breogán i-os seus xurdios compañeiros!<br />
¡Orzán, pano de bágoas dos que se alonxan <strong>da</strong> Terra <strong>Galega</strong><br />
pra non vela quizaves máis...!<br />
Porque fuches o mar dos meus anos nenos; porque lle<br />
falaches ó meu esprito, alelado, diante de ti, <strong>da</strong> maxestade <strong>da</strong> nai<br />
natureza; porque enseñaches ós nosos mariñeiros a ser valentes<br />
diante do peligro, i-ain<strong>da</strong> <strong>da</strong> morte, eu quérote lembrar, meu Orzán,<br />
e quero tamén desentranar o senso <strong>da</strong>s tuas verbas varu<strong>da</strong>s, <strong>da</strong>s<br />
verbas en que falas c’a tua amiga a Torre de Hércoles –milenaria<br />
tamén– do pasado e do porvir.<br />
***<br />
Maino e falangueiro, cóntaslle a hestoria dos amores de<br />
Noeri e de Artei; esprícaslle o xeito como a Aboa Celta, impedíu<br />
¡nai gallega! a guerra entre irmáns, facéndoos axoenllar, e bicarlle os<br />
pés; fálaslle <strong>da</strong> epopeia dos fachuzos é <strong>da</strong>s fouces. I-a Torre escoita<br />
ó Poeta.<br />
Bruando baixo é sonoroso, entonas un triste “Miserere”, ou<br />
un “Réquiem”, pol’a i-alma do noso Mariscal e dos seus Irmaos,
52 Ramón Suárez Picallo<br />
mártires <strong>da</strong> Terra e <strong>da</strong> sua libertade. I-a Torre, tristeira, escoita<br />
o pregoeiro <strong>da</strong> traxedia, e chora, i-as suas bágoas, feitas brétema<br />
e nebueiro, velan a lús d’os seus ollos que deixan de alumear<br />
amostrando ós navegantes o camiño do porto-salvo.<br />
Bourador, fero e violento padricas o sermón-protesta contr’os<br />
séculos d’aldraxe e de cautivi<strong>da</strong>de <strong>da</strong> nai Galicia; e bouras, e bouras<br />
pra que “desperte do seu sono o Fogar de Breogán”; e como ó<br />
teu requerimento responde o silenzo dos aletargados; choupas<br />
inxurias i-anatemas contr’os desleigados, contr’os indiferentes que<br />
dormen mentres que a nai chora a sua desventura, e, iracundo,<br />
intentas abranguer a Costa i-a Terra pra arrincala d’acaron de<br />
quen’a aldraxou, e tragal’a, asolagal’a, antes de seguir vivindo en<br />
asoballamento, ou prantala n’o teu seo, facendo de ca<strong>da</strong> salseiro<br />
un gar<strong>da</strong>dor <strong>da</strong> sua velléz augusta. I-a Torre escoita, contenta, ó<br />
padricador rebelde, e –coma todol’s rebeldes– xeeroso i-heroico.<br />
Dimpois n’un xeito de <strong>da</strong>nza compasa<strong>da</strong> é rítmica, fas a<br />
profecía dos Tempos Novos e ensaias os “psalmos” <strong>da</strong> Terra Ceibe.<br />
I-a Torre, relixiosa, abenzoa ó Profeta do trunfo d’os bos e xenerosos,<br />
dos paladis esforzados pol’o reconquerimento <strong>da</strong> nosa libertade.<br />
***<br />
¡Orzán! Lémbrote e prego os meus fados proteutores, que do<br />
mesmo xeito que recolliches as miñas bágoas d’emigrante e as dos meus<br />
irmans d’eisilo, recollas n’as tuas augas o derradeiro sopro do meu<br />
folgo pra levar eisi, ó Reino do Alén as túas len<strong>da</strong>s de Poeta, os teus<br />
ecos musicaes i-os teus sermós de padricador; e as tuas anuciaciós<br />
de Profeta d’a nosa Terra <strong>Galega</strong>.<br />
(Buenos Aires, primavera de 1925).<br />
Céltiga
3<br />
EMIGRACIÓN
Suárez Picallo en Chile.
¡NENIÑO GALEGO!<br />
¡Ou retoño <strong>da</strong> vella raza baru<strong>da</strong>!<br />
¡Irmán dos toxos, dos pinos outos, e <strong>da</strong>s silvar<strong>da</strong>s<br />
punzantes!<br />
¡Irmán do maínzo en frol, e do trigo louro i espigado!<br />
¡Suprema espranza <strong>da</strong> Patria galega!<br />
Cariña churrusqueira e doce, que han de queimar os soles<br />
candentes dos trópicos, ou que han de escartillar as neves xéli<strong>da</strong>s<br />
dos polos, ou que han de chapuzar os salseiros de tódolos mares do<br />
mundo. ¡Que pra todo has de servir, retoño <strong>da</strong> Raza!<br />
Eses teus peíños, acariñados polas froles do noso chan galego,<br />
e hastra polas espiñas feras e irtas, que non se estreven a rabuñalos,<br />
santificados como están polos terróns <strong>da</strong> terra fecun<strong>da</strong><strong>da</strong>, han de<br />
hollar tódolos camiños, no teu futuro pelegrinaxe de emigrante.<br />
¡E coido que xa pensas neso!<br />
Debaixo <strong>da</strong> tua pucha aldeán xa bolen e rebolen os<br />
pensamentos <strong>da</strong> fuxi<strong>da</strong> pra terras estensas, fiel á tradición aventureira<br />
<strong>da</strong> túa estirpe nómade.<br />
Tua probe nai −¡ou traxedia imensa <strong>da</strong>s mulleres galegas!−<br />
aín<strong>da</strong> reza tó<strong>da</strong>las noites por teu pai emigrado, e xa logo rezará tamén<br />
por ti a oración angustiosa dos alinxados. Presínteo cando polas<br />
noites vixía o teu sono; un sono donde non hai fa<strong>da</strong>s, nin princesas<br />
encanta<strong>da</strong>s, nin enanos, como nos sonos dos nenos <strong>da</strong> vila.<br />
No teu sono hai mares fabulosos, piñeirales imensos desvaídos<br />
en brétema, no lonxán hourizonte.
56 Ramón Suárez Picallo<br />
Presínteo na mira<strong>da</strong> fixa que pos no mar e nas estrelas<br />
arelando descobrir os misterios do Infinito.<br />
E nos paliques que tes cos bois teus amigos, e cos paxaros,<br />
teus compañeiros. Sabe que ese é o teu destino. E críate pra eso. E<br />
dáche consellos e leicións de bencrianza.<br />
¡E prégache coa alma que cando eso suce<strong>da</strong>, te lembres dela,<br />
que xa será velliña, e morrerá amargura<strong>da</strong> levando pró outro mundo<br />
o teu nome nos beizos, i o teu lembro na alma!<br />
¡E ti, tamén, xa estás neso! ¡Non esquencerás, non, as duas<br />
cousas santas de to<strong>da</strong> santi<strong>da</strong>de, as dúas dei<strong>da</strong>des que teñen un altar<br />
en ca<strong>da</strong> corazón galego: A Nai e a Terra!<br />
¡Ó conxuro desdes dous grandes amores, trunfarás no<br />
mundo! Serás poeta, ou Músico; serás Apóstol, ou Nauta. ¡Serás o<br />
que queiras ser, a troques de que seas sempre galego, sólo galego!<br />
Gar<strong>da</strong> pra <strong>da</strong>quela na tua retina a visión saúdo deses eidos<br />
queridos, que che bican os pés. Gar<strong>da</strong> a música armoniosa dos<br />
nosos paxariños ledos, dos nosos regachos cantareiros i o rouco<br />
queixume do mar e dos pinos. Gar<strong>da</strong> os máxicos ecos do alalá e do<br />
aturuxo baril. Fecha na ucha do corazón o rico tesouro dos bicos<br />
de tua nai i os agoiros de boa fa<strong>da</strong> que che din teus abós cando lles<br />
bicas a man.<br />
Todo pra <strong>da</strong>quela, pra cando te alonxes, e te queimen os<br />
raios do trópico, ou te escartillen as neves do Polo, ou te chapucen<br />
os salseiros de tódolos mares do mundo. ¡Que <strong>da</strong>quela eses recordos<br />
hanche de parescer o máis preciado tesouro! I han de che servir pra<br />
trunfares no mundo: ¡Pra ser o que queiras ser, neniño galego!<br />
¡Retoño <strong>da</strong> Raza!<br />
¡Suprema espranza <strong>da</strong> Patria <strong>Galega</strong>! ¡Deus te benzoe, e te<br />
críe pra boa fa<strong>da</strong>, irmán dos toxos e dos paxaros!<br />
¡Neniño galego!<br />
Céltiga, 25-XI-1925.
EMIGRANTES<br />
Dende entón cando vexo que un<br />
galego as praias deixa onde, infeliz,<br />
nasceu, i achego busca noutras<br />
praias, digo: ¡Guíete Dios, tamén!<br />
Curros<br />
A derradeira pita<strong>da</strong> do vapor semella un salaio saído <strong>da</strong> lama<br />
doori<strong>da</strong> de Galicia que ven amargurar máis a nosa alma. I o renixer<br />
<strong>da</strong>s cadeas <strong>da</strong>s áncoras bourannos no corazón coma cen martelos<br />
xuntos. ¡Ímonos! ¡Deixamos novamente a Terra Nosa, cuios airiños<br />
benzoados, ían xa sanándonos a alma, doente de lonxe<strong>da</strong>de!<br />
O “aleve e negreiro vapor” xa botou a an<strong>da</strong>r. Lonxe, no<br />
peirao, mans ben ama<strong>da</strong>s axitan os panos brancos decíndonos<br />
adiós. ¡Quen sabe até cando! ¡Cicais até máis nunca! Os panos<br />
brancos soméllansenos pombiñas brancas que queren vir bicarnos<br />
cos petelos; pro non poden voar.<br />
Ouvimos os agoiros de “bon viaxe”, “saúde e sorte”, “Deus<br />
vos acompañe, ¡filliños!”.<br />
¡Nosas nais! ¡Nosos fogares!<br />
¡O Pasaxe! ¡Santa Cruz! ¡Mera! ¡A Cruña! Todo voa e vai<br />
que<strong>da</strong>ndo atrás. I as bágoas deixan aos ollos nosos facer un esforzo<br />
supremo pra manter sempre, alén mar, esta visión sagra na nosa<br />
retina. E morrer con ela nas meixelas, pra que o noso esprito torne<br />
a estes eidos e lles dea os bicos que cicais non poi<strong>da</strong>n <strong>da</strong>rlle os nosos<br />
beizos carnaes que comerá terra estena.
58 Ramón Suárez Picallo<br />
¡Marola! ¡Torre de Hércules! ¡Orzán! ¡Derradeiros senlleiros<br />
<strong>da</strong> Nosa Terra! ¡Até a volta! ¡En corpo ou en esprito! ¡Vivos ou<br />
mortos!<br />
Agora: Mar, Ceo, e gueivotas galegas que quérennos<br />
acompañar un anaquiño mar adentro. Estas boas gueivotas, que<br />
aniñan na Costa Brava e que son o derradeiro sopro de vi<strong>da</strong> galega,<br />
han ser, tamén, as pirmeiras en vir a <strong>da</strong>rnos a benvi<strong>da</strong> cando<br />
retornemos.<br />
Gueivotas amigas, levade no petelo o noso derradeiro bico á<br />
Terra que xa non ollamos…<br />
* * *<br />
O esprito aventureiro <strong>da</strong> Estirpe, atópase na cuberta do<br />
vapor que marcha cara América. El, un fondo amor á Terra Nai, e<br />
o desexo de voltar pronto a ela, son o úneco cau<strong>da</strong>l destes anacos<br />
de Galicia.<br />
Homes e mulleres; viriles mozos e mozas garri<strong>da</strong>s, velliños<br />
que levan o tráxico presentimento de que os seus ósos durmían<br />
o sono derradeiro en terras estranas, lonxe do cimiterio aldeán<br />
onde descansan seus maores; neniños a meio criar que van xa<br />
compartir con seus pais o amargurado pan do desterro. − ¡Oh fillos<br />
infortunados <strong>da</strong> Galicia escraviza<strong>da</strong>, que, como os fillos de Israel,<br />
percorren tódolos vieiros do mundo, unha peregrinaxe eterna…!<br />
No chan benzoado <strong>da</strong> América, ceibe e xenerosa, acharán moitos<br />
piadosa sepultura; <strong>da</strong>s súas entranas fecun<strong>da</strong>s arrincarán outros a<br />
fortuna cobiza<strong>da</strong>; nas súas leises xusticieiras conquerirán azos pra<br />
ser apóstolos <strong>da</strong> Libertade; na grandeza dos seus ríos e <strong>da</strong>s súas<br />
alonga<strong>da</strong>s sementeiras buscarán a ispiración pra ser poetas; no<br />
amor <strong>da</strong>s súas mulleres sentarán os cimentos dun fogar novo que<br />
lle <strong>da</strong>rá a América barudos retoños <strong>da</strong> Raza de Breogán. ¡Que todo<br />
eso pode saír deste feixe de carne emigrante, deste anaco de alma<br />
galega, que vai sobor <strong>da</strong> cuberta do vapor! ¡Piñusco de ilusicóns!<br />
¡Proieitos aloumiñados de grandeza prós seres queridos! ¡Sonos<br />
de día venturosos despois de duras xorna<strong>da</strong>s de traballo! ¿Faranse<br />
reali<strong>da</strong>de…? ¡Quén o sabe! Mais aín<strong>da</strong> que así sexa, non serán<br />
felices nunca máis.
Emigrantes<br />
Levarán sempre metido na alma pra torturala o meiguizo <strong>da</strong>s<br />
nosas campías verdescentes; a lembranza torturante dos alalás, <strong>da</strong><br />
gaita e dos aturuxos; o arrecendo suave dos nosos vales frorecidos;<br />
a visión do derradeiro “lusco e fusco” i o toque <strong>da</strong> oración <strong>da</strong> campá<br />
parroquial.<br />
Ese lembro –música, alma e paisaxe galegos− será seu<br />
compañeiro permaente de pelegrinaxe por tódolos vieiros do<br />
mundo, martirizándolles o esprito até non voltar aos eidos nativos.<br />
E despois que se tornen, terán arelas <strong>da</strong>s terras, que aín<strong>da</strong> non<br />
sendo suas terras, acocháronos, agarimosas no seu seo. I así a sua<br />
vi<strong>da</strong> será xa pra sempre arela eterna de mundos lonxáns…<br />
* * *<br />
Tódolos días, na hora en que o Pai Sol deitase no leito<br />
azul do mar, un rapaz emigrante toca na sua frauta de pau de<br />
buxo canzóns saudosas do Val de Barcia. E a sua frauta de pau<br />
de buxo canzóns señaba aos melros a subiar a riveirana ¡E cousa<br />
miragrosa a frauta de buxo deste rapaz! A o conxuro dos seus<br />
saloucos, tódolos emigrantes soben a coberta e vanse acercando a o<br />
rapaz até facer un corro silenciosos ó seu arredor…<br />
Un vaho de Sau<strong>da</strong>de envolve nas suas azas invisibres e<br />
misteriosas aos emigrantes galegos. Apodéranse deles unha tristura<br />
doce que fai insensibremente caer as bágoas.<br />
O rapaz frautista deporcatase deso e rompe a tocar unha<br />
muiñeira. Saen a bailar una parexa que a puntea lediciosamente.<br />
Un aturuxo ro<strong>da</strong> sobor <strong>da</strong>s augas e vaise a esnaquizar nos<br />
penedos <strong>da</strong> Costa Nosa, tales bríos leva a tal esforzo anímico o<br />
impulsa.<br />
* * *<br />
Entre todos hai algúns que levan enriba <strong>da</strong> alma unha<br />
traxedia.<br />
Dous neniños –unha parexiña− que aín<strong>da</strong> non suma vinte<br />
anos entre os dous e que, orfos de nai, mán<strong>da</strong>os chamar seu pai<br />
desde Buenos Aires. Van soliños sen amparo de ninguén. El maréase,<br />
59
60 Ramón Suárez Picallo<br />
e a nena facendosa como unha nai galega, como unha nai que que<strong>da</strong><br />
durmindo no Camposanto de Carnoedo, lévalle tisanas, acóchao<br />
garimosamente. Non falan con ninguén. Somentes o médico-<br />
-ispector de emigrantes puido entrar nas suas almas. O médico, é<br />
un nobre rapaz, fillo inteleitual i espritual <strong>da</strong> ilustre Compostela,<br />
que lles fala en galego, que os aloumiña en galego, porque el sabe<br />
<strong>da</strong> traxedia <strong>da</strong> nosa Terra.<br />
Un vello que por mor dun pleito (que perdeu gracias á<br />
intervención dun cacique) quedóu polas portas do mundo. Pásase<br />
horas longas debruzado no baran<strong>da</strong>l cos ollos encravados na estela<br />
escumosa que deixa o barco, longo “vía crucis” do seu calvario. Este<br />
non se afacerá. ¡Vello pino galego que morrerá murchadiño a o sere<br />
trasprantado noutras terras!<br />
Un rapaz peixeiro <strong>da</strong> Costa <strong>da</strong> Morte que víu unha<br />
noite malfa<strong>da</strong><strong>da</strong>, morrer a seu pai afogado envolto nos outos<br />
salseiros. No probe fogar mariñeiro que<strong>da</strong> a nai tolleita e dous<br />
irmanciños agar<strong>da</strong>ndo polo que el gane en América como polo<br />
Santo Advenimento. Cos brazos cruzados i os cabelos a o ar, mirar<br />
o mar con fon<strong>da</strong> xenreira. Emporeso de noite soña e oiselle decir:<br />
“couce”, “Asimán”, “Orza”, “Duro de babor”, ¡Soña que é peixeiro<br />
na Costa Finisterrán!<br />
* * *<br />
¡Soio traballo lle piden a América! E América, xenerosa e<br />
nobre, <strong>da</strong>ralles traballo, Libertade e Amor a presas cheas.<br />
Polas xéli<strong>da</strong>s e soberbas costas patogónicas; pola inmensi<strong>da</strong>de<br />
verde <strong>da</strong>s Pampas arxentinas; polo Chaco abraxado do Sol tropical<br />
e polas ruas <strong>da</strong> grande ci<strong>da</strong>de arxentina, esparéxase un novo anaco<br />
<strong>da</strong> alma galega, atereci<strong>da</strong> de door e de sau<strong>da</strong>de.<br />
¡Deus a guíe…!<br />
Céltiga, 10-XI-1926.
POSICION E SINIFICADO ESPRITUAL E CULTURAL<br />
DO MUTUALISMO GALEGO NA EMIGRACIÓN<br />
Historia<br />
A historia do mutualismo galego na emigración costitue<br />
un ver<strong>da</strong>deiro milagre de télesis coeitiva e a sua máisima creación.<br />
Buenos Aires, La Habana e Montevideo, ofrecen neste orden<br />
exemplos mainíficos.<br />
As causas principaes do seu desenrolo progresivo, deben<br />
buscarse nas circunstancias que rodearon a nosa emigración dos<br />
fins do século XIX, e as primeiras duas déca<strong>da</strong>s do XX. A “len<strong>da</strong><br />
negra” encol de Galicia e dos galegos, nasci<strong>da</strong> na Penínsua, chegou<br />
as Américas traí<strong>da</strong> polos mesmos que a crearon alá. Polo demáis,<br />
os nosos emigrantes, sen oficio nen beneficio, dotados dunha<br />
instrución elemental mal <strong>da</strong><strong>da</strong>, por non decir a os máis degra<strong>da</strong>ntes,<br />
prestábanse como campo propicio pra aquela len<strong>da</strong>.<br />
Somentes a sua vontade, o seu afán e os seus esforzos por<br />
abrirse peso nistes novos meios sociaes, así como unha intuición, un<br />
instinto, unha honradez e unha concencia do seu valer, poido facelo<br />
milagre <strong>da</strong> sua superación.<br />
Nestas condicións, as primeiras istitucións mutualistas foron<br />
de importancia estraordinaria. Amparándoos e protexéndoos coa<br />
sua asistencia e, de paso, xerarquizando as nosas virtudes e os nosos<br />
esforzos, ante os alleos e ante os mesmos. Os seus adeministradores<br />
exemprares fixeron o resto deica poder ofrecer hoxe a Emigración<br />
<strong>Galega</strong> nas Américas, orgaizacións sin parigual en ningunha<br />
coleitivi<strong>da</strong>de estranxeira do Novo Mundo.
62 Ramón Suárez Picallo<br />
Caraiterísticas esprituales, sociaes e culturaes do noso mutualismo<br />
O mutualismo galego non é unha benficencia, nin unha<br />
cari<strong>da</strong>de, nin unha filantropía. E unha espresión de soli<strong>da</strong>ri<strong>da</strong>de<br />
humán entre xentes que se sinten irmáns, na ventura e na desventura,<br />
en traiectoria de abaixo pra riba e de arriba pra baixo, comprindo o<br />
vello apotegma de “todos pra un e un pra todos”. Tampouco é unha<br />
doutrina ou teoría de friaxe sociolóxica. E unha posición espritual<br />
con hálitos humáns. De ahí o respecto que merescen a todos as<br />
suas istitucións representativas, más alén e máis arriba de posicións<br />
sociaes, políticas, económicas e relixiosas. E de ahí a perfeición<br />
téinica e frolecemento a que chegaron.<br />
Unha vez logrados en gran parte os fins esenciaes de axu<strong>da</strong> e<br />
asistencia o mutualismo galego tivo unha notabel derivación cultural<br />
<strong>da</strong> máis outa importancia; parte <strong>da</strong> sua laboura de divulgación dos<br />
nosos valores artísticos, inteleituaes e tradicionaes; a formación<br />
de grandes bibliotecas; a sua posición e a sua aititude, conqueríu<br />
especiaes releves, cando na Patria, por razóns políticas de todos<br />
conosci<strong>da</strong>s, foi persegui<strong>da</strong> e couta<strong>da</strong> a nosa cultura e o seu vehículo<br />
esencial, a lengua propia.<br />
Edicións de obras que non podían editarse na Terra;<br />
concursos literarios con importantes premios, encol de temas<br />
galegos de palpitante aituali<strong>da</strong>de e de gran valor literario; aitos<br />
culturaes coa participación dos nosos inteleituaes máis escrarecidos<br />
de Galicia e de fora, e aín<strong>da</strong> de amigos non galegos, intresados nas<br />
nosas cousas; esposicións de arte e concertos, fan un conxunto de<br />
laboura estraordinaria. Con ela, ademáis de protexer e arrequentar a<br />
cultura mesma, axudouse eficazmente a moito dos seus forxadores,<br />
nesta hora tristeira. Neste senso e de estricta xusticia afirmar que<br />
o Centro Gallego de Buenos Aires foi, e sigue sendo, exempro e<br />
paradigma.<br />
Hai que arrequentar a herencia.–<br />
Miles, deceas de miles de fillos e netos de galegos, nados<br />
en América, conoscen e aman a Galicia a través <strong>da</strong>s suas istitucións<br />
mutualistas, cando din frente a elas: “Ahí nacín eu”. Ou: “Ahí
Posicion e sinificado espritual e cultural do mutualismo galego na emigración<br />
morreu meu pai”. Ou, frente do lugar do repouso eterno no<br />
camposanto, coroado cos símbolos sagros de Deus e de Galicia, din:<br />
“Ahí descansan os meus antergos”.<br />
Esto, é o conoscimento que tiveron do noso xeito de ser, de<br />
vivir, e de pensar, a través <strong>da</strong> nosa cultura, costituien o invisíbel fío<br />
de ouro, que avencella en torno a Galicia as xeneracións que foron,<br />
que son e que serán no futuro, as forxadoras desta imponderable<br />
herencia espritual.<br />
Compre engadir eiquí, a xeito de inciso, que as institucións<br />
mutualistas de América, seguiron e seguirán progresando, pese<br />
a que as lexislacións sociaes americáns, de seguri<strong>da</strong>de e de<br />
Previsión, parescería facelas innecesarias. Seríano efeitivamente, se<br />
fosen somentes institucións puramente asistenciaes. Mantéñense, e<br />
seguirán manténdose, necesarias e indispensábeles, por aquel hálito<br />
espritual de que falamos denantes; polas suas inque<strong>da</strong>nzas culturaes<br />
e como espresión viva do senso cooperativo, tradicioal do home<br />
galego, vivindo en comuni<strong>da</strong>de, en Galicia e fora de Galicia.<br />
Arrequentar esta herencia buscándolle novos vieiros ou<br />
completando os xa emprendidos, será un sagro deber de todolos<br />
nosos emigrados, vellos e novos, voluntarios e involuntarios.<br />
Namentras, este traballo quer ser unha semblanza do que se leva<br />
feito; e, ademáis, un sinxelo homaxe a os que foron fun<strong>da</strong>dores,<br />
precursores e continuadores do mutualismo galego en América, a<br />
máis grande e trascendental creación dos nosos irmáns emigrados.<br />
Santiago de Chile, San Xoán, 1956.<br />
Primeiro Congreso <strong>da</strong> Emigración <strong>Galega</strong>–Bos Aires.<br />
63
MISTER COIRÓS EN CLEVELAND<br />
(Lembranza dun viaxe)<br />
Unhas poucas horas despois de cruzar a frontera catalana<br />
para Francia, por Le Perthús, xunto co Exército republicán en<br />
derrota, no coche de Marcial Fernández –o delegado de México ao<br />
Congreso <strong>da</strong> Emigración <strong>Galega</strong>− Direitor do Corpo de Carabineiros,<br />
estando no Hotel Salas de Perpignán, recibimos el e eu un telegrama<br />
de Nova York, que nos encheu de ledicia.<br />
O Fronte Popular Galego de Axu<strong>da</strong> á República Hespañola<br />
<strong>da</strong> gran urbe norteamericana chamábanos aos dous pra que foramos<br />
a <strong>da</strong>r alí un ciclo de conferencias. Firmaba Ramón Mosteiro, un<br />
veciño meu de Sa<strong>da</strong>, que era <strong>da</strong>quela Presidente <strong>da</strong> enti<strong>da</strong>de. Iste<br />
Ramón Mosteiro estivera con nós en Cataluña <strong>da</strong>rredor <strong>da</strong> Noite<br />
Boa, cando a guerra estaba a punto de rematar, co resultado que<br />
todos xa prevíamos. Fíxose gran amigo noso e díxonos que en<br />
chegando a Nova York ocuparíase <strong>da</strong> nosa situación. Eisí o fixo<br />
aquel gran galeguista e republicán sadense; e cando leu na prensa<br />
norteamericana a noticia do gran éxodo, o 10 de febreiro de 1939,<br />
mandounos o telegrama. Decíanos nel que nas oficiñas <strong>da</strong> “Cunard<br />
Line” de París, tiñamos á nosa disposición un pasaxe en clase “turista”<br />
no gran trasatlántico “Queen Mary” e 50 dólares en efeitivo pra ca<strong>da</strong><br />
un. O telegrama fixémol-o firmar no Consulado norteamericano,<br />
como transeúntes prós Estados Unidos o que nos serviu de “laser<br />
paser” evitando con el que os senegaleses nos levaran a un campo<br />
de concentración.<br />
Algún día narrarei as incidencias <strong>da</strong>quel viaxe memorabel ao<br />
traverso de Francia, de Perpignán a París e de París a Cherburgo, co<br />
corazón i-o esprito cangados de angustia por todo canto deixabamos<br />
atrás.<br />
* * *
66 Ramón Suárez Picallo<br />
Chegamos a Nova York o 29 de Marzal. Tamén falarei no seu<br />
día <strong>da</strong> emoción <strong>da</strong> chega<strong>da</strong> e do recibimento. Do encontró alí con<br />
vellos amigos, parentes e compañeiros de escola. Con Castelao e<br />
con Basilio Álvarez; con Pérez Dacal e con Emilio González López<br />
e con cen máis. Cumpre decir que o oitenta por cento <strong>da</strong> coletivi<strong>da</strong>de<br />
hespañola de N. York compóñeno galegos; e que á súa vez, destes<br />
galegos, mais <strong>da</strong> mitade son <strong>da</strong> miña comarca <strong>da</strong>s Mariñas de<br />
Betanzos, <strong>da</strong>s dúas ban<strong>da</strong>s <strong>da</strong> Ría. Todos sin unha soa eiscepción,<br />
republicáns e bons galegos, inxeles, cordiales e xenerosos.<br />
A guerra estaba perdi<strong>da</strong>, e deixaba tras <strong>da</strong> derrota o<br />
ingustioso problema dos refuxiados nos campos de concentración<br />
de Francia. I-os galegos de Nova York, que aportaran inxente<br />
axu<strong>da</strong> durante a loita, non pararon os seus esforzos. Abriron<br />
inmediatamente unha campaña pra xuntar fondos e fletar un barco<br />
que trouxera a México desde Francia, o maior número posible de<br />
refuxados. A iniciativa galega foi recolli<strong>da</strong> e dirixi<strong>da</strong> por Socie<strong>da</strong>des<br />
Hispanas Confedera<strong>da</strong>s, e cos fondos recollidos nela, fletouse o<br />
vapor “Ipanema”, o segundo que chegou a Mexico cargado de<br />
refuxiados, galegos na súa maioría.<br />
Marcial e eu, despois de tomar parte en varios aitos en Nova<br />
York e ale<strong>da</strong>ños, fomos nomeados pra percorrer as principales<br />
cib<strong>da</strong>des de 21 estados <strong>da</strong> Unión, <strong>da</strong>ndo conferencias e recollendo<br />
fondos. Púxose un auto á nosa disposición, conducido por un<br />
magnífico rapaz, José Lores, de Lérez. E unha especie de “Manager”<br />
encargado dos cartos. Iste era un maraviloso “chueta” Mallorquino,<br />
que nas “parrafa<strong>da</strong>s” mais emocionantes dos nosos discursos<br />
mandábanos parar. Abría os brazos e decía:<br />
“A ver, ¿quen me <strong>da</strong> 10 dólares por iste emocionante<br />
párrafo que acaban de escoitar?” Os billetes caían que era unha<br />
bendición, e dispois seguía o discurso. Lémbrome que unha vez,<br />
Marcial i eu fomos solicitados pra <strong>da</strong>r unha conferencia en forma<br />
de información, encol <strong>da</strong> guerra e <strong>da</strong>s suas causas políticas e<br />
sociales, nun Instituto <strong>Cultura</strong>l de Detroit. Era unha eisposición<br />
serea e ouxeitiva que non se prestaba a facer “latiguillos” con<br />
aprausos interruptores. Os aprausos foron moitos pero somentes
Mister Coirós en Cleveland (Lembranza dun viaxe)<br />
ao final. O noso “manager” decrarou que a charla fora mañífica,<br />
moi “ilustrativa” e moi “documenta<strong>da</strong>”; mais el protestou porque<br />
non ouvera aprausos máis que unha soia vez, con moita per<strong>da</strong> en<br />
dólares. Hispanas Confedera<strong>da</strong>s pagábanos 25 dólares por semana<br />
e os gastos pagos. De que os gastos foran os mínimos encargábase<br />
o devandito “manager”, que o primeiro que facía ao chegar a ca<strong>da</strong><br />
sitio, era enterarse dos hoteles mais baratos pra nos aloxar e comer.<br />
Soupemos despois que o tal “chueta” fora o mellor administrador<br />
que tivera a Axu<strong>da</strong> á República Hespañola e que, fora desa función,<br />
na súa vi<strong>da</strong> priva<strong>da</strong>, dispoñendo dos seus cartos, era un eispléndido<br />
e muñificente cabaleiro.<br />
* * *<br />
Foi nunha destas an<strong>da</strong>nzas que coñecimos a Mister Coirós,<br />
en Cleveland. É unha blanca, limpa e fermosa cib<strong>da</strong>de do Estado<br />
de Ohio, famosa pol-os seus restaurantes e por outras cousas. Nela,<br />
antes de aituar na nosa misión, estivemos dous días de incóñito pra<br />
tomar refolgos.<br />
A Marcial Fernández atrogalláronselle tres cousas dendo<br />
primeiro dia que chegamos aos Estados Unidos: as comi<strong>da</strong>s,<br />
os pitillos leiros e o idioma inglés. Herba nova pra cabalos<br />
vellos, decía. En canto ao idioma, resolveu o problema de raíz,<br />
falándolle galego a todo o mundo; ao porteiro do hotel, ao camareiro,<br />
ao taxista, a todos. O tabaco, arransouse con un contrabandista de<br />
Paderne que lle fiso provisión pra seis meses dunha eisquisita<br />
picadura habanera. A comi<strong>da</strong> era mais difícil. Somente o pasaba ben<br />
na Casa de Galicia de Nova York, cuio cociñeiro de Ourense, facía<br />
caldo galego, cladeira<strong>da</strong> de peixe, e, ás vega<strong>da</strong>s, lacón con grelos.<br />
Pero nos viaxes sufría e brasfemaba ca<strong>da</strong> vez que se sentaba<br />
a comer. Non aturaba os “steiks” de carne insípi<strong>da</strong>, nin as patacas<br />
sin sal, e moito menos a ensala<strong>da</strong> de leituga, sen aceite nin vinagre,<br />
unta<strong>da</strong> con unha pasta abominabel que tiña asucre.<br />
Por iso en Cleveland, dímoslle “esquinazo” ao manager e<br />
ao chofer e fumon-os os dous soios, a percorrer a rúa onde estaban<br />
os millores restaurantes <strong>da</strong> cib<strong>da</strong>de. Entramos no mellor deles,<br />
atuguidos por unhas fermosas xar<strong>da</strong>s-cabalas, que se eisibían na<br />
67
68 Ramón Suárez Picallo<br />
xiadeira que facía de vidreira eisposición. Sentámonos e dímosnos a<br />
matinar como se chamarían as xar<strong>da</strong>s en inglés. Na carta figuraban<br />
co nome de “Macarelas”, igualiño que lles chamaban na Casa de<br />
Galicia en Nova York.<br />
O camareiro que nos atendeu era un home outo, loiro,<br />
de ollos azúes, vestido de impecabel “smoking”, teso coma un<br />
fuso. Asinaleille co dedo as “macarelas”, nementras que o Marcial<br />
rosmaba coma pra si: “lástima de pícaracha”. Foise o camareiro a<br />
facel-o pedido, e voltou pra <strong>da</strong>rlle un retoque á mesa sen pronunciar<br />
verba e voltou a irse. Pareceunos que tar<strong>da</strong>ba moito o plato e o<br />
Marcial púxose a esbar<strong>da</strong>llar unha an<strong>da</strong>na<strong>da</strong> de diatribas contra os<br />
Estados Unidos, os seus restaurantes i-os cociñeiros e camareiros<br />
que neles servían. E nesto reapareceu o noso servidor traendo nas<br />
mans unha fantástica tarteira de barro, fomegante e recendente, que<br />
puxo con moita ceremonia no meio e meio <strong>da</strong> mesa, decindo con<br />
ufana sorrisa:<br />
− A PICARACHA.<br />
¡Santo Deus! Era, efectivamente, unha picaracha gloriosa,<br />
con pataquiñas novas, chícharos, cebola, tomates cortados, e aín<strong>da</strong><br />
unhos fondos recortados de alcachofas. Que<strong>da</strong>mos abraiados, sen<br />
poder decir verba. Neste intre o “metre” chamou ao noso camareiro<br />
pra lle facer unha pregunta, con este resonante apelativo:<br />
− ¿MISTER COIRÓS…?<br />
Era, coma quen di, chover sobre mollado. Despois de<br />
ser galego o camareiro, e de saber facer unha picaracha de xar<strong>da</strong><br />
–díxonos mais tarde que a fixera el mesmo− chamábanlle Mister<br />
Coirós. Dimonos a conocer con ver<strong>da</strong>deira emoción, nosa e del.<br />
Marcial, que é de Ourense, pero que pasou moitos anos en Ferrol,<br />
coñecía moito Coirós, i-eu de Sa<strong>da</strong>, a donde viñan todol-os anos<br />
a tomar baños moitos familiares e veciños do noso xa entrañabel<br />
amigo.<br />
Xurdiu logo a invitación a visitar o seu fogar. Nel conocemos<br />
á súa dona, que era de Paderne, e a dous fermosos retoños yanquis,<br />
seus fillos, que tamén na escola lles chamaban Coirós.
Mister Coirós en Cleveland (Lembranza dun viaxe)<br />
− Eu chámome −díxonos− Francisco Cotos, pero cando<br />
entrei a traballar nunha fábrica de Portland, donde había outros<br />
galegos, chamábamos pol-o nome dos pobos de nacimento. Había<br />
un “Bergondo”, un “Belouzás” e un “Aranga” entre outros. E así me<br />
quedou a min Coirós, porque, naturalmente, eu son de Coirós e a<br />
moitísima honra ¿sabe?<br />
− Pois que o seas por moitos anos, oh, que ben o mereces<br />
–respondimos a unha.<br />
− E vostedes que o vexan –engadiu el, moi orguloso.<br />
Buenos Aires, mes de Santiago de 1957.<br />
69<br />
Revista Coirós.
4<br />
GALEGUISMO
Suárez Picallo nun mitin en Compostela a carón do monumento a Rosalía de Castro.
DIVAGACIONS ENCOL DO GALEGUISMO MILITANTE<br />
Política<br />
Fai hoxe un ano escribimos nestas mesmas columnas encol<br />
<strong>da</strong> necesi<strong>da</strong>de de <strong>da</strong>r ao galeguismo unha táctica e unha finali<strong>da</strong>de<br />
política. Ninguén nos contestóu, a pesar de que o desexábamos.<br />
En troques a custión política sigue sendo a custión fun<strong>da</strong>mental do<br />
galeguismo, e así se leva dito por distintos conductos. Villar Ponte,<br />
Correa Calderón, Peña Novo e outros aló. Acó cuaseque todos os<br />
nosos elementos novos. Agora o doctor Sánchez Mosquera –que sin<br />
ser dos novos tampouco e dos vellos– resucita unha vella iniciativa:<br />
un Congreso gallego, como complemento dos aitos conmemorativos<br />
do centenario de Murguía e Rosalía, que entre outras cousas, trataría<br />
a custión política de Galicia. Non está mal. Pro temos unha du<strong>da</strong>.<br />
Un Congreso que trate de política non pode xuntarse hoxe. Non<br />
selle consentiría. Política é unha verba escomulga<strong>da</strong> polos políticos<br />
que gobernan. Habería que facer o Congreso a pesar deles. ¿Cómo<br />
facemos querido doctor? ¿Botámolos pra que non estorben os nosos<br />
planes? ¿Contamos con vostede pra eso?. Se nos poñemos <strong>da</strong>cordo<br />
nesto teríamos moito camiño an<strong>da</strong>do.<br />
Namentras rexístremos a inque<strong>da</strong>nza política de cantos ven<br />
a Galicia con ollos de agarimo e con arelas de futuro. Política, a máis<br />
nobre aitivi<strong>da</strong>de, hoxe, dos pobos máis cultos do mundo, tende sere<br />
na nosa Terra parte do Evanxelio redentor.<br />
Loita<br />
Dun tempo a esta parte o galeguismo en Buenos Aires<br />
conqueríu persoali<strong>da</strong>de na nosa vi<strong>da</strong> coleitiva. Somos ca<strong>da</strong> día<br />
máis. Polos diversos camiños retornan a Galicia moitos fillos seus.
74 Ramón Suárez Picallo<br />
Os millores; os máis sensibles, os maís inquedos; os que poseen<br />
unha meirande facultade pra pensar e pra sentir. Xa somos moitos e<br />
mañán seremos máis. Esto, que nos <strong>da</strong> azos, tamén trai aparella<strong>da</strong>s<br />
moitas responsabili<strong>da</strong>des. Polo de pronto xa se nos combate.<br />
Gabámonos moito delo. Preferimos a loita franca de ideias contra<br />
ideias –do encontro han sair trunfantes as nosas– a indiferencia<br />
dos que praitican a política <strong>da</strong> avestruz. Ben chega<strong>da</strong> a loita, a<br />
nobre loita, <strong>da</strong>s ideias e <strong>da</strong>s razóns, pra suplantar a parva aitivi<strong>da</strong>de<br />
de don Xan contra don Farruco, ambos a dous, hocos de cabeza e de<br />
corazón.<br />
Uni<strong>da</strong>de<br />
Mais teñan en conta os <strong>da</strong> casa que a “falanxe de ferro<br />
ben teci<strong>da</strong>” de que fala o bardo e a meirande garantía do trunfo.<br />
Sumar vountades ha de ser a consina sagra. Quen reste unha soia<br />
perxudica. Non está en discusión Xan nin Pedro. Está en xogo o<br />
porvir do galeguismo na ci<strong>da</strong>de galega máis grande do mundo. A<br />
ci<strong>da</strong>de que pode ser a Galicia o que foi New York a Irlan<strong>da</strong>: a Meca<br />
<strong>da</strong> Libertade. Outo senso político e fondo instinto de irman<strong>da</strong>de.<br />
Busquemos a quen poi<strong>da</strong> ser útil a Causa polas suas virtudes. Non o<br />
arredemos polos seus defectos. E máis nobre e de máis comenencia.<br />
Acabouse pra sempre entre os bós e xenerosos a verba “eu” funesta<br />
pra to<strong>da</strong> aición de orde coleitivo. En troques fagamos unha norma<br />
<strong>da</strong> verba “nos”. Vivimos unha hora úneca pro galeguismo en Buenos<br />
Aires. Galeguismo de hoxe, con inque<strong>da</strong>nzas de hoxe, galeguismo<br />
político e militante, con responsabili<strong>da</strong>de. A semente está ceiba<strong>da</strong>.<br />
Escomenza a xermolar. Que na hora <strong>da</strong> colleita non sufran deceición<br />
os que siguen o vello aforismo de: “Polo froito conoscerás o albre”.<br />
Despois…<br />
A ver quen nos vence. Que veñan a facernos frente cantos<br />
queiran. De to<strong>da</strong>las ban<strong>da</strong>s. Da dereita e <strong>da</strong> esquer<strong>da</strong>. Unhos co<br />
seu patriotismo de Marcha de Cádiz, agar<strong>da</strong>ndo que de Madrid<br />
nos cheguen todolos remedios doados gasallosamente polos que<br />
man<strong>da</strong>n; i os outros coas suas “nove<strong>da</strong>des democráticas” de antes<br />
de 1914, que falan “de la Humani<strong>da</strong>d”, esquecendo que o primeiro
Divagacions encol do galeguismo militante<br />
anaco desa humani<strong>da</strong>de e a propia casa, a propia terra. Uns ou<br />
outros “ismos” non nos espantan, sempre que teñan por diante<br />
unha verba: galego.<br />
Poderemos con todos. Mais an<strong>da</strong>, moitos denfrente virán a nós<br />
e <strong>da</strong>rémoslles a man, limpa e cordial, no seo do fogar ceibe e dinificado.<br />
No fogar petrucial <strong>da</strong> Galicia Nai, raíñá e señora de sí e dos seus fillos.<br />
75<br />
Bos Aires. Céltiga, xullo 25 de 1929.
POLÍTICA GALEGA<br />
Inque<strong>da</strong>nza política<br />
Evaristo Correa Calderón, un dos inteleituales máis inquedos<br />
<strong>da</strong> nova xeneración galega, vén pubricando en El Pueblo Gallego<br />
unha serie de traballos encol dos máis palpitantes problemas que<br />
Galicia ten de resolver, baixo o nome xenérico de “Los Trabajos y<br />
los Días”. Nun dos pubricados derradeiramente de pasa<strong>da</strong>, coma<br />
quen non quer a cousa, tocou a custión política. Falou, con moito<br />
siso, <strong>da</strong> imperiosa necesi<strong>da</strong>de de <strong>da</strong>r vi<strong>da</strong> a un movimiento político<br />
de médula, de esencia e de contido galego. Referíndose ás distintas<br />
crases sociaes que compoñen a socie<strong>da</strong>de galega, nomeou a os<br />
obreiros e mariñeiros, e aludía a o seu socialismo, enciclopédico,<br />
internacioalista, moi século <strong>da</strong>zanove, pero moi pouco, ou mellor<br />
dito na<strong>da</strong> galego por non decir direitamente antigalego.<br />
Simultáneamente eiquí, entre nosotros, suscitóuse tamén<br />
unha polémica <strong>da</strong>rredor dun enxundioso artigo de Sebastián<br />
Guerrero –un cultísimo rapaz berbiano, nacionalista galego, que<br />
se nos revelóu un xúrdio xornalista− pubricado no órgano de<br />
pubrici<strong>da</strong>de <strong>da</strong> nosa máis liberal coleitivi<strong>da</strong>de, e no que afirmaba,<br />
con razóns como tempros, que ningún partido político español está<br />
apto para resolver os problemas máis vitaes de Galicia.<br />
Por outro lado, Antón Villar Ponte, o outísimo pubricista<br />
galego sempre ademirado, polo seu saber e a súa cristaíña austeri<strong>da</strong>de<br />
ideolóxica, laiábase de que Galicia non tivese unha agrupación política<br />
liberal e decraraba de moita comenencia a súa costitución.<br />
Como pode ollarse, a inque<strong>da</strong>nza política xurde por distintas<br />
partes, como un aspeito –dos máis intresantes sin dúbi<strong>da</strong>− <strong>da</strong><br />
inque<strong>da</strong>nza integral de Galicia. E tiña que ser eisí. Aparella<strong>da</strong>s as
78 Ramón Suárez Picallo<br />
nobrísimas aitivi<strong>da</strong>des inteleituaes do noso esprito, <strong>da</strong> nosa cencia e<br />
<strong>da</strong>s nosas letras, temos de crear as nosas aitivi<strong>da</strong>des políticas, que son<br />
as que moven hoxe a os pobos máis cultos. A causa galeguista debe<br />
chegar a o seo mesmo do pobo galego. E alí non chegan os homes<br />
de gabinete falando de prehistoria, de arqueoloxía, de atlantismo, do<br />
senso modernista dos nosos poetas líricos. Estos homes cuia laboura<br />
escrareci<strong>da</strong>, silenciosa, ári<strong>da</strong> polo mesmo que non ten máis que conta<strong>da</strong>s<br />
voces de estímulo, meresce o noso máis devoto respeto; chegarán a o<br />
pobo previa a faena de esbrozamento dos homes de aición que son por<br />
excelencia os homes políticos. A verba galeguista ten de chegar a aldeia<br />
falando <strong>da</strong> importación do millo, <strong>da</strong> baixa do gando, <strong>da</strong> supresión<br />
dos laudemios, <strong>da</strong> eistensión <strong>da</strong> cultura popular, dos dereitos do que<br />
traballa pra adeministrar o froito do seu esforzó, <strong>da</strong> moura concencia<br />
caciquil, <strong>da</strong> premisa de que pra Madrid vai todo, e que de Madrid non<br />
vén a Galicia máis que disgustos, de que o Aiuntamento non debe ser<br />
unha cousa estrana, nemiga, senón, a xuntanza de to<strong>da</strong> a vecin<strong>da</strong>de pra<br />
mellor ordear a vi<strong>da</strong> de relación. Todo esto remollado con gavanzas a<br />
o noso idioma, ás nosas grorias pasa<strong>da</strong>s e presentes, a o traballo ceibe<br />
que engrandece e a libertade que dinifica. Todo eso é política que na<strong>da</strong><br />
ten que ver coa “outra” política –a política do adro onde se merca e se<br />
vende a concencia e o dereito, por un codelo de molete e unha cunca<br />
de viño− política galega que soio os galegos, con vistas a Galicia e non<br />
a Madrid, podemos facer, debemos imperiosamente facer. E pra facela<br />
fai falla un vehículo específico e úneco. Un partido político. Non se<br />
espanten os antipolíticos, que paradoxicamente serviron sempre a os<br />
peores politiqueiros, sempre que fosen do Aiuntamento. Entendemos<br />
por política to<strong>da</strong> obra coordina<strong>da</strong> tendente a conquerir un fin común<br />
de ben prá coleitivi<strong>da</strong>de onde se aitúa. ¿Estamos?<br />
O socialismo español non nos entende<br />
Denantes de pasar máis adiante decraremos que somos<br />
socialistas. Si señor, socialistas. E temos de engadir –somentes<br />
pra atallar a inculpación que poidera facérsenos de non saber<br />
o que decimos, que non por vani<strong>da</strong>de− que ademáis de quince<br />
anos de aituación nas loitas xornaleiras, temos pasado moitas<br />
noites estu<strong>da</strong>ndo as doutrinas socialistas desde Campanella a
Política galega<br />
Fourier, desde éste a Marx e de Marx a Lenin. Pero antidogmáticos<br />
por enriba de todo, máis que a doutrina escrita polos teóricos,<br />
estimamos a doutrina que emana dos feitos a cotío, <strong>da</strong>cordo co meio<br />
social donde aituamos. Mais aín<strong>da</strong>: para nosotros unha doutrina<br />
somentes pode intresar cando conta con unha ventaxosa suma<br />
de posibili<strong>da</strong>des de aplicación. A doutrina, de por si como cousa<br />
astraita, non nos intresa senón como curiosi<strong>da</strong>de inteleitual.<br />
Hoxe en Galicia –parafraseando aquel sabidente “hoy y <strong>aquí</strong>”<br />
dun diputado socialista arxentino− o partido socialista español non<br />
pode resolver os problemas que afeitan á vi<strong>da</strong> de Galicia. Proba delo<br />
é a súa escasa, cuase nula, infruencia no noso país, a pesar de canto<br />
se ten feito pra axu<strong>da</strong>lo. Si quitamos Vigo e Ferrol, as duas ciu<strong>da</strong>des,<br />
racial, morfolóxica i espritualmente, menos galegas de Galicia, non<br />
conta pra na<strong>da</strong>. ¿Incultura <strong>da</strong> nosa xente? Máis culta que a xente onde<br />
ten moita infruencia o socialismo. ¿Sometimentos a o crero? Len<strong>da</strong><br />
pura, como outras moitas len<strong>da</strong>s. ¿O caciquismo? Outro sambenito<br />
que nos colgaron desde Madrid, onde se fomentou e se sostuvo o<br />
noso caciquismo. Tópico manido de enciclopedistas parvos. ¿Que<br />
foi logo? Incomprensión do noso ambente, dos nosos problemas,<br />
<strong>da</strong> nosa sicoloxía. Cousa allea, importa<strong>da</strong>, que quixo apricarse tal<br />
como nasceu e viviu noutros países, con problemas distintos e con<br />
distintas mentali<strong>da</strong>des. O socialismo español, pola sua mentali<strong>da</strong>de<br />
de anteguerra, polo seu xunguimento á ideoloxía centralista, polo seu<br />
praiticismo cego a ista rexurdir do idealismo impulsado polo sentimento,<br />
polo seu industrialismo –tipo “Trade Unións” inglesas− nun país pouco<br />
industrializado, e pola súa indiferencia frente a os problemas que van <strong>da</strong><br />
periferia a o centro, ten que <strong>da</strong>r un forte pulo se quer seguir exercendo<br />
as suas funcións, aín<strong>da</strong> nos centro máis industriaes, pra canto máis<br />
en Galicia, onde non eisisten un proletario, na ver<strong>da</strong>deira aceición<br />
do vocablo. Somentes unha pequeña minoría entende, en parte, o<br />
problema. Foi a que fixo trunfar nun congreso memorabel unha<br />
moción de Pérez de Solís encol do reconoscimento <strong>da</strong>s nacionali<strong>da</strong>des<br />
ibéricas. Polo demáis a sua tradición antiinteleitual –en contraposición<br />
co socialismo francés que foi sempre un movimiento inteleitual− o<br />
seu economismo, consecuencia do pauto coa UGT, non deixa xurdir<br />
a tendencia humanista que pugna en vano por <strong>da</strong>rlle á agrupación un<br />
soplo idealista.<br />
79
80 Ramón Suárez Picallo<br />
Estas cousas non as ven os dirixentes antigos. E tratan en vano<br />
–sin <strong>da</strong>rse conta de que se trata dun esprito post-guerreiro− de atraer<br />
a os movementos de fon<strong>da</strong> inque<strong>da</strong>nza, de esprito esencialmente<br />
liberal que está producídose nas artes e nas letras <strong>da</strong>s rexións, ca<strong>da</strong><br />
unha de por si. Deiquí que El Socialista –con moito respeto e con<br />
outura adoita<strong>da</strong>− recollese e comentase os nomeados artigos de<br />
Correa Calderón e o escrito eiquí por Guerrero, chamando a atención<br />
encol <strong>da</strong> laboura que o PSO vén realizando, deixando entrever que él<br />
podía abor<strong>da</strong>r os problemas de Galicia. Nós reconocemos a sua boa<br />
intención; decraramos que no panorama <strong>da</strong> política española e o máis<br />
intresante, o máis honesto, e decraramos máis, que na falta de un<br />
partido galego, os galeguistas poden e deben apoialo con condicións:<br />
Unha delas sería o reconoscimento esplícito dun movemento socialista<br />
galego, netamente galego, <strong>da</strong>cordo coa mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong>de do noso esprito,<br />
dos nosos problemas agrarios, políticos i económicos. Non faría na<strong>da</strong><br />
novo. A Internacional reconocía no seu seo as minorías socialistas do<br />
centro de Europa, de Polonia, de Irlan<strong>da</strong> e de outras partes, por riba<br />
dos centralismos.<br />
A nosa aititude<br />
¿Podemos agar<strong>da</strong>r esto do socialismo español? ¿Se esto non<br />
fose posíbel, que faremos os galeguistas que creemos que é deber<br />
de todo home culto aituar en política, e que ademáis creemos que<br />
chegou a hora de que o probrema galego sexa un probrema de<br />
política liberta e aitiva? ¿Seguiremos tirando unhos pra unha ban<strong>da</strong><br />
e outros pra outra? ¿Seguiremos confiando nas promesas persoales<br />
–non ouxetamos as persoas, nin xusgamos intencións, senón que<br />
falamos de sistemas− que en vísperas de eleicións soliciten o apoio<br />
galeguista? ¿Os galeguistas que han de ter todos un conceuto<br />
político uniforme, seguirán votando por don Pepe de Sant-Yago,<br />
por don Xacinto en Ourense, e por don Pedro na Cruña, pertencendo<br />
don Pepe, don Xacinto e don Pedro a tres partidos distintos?<br />
¡Canto nos gustaría que estas perguntas fosen resposta<strong>da</strong>s.<br />
Resposta<strong>da</strong>s franca e lealmente, escluíndo por inocuo o “anti” ou<br />
o “apoliticismo”, posición vulgar que, nos tempos que corren, non<br />
conceibimos nunha persoa culta. Fai unhas horas, limos por terceira
Política galega<br />
vega<strong>da</strong>, un artigo do doctor Marañón, pubricado en La Nación de<br />
Buenos Aires, no que di que dentro de pouco gabarse de anti ou<br />
de apolítico equivalera a gabarse de “ser un mal educado, un incivil o<br />
un ignorante”. As verbas do doctor Marañón, paréscennos lumiosas,<br />
sabidentes. ¡Que caros pagan algún pobos a su indiferencia frente<br />
a os probremas políticos que o son hoxe tódolos probremas do<br />
mundo! ¡E como van conquerindo a sua libertade moitos pobos<br />
asoballados mediante unha aición política intelixente e sistemática!<br />
Conclusión<br />
Descartamos por sabi<strong>da</strong>s algunas ouxecións: Que o<br />
galeguismo conta na sua causa homes de tó<strong>da</strong>las ideoloxías; que a<br />
o lado de liberales probados hai relixiosos –sacerdotes moitos− cuia<br />
sabidencia necesita Galicia. De acordo. Que a o lado do esforzo<br />
xornaleiro, necesitamos <strong>da</strong> axu<strong>da</strong> de algúns capitalistas xenerosos<br />
–desgracia<strong>da</strong>mente estos cóntanse cos dedos dunha man e aín<strong>da</strong><br />
sobran dedos− que chocarían cos que temos conceutos avanzados<br />
sociolóxicos i económicos.<br />
Coi<strong>da</strong>mos lealmente que pra un galeguista integral, estas<br />
cuestións son de orden secun<strong>da</strong>rio, de orden mediato. O primeiro,<br />
inmediato pra un ver<strong>da</strong>deiro galeguista ten de ser o reconquerimento pra<br />
Galicia <strong>da</strong> sua condición de pobo ceibe. Pró conquerimento<br />
inmediato deste ideal eu <strong>da</strong>ríalle a man a un sacerdote, con unha<br />
lixeira modificación: Que en vez de decirse católico, apostólico,<br />
romano, se nomease católico, apostólico, galego. O programa<br />
de Lugo, con algunhas modificacións de senso liberal e social,<br />
condicionado por unha ampla tolerancia pode ser aín<strong>da</strong> hoxe un<br />
programa político, ampliado con unha liña de táitica e de aición,<br />
con posibili<strong>da</strong>de de chegar a o pobo, sobre todo a o pobo rural<br />
sin cuios azos o noso movemento non terá o vehículo pra to<strong>da</strong><br />
eispresión do esprito: O corpo físico que lle sirva de istrumento.<br />
81<br />
Céltiga, 25-VII-1928.
5<br />
DATAS SIGNIFICATIVAS
Intervención de Suárez Picallo nun mitin a prol do Estatuto galego en 1936.
O PLEBISCITO DO ESTATUTO AUTONÓMICO DE GALICIA<br />
Un carto de século, cinco lustros, vintecinco anos <strong>da</strong><br />
meirande xorna<strong>da</strong> espritual, política e patriótica de to<strong>da</strong> a historia<br />
de Galicia dos derradeiros tempos, cúmplense neste mes de San<br />
Xoán, de mil novecentos sesenta e un ó conxuro dunha consulta<br />
popular a que debía de responder o noso pobo con unha sílaba<br />
afirmativa: SI.<br />
Artistas, poetas, escritores, pe<strong>da</strong>gagos, políticos e sociólogos,<br />
foron comprometidos pra eiscitar e conciliar o pobo galego a que<br />
fixera unha suprema afirmación de vountade:<br />
¿Estatuto de Galicia? Si.<br />
Cifras<br />
Galicia tiña <strong>da</strong>quela unha poboación con dereito a voto de<br />
1.343.135; votaron 1.000.963; en favor do estatuto, 993.351; en<br />
contra, 6.161 e en blanco 1.451. Dacordo coa norma costitucional<br />
<strong>da</strong> República Española o plebiscito aprobatorio do estatuto debía de<br />
ter máis do 66 % de votos a favor, sobor do padrón eleitoral. Como<br />
pode verse, ista cifra foi supera<strong>da</strong> e polo tanto o plebiscito conqueríu<br />
o porcentaxe requerido aín<strong>da</strong> con creces. De ista eispresión <strong>da</strong><br />
vountade do pobo galego deron fe, en aitas notariaes firma<strong>da</strong>s en<br />
Santiago de Compostela por D. Manuel Banet Fontenla, D. Antón<br />
Rajoi Leloup e don Bernardo Corral Iglesias. Estas aitas, sempre<br />
dentro do man<strong>da</strong>to costitucioal <strong>da</strong> Repúbrica Española (artículos 11<br />
ó 20) foron entrega<strong>da</strong>s nas Cortes <strong>da</strong> República o día 15 de Xulio<br />
de 1936.<br />
Tres días denantes de estalar a guerra civil e o mesmo día en<br />
que fora asasinado José Calvo Sotelo.
86 Ramón Suárez Picallo<br />
A tremen<strong>da</strong> conmoción detuvo e retuvo os trámites<br />
parlamentarios do estatuto de Galicia, que tuvera despois leitura<br />
e entra<strong>da</strong> parlamentaria nas Cortes celebra<strong>da</strong>s en Montserrat o 1<br />
de febreiro do 1938. Máis tarde, na sesión de Cortes celebra<strong>da</strong><br />
en México, o ano 1944 foi nomea<strong>da</strong> a comisión parlamentaria<br />
encarrega<strong>da</strong> de ditaminalo.<br />
Fica pois estabelescido que o noso estatuto correu todos os<br />
trámites constitucioaes menos a aprobación e promulgación por as<br />
Cortes e o Goberno.<br />
Dahí que teñamos á vista un texto pubricado a comenzos<br />
do ano en curso polo goberno <strong>da</strong> República Española, no cal<br />
aparescen a costitución repubricana, o estatuto catalán, o estatuto<br />
vasco e o estatuto de Galicia como parte integrante do orden<br />
xurídico, istitucioal e costitucioal <strong>da</strong> República Española. Queremos<br />
suliñar que todos os trámites feitos encol do estatuto de Galicia<br />
foron apoiados cordial e fraternalmente polas representacións<br />
parlamentarias de Euzkadi, e de Catalunya; eisí como, por todos os<br />
seitores democráticos e repubricáns trunfantes nas elecións do 12<br />
de febreiro de 1936.<br />
Galicia en pé<br />
Coma nos vellos tempos <strong>da</strong>s tribus célticas a noite anterior ó<br />
plebiscito celebráronse aitos púbricos populares en todos os lugares<br />
máis importantes de Galicia. Ó fío <strong>da</strong> meia noite nos cúmios de<br />
castros e montanas foron encendéndose pouco a pouco facheiros<br />
e lumanra<strong>da</strong>s chamando ós irmáns e ós veciños a afirmar a vella<br />
persoali<strong>da</strong>de <strong>da</strong> nosa patria galega. Os vales, as costas <strong>da</strong> veira mar e<br />
as outas montanas foron alumena<strong>da</strong>s polo fogo sagro <strong>da</strong> tradición<br />
e de amor á patria. As gaitas e as cantigas cubrían a terra e o mar; e<br />
por enriba as estrelas, mirando pra baixo ceibaban luminarias de<br />
espranza e de fe no pobo renascido.<br />
E os foguetes callados de colores estoupaban entre o ceo e a<br />
terra nunha festa debecente de vento, de lús e de gracia.
O plebiscito do Estatuto Autonómico de Galicia<br />
Hoxe<br />
Pasaron vintecinco anos, cinco lustros, un carto de século<br />
dende a histórica xorna<strong>da</strong>. Como a quen di unha fraición millonésima<br />
de tempo no decurso <strong>da</strong> historia. Dos participantes na groriosa tarefa,<br />
unhos están enterrados e outros estamos desterrados. É decir, unhos<br />
na terra e outros fóra <strong>da</strong> terra. No seu día, cando Galicia recupere o<br />
que perdeu despois <strong>da</strong>queles días volveremos a atoparnos todos no<br />
tempo e no espacio, na terra e no mar, no pensamento, na ilusión<br />
e na espranza, como fillos fideles de unha patria e de unha nación<br />
que ten raís na terra, estrela no ceo e áncora no mar.<br />
¡Até <strong>da</strong>quela, irmáns!<br />
87<br />
Lugo, xuño de 1961.
O ESTATUTO DE GALICIA<br />
Un ano máis, unha vega<strong>da</strong> máis, <strong>da</strong> efeméride crucial na<br />
historia galega do noso tempo. Fai, xustamente agora, 27 anos,<br />
cando o noso pobo afirmou, plebiscitariamente, a sua vountade<br />
de ser autónomo e libre dándose a si mesmo normas xurídicas<br />
e políticas que lle permitirán vivir a sua propia vi<strong>da</strong>, <strong>da</strong>cordo co<br />
seu xeito e co seu xenio orixinaes, dentro do orden democrático<br />
institucional e costitucional <strong>da</strong> Repúbrica Hespañola. É decir,<br />
dentro dunha comuni<strong>da</strong>de plurinacional de pobos e de nacións, con<br />
idiomas, xeografías, historias, culturas i espranzas propias común,<br />
enroita<strong>da</strong> cara a un futuro de progreso e de boan<strong>da</strong>nza, xusta e<br />
democrática, no concerto dos pobos libres do mundo.<br />
O grandeiro acontecimento histórico galego, logrado no dia<br />
de San Pedro, do ano 1936 ó conxuro dunha pergunta e dunha<br />
resposta –Estatuto de Galicia? Si!− foi anulado, tronzado, aniquilado,<br />
por unha moura traición, fratici<strong>da</strong>, que despois dunha pavorosa<br />
guerra civil na que trunfou o esprito <strong>da</strong> Caín afundiu non somentes<br />
a Galicia, senón que a tódolos outros pobos irmáns <strong>da</strong> órbita<br />
peninsuar ibérica, nunha longa noite de tiranía de arbitrarie<strong>da</strong>des, e<br />
de agravio e de inxuría, os máis esgrevios direitos e valores morales<br />
i esprituales <strong>da</strong> criatura humán e <strong>da</strong> sua índole natural de ser parte<br />
dunha comuni<strong>da</strong>de libre, civil e civiliza<strong>da</strong>.<br />
Nembargantes, nós, os galegos de hoxe, que estamos en<br />
trance de ascender o cumio <strong>da</strong> anciani<strong>da</strong>de, e que fomos, de lonxe<br />
ou de preto, autores, protagonistas e aitores naquil drama histórico,<br />
non desexamos manter por máis tempo as súas lembranzas<br />
rencorosas, nin a suas proieicións negativas. Preferimos asinalar os<br />
feitos pasados como fitos de referencia obriga<strong>da</strong>. Mais coa olla<strong>da</strong>
90 Ramón Suárez Picallo<br />
posta no futuro. Nun futuro dos que se mataron entre si, por ideias<br />
e por problemas, reaes ou fiticios, impostos moitas veces, dende<br />
enriba, ou dende fóra, se reatopen traballando, brazo a brazo, e<br />
hombreiro a hombreiro pra vivir en paz, en libertade, en democracia<br />
i en xusticia, tendo de seu unha patria propia e libre na comuni<strong>da</strong>de<br />
universal dos homes libres e <strong>da</strong>s patrias soberáns.<br />
Lugo, xuño de 1963.
¿ESTATUTO DE GALICIA? SI<br />
Unha vega<strong>da</strong> máis, a <strong>da</strong>ta <strong>da</strong> lembranza. Unha pregunta e<br />
unha resposta carga<strong>da</strong>s de anceios e de esperanzas nunha Galiza<br />
nova, rediviva, posta de pé, de por sí e pra sí mesma. Detrás<br />
que<strong>da</strong>ban catro séculos de letargo moi parecido á morte. E didiante<br />
unha historia nova nun mundo novo con azos de recén nado. E pra<br />
todo, un testo, un anteproieto de Estatuto de Galiza que serviría de<br />
lei fun<strong>da</strong>mental e de orden xurídico, político, social e económico<br />
dunha comuni<strong>da</strong>de humán con todol-as caraiterísticas dunha<br />
nacionali<strong>da</strong>de perfeita: Galiza.<br />
Dende as serras de Garboeiro e de San Mamede, do Cebreiro<br />
á Espelunca, <strong>da</strong>s serras de Meira até o Pindo sagrado e helénico,<br />
fachuzos acesos, como nos tempos vellos <strong>da</strong>s tribus patriarcales<br />
saudábanse e chamábanse uns ós outros pra comemorar o renacer<br />
do vello fogo sagro, alumeador dos espritos, dos pensamentos,<br />
<strong>da</strong> fe e <strong>da</strong> esperanza. Era na noite <strong>da</strong>s lumara<strong>da</strong>s de San Pedro<br />
que coincidían con outra lumara<strong>da</strong> política que facía quencer a<br />
terra, as almas, os mitos e ritos, as cantigas i-os pulos dun pobo<br />
que a forza de ser vello sigue e seguirá sendo eternamente mozo<br />
adolescente.<br />
Eso foi, eso era, eso quería ser o Estatuto de Galiza,<br />
plebiscitado a noite de San Pedro do 1936, unhos dias denantes<br />
de que a moura traición, a sombra sinistra do Caín fratici<strong>da</strong>,<br />
estendera a sua proieición sobor <strong>da</strong> patria ben ama<strong>da</strong>, unxi<strong>da</strong> de<br />
esperanzas. En pleno vrao, cando granaba o grao nas me<strong>da</strong>s i-as<br />
eiras pra malla, todo aquelo foi segado, truncado, malogrado e<br />
destruido.
92 Ramón Suárez Picallo<br />
¿Por que o lembramos? Porque tras do feito concreto, tras<br />
<strong>da</strong> vi<strong>da</strong> e <strong>da</strong> esperanza e <strong>da</strong> morte en reali<strong>da</strong>de, que<strong>da</strong> o xesto dun<br />
pobo que por aquelo loitou e morreu. E que por aquelo ou por<br />
cousa semellante a aquelo fai mentes de resucitar.<br />
Lugo, n.º 251, xuño de 1964.
SI<br />
SI quer decir que Galicia –o esprito sensíbel <strong>da</strong>s suas<br />
criaturas– recolle o man<strong>da</strong>to dos precursores mortos, pra facelo<br />
reali<strong>da</strong>de n’unha vi<strong>da</strong> digna, decorosa con fartura pr’os corpos e de<br />
pan pr’os espritos. As ánimas benditas de aqueles mortos, dend’o<br />
reino <strong>da</strong> Inmortali<strong>da</strong>de donde moran pronunciarán connosco a<br />
afirmación:<br />
SI.<br />
SI é a verba alumea<strong>da</strong>, que ven <strong>da</strong>s cinco partes do mundo,<br />
por todol-os camiños do mar e do ceo, naci<strong>da</strong> en corazóns galegos,<br />
que levan dentro a lus acesa <strong>da</strong> Terra Nai, alumeando a noite escura<br />
<strong>da</strong> emigración; e que ven a decirlles aos galegos: Irmáns, pra que<br />
endexamais, vos nin os vosos fillos, nin os vosos netos teñan<br />
que emprender este duro camiño, pra moitos de nós sin retorno,<br />
votade:<br />
SI.<br />
SI é a chave de ouro milagrosa que abre a Galicia as portas do<br />
porvir. Pra que sea unha Democracia Social, Campesina e Mariñeira<br />
rexi<strong>da</strong> por si mesma nun réximen de cib<strong>da</strong><strong>da</strong>nía civil e civiliza<strong>da</strong>.<br />
Pra que sea unha Democracia económica en que ca<strong>da</strong> traballador<br />
perciba o producto íntegro do seu traballo. Pra que sea unha<br />
Democracia cultural aberta a todos os cerebros e a todos os espritos<br />
aptos pra gozala, agachados nas capas máis homildes do Noso pobo.<br />
Pra que en Galicia frolezan estes bens, que son aspiración eterna <strong>da</strong><br />
Humani<strong>da</strong>de, hay que votar:<br />
SI.
94 Ramón Suárez Picallo<br />
SI dirán as mulleres galegas que non queiran parir fillos pra<br />
guerra e pra emigración; dirán-no os mozos que queiran emprear<br />
os seus brazos i-o seu cerebro, na groriosa empresa de crear<br />
unha patria; e os vellos que queiran pr’os seus fillos e pr’os seus<br />
netos unha vi<strong>da</strong> millor que a súa probe vi<strong>da</strong> triste por escrava; os<br />
campesinos que lle contan ao suco aberto o segredo estremecido <strong>da</strong><br />
súa fame; os mariñeiros que lle arrincan ao mar, pai e verdugo, berce<br />
e sepulcro, o pan <strong>da</strong>s súas criaturas, agar<strong>da</strong>ndo como premio ao seu<br />
esforzo, ser un día sobor <strong>da</strong>s súas augas corpos boiantes, cos brazos<br />
abertos para unha aperta sin dono; i-os artistas e intelectuales,<br />
condenados oxe a unha vi<strong>da</strong> escura, se non queren corromper o seu<br />
esprito e a sua sensibili<strong>da</strong>de, e venderlla a estranas xentes, en ves de<br />
ofren<strong>da</strong>rlla como agasallo supremo a un pobo culto. Todos a unha,<br />
un solo pensamento, unha sola voluntade:<br />
SI.<br />
Afirmación de concencia de ser, SI. Ilusión optimista de<br />
crear, SI. Cantiga de esperanza, SI.<br />
El Pueblo Gallego, 28-VI-1936.
OFRENDA<br />
Na tua dia<strong>da</strong> maor, nosa doce e ben ama<strong>da</strong> Galicia,<br />
ofrecémosche o úneco ben que podemos ofrecerche os que estamos<br />
alonxados de ti por légoas e por anos; unhas verbas agarimosas<br />
y emociona<strong>da</strong>s coa tua propia emoción; verbas de anguria, de<br />
sau<strong>da</strong>de, de lembranza de ti. Dos teus eidos benamados, dos teus ríos<br />
silandeiros, <strong>da</strong>s tuas montanas ergueitas e sacras, dos teus castros,<br />
dos teus piñeiraes rumorosos, <strong>da</strong>s tuas rías de ensoño, <strong>da</strong>s tuas<br />
ci<strong>da</strong>des santas e dotas, augustas e sacramenta<strong>da</strong>s, <strong>da</strong>s tuas vilas<br />
ruraes e mariñeiras, con esgrevio señorío. Do teu esprito universal<br />
e universalista, trascendido e trascendente ó conxuro do pulso,<br />
do corazón e do esprito cristián e oucidental de todo o meioevo<br />
rodeando unha tumba marmórea en afervoado peregrinaxe,<br />
entonando cánticos de ultreia en to<strong>da</strong>s as linguas do mundo.<br />
Evocando e invocando o senso amoroso e familiar dos fogares<br />
homildosos que cobren as tuas terras, as tuas paisaxes, polícromas<br />
e humaniza<strong>da</strong>s polos traballos, rendidos dos teus fillos o balbordo<br />
dos teus mares, dos teus irtos acantilados, dos ortegales, dos<br />
fisterras, nas ribeiras do mar que deixou de ser tenebroso despois<br />
de que os teus fillos o atravesaron deixándonos no seu fondo unha<br />
roita tremen<strong>da</strong> de afogados.<br />
Ficamos alonxados de ti, nosa doce Mater Amabilis e Mater<br />
Admirabilis, mais, has de saber co alonxamento no tempo e no<br />
espacio tennos ca<strong>da</strong> xorna<strong>da</strong>, ca<strong>da</strong> vega<strong>da</strong>, mais perto de ti, do<br />
teu esprito e <strong>da</strong> tua sinificación como pobo, como nación e como<br />
Patria.
96 Ramón Suárez Picallo<br />
E que nesta dia<strong>da</strong> reafirmamos o noso propósito que é un<br />
xeito de servirte: De servir os teus anceios, as tuas espranzas e tuas<br />
ilusións de vivir unha vi<strong>da</strong> máis libre, máis xusta e máis decorosa.<br />
Bos Aires. Lugo, xullo de 1961.
NOSA DOCE MATER AMABILIS E MATER ADMIRABILIS<br />
Na tua dia<strong>da</strong> maior na efeméride ilustre <strong>da</strong> tua ecumeni<strong>da</strong>de<br />
universal, saudámoste con alma viva e corazón, coma fillos<br />
fidelísimos do teu esprito, <strong>da</strong> tua cultura e <strong>da</strong> tua materni<strong>da</strong>de<br />
espritoal.<br />
Sau<strong>da</strong>mos ós teus fillos e fillas insiñes, dende a reina Lupa até<br />
Conceución Arenal, Rosalía e Doña Emilia, pasando por Inés de Castro,<br />
pol-a virxen etérea até chegar a Xohana de Vega e María Pita.<br />
Os teus fillos, que veñen dende Prisciliano, Paulo Orosio e<br />
San Martiño de Tours, o doutor Sánchez, fray Martiño de Sarmiento e<br />
fray Benito Xerónimo Feixóo, Curros Enríquez, Añón, Pon<strong>da</strong>l<br />
e Valentín Lamas, que che cantaron e te cantaron en verbas de<br />
emoción estreleci<strong>da</strong>. Dimpois dos trovadores galaico-portugueses<br />
<strong>da</strong> E<strong>da</strong>de Media que cultivaron o teu verbo cando quixeron ser<br />
poetas: Alifonso o Sabio de Castela, Alifonso Onceno de León e don<br />
Dinis de Portugal, Alifonso Castelao e Ramón Cabanillas, Xaime<br />
Quintanilla e Alexandre Bóve<strong>da</strong>, figuras paradigmáticas do teu<br />
cerne, do teu ser e do teu esprito.<br />
Saudámoste oxe, coma un fito de esperanza, de cantiga, de<br />
pensamento, de libertade e de trascendencia no oxe e no mañán, no<br />
mundo europeo oicidental e cristián, cuios camiños abriron mundo<br />
adiante os pelegríns que viñeron a ti e sairon de ti levando nos<br />
beizos len<strong>da</strong>, cantiga, profecía, emoción i-esperanza.<br />
Nista ofren<strong>da</strong> vai o noso sentimento, a nosa emoción pra ti,<br />
Galicia, como pobo, patria e nación de todos os galegos, dende esta<br />
América donde vive o teu nome e o teu esprito de océano a océano,<br />
de cordilleira a cordilleira, pasando por Chacos quentes, por
98 Ramón Suárez Picallo<br />
Patagonias xia<strong>da</strong>s, por estreitos alporizados e por paisaxes vexetales<br />
que axu<strong>da</strong>ron a criar, cultivar e manter os teus millores fillos.<br />
E vai tamén o noso corazón e o noso esprito, alonxados de ti<br />
por anos e por leguas. E por iso mesmo, ca<strong>da</strong> día máis pretos de ti.<br />
Lugo, n.º 228, xullo de 1962.<br />
Lugo, n.º 264, xullo de 1965.
MENSAXE<br />
Adoitase en todo o mundo civilizado adicar nestes días de<br />
Na<strong>da</strong>l e Aninovo, dialogando fradernalmente, unhas xentes coas<br />
outras, en ademán de pacífico e cordial entendimento. Faise esto en<br />
lembranza, ademiración e respeto praquel neno <strong>da</strong>do nun pesebre<br />
de Belén, fai agora mil novecentos sesenta e tres anos, rodeado de<br />
máxicos miragres no ceo e na terra. Porque il mesmo era miragre<br />
de paz, de concordia, de boan<strong>da</strong>nza, de estrela alumeante dos<br />
mais escuros camiños <strong>da</strong> humani<strong>da</strong>de. Porque a sua vi<strong>da</strong> é <strong>da</strong><br />
humani<strong>da</strong>de. Porque a sua vi<strong>da</strong> e a sua obra trascenderon na vi<strong>da</strong><br />
espritual de moitas e moi ilustres comuni<strong>da</strong>des humáns. Porque<br />
aquela vi<strong>da</strong> e aquela obra siguen sendo, aín<strong>da</strong> hoxe, o traverso de<br />
vinte séculos, guieiro, referencia, e meta dos máis nobres valores<br />
do home como obra maestra <strong>da</strong> creación. Por algo, no meio e meio<br />
de todolos progresos científicos, teínicos, económicos e sociaes, a<br />
humani<strong>da</strong>de retorna a aquela fonte promixenia de augas craras e<br />
cristaínas pra limparse de lixosi<strong>da</strong>des <strong>da</strong> feroz loita do emoísmo, de<br />
ambicións, e de afáns de dominación dos uns sobor dos outros.<br />
Iste xeito de lembrar a universal efemérides falando,<br />
dialogando i eispricándose chámase mensaxe; mensaxe que leva<br />
esplícito un desexo de ventura, de prosperi<strong>da</strong>de, de sosego<br />
espritual, de paz e de concordia pra nós, pra nosas familias, pros<br />
nosos amigos, pros nosos adversarios, pros nosos veciños de xunta<br />
a porta, de mais lonxe e todolos veciños que integran o xénero<br />
humán, poboadores diste cativo planeta Terra; mensaxe que<br />
incita a deixar de ban<strong>da</strong> os desfeitos, as cativeces, as dificultades,<br />
as incomprensións do próximo para buscar en todos as virtudes<br />
creadoras que sempre se atopan si se buscan con afán e con<br />
paixón de ben. Por iso, aparella<strong>da</strong> ó mensaxe ven a festa no sagro
100 Ramón Suárez Picallo<br />
convidio familiar do pan e do viño de to<strong>da</strong>las celebracións e to<strong>da</strong>s<br />
as cordiaes hospitali<strong>da</strong>des; a cea de noite boa de noite vella coas<br />
que lembramos a aqueles quen Belén non tiveron cea, porque eran<br />
probes de soleni<strong>da</strong>de en bens materiaes, máis opulentos ricos en<br />
bens esprituales deixados como her<strong>da</strong>de as criaturas humáns de<br />
to<strong>da</strong>s as xeracións do pasado e do porvir.<br />
Facer a felici<strong>da</strong>de dun neno probe aín<strong>da</strong> que sea somentes<br />
por unha noite; acercarse con agarimo a un anciano enfermo;<br />
ofrecerlle o brazo a quen non pode valerse de por sí; ter un<br />
pensamento do amoroso afeito para cantos sofren doores físicos<br />
ou doores esprituales ou morales; pensar que todos somos irmáns<br />
nas pequenas e nas grandes comuni<strong>da</strong>des eis o mellor xeito de<br />
festexar istes días facendo un outo nas ru<strong>da</strong>s loitas materiaes,<br />
nas discrepancias e nas disidencias, pra estendernos en ademán<br />
de saudo fradernal e os corazóns abertos para <strong>da</strong>r e recoller nun<br />
intertroque creador o mellor que ca<strong>da</strong> un leva dentro de sí como ser<br />
humán, civil e civilizado.<br />
Iste é noso mensaxe.<br />
Bos Aires. Lugo, decembro de 1963.
GALICIA NAI E SEÑORA<br />
Unha vega<strong>da</strong> máis, pasou, cobrindo os espritos i os corazóns<br />
dos seus fillos, o nome sagro de Galicia, co seu esprito, coa sua<br />
lembranza, co sortilexio máxico <strong>da</strong> sau<strong>da</strong>de, e coa forza invencíbel<br />
do que ela ten, pra nós, de fe, de esforzo e de espranza.<br />
Unha vega<strong>da</strong> máis pasou sobor de nós, o conxuro <strong>da</strong><br />
len<strong>da</strong> estreleci<strong>da</strong> na terra e no mar, onde ten vieiros e ronseles<br />
imborrábeles. E nós, os seus fillos fideles sentimos e presentimos o<br />
seu paso fugaz, coma unha invisíbel benzón de boan<strong>da</strong>nza.<br />
Porque, ca<strong>da</strong> ano que pasa é máis forte entre nós a sua<br />
omnipresencia integral; no culto do idioma, no fomento <strong>da</strong> cultura,<br />
na fraternal convivencia, civila e civiliza<strong>da</strong>, de todos os galegos, e<br />
<strong>da</strong>s suas istitucións representativas de emigración.<br />
E xa que alá dentro dos seus lindeiros xeográficos, o seu<br />
corpo i o seu esprito, están submetidos i opresos polos ferrollos <strong>da</strong><br />
tiranía, sirva de lenitivo a súa door, ista nosa fideli<strong>da</strong>de de sempre.<br />
E sírvalles, tamén os que alí agar<strong>da</strong>n e traballan por días<br />
millores, de xusticia, de libertade e de dini<strong>da</strong>de, individual e coleitiva,<br />
como estímulo e soli<strong>da</strong>ri<strong>da</strong>de, na sua gar<strong>da</strong> e nos seus traballos.<br />
Até que todos, eles e nós, poi<strong>da</strong>mos cantar xuntos, nunha<br />
albora<strong>da</strong> de groria, a profecía augural do bardo ilustre:<br />
***<br />
“Os tempos son chegados dos bardos <strong>da</strong>s e<strong>da</strong>des<br />
E as vosas vague<strong>da</strong>des comprido fin terán”.<br />
Bos Aires. Lugo, xullo de 1959.
6<br />
SEMBLANZAS
Suárez Picallo con Antón Alonso Ríos e María Casares.
CASTELAO SEMPRE PRESENTE<br />
Celebróuse, coma todolos anos, nos mes de Xaneiro un novo<br />
aniversario do pasamento a inmortali<strong>da</strong>de do noso gran Castelao: O<br />
patriota, o artista, o guieiro, o home de ben, carne e sangue corazón<br />
e pulos <strong>da</strong> Galiza eterna no tempo e no espacio.<br />
E, unha vega<strong>da</strong> máis como de cote os galegos bos e xenerosos<br />
que o amamos e o ademiramos en vi<strong>da</strong>, seguimos rendíndolle<br />
devoto homenaxe depois <strong>da</strong> sua morte. Homenaxe rendido as suas<br />
virtudes, a sua vi<strong>da</strong> exemprar e a sua obra perdurabel. Porque<br />
o honorar a Castelao, honorámosnos a nós mesmos, e, sobor de<br />
todo honoramos a nosa estirpe e a nosa patria galega.<br />
E coma no caso dos hérois, dos mártires e dos santos, o seu<br />
nome e a sua lembranza conquire ca<strong>da</strong> ano que pasa os contornos<br />
máis craros dos que fixeron, e dos que aín<strong>da</strong> siguen e seguirán<br />
facendo a millor historia.<br />
Bos Aires. Lugo, xaneiro de 1964.
ORACION PRA CASTELAO…<br />
Dita por Ramón Suárez Picallo o 7 de xaneiro de 1960, ós des<br />
anos de seu pasamento, no Centro Gallego de Buenos Aires e no lugar do<br />
seu velatorio.<br />
En terra allea, como se fora un pelegrino. En casa amiga,<br />
arrodeado de xentes fraternas e devotas, coma si fora un Profeta ou<br />
un Patriarca bíblico, tivo pasamento eiquí, nesta casa, e sobor deste<br />
teito acolledor, o noso Castelao, fai hoxe, a ista mesma hora des<br />
anos xustos.<br />
Os médicos ilustres que o trataron, dianosticadores <strong>da</strong>s<br />
doenzas do corpo carna, deran, facía xa tempo, seu ditame:<br />
Castelao estaba afeitado dun mal físico que non perdoa. Que mata<br />
irremediabelemente.<br />
Mais os poetas, que adoitan pescu<strong>da</strong>r nas doenzas do<br />
esprito, deron tamén o seu dianóstico, por boca do seu Mestre maor,<br />
Ramón Cabanillas, morto tamén fai poucos días, nun poema que<br />
formula unha pregunta e <strong>da</strong> unha resposta:<br />
“¿De que mal morreu a nosa pren<strong>da</strong>?”<br />
“Morreo de amor a Terra”.<br />
Si, irmáns, deso morreu a nosa pren<strong>da</strong>. Do que fora amor<br />
dos seus amores. Sustancia e consustancia <strong>da</strong> sua vi<strong>da</strong> imorredoira.<br />
Ispiración e hálito do seu xenio de artista, ilusión i esperanza <strong>da</strong> sua<br />
emoción e <strong>da</strong> sua vocación de guieiro, de conductor e de redentor<br />
do seu pobo e <strong>da</strong> sua nación, en trance de renacer e de recrear a sua<br />
persoali<strong>da</strong>de política, histórica, espritual e cultural.<br />
Si, deso e por eso morreu Castelao. Dunha lonxanía de Galicia<br />
no tempo e no espacio, carne do seu corpo e pulso do seu esprito.
108 Ramón Suárez Picallo<br />
E nós seus irmáns e seus amigos, que cremos firmemente<br />
nunha vi<strong>da</strong> perenne alén <strong>da</strong> morte física, invocámolo i evocámolo<br />
hoxe, por sí, en esprito, quer estar xunta nós, a nosa veira, esta noite<br />
<strong>da</strong> sua lembranza. Invocámolo en omnipresencia. Na presencia <strong>da</strong> sua<br />
fe, <strong>da</strong> sua espranza, e do seu outísimo nos outos destinos <strong>da</strong> Patria,<br />
asoballa<strong>da</strong>, tronza<strong>da</strong> pola traición a sua traieitoria histórica.<br />
Invocámolo os que fomos seus compañeiros e camiños.<br />
Polos camiños <strong>da</strong> angustia e <strong>da</strong> agonía nos intres tremendos <strong>da</strong><br />
desespranza e do desconsolo. E até polos camiños áridos e poirentos<br />
do eisilio e do desterro.<br />
E con nós, invocádelo vós, galegos <strong>da</strong> emigración, que sabedes<br />
dos seus traballos, do seu vivir, e do seu desvivirse por <strong>da</strong>rlle contido<br />
sólido, concencia patriótica e política, ós vosos traballos a prol <strong>da</strong><br />
galegui<strong>da</strong>de. Que dialogástedes con él encol de probremas exenciaes<br />
de Galicia. E que gozástedes <strong>da</strong> gracia <strong>da</strong> sua verba socarrona<br />
contando anéidotas to<strong>da</strong>s con fío e punta. Que o arrodeástedes no seu<br />
mal incurabel, e que erguéstedes eiquí, niste mesmo lugar, a capela<br />
pro seu velatorio, como se vela un santo, un héroi ou mártir.<br />
Evocámolo e lembrámolo todos nós, para que a sua<br />
lembranza siga alumeando e ispirando os nosos esforzos e os nosos<br />
traballos a prol <strong>da</strong>s suas dei<strong>da</strong>des, <strong>da</strong> sua emoción máisima e<br />
permanente: Galicia e a sua libertade. Até que a Patria libre poi<strong>da</strong><br />
acollelo no seu seo como fillo, fidelísimo e dileito, cando él volva<br />
polo mar, cubrindo singladuras de emoción baixo as Galaxias<br />
tremelucentes do firmamento.<br />
***<br />
Esprito lumioso de Castelao, o sempre ben amado de Galicia<br />
e dos galegos, que estás entre nós, a nosa veira, esta noite: Eiquí<br />
que<strong>da</strong>n pra ti pra tua lembranza istas verbas a xeito de oración.<br />
Ou, si ti queres, a xeito de doce e mainiña choiva que regue<br />
e fecunde o xardín onde frolecerán, no seu día, as tuas ilusións, as<br />
tuas espranzas, os teus esforzos todos, nunha amañeci<strong>da</strong> auroral de<br />
nosa Patria <strong>Galega</strong>. ¡Así sexa!<br />
Bos Aires. Opinión Gallega, febreiro de 1960.
O SEÑOR DE TRASALBA<br />
Conoscimos persoalmente a Ramón Otero Pedrayo, no mes<br />
de agosto do ano 1926, dous días despois de ter conoscido tamén<br />
a Castelao. Facíamos por <strong>da</strong>quela un viaxe a Galicia, despois de<br />
<strong>da</strong>zasete anos de ausencia <strong>da</strong> Patria, botados en América. Pero xa<br />
moito denantes, sabíamos <strong>da</strong> obra, <strong>da</strong> persoali<strong>da</strong>de e do esprito <strong>da</strong>s<br />
duas figuras máis esgrevias <strong>da</strong> Nosa Galegui<strong>da</strong>de, Castelao era soio<br />
e simpremente Castelao, namentras que Ramón Otero Pedrayo era<br />
“O señor de Trasalba”. En certidume i en ver<strong>da</strong>de, un gran señor <strong>da</strong><br />
<strong>Cultura</strong>, <strong>da</strong> Verba e do Pensamento dunha terra opulenta en tales<br />
dóns e bens impoderábeles doados dereitamente pola gracia do seu<br />
Creador. Dende aquela ficamos cautivos pra sempre <strong>da</strong> sua señorial<br />
presencia, dos seus decires alados, e dos seus fondos pensamentos;<br />
e deixamos de esguello a sua condición maxisterial de Profesor, para<br />
ademirar a súa índole de home e de humanista.<br />
Máis tarde cando limos a sua beli<strong>da</strong> “Historia de la <strong>Cultura</strong><br />
Gallega”, a sua “Guía de Galicia”, e outros textos saídos <strong>da</strong> sua<br />
fecun<strong>da</strong> pluma, pensamos nun lexítimo herdeiro dos Francisco<br />
Sánchez, dos Feixóo, e dos Sarmiento, precursores <strong>da</strong> renascencia<br />
do ser sustantivo i eterno, no tempo e no espacio <strong>da</strong> nosa Patria<br />
abenzoa<strong>da</strong>.<br />
***<br />
Cinco anos despois, no 1931, Otero Pedrayo, Castelao,<br />
Antón Villar Ponte e quen escribe estas liñas, atopámonos outra<br />
vez en Madrid, como persoeiros de Galicia nas Cortes Constituíntes<br />
<strong>da</strong> Repúbrica Española. Nós, que conoscimos a Otero Pedrayo,<br />
historiador e xeógrafo, como comentarista de Humani<strong>da</strong>des crásicas,<br />
como novelista, poeta e autor dramático, como católico ouservante
110 Ramón Suárez Picallo<br />
amigo de Prisciliano, como tradutor de Goethe, e como primeiro<br />
tradutor, na Península Ibérica, do “Ulises” de James Joyce, non<br />
sospeitábamos que, ademáis de todo eso, o señor de Trasalba,<br />
levaba dentro de sí unha viva vocación política, entendendo a<br />
Política ó nobre xeito de Aristóteles; un político repubricano,<br />
católico e federal, firmante, xunto con galegos, vascos e cataláns en<br />
primeiro termo, <strong>da</strong> primeira enmen<strong>da</strong> constitucioal que discutiron<br />
aquelas cortes memorábeles:<br />
“España es una república federal”. Un político de estilo<br />
europeo convivente e tolerante, disposto a desvivirse polo seu<br />
dereito de crer e polo dereito dos demáis a non crer, ou a crer con<br />
diferente fe <strong>da</strong> sua fe.<br />
Faríanos falla escribir un libro, somentes coas anécdotas de<br />
Otero Pedrayo, durante a sua tempa<strong>da</strong> de político galego residente<br />
en Madrid. Dende aquela dona, estristeci<strong>da</strong> i enloita<strong>da</strong>, que pasaba<br />
por bisneta dun “gran repúblico”, que o visitaba unha vez por<br />
semán, levándolle cen pesetas por visita; deica o pillabán con traza<br />
de paragüeiro ou de afiador de San Miguel do Campo que tiña que<br />
voltar a Terra, por mor de unha terríbel enferme<strong>da</strong>de <strong>da</strong> súa nai... i<br />
él sempre gran señor de mans abertas, servindo de pano de bágoas<br />
a cantos se lle arrechegaban por fas ou por nefas.<br />
Fraternalmente amigo de poetas, de escritores, de pintores<br />
e de tolos maravillosos; mestre paternal dos seus alunos, naquil<br />
Ourense prócer, sempre fidel as tradicións máis beli<strong>da</strong>s <strong>da</strong> lingua,<br />
de esprito e <strong>da</strong> <strong>Cultura</strong> de Galicia, cecáis sexa hoxe un dos poucos<br />
homes de aituación e siñificación púbricas, de to<strong>da</strong> a nosa Terra,<br />
que non ten nemigos, nin antre mouros nin antre cristiáns. Tamaña<br />
xerarquía moral, concédenlla de consún a sua sabidencia, a sua<br />
limpa historia púbrica e priva<strong>da</strong>; e por sobor de todo, a sua índole<br />
de cabaleiro do esprito e de home de ben a carta cabal.<br />
Bos Aires. Opinión Gallega, xuño-xullo de 1959.
DON MANOEL LUGRÍS FREIRE<br />
Na rideira vila de Sa<strong>da</strong>, partido xudicial de Betanzos,<br />
provincia <strong>da</strong> Coruña, nasceu fai agora cen anos esta esgrevia figura <strong>da</strong><br />
galegui<strong>da</strong>de, do federalismo e <strong>da</strong> democracia. Morreu na ci<strong>da</strong>de<br />
de María Pita, pouco despois de producirse a traición insurreicional<br />
que derriba a nacente democracia penunsular repubricana, que lle<br />
ofrecía a Galiza a espranza de conquerir os ideaes que alumearan a<br />
vi<strong>da</strong> enteira de don Manuel Lugrís Freire.<br />
Cando se proclamou a fugaz República Española –1873–<br />
Lugrís tiña dez anos de e<strong>da</strong>de. Era alumno dun famoso escolante<br />
de Sa<strong>da</strong> Darriba, conoscido en to<strong>da</strong> a comarca polas súas liberales<br />
ideias e pola sua afervoa<strong>da</strong> emoción galega. Conoscíase ese mestre<br />
exemprar co seu nome de pila, que era don Crisanto. O escolante,<br />
empezou a forxar na lama do rapaz alumno, anceios, ideias,<br />
espranzas, e tamén, unha esquisita sensibili<strong>da</strong>de, que había de frolecer<br />
despois nun gran escritor, poeta e dramaturgo en lingoa galega.<br />
Contos de Asieumedre forman unha coleición preciosa de len<strong>da</strong>s,<br />
tradicións e misterios que teñen por esceario O Quencle de Lixandre,<br />
a aldea de Rioboro e o Val de Beloy. Entre as súas obras teatrales máis<br />
conosci<strong>da</strong>s e populares figuran: Mareiras, A estadeíña, Minia e outras<br />
obras precursoras de todo o teatro galego do noso tempo. Como<br />
poeta, to<strong>da</strong> a súa obra está influí<strong>da</strong> por nobles acentos pon<strong>da</strong>lianos,<br />
xa que don Manoel fora amigo entrañabel e ademirador devoto, do<br />
outísimo poeta de Ponteceso, de quen recolleu unha seleición de<br />
poesías escrita en cartós, cuio orixinaes están na Academia <strong>Galega</strong>,<br />
rexistrados co tídoo Os Eoas.<br />
Entre os poemas máis conoscidos e de máis forza simbólica<br />
que escribíu Lugrís Freire, figura “Castro <strong>da</strong> Fragachán”, que se recitou<br />
durante a repúbrica en to<strong>da</strong>s as escolas <strong>da</strong> bisbarra mariñana.
112 Ramón Suárez Picallo<br />
Por istes e outros méritos literarios foi nomeado Presidente<br />
<strong>da</strong> Academia <strong>Galega</strong>, até a sua morte.<br />
Vi<strong>da</strong> política<br />
Dende fins do pasado século don Manoel enrolóuse<br />
decidi<strong>da</strong>mente nas correntes políticas galeguistas, repubricáns<br />
e democráticas. En 1908 formou parte de Soli<strong>da</strong>ri<strong>da</strong>de <strong>Galega</strong>,<br />
un movemento pangaleguista equivalente no pensamento e nos<br />
propósitos a Soli<strong>da</strong>ri<strong>da</strong>d Catalana, e que integraban os homes máis<br />
ilustres <strong>da</strong> política, <strong>da</strong>s letras e do pensamento <strong>da</strong> Galiza <strong>da</strong>quel<br />
intre; e que tiña como base esencial <strong>da</strong> sua laboura proselitista<br />
a redención, o despertamento, e a diñificación dos labradores<br />
de Galiza. Iste movemento había de rexurdir despois no famoso<br />
Movimento Agrario de Galiza que insuflaran Basilio Álvarez, Portela<br />
Valla<strong>da</strong>res, don Rodrigo Sanz e outras grandes figuras de primeiro<br />
prano na política militante galega.<br />
Namentras, don Manoel Lugrís aituaba no partido repubricano<br />
federal, na sua seición <strong>da</strong> Cruña. En 1917 foi, con outros, fun<strong>da</strong>dor<br />
<strong>da</strong>s Irman<strong>da</strong>des <strong>da</strong> Fala e ó procramarse a segun<strong>da</strong> repúbrica, en 1931,<br />
formou parte <strong>da</strong> Asamblea <strong>da</strong> Cruña pro estatuto galego, eisí como de<br />
to<strong>da</strong>s as comisións que aituaban na capital de Galiza, preparando as<br />
eleicións <strong>da</strong>s Cortes Costituientes i a espera<strong>da</strong> autonomía, que fora un<br />
xeito de ilusión maísima <strong>da</strong> vi<strong>da</strong> diste patriarca. No chamado bienio<br />
negro e despois, nas eleicións do febreiro de 1936, e nas xorna<strong>da</strong>s do<br />
Plebiscito, xa mui velliño aín<strong>da</strong> seguía sendo o gran orador, o escritor e o<br />
poeta sempre ó servicio de Galiza. o derradeiro aito <strong>da</strong> sua vi<strong>da</strong> política<br />
foi o voto polo Estatuto, o 28 de San Xoán de 1936. Catro rapaces <strong>da</strong>s<br />
moce<strong>da</strong>des galeguistas <strong>da</strong> Cruña, que podían ser seus bisnetos, foronno<br />
buscar á súa casa e levárono ó Colexio Eleitoral, facéndolle Gar<strong>da</strong> de<br />
Honor. Despois de emitido o seu voto, botouse a chorar e dixo: “Agora<br />
xa podo morrer”. I en efeito, morreu poucos días depois.<br />
A sua vi<strong>da</strong> afeitiva<br />
Despois <strong>da</strong> súa familia, o seu gran amor, era o amor a Galiza, as<br />
suas paisaxes, a sua cultura, as súas tradicións, e sobor todo a súa lingua,
Don Manoel Lugrís Freire<br />
113<br />
á que lle foi fidelísimo, ó longo e ó ancho <strong>da</strong> sua obra política, literaria<br />
i espritoal. Estabelecido na Cruña como outo funcionario <strong>da</strong> traí<strong>da</strong><br />
de augas, iba tó<strong>da</strong>las semáns a facer unha visita á súa vila de Sa<strong>da</strong>,<br />
nunca esqueci<strong>da</strong>. Iba con particular devoción tódolos 15 de agosto,<br />
festa patronal baixo a advocación mariana <strong>da</strong> Raíña dos Ánxeles.<br />
Iste home, repubricán de sempre, non deixou nunca de ofrecerlle<br />
seu homaxe na sua dia<strong>da</strong> maior á Patrona <strong>da</strong> parroquia donde<br />
fora bautismado. Leváballe froles e incrinábase, diante dela, nunha<br />
meditación sin verbas. Ista imaxen que é de pedra, de nobre estilo<br />
barroco do século XVII ten unha len<strong>da</strong> miragrosa mui axeita<strong>da</strong> ó<br />
esprito mariñán de don Manoel. Aparesceu florando enriba <strong>da</strong>s augas,<br />
no meio dunha grandísima tormenta, dunha suesta <strong>da</strong> pavorosa. Foi<br />
recolli<strong>da</strong> por un dos mariñeiros que lle pediron que fixera calmar<br />
a mareira, e que a farían patrona do primeiro porto onde a barca<br />
peixeira fixera arriba<strong>da</strong>. E arribou a Sa<strong>da</strong> e alí quedou de patrona.<br />
As visitas de don Manoel a Sa<strong>da</strong> polas festas de agosto, creábanlle<br />
un gran probrema, pois tó<strong>da</strong>las familias <strong>da</strong> comarca querían ter o honor<br />
de sentalo á sua mesa na gran dia<strong>da</strong> festeira. E don Manoel moitas veces,<br />
tuvo que pasar varios días pra non faltar a ningunha invitación.<br />
Sa<strong>da</strong> correspondíalle ó seu escritor e poeta na moe<strong>da</strong> de ouro<br />
<strong>da</strong> sua estimanza e do seu amor. Eisí imediatamente de procrama<strong>da</strong><br />
a Repúbrica, a aveni<strong>da</strong> principal <strong>da</strong> vila foi bautisma<strong>da</strong> co nome de<br />
Manoel Lugrís Freire, nome que naturalmente, foi borrado polos<br />
que viñeron despois pra poñerlle un nome absolutamente estrano.<br />
Hoxe, na efeméride centenaria do seu natalicio, é cuasi que<br />
seguro que en Galiza non poi<strong>da</strong> ser evoca<strong>da</strong> nin festexa<strong>da</strong> como<br />
se meresce a figura do gran patriarca. Mais a outra Galiza, a Galiza<br />
emigra<strong>da</strong>, que o amou a traveso dos seus escritos, <strong>da</strong> súa obra e <strong>da</strong><br />
súa índole de patriota galego vertical e insobornabel, evócao dende<br />
lonxe e man<strong>da</strong> como mensaxe impalpabel, por enriba do mar, istas<br />
verbas a xeito de doce choiva pola sua lembranza, pola sua memoria<br />
e pola sua inmortali<strong>da</strong>de no tempo e no espacio.<br />
Lugo, marzo de 1963.
VERBAS PRA RAMÓN BEADE MÉNDEZ NA SÚA MORTE<br />
Tiña a prestancia física dun gran señor rural i o esprito<br />
dun poeta que non facía versos. Amaba a terra coma leira, coma<br />
paisaxe, como despensa e coma carne <strong>da</strong> sua propia carne. Por eso<br />
a traballaba coas suas propias mans.<br />
Falaba acouga<strong>da</strong>mente a nosa fala, coa suavi<strong>da</strong>de musical<br />
dunha cantiga ala<strong>da</strong>, e tiña nos ollos unha mira<strong>da</strong> limpa, alonga<strong>da</strong><br />
chea de amical tenrura prás xentes e prás cousas que o rodeaban.<br />
Era socialista de pensamento universal: pero para el o<br />
Universo i as suas cousas, escomenzaban en San Martiño de Tiobre,<br />
nos ale<strong>da</strong>ños <strong>da</strong> vella vila de Betanzos nas ribeiras fecun<strong>da</strong>s e<br />
xocun<strong>da</strong>s do Mandeo, no corazón <strong>da</strong>s Mariñas, e remataban no<br />
cabo do mundo.<br />
Pai exemprar, espello de amigos, frol de loitadores, era,<br />
fun<strong>da</strong>mentalmente, un home de ben, incapaz de unha xenreira<br />
innobre, nin xiquera prós seus nemigos máis innobres.<br />
Percorremos xuntos moitos camiños, soñando, falando,<br />
vendo e meditando encol <strong>da</strong> Patria <strong>Galega</strong>, do seu presente e do seu<br />
porvir, entre labregos inxeles que o tiñan, máis que por xefe, por<br />
irmán e por apóstolo.<br />
Todo aquello foi interrumpido pola traición alevosa, que<br />
o tuvo arre<strong>da</strong>do do mundo once anos, ocultado e amparado, por<br />
amigos fideles, entre os que se contaban dous sacerdotes, cristianos<br />
e galegos. Cando voltou ó mundo, deulle noxo e cecais deso<br />
morreu. De noxo, de ira, de carraxe polo que vían os seus ollos,<br />
desafeitos a ver taes cousas, porque os homes coma él poden morrer
116 Ramón Suárez Picallo<br />
deso, de unha doenza que os médicos aín<strong>da</strong> non teñen crasifica<strong>da</strong>,<br />
nen <strong>da</strong>snostica<strong>da</strong>.<br />
Fraternal amigo Ramón deica logo. E perdóame se che teño<br />
envexa por estares ahí, envolto na terra, sagra, que tanto temos<br />
amado, servido e traballado, nela e pra ela. Adeus Ramón.<br />
Opinión Gallega, xullo de 1956.
VERBAS DE RAMÓN SUÁREZ PICALLO NO AGASALLO DO<br />
CONSELLO DE GALIZA A MARÍA CASARES<br />
Pra ti, María Casares, nosa irmán en Galicia e no amor á<br />
Libertade, en homaxe a ti, en sinal de ademiración por ti tendeuse<br />
ista mesa. As persoas que a rodean, donas e cabaleiros, pertencen<br />
a ista Galicia Ideal que é Buenos Aires con trescentos mil galegos.<br />
Traballan todos e to<strong>da</strong>s a prol <strong>da</strong>s suas máis diversas institucións<br />
representativas. É dicir, traballan por Galicia e pola sua elevación<br />
cultural i espritual, e, tamén por reconquerir a sua libertade.<br />
Convocounas o <strong>Consello</strong> de Galiza, e somentes a premura do tempo<br />
impidíu que o número non sexa maior, xa que, o conxuro do teu<br />
nome ilustre, de non ser por eso, serían milleiros os que te rodearían<br />
ista noite.<br />
A pesares <strong>da</strong> siñificación e <strong>da</strong> resoancia histórica do teu<br />
apellido na historia derradeira de Galicia, que nós valoramos, iste<br />
homaxe e somentes pra ti, María Casares, artista xenial na nobre arte<br />
teatral, istrumento precisoso de cultura e de emoción populares; e<br />
no que ocupas un posto de primeira entras primeiras do mundo.<br />
Porque vemos na tua groria e na eisaltación <strong>da</strong> tua persoa, a<br />
eisaltación i a grorificación <strong>da</strong> nosa Patria <strong>Galega</strong>. Eisí, como vemos,<br />
continua<strong>da</strong> en ti, a continui<strong>da</strong>de de outras grandes mulleres nosas:<br />
a misericordia de Conceución Arenal, o lirismo de Rosalía, o senso<br />
crítico <strong>da</strong> Condesa i o valor heróico i arriscado <strong>da</strong> nosa veciña María<br />
Pita; valores femeninos <strong>da</strong> Nosa Galicia, Matriarcal e Maternal; é<br />
decir, terra de grandes mulleres, irmás destaca<strong>da</strong>s <strong>da</strong> comuni<strong>da</strong>de<br />
de heroinas homildes, sofri<strong>da</strong>s e valerosas, que traballan a terra,<br />
crían ben aos seus fillos e, despois, rezan por eles cando an<strong>da</strong>n<br />
percorrendo os camiños do mundo. De to<strong>da</strong>s elas eres ti parigual,<br />
porque eres hoxe a máis extraordinaria muller galega do mundo.
118 Ramón Suárez Picallo<br />
Non importa que esteas en París, é sempre a capital de tódolos<br />
grandes espritos. Por eso ningún esprito superior se sinte estranxeiro<br />
en París. E menos ti, encarrega<strong>da</strong> de ter relación permaente con<br />
Corneille e con Racine, con Balzac e con Víctor Hugo, dándolles<br />
carne, sangue e corazón, esprito ás súas criaturas de Arte.<br />
Nós sabemos que envolvéndote, arrodeándote, dándoche<br />
hálito, azos e pulos, vai a sombra proteitora e benfatoira, de Galicia,<br />
a xeito de Musa e Fa<strong>da</strong>. A lembranza de Rosalía e de Curros, a visión<br />
<strong>da</strong> Patria ben ama<strong>da</strong> van alumeando, cubrindo de aureola e de lus<br />
os teus camiños. ¡Que eisí sexa sempre María Casares!<br />
Pra que cando voltemos á Terra, en corpo físico ou en<br />
esprito impapabel, atopémoste a ti, ou ao teu nome grorificado por<br />
tódolos seus recunchos. Especialmente naqueles recunchos que<br />
che son máis amados. A Cruña, Monelos, Perillo, Montrove, Santa<br />
Cristina, Riazor, Batiagueiros. Porque eisí, na groria do teu nome,<br />
atoparemos grorifica<strong>da</strong> a Galicia.<br />
Unión Gallega, outubro de 1957.
MANOEL L. FREIRE-CALVELO<br />
O rexurdir galeguista, que nesta hora augural pra Galicia une<br />
en sagro apreixamento a o millor <strong>da</strong> nosa inteleituali<strong>da</strong>de escomenza<br />
a <strong>da</strong>r os seus froitos. Detrás desta xeneración vislúmbranse xa a os<br />
que han de irlle en seguimento. E vislúmbranse non somentes<br />
nas ci<strong>da</strong>des, senón que nas pequenas vilas e aín<strong>da</strong> nas aldeias<br />
atópanse rapaces acesos no lume sagro do amor a Terra, arelantes de<br />
ofercerlle o seu esforzo pra sua redención. Rapaces noviños, cheos<br />
de saude moral e física, donde xermina vigorosamente a semente<br />
dos Mestres.<br />
Unha <strong>da</strong>s cousas que máis me encheu de ledicia o meu<br />
esprito ao chegar a miña vila natal, a Sa<strong>da</strong> dos meus amores, foi<br />
saber que n’ela habia unha xuntanza nazonalista de rapaces cuásique<br />
todos menores de 20 anos. E ain<strong>da</strong> mais, cando soupen que un<br />
hirman meu, que tiña dous anos cando deixei o fogar paterno,<br />
formaba parte d’ela. Quixen visitala. Nas roíñas dun vello muíño, á<br />
sombra do Castelo de Corbeiroa, na veira mesma do mar, ten a sua<br />
sede este novo feixe de loitadores <strong>da</strong> Terra. Meu irmán sirvíume de<br />
guía. Petou a porta cunha sinal especial e responderon de dentro:<br />
“Couce”<br />
“Asimán” –dixo o meu guía. (Estas verbas –verbas usa<strong>da</strong>s<br />
polos mariñeiros pra ourentar o goberno <strong>da</strong>s nosas minuetas– non<br />
ouvi<strong>da</strong>s por min facía moitos anos, estremecéronme). “Terra a Nosa”,<br />
insistíu o de dentro. “Terra”, respondeu de novo. Abriuse a porta.<br />
Unha lus de carburo alumeaba un salonciño donde había unha<br />
mesa con libros, xornaes e revistas galegas –entre elas Céltiga– e<br />
na parede, como nun altar a bandeira galega, ca fouce, co remo<br />
atravesado e coa estrela. Debaixo esta len<strong>da</strong>: “Mareiras”. Xuntaza
120 Ramón Suárez Picallo<br />
Nacionalista dos rapaces mariñeiros de Sa<strong>da</strong>. Cando souperon<br />
quen eu era, puxéronse de pé e relixiosamente, cantaron o Hino<br />
Galego. As súas facianas, aín<strong>da</strong> non poboa<strong>da</strong>s polo bozo, máis xa<br />
tosta<strong>da</strong>s polo vento e polos salseiros, na dura brega de arrincarlle<br />
a o mar o bocado de pan, conquerían coa canción <strong>da</strong> Patria, tal<br />
xeito de tenrura que me dou gana de os bicar. Despois, un neniño<br />
de 11 anos rezou –está é a espresión– “Galicia” de Cabanillas con<br />
tanta enerxía e propie<strong>da</strong>de, que de atoparse alí o Poeta <strong>da</strong> Raza<br />
houbérao apreixado. Eu, pola miña parte, confeso que non trocaría<br />
o máis apoteósico homaxe, por este sinxelo, emocionante, que me<br />
tributaron os rapaces mariñeiros do meu pobo natal.<br />
Os regramentos <strong>da</strong> devandita xuntanza non poden ser máis<br />
breves e esplícitos. Costan de tres artigos, a saber:<br />
1º- Defender a Nosa Terra e a Nosa Fala contra os seus<br />
nemigos de fora e de dentro dela, aín<strong>da</strong> que pra elo haixa que<br />
espoñer a vi<strong>da</strong>.<br />
2º- Conquerir pra Causa <strong>da</strong> Liber<strong>da</strong>de de Galicia a todolos<br />
rapaces <strong>da</strong> veiramar, tratandoos como irmáns benqueridos.<br />
2º- Falar en galego, cantar en galego, pensar en galego,<br />
dentro e fora <strong>da</strong> xuntanza e facerlle a guerra a quen así non o faga.<br />
Polo de agora soio saen a rua os días de festa coa gaita, as<br />
tradicionaes conchas de vieira, e o pandeiro, cantan unha boa coleición<br />
de cantigas mariñeiras, algunhas axeita<strong>da</strong>s as aspiracións galeguistas.<br />
Cantan o Hino Galego, e cando o fan non somentes están<br />
eles descobertos, senón que fanlle estalo, polas boas ou polas malas,<br />
a cantos os escoitan. Polas noites, lén, estu<strong>da</strong>n, din poesías e pensar<br />
crear un cadro que represente teatro galego, especialmente o de<br />
Lugrís Freire, que ten como esceario a vila de Sa<strong>da</strong>, seu pobo natal.<br />
Decateime axiña que unha man hábil, unha sensibili<strong>da</strong>de<br />
esquisita tiña que an<strong>da</strong>r polo meio. Cando perguntei polo mestre de<br />
todo aquelo, as olla<strong>da</strong>s to<strong>da</strong>s caeron sobor dun rapaz a quen conoscen<br />
os leutores de CELTIGA, Freire-Calvelo, un nome conoscido non<br />
somentes en Sa<strong>da</strong> por estar vinculado a moitos sucesos alí habidos,<br />
senón que en todolos xornaes galegos de dentro e de fora de Galiza
Manoel L. Freire-Calvelo<br />
121<br />
figuran seus traballos, adicados todos a gabar as incomparábeles<br />
belezas <strong>da</strong>s nosas mariñas, ateigados todos de tremante fraterni<strong>da</strong>de<br />
pros famentos de pan e de xusticia. As traxedias dos nosos fogares<br />
–meio labregos e meio mariñeiros– o abandono en que os teñen os<br />
de arriba; as falcatrua<strong>da</strong>s dos caciques, grandes e pequenos, tuveron<br />
e teñen neste rapaz, seu espositor máis outo e enérxico. Pra elo<br />
vaise, como que<strong>da</strong> dito, de todolos xornaes galegos e non galegos.<br />
E cando esto non lle abon<strong>da</strong>, cun esprito quixotista admirabel,<br />
fun<strong>da</strong> e dirixe polo seu esforzo, pubricacións locales cos mesmos<br />
propósitos nobres e xenerosos. Aín<strong>da</strong> non ten 20 anos. Estu<strong>da</strong>nte<br />
de medicina, adequiriu e asimilou na vella Compostela o esprito<br />
galeguista dos inteleituaes de hoxe, a par que unha cultura que lle<br />
permite discutir cos letrados raposos, e cos raposos letrados que nos<br />
desgobernan, todos os probremas políticos e sociaes de hoxe. E fillo<br />
dun fogar venerado en to<strong>da</strong> a comarca. Seu pai, fillo dun labrego,<br />
mestre superior axu<strong>da</strong>nte de Obras Públicas, médico ciruxano e<br />
galego dunha peza, doulle en herdo a sua vontade de ferro; e a<br />
sua santa nai doulle a tenrura dunha alma imensa e a nobreza dun<br />
apellido ilustre na nosa historia patria.<br />
Namentras outros rapaces do seu igual, con menos motivos<br />
que él, se fan os señoritos vielegos, con moito de ocos e de tilingos<br />
arré<strong>da</strong>nse do pobo, e non sinten ningún dos seus doores e arrenegan<br />
<strong>da</strong> sua fala, este mainífico mozo galego pasa as suas terturias, cos seus<br />
irmáns <strong>da</strong> xuntanza a veira do mar, falándolles do porvir de Galiza,<br />
con fe cuase apostólica, léndolles a aqueles nenos, futuros sol<strong>da</strong>dos<br />
do exército liberador <strong>da</strong> Nosa Terra, os traballos proselitistas dos<br />
nosos mestres, espricándolles anacos <strong>da</strong> nosa historia, inculcándolles<br />
un fondo esprito de dini<strong>da</strong>de persoal e de libertades ci<strong>da</strong><strong>da</strong>nas. Tal a<br />
laboura deste rapaz, aló nunha vila mariñeira <strong>da</strong> Galicia Nosa. Coma<br />
él ha de haber outros –sabemos que os hai– que silenciosamente,<br />
modestamente fan obra fon<strong>da</strong>mente galega e redentora entre a nosa<br />
moce<strong>da</strong>de. Son os novos. Os que veñen tras os mestres, recollendo<br />
a sua semente xenerosa. E un deber estimulalos. Son o Porvir. A<br />
suprema espranza <strong>da</strong> Nosa Patria <strong>Galega</strong>.<br />
Céltiga, agosto de 1926.
7<br />
CRÍTICAS DE LIBROS
Suárez Picallo, segundo pola dereita, con Neira Vilas e Alonso Ríos, entre outros.
MEMORIAS DUN NENO LABREGO.<br />
Orixinal de Xosé Neira Vilas<br />
Estamos diante dun texto galego, inxel e absolutamente<br />
auténtico. Pepe Neira Vilas que xa se tiña revelando denantes coma<br />
un bon poeta, arrequenta agora con este libro a sua condición de<br />
gran prosista do noso idioma vernáculo.<br />
Neira Vilas, que tendo como ten agora 32 anos, casado<br />
con Anisia Miran<strong>da</strong>, tamén poeta i escritora cubana de estirpe<br />
galega, sitúase na condición dun neno aldeán <strong>da</strong> comarca ribeireña<br />
do Patrucial Río Ulla, pra narrar as inque<strong>da</strong>nzas, as aventuras,<br />
as preocupacións e as angurias dun neno labrego que se chama<br />
Balbino.<br />
Balbino é un neno probe que está a mirarnos con ollos<br />
tristes, mentras nos vai contando os seus anceios e desventuras.<br />
Nasceu labrego nun país de leiras cativas e amos fachendosos. Ten<br />
un padriño sabio e un irmán na América. Conosce os trafegos <strong>da</strong><br />
terra porque se criou entre angazos e forca<strong>da</strong>s. Sabe de restrebas,<br />
sementeiras e segas… A vi<strong>da</strong> é un novelo. O mundo está acugulado<br />
de inxusticias <strong>da</strong>s que son vítimas os iñorantes e os probes. As<br />
palabras sirven pra decir a ver<strong>da</strong>de ou pra fuxir dela. E Balbino<br />
cavila todo esto. Mais alá do Xudío, ou de Eladia, ou de Pachín, está<br />
o xuramento feito no adro. Soña de día e de noite, pero herdou a<br />
fon<strong>da</strong> e vella sabidencia aldeán, e as ilusións non lle impiden ollar<br />
a reali<strong>da</strong>de que o envolve. Non cree no destino. Di que as cousas<br />
acontecen asegún nós queiramos. Mais un día o Landeiro ponlle<br />
diante as “Memorias do Capitán Smith”; e outro, a pique de morrer<br />
afogado, atopa a Lelo, o seu amigo, que máis tarde emigra e lle<br />
escribe dende o Brasil, Balbino non é un rapaz coma todos. Doille<br />
que non o compren<strong>da</strong>n. Síntese atafegado na aldeia. Quere elevarse,
126 Ramón Suárez Picallo<br />
fuxir dos seres que soio pensan na maseira. E teima ser “alguén”.<br />
Non morrer de todo “cando morra”.<br />
Entenderase, diante deste anunciado que o libro de Neira é<br />
un ver<strong>da</strong>deiro mensaxe; un mensaxe conmovedor para cantos fomos<br />
na nosa infancia, nenos labregos ou mariñeiros de Galicia, que<br />
rezábamos pra que Deus nos permitira fuxir <strong>da</strong> nosa propia terra.<br />
Da súa pobreza física, <strong>da</strong> sua soe<strong>da</strong>de espritual e todo elo por causa<br />
dun antergo e catricentenario asoballamento. Balbino o narrador, e<br />
noso irmán, noso compañeiro, noso vello amigo, coa cachola chea<br />
de ilusión e anceios de fuxi<strong>da</strong>. O gran drama de Galicia, do que os<br />
nenos pensan todos en arre<strong>da</strong>rse.<br />
O ámbito espritual de Balbino é moi limitado; ten un<br />
límite aldeán nas ribeiras do Ulla mais por estensión é un ámbito<br />
que subxuga a todolos nenos de Galicia, con anceio e cobiza de<br />
hourizontes ultramariños.<br />
Hai no libro de Neira Vilas, ademáis de todo esto, un empeño<br />
de estética e de arte, moi rara entre os autores que escriben pra nenos<br />
e que non queren ser nenos. Escribir pra nenos é sentirse neno a<br />
vega<strong>da</strong>, require un outo sentimento artístico de ternura e de amor.<br />
E facer esto nun lenguaxe auténtico, inxel, e insobornabélmente<br />
galego, é certamente, unha gran obra de arte, que logrou na sua<br />
narración, de aparencia intrascendente, pero de fondura sicolóxica<br />
e nacional galega, o noso prosista Xosé Neira Vilas.<br />
Os nenos de Galicia teñen un pensamento propio, un<br />
lingoaxe de seu, un xeito de espresarse facendo comparanzas,<br />
incruso coas letras do alfabeto; eisí a “ele” é o legón <strong>da</strong> labranza; a<br />
“o” é a ro<strong>da</strong> do carro; e a “b” é o anzó dos mariñeiros. A “Ll” é o feixe<br />
de herba e a “n” é o símbolo de decir: non. Calor, neste sinificado<br />
<strong>da</strong>s letras e a <strong>da</strong>s verbas é a función –tiña que ser, mellor dito, a<br />
función– dos pe<strong>da</strong>gogos. Os pe<strong>da</strong>gogos non saben desto nin unha<br />
soia verba. En troques sabe moito, e vese na sua obra, Xosé Neira<br />
Vilas, situado na condición dun neno labrego de Galicia.<br />
Sau<strong>da</strong>mos nas “MEMORIAS DUN NENO LABREGO” de Xosé<br />
Neira Vilas, unha obra maestra de límpi<strong>da</strong> prosa galega, de sicoloxía<br />
infantil, e de sentido mensaxe prós nenos de Galicia de onte, de
Memorias dun neno labrego. Orixinal de Xosé Neira Vilas<br />
127<br />
hoxe e de mañán. E tamén para os grandes que, cicais por non<br />
saber entender os nenos do seu propio fogar e <strong>da</strong> sua propia patria i<br />
estirpe críen fillos que, o longo, lles serán infideles; nemigos.<br />
Sau<strong>da</strong>mos tamén neste documento a aparisción de un<br />
grande e puro prosista do noso idioma galego, en xerarquía de<br />
suprema obra de arte popular.<br />
Bos Aires. Lugo, febreiro de 1961.
A CULTURA GALEGA NA SUA DIMENSIÓN AMERICÁN<br />
Antón Alonso Ríos é sustancial i esencialmente un patriota<br />
galego, un home de ben, unha conduta vertical e un xeito<br />
humán de ver a Galicia no mundo. É tamén un escelente<br />
escritor, pe<strong>da</strong>gogo e divulgador dos nosos valores. A iste home,<br />
que nasceu en Sille<strong>da</strong> e se recriou en Buenos Aires, vivindo<br />
soñando e loitando pola libertade <strong>da</strong> súa patria houbo quen lle<br />
reprochou de vivir constantemente na lúa. Cando se lle dixo a<br />
Castelao ista afirmación <strong>da</strong> outura sideral en que vivía Alonso<br />
Ríos, o gran líder e artista respondeu: E non será que somos<br />
nós os que an<strong>da</strong>mos moi a rás de terra, en vez de ser il o que an<strong>da</strong><br />
moi por enriba?<br />
Con esta resposta de Castelao, que<strong>da</strong> retratado o noso Alonso<br />
Ríos, cabaleiro dos espacios sideraes onde os pés non tocan a probe<br />
e mísera terra <strong>da</strong>s pasións inferiores dos probremas enrevesados, e<br />
de ética corrutíbel <strong>da</strong>s outas ideias e dos sagros pensamentos a que<br />
se refería Pon<strong>da</strong>l no seu poema inmorrente.<br />
Alonso Ríos acaba de pubricar un pequeno opúsculo, cuio<br />
tíduo encabeza estas liñas: “A cultura galega na sua dimensión<br />
americán”. (Bases pra unha política <strong>Galega</strong>). É dicir, unha Galicia<br />
que vive, pensa, loita e agar<strong>da</strong> nos seus propios lindeiros xeográficos<br />
e unha Galicia trasmariña de alén mar, que asentou eiquí, nestos<br />
pobos de América, unha forte raíz social rega<strong>da</strong> co senso moral<br />
e espritual de cumprir os deberes i exercer os dereitos. Unha<br />
Galicia que insultou nestas nascentes socie<strong>da</strong>des americáns a<br />
súa persoasili<strong>da</strong>de sin crebar, nin violar ningunha virxini<strong>da</strong>de<br />
autótona.
130 Ramón Suárez Picallo<br />
Pra Alonso Ríos, según esprica no seu opúsculo, coi<strong>da</strong><br />
que istas duas Galicias teñen que entenderse e conxugarse encol<br />
dun pensamento sustancial o manteñimento <strong>da</strong> vella persoali<strong>da</strong>de<br />
patrial, ó traveso do traballo e <strong>da</strong> cultura. Non esquence Alonso<br />
Ríos a condición xeográfica <strong>da</strong> Península Ibérica e, por ilo, esprica<br />
nun mensaxe histórico na súa cali<strong>da</strong>de de segre<strong>da</strong>rio do <strong>Consello</strong> de<br />
Galicia a necesi<strong>da</strong>de de incorporar integramente o Portugal irmán á<br />
vi<strong>da</strong> política e cultural do dramático pelexo de touro ibérico.<br />
En resumen. Un precioso libro escrito en limpo idioma<br />
galego que marcará sen dúbi<strong>da</strong> algunha, un fito como ensaio<br />
político <strong>da</strong> Galicia dos nosos tempos.<br />
Lugo, setembro de 1961.
8<br />
COLABORACIÓNS LITERARIAS
Suárez Picallo bailando durante unhas vacacións en Mar de Ajó, Bos Aires (1962).
NOSA SEÑORA DA ROCA<br />
(Len<strong>da</strong>)<br />
A xeito de atalaya xigante ollando pr’o mar onde viven seus<br />
devotos, érguese no curuto do outísimo penedo, a imáxen pédrea<br />
de Nosa Señora <strong>da</strong> Roca. Ten por capela to<strong>da</strong> a eistensión do mar<br />
azul n’un belido recuncho <strong>da</strong> costa galega, i-as terras verdecentes e<br />
mimosas <strong>da</strong> ribeira sen igoal, sempre froleci<strong>da</strong>s. Ten por mantelo<br />
o ceo estrelecido, e ten un altar sempre alumeado pol-as fachas do<br />
máis sinxelo amor, en ca<strong>da</strong> corazón de ca<strong>da</strong> mariñeiro <strong>da</strong> bisbarra.<br />
Cando as barcas peixeiras pasan cabo d’ela, os homes quitan<br />
a pucha reverentes, i-os rapaces fan a sinal <strong>da</strong> cruz, namentras os<br />
remos deixan de choupar metidos de couce nos estrobos <strong>da</strong> banca<strong>da</strong>.<br />
A primeira vés qu’eu fun a o mar e pasei por diante <strong>da</strong> imáxen de<br />
pedra, aín<strong>da</strong> sen saber do que se trataba, santigüéime tamén, coma<br />
se alguén mo man<strong>da</strong>se.<br />
O tío Traíñas o mais velliño dos meus compañeiros, e cecais<br />
o mais vello peixeiro <strong>da</strong> comarca, contóume a hestoria d’a milagreira<br />
Virxen mariñeira; unha hestoria vella her<strong>da</strong><strong>da</strong> de séculos, trasmiti<strong>da</strong><br />
dos abôs aos netos como unha sagra obriga.<br />
Foi unha noite de treboa<strong>da</strong> arrepiante. Os peixeiros <strong>da</strong>s<br />
aldeias ribeiráns saíran todos en percura do pan pr’os seus fogares e<br />
alonxáranse mar afora porque na costa facía moito tempo que non<br />
se vira peixe d’ollos. A posta <strong>da</strong> lúa, na hora de pleamar, aparesceron<br />
no ceo mouros nubarróns. O con de Coitela<strong>da</strong> escomenzou a<br />
bruar ceibando agoiros de traxedia. O bourar dos tronos crebóu de<br />
súpeto o silenzo maxestoso <strong>da</strong> noite i-os lóstregos alumearon o mar,<br />
como se quixeran amostrar aos homes o camiño do outro mundo.<br />
Descargóuse a temi<strong>da</strong> nordesía. Embravecéuse o mar facéndose<br />
mareira. As barcas sen goberno voavan nas ás do huracán cara a
134 Ramón Suárez Picallo<br />
costa, a esnaquizarse nos baixos sen que ningún esforzo humán<br />
poidera detel-as.<br />
* * *<br />
As mulleres i-os meniños dos peixeiros <strong>da</strong> comarca<br />
despertaron en outas horas <strong>da</strong> noite, ao sentiren os bruídos <strong>da</strong><br />
treboa<strong>da</strong> temíbel e arremuiñánronse na punta máis saí<strong>da</strong> <strong>da</strong> costa<br />
ao pé d’un penedo outísimo. Ollaban n’un supremo esforzo por ver<br />
os seus, car’o mar. Somentes os lóstregos alumeaban de cando en<br />
cando un anaco de mar preto <strong>da</strong> costa, bourando e rebourando,<br />
ao esnaquizarse nos penedos irtos. Un mouro mantelo d’anguria<br />
envolvía o mar i-a terra. Os pregos d’agunía eran un sôo prego,<br />
loitando por rachar o veo dos elementos ceibos, pra chegar deica<br />
o trono de El Señor en deman<strong>da</strong> <strong>da</strong> súa pie<strong>da</strong>de. E foi d’aquela<br />
que sucedeu o milagre. D’entre o bourar dos tronos, o bruído <strong>da</strong>s<br />
ardentías i-o asubiar tráxico do huracán, escoitóuse unha vella<br />
cantiga feita oración, crara, níti<strong>da</strong>, cristaiña que espallóu seus ecos<br />
trementes d’emoción por to<strong>da</strong> a comarca mariñeira. Parece que<br />
viñera do outro mundo coma unha verba d’espranza.<br />
Nosa Señora do Carme<br />
Nosa Señora ¡Váléime!<br />
Qu’estou perdido no mar<br />
E n-hai barqueiro que reme.<br />
As mulleres i-os meniños caeron de xionllos. O mar, o vento<br />
i-os tronos, coma se quixeran escoitar le<strong>da</strong>mente os ecos <strong>da</strong> cantiga<br />
fixeron un silenzo. O vello i-outísimo penedo fíxose un facho aceso<br />
que alumeou o mar. Finóu a treboa<strong>da</strong> tráxica. As mulleres viron<br />
as barcas peixeiras navegar cara ó porto impulsa<strong>da</strong>s por un lixeiro<br />
sotavento. Os mariñeiros, en troques, viron outra cousa. Viron a<br />
vella roca trasforma<strong>da</strong> en forma de muller, estendendo os brazos<br />
ao mar n’un tenro ademán de bendizoar, envolta nunha aureola<br />
lumiosa.
Nosa Señora <strong>da</strong> Roca. (Len<strong>da</strong>)<br />
135<br />
Dixérase que o penedo, tocado de miragre, conmovéuse<br />
c’os pregos <strong>da</strong>s nais mariñeiras, e tomóu sua mesma forma física, e<br />
mandóu seus pregos deica o ceo.<br />
Pol-a mañán do outro día as xentes <strong>da</strong> comarca fixeron<br />
xuntanza ao pé <strong>da</strong> pena milagreira, i-os mariñeiros espricaban a<br />
un fato de canteiros as formas de muller e de santa, en que, a noite<br />
derradeira, viran trasforma<strong>da</strong> a vella roca. I-así foi como a arte<br />
rústica dos canteiros inspirara pol-a fé dos mariñeiros trocou aquel<br />
irto penedo, na “Nosa Señora <strong>da</strong> Roca” que foi ti<strong>da</strong> dend’entón<br />
por nosa patrona e quen como vés –terminou o tío Traíñas−<br />
reverenciamos ain<strong>da</strong> oxe…<br />
* * *<br />
Moitos anos despois, cando pol-os áridos camiños do mundo<br />
deixara anacos <strong>da</strong> miña fé primeira, visitei o vello penedo en cuio picoto<br />
érguese, solene a maxestosa, a pétrea imáxen, no seu eterno ademán de<br />
bendizoar ô mar noso i-as criaturas que n-el viven e traballan.<br />
Era o día en que os peixeiros <strong>da</strong> comarca fan festa na sua<br />
loubanza.<br />
Pol-os vieiros que conducen â roca miragrosa, caravanas<br />
endominga<strong>da</strong>s de homes, mulleres e nenos chegaban lediciosas de<br />
to<strong>da</strong>l-as aldeias <strong>da</strong> costa. A ría maina i-azul coma unha esmeral<strong>da</strong>.<br />
Os vales cubertos de froles, coroa<strong>da</strong>s de doas d’orballo. Festa<br />
xocun<strong>da</strong> e ridente na primadeira galega. Festa de veiramar con<br />
arumes de xebras e marmulos. Brisa mariñeira que agarima as testas<br />
i-os cabelos louros.<br />
O pé do outo penedo cubriuse de frores, ofren<strong>da</strong> sinxela do<br />
amor mariñeiro, <strong>da</strong> fé pura e limpa com’as augas <strong>da</strong> ría. Un fato de<br />
mozos e mozas, rodean a roca. E voa coma unha pomba branca a<br />
le<strong>da</strong> cantiga d’oxe:<br />
“Nosa Señora <strong>da</strong> Roca<br />
Nosa Reina, Nosa Nai,<br />
Frores a traguerche veñen<br />
Os peixeiros do lugar”.
136 Ramón Suárez Picallo<br />
I-a miña vós sumóuse âs outras voces pra entonal-a cantiga,<br />
porque foime doa<strong>da</strong> a dita infin<strong>da</strong> de me sentir tan neno, coma<br />
cando o tío Traíñas me contara a hestoria vella d’esta Nosa Señora<br />
<strong>da</strong> Roca que se ergue, sempre bendizoando ao mar n’un outo<br />
penedo <strong>da</strong> costa galega.<br />
Céltiga, 25-VII-1927.
AO PASAR POLO CEO<br />
Os galegos que moran no ceo –que pra intranquili<strong>da</strong>de de<br />
Deus son moitos– adoitaban, despois de cear, xuntarse no xardín<br />
que hai perto do comedor, pra presenciaren a parti<strong>da</strong> <strong>da</strong> birisca que<br />
de cotío xogaban Curros e Murguía, contra Brañas e Pon<strong>da</strong>l.<br />
A noite que socedéu o que vou a contarvos, Curros que<br />
levaba ó xogo, estaba de mal xor, porque Brañas levaba todolos<br />
trunfos, namentras o seu compañeiro non vía nin un besbello.<br />
–Hai que matar co que sexa –man<strong>da</strong>ba Curros ao seu<br />
compañeiro, refiríndose ao rei de trunfo que xogara Brañas para lle<br />
comer unha birisca de once.<br />
–Cunha lana romana –respondeu don Manoel, relembrando<br />
os seus tempos de hestoriador.<br />
Ganástedes –rosmou Curros, convencido que según as suas<br />
contas xa os rivales fixeran sesenta e unha.<br />
Ouviron, de súpeto, un estrano zoar, que non era de abellón,<br />
nin de tabau, nin de nespra, nin de paxaro conoscido.<br />
–Ha de sere un morcego que coi<strong>da</strong> que ó ceo é unha eirexa<br />
vella –sentenciou o autor de “Mirando pro chan”–. Da cartas<br />
–agregóu, mirando pra Brañas que tiña na man a baraxa.<br />
Aparesceu entón, voando sobor do ceo, un paxaro de ferro.<br />
Unha andrómena con áas, facendo no aar voltas e reviravoltas i<br />
unha man que lles capeaba dicindo abúr.<br />
Gran rebumbio no ceo. O vixía <strong>da</strong> torre máis outa, foi<br />
correndo <strong>da</strong>r conta ao vello Deus <strong>da</strong> nunca olla<strong>da</strong> aparisción. O<br />
vello, que estaba moi ocupado eisaminando o libro de entra<strong>da</strong>s que
138 Ramón Suárez Picallo<br />
lle trouxera San Pedro, pra que sinalara ós que ficarían no paradiso<br />
i os que irían derreterse ás caldeiras do inferno, tomóu moita<br />
xenreira, cando soupo que sin sua licencia, querían tomar serventía<br />
polos seus eidos nunca atravesados por ninguén.<br />
Namentres, ó Mestre Murguía, diante do ceo asombrado,<br />
espricaba o mecanismo do paxaro con áas de ferro, por sere el o<br />
derradeiro que viñera do “outro mundo” desque se inventara tal<br />
estrumento.<br />
A nao voadora, como se estivera presa dun esconxuro,<br />
quedouse que<strong>da</strong> movendo unhas áas pequenas, como fan as<br />
tartarañas sobor dos pitos novos, cando quérenos atrapar.<br />
Un berro varil, que desde a nao ala<strong>da</strong> foi ceibado, puxo<br />
grande alegría nos galegos, que reconosceron seren <strong>da</strong> Terra <strong>Galega</strong><br />
os que ían dentro dela:<br />
¡¡Terra a Nosa!!<br />
E coma se ouviran unha consiña sagra, ós galegos<br />
responderon a coro:<br />
¡¡Terra!!<br />
Deus ain<strong>da</strong> se puxo máis indiñado cando soupo que aqueles<br />
ousados eran galegos. Deus, desque Curros lle chamou nun verso<br />
“vello reumático” tenlles xenreira aos galegos. E xa sabedes –porque<br />
o contóu Cabanillas– de que xeito entróu no ceo, por infruencias<br />
de Nosa Señora, que, en troques, ten aos galegos por dileutisimos<br />
amigos, desque o bardo a nomeou con verbas de non iguala<strong>da</strong><br />
gabanza na “Virxe do Cristal”.<br />
O rei do ceo, rodeado de todo ó goberno celestial, saíu do<br />
seu despacho, iracundo, en xeito de tomar compri<strong>da</strong> venganza, ia<br />
disposto man<strong>da</strong>rlle a o inxeneiro que coi<strong>da</strong> as chaves dos raios e dos<br />
ventos, que ceibara unha descarga que dera cos estrevidos nautas no<br />
fondo do mar ou do inferno, cando Curros, enérxico como adoitaba<br />
inquiríu:<br />
–¿Qué vai facer vostede?<br />
–¡O que quero i o que podo: esnaquizálos!
Ao pasar polo ceo<br />
139<br />
–Vostede non fará eso –amenazóu ó bardo–, porque o<br />
destronamos…<br />
Unha ovación acolleu as verbas do rebelde. A revolución no<br />
ceo ficaba decrara<strong>da</strong>. Pon<strong>da</strong>l oferceuse pra escribir “A Marsellesa”.<br />
Brañas pra arengar ás multitudes, Murguía pra compoer a historia<br />
<strong>da</strong> xorna<strong>da</strong> e o Mariscal Pardo de Cela coman<strong>da</strong>ría ó exército.<br />
Malas se poñían as cousas pra o rei do ceo; mais terco él<br />
tamén azuzado por seu permeiro ministro, Iñigo de Loyola, –que<br />
nunca quixo ben a Curros polo haber alcumado, nun soneto, de<br />
“católico bergante”– non se viña a razóns, de ningún xeito.<br />
Nosa Señora, namentres, estaba allea a canto alí socedía.<br />
Entretíñase isa noite en adeprender a tecer puntilla de camariñas, –seu<br />
adorno máis preciado cando ia ás hermi<strong>da</strong>s galegas a recoller os pregos<br />
<strong>da</strong>s nais e <strong>da</strong>s noivas– tomando leucións de Rosalía e de Conceución,<br />
suas amigas preferi<strong>da</strong>s. Foi axiña avisa<strong>da</strong> do motín, e pedi<strong>da</strong> a sua<br />
intervención pra que puxera pas nos alteirados espritos.<br />
Acudíu Nosa Señora e cando os galegos virona aparescer,<br />
abríronlle camiño e fixéronlle, gasallosos, unha xentil reverenza.<br />
Así que a Santa Nai se enteróu do que pasaba, fíxolles a os<br />
revoltosos un aceno de que estaba <strong>da</strong> sua parte, i o vello Deus un<br />
xesto de esconsolo, cavilando que tiña perdi<strong>da</strong> a parti<strong>da</strong>.<br />
–Boa ias a facela home ¿Non che avisaron que ise rapaz vai pras<br />
Américas, e que por intermeios de sua nai, conta co a miña proteución,<br />
prega<strong>da</strong> nunha hermi<strong>da</strong> do Ferrol? ¿Non sabías que os nautas galegos<br />
téñenme por patrona e ríndenme non semellado homaxe?<br />
Cando Deus ouvíu tales razóns baixóu a testa avergoñado<br />
e metéuse novamentes no seu despacho, convencido de que<br />
na<strong>da</strong> podería contra os galegos, que contaban con tan poderosa<br />
proteución. E convencido, tamén, de que na<strong>da</strong> man<strong>da</strong>ba naquel<br />
reino, cavilou en presentar a dimisión do seu platónico goberno. E<br />
coma derradeira medi<strong>da</strong> gobernativa dou entra<strong>da</strong> no ceo a un fato<br />
de caciques que figuraban no libro de entra<strong>da</strong>s, pra que lle fixesen a<br />
guerra a o bardo rebelde, buscando dese xeito vengarse do relúmbio<br />
que lle armara…
140 Ramón Suárez Picallo<br />
Cando a Nosa Señora benzoou o ar, a nao ala<strong>da</strong>, que estivera<br />
todo o tempo tartarañando, partíu como unha frecha, perdéndose<br />
no hourizonte azuado, deixándo tras sí lumioso ronsel…<br />
Houbo gran festa no ceo. Nosos bardos fixeron de novo<br />
tremar de emoción suas liras groriosas, e racharon ó ar as notas<br />
variles do hino: “Os tempos son chegados”.<br />
Bos Aires. Céltiga, febreiro de 1926.
O CRUCEIRO CONFIDENTE<br />
Denantes que as primeiras raiolas do sol puxeran seus cores<br />
doirados no ermo solitario e dimpois que as ba<strong>da</strong>la<strong>da</strong>s do “Anxelus”<br />
espallaban seus ecos de benzón ao morrer a tarde, a probe velliña ía<br />
de cote deitar sua oración a o pé do cruceiro solitario.<br />
Ninguén soupo nunca a oración <strong>da</strong> probe vellina, que<br />
arrima<strong>da</strong> a o seu caxato de pau de toxo, percorría duas veces por<br />
día, o treito que arre<strong>da</strong>ba a sua probe chavola do cruceiro milenario,<br />
que ergía sua tenrura pétrea a veira do camiño poeirento i árido.<br />
Ninguén soupo se as verbas lenes, por ninguén ouvi<strong>da</strong>s, eran prego<br />
ou confesión de pecado. O certo é que as mans i a cara rebelli<strong>da</strong>s <strong>da</strong><br />
vella erguíanse nun ademán angurioso en xeito de door infindo.<br />
Vivía alonxado do mundo, arrecuncha<strong>da</strong> na sua chavola. As<br />
xentes <strong>da</strong> comarca ollabana con respeto cuase medoñento. Parcía<br />
unha aparisción do Alén, vagando entre o cruceiro i a chavola.<br />
Non se lle conoscían parentes e non se sabía de donde viñera. Non<br />
faltou quen dixese que tiña fillos, pero que a negaban pola sua<br />
probeza. ¡Fillos que arrenegaban de sua nai! Dicían outros que non<br />
era persoa humán, que era cousa de Alén-mundo. Somentes, falaba<br />
co cruceiro. De cando en cando ficaba que<strong>da</strong>, na veira do camiño,<br />
i estendía a man rebelli<strong>da</strong> en aititude de pedir esmola. Facíao de tal<br />
xeito que máis semellaba arelar esmola de amor e de agarimo, que<br />
non esmola de pan…<br />
Unha crúa mañán do mes de xaneiro, a vella non aparesceu<br />
no vieiro que de adoito percorría entre a chavola i o cruceiro. Unha<br />
sabán albeira de xia<strong>da</strong> cubría o ermo. Os días seguintes tampouco<br />
aparesceu. Tolleríase co frío –dixeron as xentes que adoitaban vela–<br />
e fóronse a chavola. Toparon a valeira; mais a o abrila xanela, viron
142 Ramón Suárez Picallo<br />
con ollar alampado, que unha pomba branca voóu cara ó cruceiro<br />
e foi pousarse aos pés de Nosa Señora <strong>da</strong>s Angustias, labra<strong>da</strong> polos<br />
canteiros facía séculos, cecais milenios, mesmamente na ban<strong>da</strong> en<br />
que a velliña se axioanllaba tódolos días pra decir sua pregaria ou<br />
deitar sua confidencia.<br />
E din as xentes <strong>da</strong> bisbarra que aquela pomba branca, fai o<br />
mesmo percorrido que facía a probe velliña, tódolos días, denantes<br />
que as raiolas do sol esparexan seus coores doira<strong>da</strong>s no ermo<br />
solitario, e dimpois que as ba<strong>da</strong>la<strong>da</strong>s do “Anxelus”, creban o silencio<br />
<strong>da</strong> hora mística.<br />
Bos Aires. Céltiga, 25 de febreiro de 1927.
CARTA QUE PODE SER PROLOGO<br />
Meu dileito amigo i ademirado poeta:<br />
Pídesme un prólogo pro teu fermoso Itinerario Galego, na<br />
edición bilingüe que vas pubricar –no castelán orixinal en que foi<br />
escrito e na tradución galega que lle fixo Xosé Neira Vilas–; e eu<br />
teño que che decir, como xa dixen nalgunha outra ocasión en que<br />
se me fixo igual pedido, que non sei como se fai un prólogo.<br />
Polos libros “con prólogo” que teño lido, coido que un<br />
prólogo ven a ser algo así como a presentación dun libro e do<br />
autor que o escribíu, feito por autori<strong>da</strong>de competente e sabidente<br />
de abondo, encol <strong>da</strong>s duas cousas; é decir, do libro e do autor, no<br />
orde literario, i eu, modesto xornaleiro por vocación, formación<br />
e temperamento, non teño nin sabidencia nin autori<strong>da</strong>de pra<br />
“prologarte”.<br />
Cecáis, si poi<strong>da</strong> falar de ti na miña cali<strong>da</strong>de de galego leitor<br />
de libros referentes a miña Patria, ó seu esprito, o seu xeito de ser, de<br />
estar e de vivir, como ente nacional eisistente, coáseque misterioso.<br />
De proxenie italián, “xeneise”, nado e criado en Buenos Aires –unha<br />
<strong>da</strong>s ci<strong>da</strong>des máis cosmopolitas do mundo– viches e sentiches a<br />
Galicia con devoción conmovedora; acercácheste primeiro, as suas<br />
xentes emigra<strong>da</strong>s, veciñas do teu barrio porteño, e comprendiches<br />
que algo impalpabel envolvía as inque<strong>da</strong>nzas do seu vivir e do seu<br />
morrer. Algo lonxano no tempo e no espacio que as fai ser como<br />
son. Despois percorriches os camiños de Galicia e alí atopácheste<br />
coa revelación. Alí estaba o cerne, a raíz, o hálito espritual, que ti,<br />
poeta, tiñas presentido, como fonte primixenia do ser e do estar dos<br />
galegos que xa conosceras de perto.
144 Ramón Suárez Picallo<br />
E iso é o que frolece no belido “Itinerario”. Un libro ledicioso<br />
para nós, polo que di de Galicia e dos seus máis delicados matices<br />
populares: pero, ademáis, especialmente notabel, polo que suxire<br />
encol <strong>da</strong> súa persoali<strong>da</strong>de, dos seus doores, <strong>da</strong>s suas loitas e <strong>da</strong>s<br />
suas espranzas. Todo visto con ollos de poeta e con cordiali<strong>da</strong>de e<br />
eistremeci<strong>da</strong> de emoción humán.<br />
Galicia foi singularmente favoreci<strong>da</strong> nos testemuños que<br />
deron dela os escritores e poetas estranxeiros que a conosceron e<br />
visitaron, entre eles moitos arxentinos ilustres. En ti, no teu libro,<br />
Galicia, máis favoreci<strong>da</strong>, está grorifica<strong>da</strong>.<br />
Agora unhas verbas encol <strong>da</strong> tradución galega de Neira<br />
Vilas. Eiquí non vale o apotegma dos teus paisans: “tradutore,<br />
traditore”. Porque a tradución é de ademirabel fideli<strong>da</strong>de ó texto<br />
castelán. O meu xuicio escesivamente fidel, pois coas metáforas,<br />
pensamentos, exégesis e definicións do orixinal, o poeta que hai en<br />
Neira Vilas puído, pola sua conta, facer tamén poesía. Mais él, moi<br />
<strong>da</strong>do a esaititude matemática, limitouse a traducir soio as verbas.<br />
Eso sí, que as verbas na versión de Neira Vilas, teñen de por sí, valor<br />
estraordinario, xa que son recolli<strong>da</strong>s na fonte máis crara e pura do<br />
idioma: no falar <strong>da</strong> xente aldeán cando aloumiña, cando canta e<br />
cando traballa. Algunhas desas verbas trouxéronme a lembranza,<br />
os decires de miña aboa, as historias de cegos <strong>da</strong>s feiras, os refráns<br />
dos vellos sabidores e a gracia ala<strong>da</strong> <strong>da</strong>s cantigas. E moitas delas,<br />
orixinaes <strong>da</strong> fermosa comarca onde nasceu e se criou o tradutor,<br />
aín<strong>da</strong> non figuran en dicionarios e vocabularios, o cal quer decir<br />
que siñifican unha valiosa aportación pró arrequentamento do<br />
idioma galego escrito.<br />
Resulta certamente maravilloso comprobar, a vista dos dous<br />
textos, como un escritor e poeta, feito literariamente nunha urbe<br />
onde se falan ou se malfalan varias ducias de idiomas, pode ser<br />
vertido e entendido, con transparencia cristaíña, a unha lingua que<br />
conta con dez séculos de vi<strong>da</strong>, frolecente, nus intres e proscrita e<br />
persegui<strong>da</strong> noutros, conserva<strong>da</strong> durante catrocentos anos, somentes<br />
na cantiga do fogar e no traballo.
Carta que pode ser prologo<br />
145<br />
O milagre débese, sen dúbi<strong>da</strong> –aparte do talento literario do<br />
autor e tradutor– a devoción, amor e reverencia, que ambos a dous<br />
sinten polo tema de que se trata: Galicia.<br />
Eu non sei, meu querido amigo Molinari, se o que deixo<br />
escrito poi<strong>da</strong> servirche ou non pra poñelo de prólogo no teu<br />
Itinerario Galego. O que che podo decir, e que xa o levo dito tres<br />
veces, e que ca<strong>da</strong> vez góstame máis. O “Itinerario”, se entende, que<br />
non o prólogo ou o que sexa.<br />
Coa estimanza de sempre, teu amigo e ademirador.<br />
Ramón Suárez Picallo.<br />
Buenos Aires, 4 de setembro de 1958.<br />
Prólogo do libro Itinerario gallego, de Víctor Luis Molinari.
ESTAMPAS MARIÑEIRAS<br />
A TABERNA DA TRENLA<br />
¡Carnoedo!<br />
Nome sonoro que trai ao noso pensamento arumes de craro<br />
abolengo celta; nome empoirado no longo camiño dos seculos<br />
lonxanos do abó Brigos e <strong>da</strong> aboa Celt; nome espetado coma unha<br />
cuña de toxo, no vieiro azúl que fende o corazón <strong>da</strong> Terra dende<br />
o Pai Atrántico deica a vella Briganza. ¡Ou benama<strong>da</strong> ria de Sa<strong>da</strong><br />
que nasce nas fervenzas remexi<strong>da</strong>s <strong>da</strong> Marola, pra morrer na festa<br />
beli<strong>da</strong>mente helénica dos Caneiros!<br />
Aldeiña peixeira debruza<strong>da</strong> n’ún irto ribazo <strong>da</strong> ria, coma<br />
unha fi<strong>da</strong>lga na solaina d’un vello pazo. Na curvilin<strong>da</strong> ensena<strong>da</strong>,<br />
dornas e botes, lanchas e minuetas, gamelas e traineras, facendo<br />
acenos de ribeirana xentil, falan d’un pobo que arrinca o pan de<br />
Deus, <strong>da</strong>s entranas inhóspitas do mar.<br />
Enriba <strong>da</strong>s pedras, as redes de xeito, do bou e <strong>da</strong> rapeta, do<br />
boliche e <strong>da</strong> trilla, reciben, pra enxoitarse, os raios lumiosos do sol<br />
coma un vello poema cribado de lús, indicando que alí non chegou<br />
a nova sensibili<strong>da</strong>de peixeira, musica<strong>da</strong> en isócronos bruidos de<br />
motoras e tarrafas. Na outra aldea, a soma perfuma<strong>da</strong> de loureiros e<br />
sanguiños, a ermi<strong>da</strong> parroquia. Dentro dela Nosa Señora do Carme,<br />
extendendo unha olla<strong>da</strong>, lumiñosa e maternal, enriba d’un milleiro<br />
de ex-votos, testimuño doutras tantas loitas entr’o mar e os homes.<br />
Polo abano de carreiros e congostras, á hora do lusco fusco, coma<br />
pombas pro pombal, como abellas d’ouro d’un enxamio, as mulleres<br />
dós peixeiros, voltan ao fogar, coas patelas acugula<strong>da</strong>s de froitos<br />
do agro en troques dos que levaran acugula<strong>da</strong>s de froitos <strong>da</strong> ria!...<br />
Troque do mar i-a terra, carne e sangre de Galicia!... Pan e viño na<br />
Eucarestía <strong>da</strong> Raza! ¡Carnoedo!<br />
***
148 Ramón Suárez Picallo<br />
No meio do rueiro aldeán, geocentro d’aquel mundo<br />
primitivo, avistase a taberna <strong>da</strong> Trenla. N’ela vive inscrita a historia<br />
d’aquel núcleo humán, chea de inédito heroismo. Casino onde<br />
grandes e pequenos, alleos ao conceuto clasista, xogan nas noites<br />
d’invernía, lendo no libro <strong>da</strong>s corenta a mais outa leición de<br />
democracia. Bulsa e banco, despacho e ucha de cau<strong>da</strong>les, alí fanse as<br />
partixas <strong>da</strong> Compaña peixeira, recibindo ca<strong>da</strong> compañeiro o produto<br />
enteiro do seu traballo; ca<strong>da</strong> un ten aberta unha conta corrente<br />
con tanto creto como poi<strong>da</strong> <strong>da</strong>r o capital comun <strong>da</strong> tradicional<br />
irman<strong>da</strong>de. Socie<strong>da</strong>de de mútua axu<strong>da</strong>, de infin<strong>da</strong> soli<strong>da</strong>ri<strong>da</strong>de, sin<br />
carta orgánica, sin estatutes, si noutra ley que a ley <strong>da</strong> Tradicción,<br />
alí cobra “o quiñón do náufrago” a viu<strong>da</strong> a quen o mar deixou sin<br />
compañeiro, e aos cativiños sin pai. Xuntoiro ledicioso nas festas<br />
de gar<strong>da</strong>r, cén parexas dixéronse seu amor, e xurdiron cen fogares<br />
onde se cumpríu o outo man<strong>da</strong>do de “medrade e multiplicaivos”.<br />
Tribunal inapelabel, alí repártese xusticia, sin estranas intervenciós<br />
<strong>da</strong>s hocas leises alleas, sob a gui<strong>da</strong>nza somentes do mais vello<br />
compañeiro, cuía sabidencia, en asuntos de xusticia, está graba<strong>da</strong><br />
no espello cristaiño <strong>da</strong> sua concencia, limpa coma a auga <strong>da</strong> fonte<br />
parroquial. Xuntorio <strong>da</strong> fé, ten n’un recuncho unha boeta onde<br />
todos botan a súa parte pra que Ela, Nosa Señora do Carme, teña<br />
a festa mais soa<strong>da</strong> <strong>da</strong> comarca, con mais foguetes, mais gaiteiros<br />
na festa do adral, e con mais devotos na sua procesión mariñeira,<br />
escolta<strong>da</strong> rendi<strong>da</strong>mente por dornas e botes, lanchas e minuetas,<br />
gamelas e traineras, co choupar monorrítmico dos remos.<br />
¡Taberna <strong>da</strong> Trenla, esprito e corazón <strong>da</strong> aldea mariñeira!<br />
Detrás do taboleiro, cen “trenlas” exerceron dino e noble<br />
matriarcado entr-as xentes peixeiras. A olla<strong>da</strong> de to<strong>da</strong>s, paseou<br />
sempre por riba do mesmo panorama: Darredor <strong>da</strong> tabola común,<br />
homes en cuios ollos remansa o azul <strong>da</strong> ria. Enriba, concas de<br />
viño <strong>da</strong> terra recendente. Na atmósfera fume, cheiro d’alquitrán<br />
e de maruxía, afogando profecias de temi<strong>da</strong>s mareiras e visiós<br />
de afogados. Fora, o mar pai e verdugo, here<strong>da</strong>de farturenta, sin<br />
marcos nin liñas divisorias, bruando, o vater en Coitela<strong>da</strong> a sua<br />
sinfoníta de “Eterni<strong>da</strong>de”.<br />
***
Estampas mariñeiras. A taberna <strong>da</strong> Trenla<br />
149<br />
¡Taberna Mariñeira <strong>da</strong> Trenla! ¡Alma e corazón de Carnoedo!<br />
¡Ucha aruma<strong>da</strong> de tradiciós mariñeiras de vella Briganza! Fi<strong>da</strong>lga<br />
debruza<strong>da</strong>, coma na solaina d’un vello pazo, no ribazo irto de<br />
Arnela. ¡Deus te garde!<br />
Dende unha inmensurable lonxanía de anos e de leguas,<br />
meu esprito vai deica tí, e enxoénllase conmovido pra bicar a<br />
canteria <strong>da</strong> tua porta, que non poden pisar os meus pés.<br />
Galicia: Revista del Centro Gallego de Montevideo. Vol. 12,<br />
n.º 151 (1929).
UN HOME QUE NUNCA VIRA O MAR<br />
Namentras fun diputado a Cortes, ao igual que outros<br />
moitos diputados galegos, ía a Galicia cuaseque todos os fins de<br />
semán. As sesión terminaban os viernes e reiniciábanse os martes.<br />
O carnet parlamentario era tamén pase libre en primeira clase<br />
dos ferrocarriles. Tomábamos o tren en Madrid ás 9 de noite e<br />
chegábamos á Cruña o sábado á 1 <strong>da</strong> tarde. O viaxe era pesado<br />
i-aburrido. O pase non incluía cama i-as mil pesetas que percibíamos<br />
de dieta, non permitían o luxo do dormitorio. Nembargantes eu<br />
lembro cordialmente aqueles viaxes pol-as moitas cousas que<br />
neles comentéi, enseñéi i-adeprendín, asegún os compañeiros e<br />
compañeiras que me tocaban en sorte ou en desdita. Istes ían dende<br />
o que nos contaba minuciosamente unha operación ao estómago<br />
que lle fixeran a sua sogra, até o marino que se facía lenguas do que<br />
faría cando estivese no Ferrol, formando parte do “quinto reino de<br />
An<strong>da</strong>lucia”, pasando pol-o asombro dos que, dempois do diálogo<br />
máis ou menos trivial, aseguraban que os galegos somos moi listos<br />
cando saímos listos de ver<strong>da</strong>de. Sin faltar, alguna que outra vega<strong>da</strong>,<br />
o amabel viaxante de comercio –cuase sempre catalán− que nos<br />
contaba como trataba de facer aforros nas plazas que tocaba para<br />
ílos a gastar na Cruña.<br />
D-un destes compañeiros de viaxe quero contarvos a<br />
peregrina anéidota: Tomou o tren en Valladolid vestido de militar<br />
coas insiñas de capitán no quepis e na guerreira. Portaba dúas<br />
grandes maletas coma quen sai con todo pra un logo viaxe. No<br />
xeito de entrar, de <strong>da</strong>r as boas noites, de colocar as maletas e<br />
até de sentarse, calquera podía pescu<strong>da</strong>r que estaba de moi mal<br />
talante. Estivo un bon intre calado; logo, obedecendo o sortilexio<br />
dos trens españoles, enfióuse na conversa. Botóu sapos e cóbregas
152 Ramón Suárez Picallo<br />
contra <strong>da</strong> política, pois el, bon republicano, por ter chocado cos<br />
seus superiores xerárquicos, cuáseques todos monárquicos, saía<br />
trasla<strong>da</strong>do, virtualmente desterrado de Valladolid.<br />
− ¿E a donde vai vostede desterrado, se non é segredo<br />
militar? –pregunteille.<br />
− Pois á Cruña.<br />
−¿A Cruña? Pois asegún noticias que eu teño d-esa cib<strong>da</strong>de,<br />
non coido que o seu desterro haixa de sere moi acedo, nen moi<br />
aburrido…<br />
− Mais si; pero xa ve… en Galicia –E dixo Galicia como<br />
se dixera un país lonxano, pouco estimado, alleo de todo ao seu<br />
mundo habitual.<br />
− En fin, de to<strong>da</strong>l-as maneiras levo a ilusión de comprir un<br />
gran desexo: o de ver o mar por primeira vez.<br />
− ¿Logo vostede nunca viu o mar…? –pregunteille con<br />
descreí<strong>da</strong> lástima.<br />
− Nunca. –Calamos os dous. Eu matinando na sorpresa<br />
que o agar<strong>da</strong>ba, e que xa saboreaba de antemán, como unha<br />
lediciosa vinganza. E lembrando as verbas do ilustre poeta catalán,<br />
referíndose á incomprensión de Castela con respeto á sua Patria:<br />
“Deixarlles ver o mar, irmáns”.<br />
Reañudóuse despóis o fío <strong>da</strong> conversa encol de outros<br />
teimas. Era home leído, relativamente culto e raramente sensibel,<br />
pra ser <strong>da</strong> Castela. Confesóume despois que era máis ben de orixe<br />
leonés, pois a súa familia era de Las Navas del Rey. Falamos de “Mio<br />
Cid”, de San Xohán de la Cruz, do Arcipreste e de Santa Teresa, até<br />
que nos veu o sono.<br />
Coma de cote, o tren chegou a Monforte de Lemos <strong>da</strong>rredor<br />
<strong>da</strong>s 7 <strong>da</strong> mañán, e fixo o tempo necesario pra desaiunar. Invitéi<br />
ao meu “desterrado”. Monforte –ou mellor dito, a sua estación<br />
ferroviaria− non é, certamente, unha moi axeita<strong>da</strong> antesala pra<br />
entrar en Galicia os que a ven por vez primeira. Naturalmente ao<br />
meu hóspede non lle gostóu pouco nin moito. Reconciliouse un
Un home que nunca vira o mar<br />
153<br />
pouco co desaiuno: uns toros de merluza reboza<strong>da</strong>, queixo de<br />
Curtis e viño de Valdeorras.<br />
A sulpresa pra el foi cando o tren paróu na estación de Betanzos<br />
diante <strong>da</strong> verdecente paisaxe <strong>da</strong>s mariñas. O enlace do Mandeo coa<br />
incorparabel ria i-o mosaico multipolícromo <strong>da</strong>s leiras traballa<strong>da</strong>s e<br />
cubertas de froitos en frol, simétricas entre carreiros. Unha benzón<br />
de Deus e do traballo dos galegos mariñáns.<br />
O home ficóu abraiado e silenzoso. Eu crebéi o seu silenzo<br />
con unha soia verba que me parecéu naquel intre mói vingativa:<br />
− Galicia.<br />
Quixen sair e deixalo soio na sua contemplación, mais el<br />
contívome con istas verbas homildosas:<br />
− Vostede é galego i-eu téñolle que pedir mil perdóns.<br />
− Non falemos máis e siga ollando –pechéi.<br />
Uns intres denantes de entrar o tren na estación <strong>da</strong> Cruña,<br />
invitéino a que xantase e pasase a tarde conmigo, xa que dispuña<br />
de 24 horas pra presentarse aos seus superiores <strong>da</strong> Praza. Aceitóu<br />
gostoso e leveíno á miña modesta pensión cruñesa, <strong>da</strong> señora de<br />
Liñares, na rúa de San Andrés, frente á fonte de Santa Catalina.<br />
Antes de nos sentar á mesa, fun á cociña e falei coa bondosa e<br />
mañífica doña Dolores. Contéille todo i-ela alporizóuse moito cando<br />
lle dixen que o meu acompañante sentíase desterrado na Cruña.<br />
− Asús −cramou− ¿Desterrado na Cruña? Agora verá. Vaia a<br />
sentarse con el á mesa axiña.<br />
Servíunos a propia patrona, to<strong>da</strong> curiosa por coñecer o<br />
“mostro”. Sardiñas cabezu<strong>da</strong>s asa<strong>da</strong>s con cachelos, pra facer boca.<br />
Logo o caldo recendente a groria i-a seguido o farturente cocido con<br />
fabiñas en vez dos garabanzos. E aín<strong>da</strong> outras cousas máis as que<br />
renuncióu de bon grado o meu convi<strong>da</strong>do.<br />
Fomos tomar o café ao “Galicia”. Reuníanse alí moi<br />
anima<strong>da</strong>s e simpáticas tertulias. Entre elas a dos galeguistas máis<br />
novos, presidi<strong>da</strong> pol-a flema i-a prestancia galego-británicas de<br />
Plácido Castro. Presentéi o meu desterrado e nun aparte contéi a
154 Ramón Suárez Picallo<br />
historia, que corréu coma un regueiro de pólvora acesa por todo o<br />
café. Ás duas horas tiña máis amigos que os que tivera en to<strong>da</strong> a súa<br />
vi<strong>da</strong>, dende que fora cadete na Escola de Toledo.<br />
Pol-a hora de solpor estábamos na punta <strong>da</strong> Penínsua <strong>da</strong><br />
Torre d-Hércules, de cara ao mar. O Orzán estaba nun dos “seus<br />
millores días”, ergueito en olas xigantes, bravío e balbor<strong>da</strong>nte.<br />
Facíalle acompañamento o bramar baixo e profundo <strong>da</strong> Marola,<br />
namentras que as oliñas máis pequenas desfacíanse mainamente<br />
nas praias de San Amaro e de Riazor, cubertas de lus doura<strong>da</strong>, en<br />
escumas brancas.<br />
O home, conmovido, axionllóuse e musitóu unhas verbas,<br />
que eu non ouvín, pro que sentín no meu esprito coma u eco dunha<br />
pregaria de “laus Deo”.<br />
* * *<br />
Volvín a velo moi de pasa<strong>da</strong> varias vega<strong>da</strong>s. Despois fun a<br />
estudiar a Santiago e falaba con el somentes de cando en cando.<br />
Atopéino cando eu era outra ves diputado. Nas vispras <strong>da</strong> campaña<br />
do Plebiscito. Eu preguntéille con certa sorna.<br />
− ¿E logo, cómo vai o seu desterro?<br />
Ollóume cuáseque con furia contra si mesmo e contestóu.<br />
− Non me volva a mentar a verba. ¿Non sabe? Teño noiva<br />
cruñesa e casaréime na Cruña. Conquerín o direito de vecin<strong>da</strong>de, e<br />
votaréi, non lle queipa dúbi<strong>da</strong>, pol-o Estatuto de Galicia.<br />
Revista Orzán, do Centro Coruñés de Bos Aires, ca. 1956.
9<br />
CORRESPONDENCIA
Caricaturas de Suárez Picallo realiza<strong>da</strong>s por Maside.
CARTA A EDUARDO BLANCO-AMOR<br />
CALIMA DO OESTE<br />
PRESENTE, MEU CAPITÁN<br />
Aquí, nun recuncho <strong>da</strong> Costa “do outro mar”, mariñeiro sin<br />
plaza, escoito, agora mesmo, a tua chama<strong>da</strong>, Capitán Blanco-Amor.<br />
Aín<strong>da</strong> que os novos ou vellos señoritos “spromen” non-o seipan, eu<br />
sigo ataleándo, no asexo e no amanexo, adicado a recoller señales<br />
no dia e na noite. As señales vellas, de Sa<strong>da</strong>, de Beloy, de Morazón<br />
e de Carnoedo. ¡Ou Carnoedo, loiro e na<strong>da</strong>dor, encolgado n’unha<br />
inxente ribeira, simbolizado n’un ergueito pino, lanzal e fi<strong>da</strong>lgo,<br />
enriba de Cirro, con Curbeiroa, Gan<strong>da</strong>río, Riobao e Taibó!<br />
Fáltan-nos mariñeiros, Capitán Blanco-Amor. O noso Antón<br />
–¡meu irmán Antón!– morreu aquela noite de Agosto, crucificado de<br />
balas, no baldío <strong>da</strong> Areosa. Eduardo, aquel mariñeiro aldeano, loiro,<br />
con traza de Lord inglés, tamén morreu. ¡Nunca mais empuñará o<br />
timón, camiño dos Caneiros de Betanzos! I-a velliña que nos facía o<br />
caldo, i-o vello zoqueiro, de irtos bigotes, en cuias mans, comían os<br />
cuxos as espigas do millo leitoso, morreron tamén. ¡Todo aquelo, e<br />
aquel Ourense teu, que criaba percebes nos troncos dos loureiros,<br />
fóronse para sempre, meu amigo e Capitán!<br />
Por eso tí, devoto e leal á nosa vella dorna mariñeira que se<br />
chama “Galicia”, que tuvemos que tripular un día, n’un porto de<br />
tránsito, con Alonso Ríos, con Chuco Regueira, c’o Mosqueira, con<br />
Cao Turnes, c’o vello Campos Couceiro, voltas a navegar n’ela cara<br />
a novos hourizontes, que sustituian aos vellos, sentado na chopeta<br />
de popa, man<strong>da</strong>ndo <strong>da</strong>r couce i-asimán, desplegando e recollendo<br />
risos, facendo no comando a sexta guardia. ¡Resérvame un turno<br />
Capitán! Porque lle conservo moita lei á nosa vella dorna! Zecais<br />
non poi<strong>da</strong> ser como tripulante efeitivo, escrito no sol; porque estou<br />
moi vello e mui escarraneado; pero podo aín<strong>da</strong> facer de Turnán;
158 Ramón Suárez Picallo<br />
Zecais non seipa moito <strong>da</strong>s cencias novas <strong>da</strong> navegación, que os<br />
mariñeiros de oficina que nunca viron o mar nomean oceanografía,<br />
astronomía ou telemetría; pero adeprendín con Mangúa, a clavar o<br />
ouvido no caurel, e polo renxido do mar na escuri<strong>da</strong>de <strong>da</strong> brétema,<br />
saber se estamos en riba de baixío ou en pleno mar aberto; e non<br />
esquecín, que cando as “Tres Marías” están tirando a Coitela<strong>da</strong>,<br />
e o “Carro” cae perpendicular sobor do Corno de Lourido, son,<br />
xustamente, as doce <strong>da</strong> noite.<br />
Párceme que con non ter esquecido estas vellas cousas de mar,<br />
teño dereito a un turno na túa sexta guardia; se non podo embarcar,<br />
confórmome con ser fareiro dende esta outra Costa, pra man<strong>da</strong>rlle, de<br />
cando en cando, un refacho lumioso á nosa vella barca.<br />
¡Canto quixera eu –¡Santo Deus!– empuñar un remo a tua<br />
veira, capitán! Contaríamos vellos contos ao conxuro <strong>da</strong> ardentía do<br />
mar, e poidera ser que ain<strong>da</strong> renovásemos vellas ilusións, encol <strong>da</strong><br />
Liber<strong>da</strong>de i-encol <strong>da</strong> Pátria. Poi<strong>da</strong> que as ilusións non se cumplisen,<br />
pero, pol-o menos, elas serían plegaria <strong>da</strong> nosa agonía, a veira<br />
mesma dos camiños que levan aos dominios do Além. ¡Ben sei que<br />
non pode ser! ¡Non me coñecen os novos tripulantes <strong>da</strong> nosa vella<br />
barca! E resígnome a vel-a desde lonxe. A súa velámen –¡Créemo,<br />
Capitán!– é a única estrela, que alumea a tépe<strong>da</strong> e tebrosa noite<br />
<strong>da</strong> miña absoluta sole<strong>da</strong>de espiritual. Repito: Da noite sin luz, <strong>da</strong><br />
miña total, absoluta e irremediabel sole<strong>da</strong>de. ¡D’esta desampara<strong>da</strong><br />
sole<strong>da</strong>de, que condena a vivir conmigo solo i-a morrer n’un deserto<br />
soo conmigo!<br />
De ahí, meu vello amigo, a eistremeci<strong>da</strong> emoción, que me<br />
sobrecolleu de cabeza, a cozarón e a pés, cando, desde o meu faro<br />
solitario no recuncho d’unha Costa do mundo, escoitei nomearme,<br />
facendo reconto dos vellos tripulantes. Pois ben; escoita a miña<br />
resposta:<br />
–“Presente, meu Capitán”.<br />
Navegues como queiras, poñas proa a Norte ou a Sur, ao<br />
Leste ou a Oeste, a calquera dos puntos <strong>da</strong> Rosa de todol-os ventos,<br />
eu, que te coñezo, sei de antemán que sempre irás a <strong>da</strong>r a Porto libre<br />
e salvo, coa nosa vella dorna, que se chama Galicia e Libertade.
Carta a Eduardo Blanco-Amor<br />
159<br />
Onte, hoxe, mañán, despois e sempre, para facer esa travesía,<br />
con calma chicha ou con duro leste, polo asexo ou pol-o amanexo,<br />
–non o esquezas– sempre contas conmigo, meu vello Capitán.<br />
Porque, como decía o canto: ¡Para mariñeiros, nós! ¡Aín<strong>da</strong><br />
que os “spromen” de agora nos teñan esquecidos, por mor <strong>da</strong> sua<br />
inxente sabidencia, encol <strong>da</strong> oceanografía, <strong>da</strong> astronomía e <strong>da</strong><br />
telemetría! ¡Unhas ceicias grandes e maravillosas, que lles serviron<br />
para afundir a barca en que navegaban.-<br />
Gracias a Deus, que a nosa, por virtude <strong>da</strong> sabidencia,<br />
menos trancendental do Mangúa, aín<strong>da</strong> sigue navegándo, desposta<br />
a capear novos temporales.<br />
-Ei, lancha!<br />
¡Vai, lancha!-<br />
Ramón Suárez Picallo<br />
Sant-Iago de Chile, freveiro do 1943.
CARTA A XOSÉ HERMIDA ÁLVAREZ<br />
Buenos Aires 10 de Agosto do 1959<br />
Irmán Xosé Hermi<strong>da</strong><br />
Londres Inglaterra<br />
Meu ben querido amigo Pepiño:<br />
Acabo de recibir a túa carta, 4/8/59, que me causou o<br />
efeito dun escopetazo. Dun amabel i-agarimoso escopetazo. ¡Deus,<br />
canto tempo e canto espacio dende a derradeira ves que nos vimos<br />
en Valencia! Un día, estando eu en Chile, escribiume Eduardo<br />
Blanco-Amor, decindome que ti lle preguntaras por min. Dábame a<br />
direición túa en África do Norte. Escribinche ensegui<strong>da</strong>, mais a carta<br />
foime devolta por mala direición. ¡E non soupen mais de ti! Mais eu<br />
repasando os momentos mais importantes <strong>da</strong> miña vi<strong>da</strong> recordeite<br />
e sigo recordándote sempre. ¡Sempre! Agardo que agora que nos<br />
reatopamos, teñamos relación epistolar regular e permanente. Pra<br />
min será un gran placer amical i espritual.<br />
***<br />
¿De min? Ó terminar a Guerra, fun os Estados Unidos,<br />
chamado e levado polos fillos de Sa<strong>da</strong> ali residentes. Estuven 7<br />
meses <strong>da</strong>ndo conferencias por “Hispanas Confedera<strong>da</strong>s” en 40<br />
Estados <strong>da</strong> Unión, xuntando diñeiro pra fletar o “Ipanema” que<br />
levou a México os primeiros refuxiados de Francia. Despois pasei<br />
á República Dominicana (a terra de Trujillo, que dios Confun<strong>da</strong>)<br />
onde estiven un ano. Alí “non me prestaba” o clima físico nin o<br />
outro clima, e arreglei de modo de ir a Chile. En Chile estuven<br />
15 anos traballando como periodista e tamén <strong>da</strong>ndo conferencias
162 Ramón Suárez Picallo<br />
en todo o país pola Universi<strong>da</strong>de e polo Ministerio de Educación,<br />
sobre temas de <strong>Cultura</strong> española, incluindo, con preferencia,<br />
temas galegos. Vivín en Chile con modestia pero con gran decoro,<br />
gozando do respecto e <strong>da</strong> estimación de todos, pequenos e grandes,<br />
chilenos i españoles. O ano 1956 celebrouse en Buenos Aires un<br />
Congreso <strong>da</strong> Emigración Gallega en América con sino republicano<br />
e galeguista. Viñeron delegados de todo o Continente. De Nova<br />
York veu Emilio Gonzalez Lopez, profesor <strong>da</strong> Universi<strong>da</strong>d de<br />
Columbia, que está feito un galeguista de pés a cabeza e que leva<br />
publicados tres libros maravillosos sobre Historia de Galicia. Eu<br />
viñen en representación dos galegos de Chile. Aquí topeime cos<br />
currunchos onde pasara a miña adolescencia e con vellos e moi<br />
queridos amigos, loitadores pola mesma causa ¡E quedeime aqui!<br />
Traballo coma sempre. Son Asesor <strong>Cultura</strong>l do poderoso Centro<br />
Lucense de Buenos Aires, como direitor <strong>da</strong> sua Cátedra permanente<br />
de <strong>Cultura</strong> Gallega e do seu periódico Lugo, do que che mando<br />
eixemplares por correo ordinario. Escribo noutros periódicos, e<br />
dou conferencias en varias instituciós democráticas e republicanas<br />
españolas e arxentinas. Ademais estou escribindo un libro titulado<br />
Castelao Político, que sairá xunto con Castelao Artista, de Luís<br />
Seoane, é, Castelao Escritor, de Eduardo Blanco-Amor. Poño nel<br />
a alma, vi<strong>da</strong> e corazón. Economicamente, teño dificultades, pero<br />
vounas sorteando e vivo con decoro, gozando, eso si, <strong>da</strong> estimanza<br />
e do respeto de todos, incluso dos adversarios. Son socio de honor<br />
de casi to<strong>da</strong>s as instituciós representativas <strong>da</strong> coleitivi<strong>da</strong>de e, como<br />
Diputado, secretario de Relaciós Exteriores do <strong>Consello</strong> de Galicia,<br />
fun<strong>da</strong>do por Castelao. Unha especie de Goberno Galego no Eisilio,<br />
recoñecido e respetado como tal por to<strong>da</strong> a coleitivi<strong>da</strong>de <strong>Galega</strong>, os<br />
vascos, os catalans e os republicanos españoles.<br />
Fisicamente estou moi vello. Teño 66 anos moi navegados.<br />
Sufro de moitos alifafes: reuma, arteriosclerosis, próstata, fígado,<br />
bronquitis e demais. Os médicos do Centro Gallego calafatéanme<br />
de cando en cando. O que aín<strong>da</strong> me rixe ben é a cabeza, o esprito<br />
e o corazón. Sigo loitando polo de sempre: a Libertad do home, do<br />
individuo e <strong>da</strong> coleitivi<strong>da</strong>de libre. Contra todos os totalitarismos<br />
degra<strong>da</strong>ntes <strong>da</strong> persoali<strong>da</strong>de humán, de sino roxo ou de sino
Carta a Xosé Hermi<strong>da</strong> Álvarez<br />
163<br />
negro. De ahí, a alegría que me producen as tuas palabras sobre o<br />
mesmo tema. E de ahí tamén, que me alegre moito de que esteas en<br />
Inglaterra, un dos pouquísimos paises decentes do mundo, onde a<br />
libertade individual e ain<strong>da</strong> un valor permañente e insobornabel.<br />
Alégrome tamen moito de que estea contigo a tua familia e<br />
que te desenvolvas con facili<strong>da</strong>de. Eu sei, meu querido “rillote”, a<br />
tristeza de an<strong>da</strong>r polos camiños do mundo. ¡Que Deus che conserve<br />
sempre o benestar teu e dos teus.<br />
E na<strong>da</strong> mais por oxe. Escríbeme pronto. E cóntame cousas.<br />
Unha fortísima aperta do teu sempre irmán e amigo:<br />
Ramón Suárez Picallo<br />
Direición:<br />
Centro Lucense, Belgrano 1841-1849<br />
Buenos Aires. Rep. Argentina
CARTA A ALEXANDRO BÓVEDA<br />
EL DIPUTADO A CORTES Madrid, agosto 31/933<br />
por Sr. D. Alexandro Bóve<strong>da</strong><br />
LA CORUÑA Segre<strong>da</strong>rio Xeral de Part. Galeg.<br />
Distinto irmán:<br />
No meu poder duas de vostede, unha personal i-outra<br />
sin firma, comunicándome o acordo do <strong>Consello</strong> encol <strong>da</strong> miña<br />
separación <strong>da</strong> minoría do P.R.G. Xa o irmán Castelao le comunicaría<br />
que o acordo foi cumplido antes de recibir o seu comunicado.<br />
Pol-o que toca a miña situación económica, tratarei de resolvela<br />
o antes posible, pese a miña situación angustiosa, agora agrava<strong>da</strong><br />
por enferme<strong>da</strong>d na familia. Oxe entregueille, personalmente a<br />
Casares Quiroga a carta comunicándolle a miña separación, <strong>da</strong> que<br />
lle axunto unha copia por si vostede considera útil pro arquivo do<br />
Partido.<br />
Permitame, agora, que me doia fon<strong>da</strong>mente ante vostede<br />
i-ante o <strong>Consello</strong>, pol-os términos desconsiderados, duros, cuaseque<br />
insoportables <strong>da</strong>s súas duas cartas. Términos ben inxustos por certo.<br />
Examine vostede ios conselleiros, unha vez mais, a miña actuación<br />
política na Terra, con relación ao Partido, e verán como non son<br />
felón, nin treidor, nin desleal; e que esa amenaza de separarme do<br />
Partido –supoñendo sin motivo que non acataría a disciplina– non<br />
debeu ser escrita nin pensa<strong>da</strong>. Ela que<strong>da</strong>, a xeito de espiña, clava<strong>da</strong><br />
no meu esprito. Insisto en que non-a merezo.<br />
E dito esto personal, dúas verbas sobor do seu aspecto<br />
político, pr’o futuro do Partido. ¿De ver<strong>da</strong>de o <strong>Consello</strong> d’un
166 Ramón Suárez Picallo<br />
partido pode por sí i-ante sí, expulsar afiliados? ¿E si eses afiliados<br />
desempeñan cargos públicos poden ser arre<strong>da</strong>dos na<strong>da</strong> menos<br />
que por un <strong>Consello</strong> do cual non poden formar parte? ¿quen lles<br />
asegura que no futuro non se produzca unha discrepancia entre o<br />
<strong>Consello</strong> e os diputados? Nese caso o <strong>Consello</strong> sempre ten a razón<br />
porque ter a forza de expulsar, segun o precedente que acaban<br />
vostedes de sentar. E eso que a miña permanencia na minoría tiña<br />
o refrendo d’un Congreso do Partido. Si o reglamento <strong>da</strong> tales<br />
facultades ao <strong>Consello</strong> eu agardo que vostede pense na sua reforma<br />
en ben <strong>da</strong> democracia interna do Partido. Moita mais necesaria esta<br />
democracia no noso, onde hai posiciós ideolóxicas distintas que<br />
deben estar plenamente garantiza<strong>da</strong>s.<br />
I-agora outra cousa: Eu estou aqui sen saber que facer. Non<br />
sei si teño que votar algo ou non. Lin que o Partido se absten na lei<br />
de arren<strong>da</strong>mentos. Por outro lado a Federación Agraria provincial<br />
pidiulle ao ministro a aprobación <strong>da</strong> enmen<strong>da</strong> de Casanueva –líder<br />
«agrario»– sobre patrimonio familiar. Pedir a exclusión de Galicia,<br />
xa non ten objeto no medio <strong>da</strong> discusión. Se nos abstemos, as<br />
abstenciós non se explican; se votamos en pro –refírome a votación<br />
definitiva– podemos explicar o voto. Votar en contra non me parece<br />
político pois a lei, ain<strong>da</strong> que mala, favorece algo aos campesinos<br />
probes. Vexa vostede o que se fai, ou se me absteño en total de ir<br />
as sesiós. Eu estarei <strong>aquí</strong> tres ou carro dias para despachar varias<br />
cousas. Escríbame pois a Madrid se o fai axiña. Lembranzas a<br />
Castelao e demais irmás e vostede dispoña diste seu e <strong>da</strong> Cruña.<br />
Ramón Suárez Picallo<br />
(En Castro, X.: O galeguismo na encrucilla<strong>da</strong> republicana,<br />
Deputación Provincial de Ourense, 1985).
CARTA A FRANCISCO REGUEIRA<br />
(FRAGMENTO PUBLICADO EN A NOSA TERRA)<br />
PAROLAS DE FE E D’ESPERANZA<br />
Da marcha <strong>da</strong> guerra non che direi na<strong>da</strong>. Estades ahí ben<br />
informados. Pasamos horas de moita angustia. Pero trunfaremos. De<br />
eso non che queipa dúbi<strong>da</strong>. Asombra descubrir agora cantas eran<br />
as reservas morales e físicas de Hespaña. E <strong>da</strong> insuperable carraxe<br />
pensar que to<strong>da</strong>s esas reservas estaban afoga<strong>da</strong>s por unha minoría<br />
inepta, semifeu<strong>da</strong>l, cega e suici<strong>da</strong>, tendo baixo as súas gadoupas a<br />
un grande pobo, cego e depauperado. Teño fé n’esas reservas, no<br />
instinto de inmortali<strong>da</strong>de deste pobo, na súa grandeza que coido<br />
que ain<strong>da</strong> que cubrisen palmo a palmo todo o seu chan de armas<br />
automáticas, non triunfarían os traidores. As armas son frías e<br />
comeas a ferruxe. O esprito d’un pobo aceso de pasión pola súa<br />
liber<strong>da</strong>de e a súa idependenza, e inmorrente, e trunfa sempre. Eu<br />
vino en Aragón baixo bombardeos furiosos e terroríficos reaccionar<br />
a berros de fé e de esperanza; vin-o tamén en Barcelona, no medio<br />
dos escombros, blasfemando; vexo todol-os días renovando a súa fé,<br />
a proba de ofensivas. Vouche a contar un sucedido que presenciei<br />
eu e mais un rapas de Negreira moi amigo meu que estaba de xuez en<br />
Barbastro. Un medio día apareceron sobre a vila trece trimotores que<br />
bombardearon durante sete minutos ¡unha ver<strong>da</strong>deira eterni<strong>da</strong>de!<br />
Tirados n’unha cuneta con nos estaba un pai e dous rapaces seus<br />
fillos duns doce e catorce anos. Como os avións estaban verticales e<br />
as bombas caian máis moi preto, un dos rapaces ergueuse e botou<br />
a correr pra tirarse mais adiante. Unhos segundos solos, os bastante<br />
pra que unha bomba o fixese pe<strong>da</strong>zos. O rapas mais pequeno<br />
botouse a chorar berrando ante os cachos do irmán. “Perdón, perdón<br />
Papá, diles que se vayan que nosotros no hemos hecho na<strong>da</strong>”. O pai<br />
quedou como fulminado, inmóvil un intre. Mais de pronto quitou
168 Ramón Suárez Picallo<br />
<strong>da</strong> cintura un coitelo e botou a correr berrando debaixo dos avións<br />
mostrando ao aire o coitelo: “Cobardes, asesinos, asesinos” e caeu<br />
redondo. Cando nos acercamos a él estaba morto. En oito días non<br />
conciliei o sono. E a visión tremen<strong>da</strong> ha de seguirme mentras viva.<br />
Esto na retaguardia. No frente hai pra escreber centos de volumens.<br />
Sobre un país desta naturaleza non trunfará nunca o frío aterecente<br />
<strong>da</strong> traición, nin as armas por moi automáticas que sean. Un pobo<br />
así, trunfa na vi<strong>da</strong>, na morte e mais alá <strong>da</strong> morte.<br />
Trunfaremos, trunfaremos e pronto.<br />
E por hoxe na<strong>da</strong> máis. Miñas lembranzas a cantos me<br />
lembren. Unha aperta a meu irmán Leonardo, e pra tí o afecto<br />
invariabel do teu amigo.<br />
Ramón Suárez Picallo<br />
A Nosa Terra, n.º 424, xullo de 1938.
<strong>Consello</strong> de Galiza<br />
CARTA A CÉSAR ALVAJAR<br />
Bs. Aires Abril 25/1958<br />
Sr. Dn.<br />
César Alvajar<br />
Rue D’Asas 78-<br />
París XI<br />
Querido Alvajar:<br />
Recibimos a túa moi interesante carta. Estamos todos felices<br />
polo restablecemento <strong>da</strong> túa saude e asimesmo pol-o xeito como<br />
levas os teus traballos. Estamos seguros que todo sairá ben. Estamos<br />
traballando pra axu<strong>da</strong>rche en todol-os sentidos.<br />
[...]<br />
Onte tuvemos unha reunión conxunta, vascos, galegos<br />
e cataláns, convoca<strong>da</strong> pol-o Delegado do Goberno vasco.<br />
Trátase de orgaizar eiquí un gran aito público, de conxunto, pra<br />
eisaminar a situación na Península dende o noso punto de vista<br />
e pra facer unha afirmación rotun<strong>da</strong> e definitiva. Esta: A España<br />
centralista-castellana, fracasou como Estado, como comuni<strong>da</strong>de de<br />
pobos, como comuni<strong>da</strong>de xurídica. Ensaiou to<strong>da</strong>s as mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong>des<br />
de monarquía –cesarista, absolutista e semidemocratica– todos os<br />
xeitos de dictaduras civiles e militares e tamén dúas Repúblicas.<br />
¿Causas? Un Estado artificial superposto enriba dos pobos ibéricos<br />
i-as suas ricas varie<strong>da</strong>des: Un Estado de arriba pra baixo do centro<br />
pra periferia. Hai que declarar caduco todo eso e <strong>da</strong>rlle volta a<br />
todo. Non se deben volver a ensaiar cousas xa fracasa<strong>da</strong>s. Todo
170 Ramón Suárez Picallo<br />
canto se faga pro futuro ha de ser sobor <strong>da</strong> base <strong>da</strong> plenitude <strong>da</strong>s<br />
vellas nacionali<strong>da</strong>des, voluntariamente axunta<strong>da</strong>s por virtude <strong>da</strong> súa<br />
autodetermiñación.<br />
A <strong>da</strong>ta que asinala este fracaso total, co asesinato <strong>da</strong><br />
derradeira posibili<strong>da</strong>de e o 18 de Xulio de 1936. O aito pois será<br />
eiquí o 18 de Xulio. Os discursos, 3 en total, un vasco, un catalán<br />
i-un galego, discurirán dentro <strong>da</strong>s eispresa<strong>da</strong>s ideias. Xa se empezou<br />
a traballar na orgaización. Carteles, volantes, radios, prensa e demais<br />
pra que resulte “impresionante”. O traballo de aportar a maior<br />
parte <strong>da</strong> xente corre por conta dos galegos. ¿Que che parece?<br />
Publicaráse un manifesto-resúmen a xeito de conclusións que será<br />
“universalmente” difundido.<br />
Falamos cos cataláns encol do “caso” Sauret en forma<br />
amabel. Que<strong>da</strong>ron de escribirlle. O delegado vasco díxonos que o<br />
Presidente Aguirre agar<strong>da</strong> a túa visita. O antes que nos sexa posibel<br />
faremos o “depósito de fondos” de que falas que, coi<strong>da</strong>mos coma<br />
ti, que e indispensabel. E na<strong>da</strong> mais que se vai o correo. Cando<br />
recibamos as noticias que nos prometes seremos mais eistensos.<br />
Apertas de todos e moi especiales do teu amigo<br />
Ramón Suárez Picallo
10<br />
EPÍLOGO
Homenaxe tributado a Suárez Picallo polos seus alumnos dun curso de xornalismo<br />
co gallo do seu 69 aniversario.
DE FRENTE Y DE PERFIL<br />
Entrevistar a un periodista es siempre una prueba de fuego.<br />
Máxime cuando ese periodista, como en nuestro caso, se resiste al<br />
reportaje. Quizás por saber que el mejor reportaje es contestar todos<br />
los días a las preguntas irremediables que nos hace la vi<strong>da</strong>. Pese a<br />
ello don Ramón Suárez Picallo concedió esta entrevista en forma<br />
exclusiva para sus alumnos del cursillo de periodismo.<br />
¿Cuándo nació y dónde?<br />
Nací el 4 de noviembre de 1894 en Sa<strong>da</strong>, Coruña. Soy<br />
el hijo mayor de un hogar humildísimo donde vieron la luz seis<br />
varones más y una mujer.<br />
¿Dónde Pasó sus primeros años?<br />
En la villa de Sa<strong>da</strong>, locali<strong>da</strong>d de Veloy, pueblo mitad<br />
marinero mitad labrador, donde cultivé ambos oficios, cursando<br />
mi educación primaria con el ilustre maestro galleguista Don José<br />
Somoza Eiriz, natural de Villalba.<br />
¿En qué año vino a la Argentina?<br />
Llegué a este país como inmigrante en el año 1912;<br />
desempeñando los oficios de peón de farmacia y siendo mi primer<br />
sueldo $ 15. Posteriormente fui vendedor ambulante de alfajores,<br />
siguiendo por lavaplatos y, finalmente, periodista.<br />
¿Volvió alguna vez a su pueblo natal?<br />
Regresé a Galicia en 1931 como delegado de la Federación<br />
de Socie<strong>da</strong>des Gallegas.
174 Ramón Suárez Picallo<br />
¿Qué hizo entonces en Galicia?<br />
Elegido diputado en 1931 a las Cortes Constituyentes de la<br />
República por Coruña, intervine en el Parlamento con sesenta y dos<br />
discursos sobre Galicia en dos años, al tiempo que estudiaba en forma<br />
libre las asignaturas principales de Bachiller en el Instituto de Lugo.<br />
Con este título ingresé a la Universi<strong>da</strong>d de Santiago de Compostela<br />
como alumno libre recibiendo mi licenciatura de Derecho, en el año<br />
1935, con la calificación de sobresaliente. Fue mi primera defensa<br />
la de un gallego residente en Avellane<strong>da</strong> (Pcia. de Bs. Aires), al cual<br />
el fiscal pedía la pena de veintiocho años y un día, siendo el fallo<br />
de absolución.<br />
¿Qué fue de su vi<strong>da</strong> luego?<br />
Posteriormente emigré a EE.UU. de donde pasé a Chile,<br />
trabajando como periodista durante 16 años. Escribí mi primer<br />
artículo en “Adelante” el 1º de Mayo de 1916 refiriéndose este a<br />
una huelga de frigoríficos. Lo firmé con las iniciales R.S.P. Seguí<br />
escribiendo en periódicos obreros hasta 1918, en que fui secretario<br />
rentado de los trabajadores del puerto y allí fui nombrado director<br />
del periódico “Libertad”. El primer ejemplar que lancé al público fue<br />
un desastre, pues corregí las erratas encima del error y el copista al<br />
no ver na<strong>da</strong> en los márgenes mandó todo a máquina tal cual estaba.<br />
También fui colaborador del diario “La Argentina” donde me inicié<br />
con una crónica obrera. Fui Secretario del Correo de Galicia durante<br />
dos años. Escribí crónicas sobre la vi<strong>da</strong> política de América Latina,<br />
en el “Pueblo Gallego” de Vigo, “Le Humanité” de Barcelona y “El<br />
día Vasco” de San Sebastián. Después de ser columnista durante 16<br />
años en Chile pasé a la Argentina donde me encuentro actualmente<br />
radicado.<br />
¿Cómo resumiría usted su vi<strong>da</strong>?<br />
Pues, diciendo que tengo 67 años bien vividos, muy<br />
navegados y además muy doloridos. Soy un hombre de los que<br />
se van que tiene el placer de estar entre los que vienen. Creo<br />
firmemente que, a esta generación que viene tras de mí, debo<br />
dejarles como legado las pocas cosas que sé.
De frente y de perfil<br />
175<br />
¿Algo más?<br />
Soy soltero… ¡porque no tuve tiempo de casarme! No<br />
obstante, yo debía haberme casado en la Catedral de Lugo el 4 de<br />
octubre de 1936 pero la Guerra Civil estalló el 17 de julio de 1936.<br />
Mi novia quedó en Galicia bajo el régimen de Franco y yo seguí<br />
el curso completo de la Guerra Civil en la zona de la República.<br />
Después recorrí el mundo y, como ya os he contado, to<strong>da</strong>s esas<br />
correrías terminaron en vuestro país.<br />
Una pregunta más, ¿qué opina del resultado del cursillo?<br />
¡Estoy muy contento! Creo firmemente que por los menos<br />
seis alumnos llegarán a ser excelentes periodistas, y, los otros,<br />
eficientes colaboradores. Ansío que continúen unidos como un<br />
núcleo de muchachos y muchachas estudiosos. No olvidéis que, en<br />
vosotros, están los pilares de un futuro mejor.<br />
Y así nos despedimos de don Ramón, ejemplo señero de un<br />
espíritu recto, batallador e insobornable.