Papés d´emprenta condenada I - Consello da Cultura Galega

PAPÉS D’EMPRENTA CONDENADA.
A ESCRITA GALEGA ENTRE 1797 E 1846
(I)

Papés d’emprenta condenada : a escrita galega entre 1797 e 1846. I /
edición de textos, fichas introdutorias e notas de Ramón Mariño Paz ; notas
histórico-biográficas de X. R. Barreiro Fernández ; coordinadora da edición,
Rosa Aneiros Díaz. — Santiago de Compostela : Consello da Cultura
Galega, 2008. — 654 p. : il. ; 23 cm. — (Colección Base)
D.L. C 2956-2008. — ISBN 978-84-96530-70-6 (v.I).
ISBN 978-84-96530-69-0 (Obra completa).
1. Prensa-Galicia-S. XVIII-XIX. I. Mariño Paz, Ramón. II. Barreiro Fernández,
X.R. III. Aneiros Díaz, Rosa. IV. Consello da Cultura Galega
© CONSELLO DA CULTURA GALEGA
Pazo de Raxoi, 2º andar
Praza do Obradoiro, s/n
15705 Santiago de Compostela
Tel. 981 957202 Fax 981 957205
correo@consellodacultura.org
Proxecto gráfico
e deseño de cubertas
MANUEL JANEIRO
ISBN 978-84-96530-70-6 (v. I)
ISBN 978-84-96530-69-0 (obra completa)
Depósito legal C 2956-2008
Realización
Lúdica 7

PAPÉS D’EMPRENTA CONDENADA.
A ESCRITA GALEGA ENTRE 1797 E 1846
(I)
Edición dos textos, fichas introdutorias e notas de
Ramón Mariño Paz
Notas histórico-biográficas de
X. R. Barreiro fernández
Coordinadora da edición
rosa aneiros díaz
CONSELLO
DA CULTURA
GALEGA

Proxecto: Papés d´emprenta condenada
Coordinadores: Xosé López García e Henrique Monteagudo Romero
Comisión científica
Rosario Álvarez Blanco
Xosé Ramón Barreiro Fernández
Ernesto González Seoane
Xosé López García
Ramón Mariño Paz
Henrique Monteagudo Romero
Ramón Villares Paz
Secretaria: Rosa Aneiros
Volume I. Textos
Ramón Mariño Paz: edición dos textos, fichas introdutorias e notas
Xosé Ramón Barreiro Fernández: fichas histórico-biográficas
Rosa Aneiros: coordinadora da edición
Fotografías:
Real Academia Galega
Biblioteca Xeral da Universidade de Santiago de Compostela (pp. 330-331, 341,
356, 367)
Fondo Barreiro Fernández-López Morán (p. 76)
Fundación Penzol (p. 298)
Museo de Pontevedra (pp. 523-526)
Real Biblioteca de Madrid, sign. VIII/18241(3) (p. 238)

LIMIAR
PAPÉS D’EMPRENTA CONDENADA
Eu cando me estóutor dia vin no meu Auntamento é me
entregan un prigo pòlo correo, que fun abrir darrepente, pensando
q’eran ordes é vexo papés d’emprenta condenada, dixen: tente: éstes
sonche do xudio que quixo montar â artilleria, è no nos quixen ler.
Estafeta de Santiago. Santiago de Compostela, 23 de xuño de 1813
Este artigo comunicado, do estilo inconfundible de Manuel
Freire Castrillón, foi publicado na Estafeta de Santiago para criticar
acedamente os Rogos d’un gallego (1812) de Manuel Pardo de
Andrade. Os liberais mandaban exemplares gratuítos da obra a través
da estafeta de correos e no Concello de Santiago recibíronse
tres, o que provocou a ira do absolutista Freire Castrillón. O fragmento
desta diatriba –de onde vén o título ao volume– é ben representativo
do período da historia da comunicación que nos ocupa.
A prensa galega estréase en 1800 da man de El Catón Compostelano,
pero ata a invasión napoleónica en España non aparecerán os primeiros
diarios, Diario de Santiago e Diario de la Coruña, ambos de
1808. Así, o xornalismo nace vinculado ás circunstancias históricas
e políticas coetáneas. Foi neste tempo, setenta anos antes do
nacemento da primeira cabeceira integramente en galego, O Tío
Marcos da Portela de Valentín Lamas Carvajal, cando a lingua galega
comezou a abrollar timidamente na prensa escrita. A loita, física
pero tamén dialéctica, entre liberais e absolutistas afiaba as linguas
e as plumas, o que deu lugar a unha guerra de papel periódico
para gañar a nacente opinión pública. Aí aparecerán, curiosamente,
as primeiras manifestacións xornalísticas na nosa lingua. Farase
uso dela en circunstancias comunicativas ben precisas, ás veces con
connotacións satíricas ou burlescas, pero sempre cunha intención
claramente didáctica e adoutrinadora, ao servizo da difusión das
ideoloxías políticas en liza.

8 Papés d’emprenta condenada
O estudo da traxectoria do galego na prensa de inicios do
século XIX é un labor que distintos investigadores, particularmente
do eido filolóxico, abordaron de xeito illado nos últimos anos. As
descubertas en bibliotecas e arquivos privados deron azo a que de
cando en cando as revistas científicas trouxesen á luz documentos
en galego inéditos ou longo tempo ignorados, que levaban máis
dunha centuria durmindo no fondo das gabetas, documentos en
moitos casos de grande importancia non só para a historia da nosa
lingua senón para a historia da comunicación en Galicia. Á parte
deses contributos, non existía ata este momento ningún estudo
completo que nos permitise achegarnos a este fenómeno na súa
totalidade. Con intención de encher esta lagoa xorden estes Papés
d´emprenta condenada. O proxecto, nacido ao abeiro da Comisión
Técnica de Prensa Histórica do Consello da Cultura Galega, creada
en 2002, marcou como primeiro obxectivo compilar e editar con
criterios rigorosos todos os textos en lingua galega da primeira
metade do século XIX, coa mira posta nun segundo obxectivo, isto
é, o seu estudo desde as poliédricas perspectivas da historia xeral
do país, da historia da lingua galega e da historia da comunicación
en Galicia, todo isto a mans dun equipo interdisciplinar, integrado
por historiadores, filólogos e estudosos da comunicación.
Ao fío das pescudas en bibliotecas, arquivos e fondos de
distinto tipo, o patrimonio de textos en galego daquel período xa
coñecidos foise engrosando con pezas novas, algunhas inéditas e
outras descoñecidas. Tras anos de arduo labor, ao que contribuíron
todos os membros da Comisión, pero no que foi fundamental a
perspicacia e o entusiasmo de Rosa Aneiros como bolseira do proxecto,
podemos presentar estes papés d´emprenta condenada. Con
todo, nada nos satisfaría máis que o peculio documental que ofrecemos
se amplíe con novas descubertas, o que constituiría unha
gran noticia para a nosa cultura.

Limiar 9
NATUREZA INTERDISCIPLINAR
A escolla das datas que enmarcan o período estudado
resulta da combinación de distintos criterios, que responden á
natureza interdisciplinar do proxecto. A pesar de que inicialmente
se pensaba tomar o comezo de século como porta de entrada, acabouse
escollendo o ano de 1797, cando o primeiro gran xornalista
galego, Manuel Pardo de Andrade, estreou o uso da lingua do país
nunha cabeceira periódica, cun poema dado á estampa no Diario
de Madrid. Atendendo a un criterio histórico pero tamén xornalístico,
a data final fixouse en 1846, ano da revolución frustrada de
Solís. A partir da década dos corenta do século XIX, e coa pegada
deixada polo Correo de Galicia de 1833, as cabeceiras galegas sufrirán
unha notable transformación e os contidos netamente informativos
gañarán peso fronte aos estritamente ideolóxicos ou literarios.
A prensa comezará a tomar corpo tal e como hoxe a
coñecemos. Así mesmo, cara a mediados de século a aparición no
papel periódico de poemas e versos en lingua galega multiplícase
grazas ao labor crucial da xeira dos precursores.
De primeira intención, pensouse en incluír soamente textos
dados a coñecer na prensa periódica, pero axiña se desbotou esta
limitación, pois nos momentos iniciais de difusión do galego nos
prelos e no tempo de emerxencia dos medios impresos en Galicia,
parecía moi discutible a distinción dunha banda entre textos xornalísticos
(informativos) e textos doutros xéneros (literarios, didácticos,
apoloxéticos...), e doutra banda entre medios propiamente
periodísticos (cabeceiras estables de aparición periódica) e medios
paraperiodísticos (folletos, gacetas oficiais ou institucionais, etc.).
Ao final, pareceu máis útil recoller toda a produción en galego dese
período, tendo en conta que o groso desta se difundiu a través de
medios xornalísticos ou paraxornalísticos e que en boa parte responde
a motivacións idénticas ou similares (divulgativas, informativas
ou polémicas) ás dos textos propiamente periodísticos.
Este primeiro volume inclúe, pois, todos os textos escritos
en lingua galega entre 1797 e 1846 localizados ata o momento. A

10 Papés d’emprenta condenada
transcrición respecta as características lingüísticas dos orixinais e
vén acompañada de dúas fichas referenciais con información lingüística
e histórica. O profesor Xosé Ramón Barreiro Fernández
encargouse da explicación dos contextos históricos que permiten
entender tanto as motivacións que propiciaron os textos como as
referencias concretas que conteñen, en particular a feitos e personaxes
da época. Ramón Mariño Paz foi o encargado de transcribir
os documentos e facer os apuntamentos a respecto doutras edicións
e da localización, de ser o caso, dos orixinais. As notas a pé
de páxina corresponden, na numeración arábiga, a notas de edición
elaboradas por Ramón Mariño Paz e, no caso da numeración
romana, a notas histórico-biográficas realizadas por Xosé Ramón
Barreiro Fernández. As fichas referenciais aparecen sen sinatura,
por mor de evitar unha reiteración superflua dos nomes dos respectivos
autores.
Serán as primeiras achegas contextualizadoras ao corpo de
estudos, xa que está en preparación un segundo volume con traballos
específicos sobre distintos aspectos dos textos, realizados
por membros da Comisión Técnica e por outros expertos, que axudarán
a comprender na súa totalidade a significación social, lingüística
e comunicativa daqueles textos.
Pola súa complexidade, e por requiriren un estudo en profundidade
de seu, a Comisión decidiu non incluír neste volume os
vilancicos escritos e musicados nesta época. Entre eles debemos
citar os textos de Antonio María de Castro y Neira datados en 1810
e de Luis Corral Rodríguez (1818) e publicados, entre outros, por
Lence Santar y Guitián, Xosé María Álvarez Blázquez e Carlos
Villanueva e que se atopan no Arquivo Musical da Catedral de
Mondoñedo. En troques, decidiuse publicar un vilancico datado o
26 de decembro de 1812, que apareceu no Diario Cívico-Patriótico,
por ser da autoría de Antonio Benito Fandiño e ter un carácter claramente
político. Este primeiro volume está dividido en tres corpos.
En primeiro lugar sitúanse, en orde cronolóxica, aqueles textos
de que coñecemos con certeza o ano de escrita ou edición,
segundo os casos. A continuación inclúense frases, proverbios ou

Limiar 11
versos soltos que, pola súa brevidade, non aparecen como textos
de seu e, finalmente, os textos con datación dubidosa (nomeadamente,
O Apóstol Santiago, tres pezas de Florencio Pol e a Tertulia
dos Concheiros), cuxa escrita non podemos datar con exactitude
pero que, polas referencias históricas que presentan, estamos certos
que son anteriores aos mediados do século XIX. Para facilitar as
referencias e evitar prolixas citacións, optouse por identificar cada
texto cun acrónimo, para o cal se utilizan ou ben as iniciais do
nome do autor ou, no caso dos anónimos ou pouco coñecidos, as
letras capitais do título, xunto co ano de edición ou de escrita (nos
inéditos), que vai entre parénteses. No caso de que se inclúan
varios textos do mesmo autor, o acrónimo vai acompañado dunha
numeración correlativa que indica a súa orde cronolóxica dentro
da serie.
As fotografías incluídas no volume, realizadas na súa práctica
totalidade polo equipo do Arquivo da Real Academia Galega,
pretenden ilustrar a imaxe dalgúns dos personaxes citados nos textos
e ofrecer unha mostra de caligrafías orixinais nalgúns casos e de
tipografías e edicións da época noutros.
UNHA LONGA TRAXECTORIA DE INVESTIGACIÓN
A recuperación dos textos en galego de inicios do século XIX
non é unha tarefa nova. Diversos traballos dados ao prelo en distintas
épocas (moitos dos cales editan ou reeditan escritos daquel período)
achegáronse á cuestión da escrita en galego do século XIX
previa ao Rexurdimento. A principal contribución do presente
estudo é a edición nun volume conxunto de todos os textos achados
ata o momento e tamén a vontade de analizar aquel fenómeno
desde o punto de vista histórico, xornalístico, lingüístico e literario.
O estudo dos textos permitirá aos investigadores tirar
conclusións non só sobre a traxectoria dos seus autores senón
tamén sobre a súa época, a sociedade galega coetánea, os debates
ideolóxicos que se acenderon, a diversidade interna da lingua

12 Papés d’emprenta condenada
galega (non só dialectal, senón tamén social e estilística) ou as
modalidades da comunicación pública na aurora da Galicia contemporánea.
As débedas contraídas polo equipo de investigación son
numerosas. En primeiro lugar debemos citar, neste ano en que o
homenaxeamos co Día das Letras Galegas, o importantísimo contributo
de X. M. Álvarez Blázquez, de quen puidemos consultar as
notas para un volume inacabado que pensaba publicar baixo o título
A prosa política galega 1805-1869. Nos cartafoles que conteñen os
materiais preparatorios para ese volume atopamos orixinais
manuscritos, primeiros impresos, transcricións e apuntamentos de
grande interese sobre os textos que ían incluírse na súa monografía
e que, en boa parte, aparecen no presente volume. Entre eses
papeis atópanse tamén interesantes materiais doutro erudito que
tamén laborou sobre a época en aprecio, Isidoro Millán González-
Pardo. Deste, é de xustiza salientar o seu traballo inédito e inacabado
“Don Manuel Acuña Malvar, autor de diálogos políticos compostelanos
en prosa gallega 1813-1836”, que foi de utilidade para
o noso labor. Igualmente debemos salientar a inestimable achega
de Ricardo Carballo Calero coa súa Historia da literatura galega contemporánea,
de indiscutible referencia para a nosa xeira, e cos distintos
estudos específicos de textos do noso interese.
Cómpre lembrar tamén o herdo que nos deixaron figuras
sobranceiras como Andrés Martínez Salazar, Carlos Martínez
Barbeito e Xosé Fernando Filgueira Valverde. Do primeiro debemos
citar tamén aquela tentativa fanada –da cal se conservan unhas
galeradas no fondo Martínez Morás do arquivo da Real Academia
Galega– de dar ao prelo un volume que incluiría algúns dos textos
vertentes. Efectivamente, tal como se sinala nas fichas introdutorias
dalgúns documentos incluídos no presente volume, entre os papeis
do editor da ‘Biblioteca Gallega’ que se custodian na Real Academia
Galega áchanse unhas probas de imprenta de obras e épocas diversas
que convidan a conxecturar que o editor coruñés traballou na
preparación dunha colectánea de escritos en galego que nunca chegou
a publicar. Entre estas probas de imprenta figuran as dos Rogos

Limiar 13
d’un gallego tomados da súa terceira ou cuarta edición e mais o
Romance pola volta de Fernando VII de Pardo de Andrade, a segunda
Tertulia en la Quintana (1820) ou o Diálogo primeiro na Alameda
de Santiago.
Non esquecemos tampouco os estudos previos de autores
como Ramón Mariño Paz, Carme Hermida Gulías, Rafael Chacón
Calvar, Xosé Ramón Pena, Xosé María Dobarro Paz ou Xosé Xove
Ferreiro, ademais daqueles realizados polos propios membros da
Comisión Técnica de Prensa Histórica que serviron como base para
este traballo. Xosé Ramón Barreiro Fernández é merecente dun
particular agradecemento, pois a súa inestimable axuda e asesoramento
contribuíron especialmente a arrequentar os materiais destes
papés d´emprenta condenada.
AGRADECEMENTOS
Quixeramos facer constar, por último, a nosa gratitude a
todas as institucións e particulares pola axuda prestada na localización
e reprodución de documentos. Nun traballo desta índole e
cunha duración de varios anos, as débedas multiplícanse.
Comezaremos por Xosé María Álvarez Cáccamo, que nos permitiu
a consulta da colección particular do seu pai, Xosé María Álvarez
Blázquez, pero non nos esquecemos de Antón Santamarina
Fernández. Canto a institucións, prácenos mencionar a Hemeroteca
Municipal de Madrid, a Biblioteca Penzol de Vigo, o Museo de
Pontevedra, a Biblioteca Padres Mercedarios de San Xoán de Poio, a
Biblioteca Xeral da Universidade de Santiago, a Real Biblioteca de
Madrid e particularmente a Real Academia Galega. Así mesmo queremos
agradecer aos traballadores Nélida Abollo e Fernando Pereira
–arquivo e hemeroteca da RAG respectivamente– o seu inesgotable
esforzo e paciencia. Grazas a eles aparecen neste volume varios
documentos inéditos, entre eles a Carta a Tirabeque.
Mención á parte debe facerse de Rosa Aneiros, quen primeiro
como bolseira deste proxecto e máis tarde como técnica do

14 Papés d’emprenta condenada
Consello da Cultura Galega, coa súa entrega infatigable, o seu bo
criterio e a súa tenacidade, fixo posible a continuidade do traballo.
Froito desta arela investigadora e do esforzo colectivo,
nacen estes Papés d´emprenta condenada. Agardamos que contribúan
a deitar luz sobre unha época particularmente controvertida
que este ano conmemoramos co segundo centenario da invasión
francesa, e que, sen dúbida, resultou crucial no emprego da lingua
galega como vehículo escrito na prensa periódica. Un fenómeno de
enorme transcendencia (e non só para a historia social da lingua e
da comunicación en Galicia) que non se pode entender sen ter en
conta a entrada no escenario da historia, con renovado protagonismo,
das masas populares, cunha intervención decisiva nos procesos
que, en definitiva, abriron as portas da modernidade. A aparición
deste volume resulta especialmente oportuna no mesmo ano
en que o Consello da Cultura Galega celebra o seu vinte e cinco
aniversario, unha boa ocasión para reafirmar o seu compromiso na
defensa e promoción da lingua e da cultura galegas.
Xosé López García / Henrique Monteagudo
Consello da Cultura Galega

NORMAS DE EDICIÓN
En principio, ofrecemos para cada texto a transcrición da
súa máis antiga edición coñecida ou do manuscrito ou mecanoscrito
en que se nos transmitiu, segundo corresponda. Loxicamente,
reproducimos os manuscritos conservados nos casos dos textos
que non chegaron a ser publicados no seu momento (Representación
dos veciños da Pontedeva, Diálogos dos esterqueiros, Espello
de Diputados, sonetos con estrambote de Antonio Arias Teixeiro,
poemas diversos de Florencio Pol...), transcribimos as copias
mecanoscritas cando estas se revelan como as únicas fontes a través
das cales podemos coñecer hoxe un día unha obra (casos d’O
litigante labrador, da Conversa entre os arrieiros Cosme da Granxa,
Marcos Rielo e Roque Arán e do primeiro número do Seor Pedro) e
proporcionamos traslados das edicións orixinais (Proezas de
Galicia, Diálogos na Alameda de Santiago, Tertulias de Picaños...) ou
das máis antigas edicións coñecidas (Un labrador que foi sarxento
aos soldados do novo alistamento, Un-a carta anónima de Francisco
Añón, A alborada de Nicomedes Pastor Díaz...) cando tratamos con
obras que si se publicaron ao tempo de seren producidas ou algúns
anos ou décadas despois. Cando, coma no caso de Recordos da
infancia de Francisco Añón, contamos coa primeira publicación do
poema –aparecida en vida do autor– e tamén cun manuscrito coetáneo,
ofrecemos primariamente a transcrición do texto publicado,
pois consideramos que este debeu de contar coa autorización do
poeta, quen desta forma lle conferiría un selo de versión definitiva
ou case definitiva; con todo, indicamos tamén as principais variantes
textuais do manuscrito. No caso da Égloga de Belmiro e Benigno,
de Nicomedes Pastor Díaz, acontece xustamente o contrario: dispoñemos
dun manuscrito probablemente autógrafo pero non de
publicación coetánea, pois esta non se produciu; nestas condicións,
e tendo en conta as características do tipo de edicións que
realizamos nesta obra, optamos por ofrecer directamente a transcrición
do manuscrito, e non a da edición moderna de Xosé María

16 Papés d’emprenta condenada
Álvarez Blázquez. Si se publicou no século XIX o conto en verso
titulado “Rosa e Pascual”, obra de Juan Montero Telinge dada á luz
no Faro Industrial de La Habana o 26 de novembro de 1844; mais,
como non logramos localizar ningún exemplar desta publicación,
para esta obra tivemos que contentarnos con coñecela a través da
transcrición completa que dela fixo Eugenio Carré Aldao na súa
Literatura gallega de 1911.
Singularidades dignas dunha aclaración particular presentan
O preiteante gallego e O litigante labrador, dúas pezas que consideramos
variantes dun mesmo poema dialogado en versos octosilábicos.
Mentres que d’O preiteante coñecemos ata catro
publicacións probablemente decimonónicas, para O litigante só
dispoñemos dunha copia mecanoscrita que realizou Leandro Carré
Alvarellos en 1970. Dadas as importantes diferenzas textuais existentes
entre unha versión e outra, decidimos ofrecelas por separado,
indicando no caso d’O preiteante as principais discrepancias
entre as catro publicacións que coñecemos. Ora ben, a diversidade
e a complexidade dos documentos en que se nos transmitiron as
dúas grandes versións desta obra aconsella para ela unha edición
particular que, sobre a base dunha investigación que reúna todos
os materiais relacionados con ela que se poidan recadar, acolla e
sistematice a multitude de variantes con que se presenta. Mentres
tal edición non se realice, pareceunos que a que aquí presentamos
cumpría suficientemente cos obxectivos de divulgación filoloxicamente
rigorosa que perseguimos con esta recompilación de textos
da época pregaleguista.
Acordamos presentar as principais variantes de lectura en
notas de rodapé no caso das obras para as que se fixeron segundas
edicións ou reimpresións dentro do período histórico que
delimitamos para esta colectánea, é dicir, antes de 1846 (caso d’Os
rogos d’un gallego e d’O tío Farruco). En troques, non presentaremos
as variantes das reedicións aparecidas posteriormente en
libros recompilatorios de diverso tipo que adoitan estar inspirados
por unha intención divulgativa e que se caracterizan por unha
intervención máis ou menos intensa dos editores sobre os textos

Normas de edición 17
publicados 1 . O mesmo criterio de prudente comedimento na elaboración
do aparato crítico aconsellounos prescindir do cotexo
exhaustivo das variantes relacionadas coa puntuación, co uso de
maiúsculas e minúsculas e coa acentuación. En todo caso, todas as
pezas van introducidos por unha ficha en que se detallan as circunstancias
da súa transmisión e, de ser necesario, se sinala o tipo
de informacións sobre variantes textuais que se dan nas notas,
para que así os lectores desta recompilación saiban con precisión
a que deben aterse para cada un dos textos no tocante a isto.
As edicións que ofrecemos son moi conservadoras, é dicir,
con moi baixo nivel de intervención nosa sobre as obras que transcribimos.
Actuamos así porque cremos que, cando se pretende que
a partir dos textos editados se poidan facer non só estudos históricos
e literarios, senón tamén análises lingüísticas, resulta aconse-
1. Así e todo, non estará de máis adiantar aquí que existen cinco antoloxías de prosa e/ou
verso que, por incluíren varias das obras que aquí editamos, foron consultadas a miúdo.
Trátase das seguintes:
1. Album de la Caridad: Juegos Florales de La Coruña en 1861, seguido de un mosaíco poético
de nuestros vates gallegos contemporáneos. Edición costeada por Don José Pascual
López Cortón a cuyas expensas se celebraron dichos Juegos Florales. A Coruña:
Imprenta del Hospicio Provincial, 1862.
2. A. de la Iglesia (1886): El idioma gallego. Su antigüedad y vida, 3 tomos. A Coruña:
Imprenta de La Voz de Galicia. O tomo que nos interesa é o primeiro.
3. X. M. Álvarez Blázquez (1959): Escolma de poesía galega. II. A poesía dos séculos XIV
a XIX (1354-1830). Vigo: Galaxia.
4. Cátedra de Lingüística e Literatura Galega (1976): Prosa Galega 1. Vigo: Galaxia.
5. M. P. Garcia Negro / A. Gómez Sánchez (1996): A literatura galega do pre-renacemento
(1808-1863). Vigo: Asociación Socio-Pedagóxica Galega / A Nosa Terra.
As catro primeiras obras son recompilacións ou crestomatías en que de propósito se modifica,
regulariza ou moderniza a ortografía e mesmo a morfoloxía. Pola súa parte, a antoloxía
preparada por Garcia Negro e Gómez Sanchez caracterízase como escrupulosamente respectuosa
coa textualidade literaria das pezas escolmadas, sobre as que non se fixeron modificacións
léxicas, nin morfosintácticas nin estilísticas, aínda que si se actualizou a súa ortografía
en diferentes aspectos: substitución de por , uso de e e de ,
acentuación, puntuación, representación do fonema fricativo prepalatal xordo, uso do apóstrofo
e reposición das vogais elididas na cadea fónica (salvo no caso de que tal reposición
alterase metrica ou foneticamente un verso) e representación da forma asimilada do artigo
determinado nos casos en que os autores a empregasen. Dito isto, parécenos innecesario e
mesmo desaconsellable para a nosa edición facermos unha recolleita exhaustiva das variantes
que as devanditas antoloxías introduciron voluntaria ou involuntariamente.

18 Papés d’emprenta condenada
llable realizar unhas transcricións fidedignas e pouco intervencionistas
que ofrezan as máximas garantías e que, por conseguinte,
non leven a conclusións erróneas. Por esta razón, respectamos
mesmo a puntuación, a unión e separación de palabras 2 e o uso de
maiúsculas e minúsculas nas fontes que transcribimos, con moi
poucas excepcións que, en calquera caso, serán sempre advertidas.
Os desenvolvementos de abreviaturas practicados van en
letra itálica e entre corchetes.
As letras, palabras ou signos de admiración e interrogación
que faltan ou están borrados nos manuscritos ou orixinais transcritos
pero que son necesarios para lle dar sentido ao texto puxéronse
en letra redonda e entre corchetes. Cando non nos foi posible restituír
con seguranza a palabra ou palabras que ás veces faltan ou non
se poden ler nos manuscritos ou nos impresos orixinais, indicamos
esta circunstancia con puntos suspensivos entre corchetes.
Entre ángulos () sinálase o inicio de cada páxina nos
manuscritos ou nas edicións que se transcribiron. No caso dos textos
escritos ou editados a dobre columna, indicarase tamén o principio
de cada unha delas, denominando a primeira e a
segunda. Así, indicará o inicio da primeira páxina, o inicio
da primeira columna da primeira páxina e o inicio da
segunda columna da primeira páxina.
Ramón Mariño Paz
2. Manteremos esta norma mesmo nos manuscritos, aínda sendo conscientes de que, a
miúdo, os casos de unión de palabras contrarios aos usos hoxe establecidos que se encontran
neles (feito debarro, cregos éfrades, delos pueblos, etc.) poden explicarse satisfactoriamente
como ocasionados polo feito de o amanuense non levantar a man do papel no momento
de redactar as pasaxes en que se encontran.

Mais garrida que a rosa no seu leyto 19
MANUEL PARDO DE ANDRADE:
“MAIS GARRIDA QUE A ROSA NO SEU LEYTO” (1/11/1797)
MPA1(97)
León de Parma [= Manuel Pardo de Andrade], in Diario de Madrid, núm.
305 (1/11/1797), p. 1291. Transcribiuse tamén en Pardo de Andrade (1988), vol. 1,
p. 325. Reproducimos directamente a versión do Diario de Madrid (Hemeroteca
Municipal de Madrid).
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
León de Parma foi un dos pseudónimos utilizados por Manuel Pardo de
Andrade (pazo de Xaz, Dorneda (A Coruña), 21 de novembro de 1760 - París
(Francia), 7 de maio de 1832). Ordenado presbítero na Orde de Santo Agostiño, formouse
teolóxica e literariamente en Italia. No ano 1792 logrou, con dispensa pontificia,
abandonar a orde e pasar ao clero secular. En 1798 foi nomeado capelán castrense.
Durante a Guerra da Independencia (1808-1814) realizou unha intensa
actividade periodística e publicística na cidade da Coruña a favor dunha solución
política liberal. Exiliado no ano 1814, retornou á Coruña, xa secularizado, en 1820,
onde colaborou coa restauración liberal ata 1823. Novamente exiliado, morreu en
París en 1832.
No xornal Diario de Madrid, o máis importante de España, e no que publicou
este soneto, colaborou con máis de mil artigos e poesías. Para unha biografía
exhaustiva de Pardo de Andrade, véxase Saurín de la Iglesia (1991).
1. No orixinal, vosa.
2. No orixinal, legto.
3. No orixinal, semper.
1 Mais Garrida que a [r]osa 1 no seu le[y]to 2 ,
Cando pola mañan a rega ó ervallo
Mais vixiosa, que aquil que sube o atallo
Sin baixiar os cadris, semp[re] 3 direyto;
5 Istaba a dona do meu amante peyto

20 Papés d’emprenta condenada
4. No orixinal, contenta.
Nó eydo di seu pay, no seu travallo;
Cheguey eu, sentouse ela, e doume un tallo
Que era come úa pera lindo e feyto:
Discubrinlle o meu mal, a pena miña
10 Os choros meus, e todo o meu tormento,
E choraba di gozo a Garridiña:
Pedinlle á man, brincando di content[o] 4
¡E creeredes, que xia a bribona tiña
Feyto a outro papel di casamento[!]

Representación dos veciños da Pontedeva 21
REPRESENTACIÓN DOS VECIÑOS DA PONTEDEVA (27/7/1805)
RVP(05)
Representacion, q[u]e hicieron los vecinos de Pontedeva á S.M. sobre la imposicion
de quatro mrs. en quartillo de vino (27/7/1805). Pódese consultar no Museo
de Pontevedra (Colección Casal, carpeta 19, núm. 11). José Filgueira Valverde
(1952) editou o texto con algunhas variantes. A representación, supostamente escrita
na Pontedeva (Ourense), presenta claros trazos ourensáns.
O que aquí ofrecemos é unha transcrición do manuscrito. Cf. tamén
Cátedra de Lingüística e Literatura Galega (1976: 11-12) e Garcia Negro / Gómez
Sánchez (1996: 9-11).
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
Motivou este escrito a Real Cédula de Carlos IV de 2 de xullo de 1805, pola
que se creaba un novo imposto de catro marabedís por cuartillo de viño consumido.
Os rendementos aplicaríanse ao fondo de consolidación de vales. Da importancia
económica deste imposto dá idea o feito de que, no ano 1807, produciu en toda
España sesenta millóns de reais. Este antipopular imposto desapareceu por Orde da
Xunta Central do 9 de febreiro de 1809.
En contra da opinión douta de Filgueira Valverde dubidamos de que esta
Representación fose presentada ao rei. O protocolo real tiña unhas normas tan estritas
que resulta case imposible pensar que chegase ante o rei escrita en galego.
1
5
Representacion, q[u]e hicieron los vecinos de Pontedeva á S.M.
sobre la imposicion de quatro mrs en quartillo de vino
Os veciños de Pontedeva á Vostra Maxestade se queyxan de que ó
noso Xuez nos leu unha Yguela que lle mandaron de Ourense para q[u]e nos
cale o viño das Adegas é que paguemos un carto por cada neto, que bebemos
ou vendamos nas tabernas: Din que esta órde he do Rey, e nos cremos que he
dos Sacamantas de Ourense, que se valen destas artimañas para roubarnos. O
Rey é bó é non fay comos Bobos de Ourense I que nos levan cento por cento
I. Xogo de palabras. Fálase do rei bo e dos Bobos de Ourense, que eran uns comerciantes instalados nesta
cidade. Nunha primeira etapa os Bobos (eran varios co mesmo apelido) percorrían as feiras vendendo lenzos.
Posteriormente convertéronse nunha das firmas máis poderosas de Ourense.

22 Papés d’emprenta condenada
10
15
20
25
30
35
40
nas roupas, que nos venden nas feyras, é non pode querer ó noso Rey que lle
paguemos un carto polo neto do viño, que non podemos vender á ochavo. Os
probes non comemos mais ca un pouco de pan, ou bróa ruin, e unhas berzas
sin adubo. Si nos quita a pinga do viño, ¿que forza emos ter para traballar as
terras? ¿quen lle ha de minguar á un labrador, que sempre traballa, unha
pinga de cinco netos? ¿é quen ha de pagar cinco cartos cada dia, pagando
tantas rentas como nos cobran, tantos trabutos, tantos Outensilios, tantos
gastos da Provincia, tantas buldas, tanta sal, tantos encabezados, tantas sisas,
tantos dereytos das ventas, tantos reparos das pontes, tantas cousas como nos
rouban os Sacamantas de Ourense, que vén á cobrar ó que a o Señor Rey
debemos, é ó que lles damos a ós Catalás II , y ós Gardas porque nos deyxen
meter en Purtugal un Xato, ou comprar unha presa de sal pras berzas?
Con tantos trabutos, é rentas, por mais que traballemos, nada nos
queda pra manternos; cando pasaba pra Purtugal á facenda ibámos aleando;
pero agora ós Gardas é os Catalás toda á ganancia nos levan porque si non lles
pagan, veñen collernos os Xatos, e perdenos, e vamos a peor: e seranos forza
deyxar á terra co esta órde, que veu de Ourense. ¿Como han de vir os Limiaus
á quitarnos os viños das Adegas? Morreremos afogados en viño, e irán á sacalo
a Purtugal; pois si he contrabando ó da terra, contrabando por contrabando,
millor he ó de Purtugal co da terra, porque aqui son muy Cabras os
Escribanos, é os Xueces, que por perder os probes, é beber de balde ó viño,
se esconderán, ou venderán tan caras as guias, comas que dan pro Gando, é
pra peste.
Cada órde, que mandan os de Ourense, he unha tulla pros
Escribanos é os Xueces; e mais tamen pros de Ourense. Moytos de nos
vimos a sua Maxestade, é ó Señor Seu Pay en terra de Segovia: todos decian
que suas Mercés eran bós; pero tamen decian que moytos dos que estaban con
suas Mercés, era mala Xente que non se doían de facer mal a probeza;
decianos ós de Segovia que su Mercé non collia mais de os seus
vasallos, que outro dizmo como Dios; pero ós Gallegos collenlle ós de
Ourense, é outro que diz que chaman Don Antendente III da Cruña, tantos
dizmos, tantos dizmos que nos rebentan, é á lastima he que estas
Zumizugas, aunque tanta sangre nos chupan non rebentan.
II. Refírese ao sobreprezo que impoñían os cataláns nas súas fábricas á venda do sal polo miúdo, necesario
para salgar o porco e para comer.
III. O Intendente era o responsable da Facenda en Galicia. Residía na cidade da Coruña.

Representación dos veciños da Pontedeva 23
45
50
55
1. Talvez fuxe.
Esto todo lle decimos á vosa Maxestade, pra que como Rey os vóte a
un presidio estas Zumizugas de Ourense, que din que cobran pra vosa
Maxestade ós trabutos, é que nos venden pra eso as mantas é os potes; y as
veces as mismas tellas dos tellados. Tamén nos acaban con Custas ós
Milicianos, é fan que si foxe 1 un fillo pra Portogal, bendenlle ós bés, é ó Pay o
fan soldado polo fillo. Todos se conxuran contra ó pobre labrador naquil
Ourense, que veña un rayo do Ceo que os abrase; é Dios lle de salú pra amparar
a istes probes seus vasallos da Pontedeva Reyno de Galicia a vinte é sete de
Xulio de mil oytocentos é cinco.
Pedro de Cima de Vila
P.D.
Perdone su Mercé o mal parlado, porque nonos quixo facer un
Abogado si no lle dabamos sesenta reás, é nos ¡mal pecado! si non vamos á
Portogal, ou Castilla nonos vemos en todo o ano.
Es copia del original q[u]e leyó su Mag[esta]d.

24 Papés d’emprenta condenada
SONETOS CON ESTRAMBOTE DE ANTONIO ARIAS TEIXEIRO
(entre 1805 e 1812)
AAT(05-12)
Transcribimos estes dous sonetos dunha folla manuscrita que contén trazos
lingüísticos decimonónicos e que está depositada na Fundación Penzol de Vigo (signatura
Ca 206 (11)), a onde chegou como resultado dunha venda de documentación
realizada por Xosé María Álvarez Blázquez.
Por outra parte, no arquivo familiar que contén os materiais que pertenceron
ao ilustre polígrafo tudense hai tamén copia manuscrita dos sonetos, non autógrafa
de Antonio Arias Teixeiro, que vai acompañada das seguintes indicacións de
Álvarez Blázquez sobre a autoría e a data de composición dos sonetos: “Son de D.
Antonio Arias Teixeiro, pai de D. Xosé –o carlista– e deben estar escritos en
Pontevedra polos anos 1805-08. No mesmo papel onde están ms., pola outra cara,
aparecen unhas notas da mesma letra, encol de unhas débidas de foros correspondentes
aos anos 1801 a 1805. É, pois, doado que os sonetos daten do ano 1806 ou
inmediatos. Curiosos sonetos de 15 versos, con estrambote, propios da poesía de
bulras. Coido que o A., a xulgar pola identidade da letra, é D. Antonio Arias Teixeiro,
pai de Don Xosé Arias Teixeiro e Correa, e que a Vila de que se fala é Pontevedra”.
Pola nosa parte, podemos confirmar que, en efecto, no envés da folla hoxe depositada
na Fundación Penzol en que se conteñen os sonetos de Antonio Arias Teixeiro
lense anotacións sobre débedas de foros de entre 1801 e 1805.
Finalmente, cómpre recordar que na súa Escolma de poesía galega. II. A
poesía dos séculos XIV a XIX (1354-1830) Xosé María Álvarez Blázquez (1959: II,
323), ademais de declarar que estes dous sonetos se encontraban entre os papeis da
familia Arias Teixeiro e que “por razóns de oficio” chegaran ás súas mans, afirmaba
que os dous sonetos galegos “deberon de ter sido escritos antre os anos 1810 e 1812
en Pontevedra”. Nesta obra o editor non expoñía os argumentos en que baseaba esta
nova conxectura sobre as datas de composición de ambas as pezas.
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
Antonio Arias Teixeiro naceu probablemente en Pontevedra en 1772. Señor
da casa grande da Ramallosa, tivo unha destacada actuación durante a Guerra da
Independencia. En 1809 foi alcalde maior de Pontevedra e en 1813 representou
esta cidade na Xunta de Galicia. Cando se constituíu a Deputación Provincial de
Pontevedra, en 1821, foi elixido deputado suplente. Ideoloxicamente era absolutis-

Sonetos con estrambote de Antonio Arias Teixeiro 25
ta e activista do movemento realista que entre 1820 e 1823 conspirou contra o réxime
liberal. O seu tío, frei Veremundo Arias Teixeiro, arcebispo de Valencia, foi un
dos líderes do realismo español e o seu fillo, don Xosé Arias Teixeiro, foi ministro
universal de Carlos V.
1 Desaogo del Duende contra dos ignorantes, q[u]e han querido criticar sus
versos publicam[en]te.
Soneto 1º
estando Apolo un dia no Parnaso
5 coas nove compañeiras en porfia
pegalle á Ventoleira é á mania
de botar á fuxir ó gran Pegaso.
Pasa polo Helicon con veloz paso
é chegando ó Hipocrene vin q[ue] bebia
10 mais distraida á miña fantasia
miro ó sitio é non esta gracioso caso.
presentase ná Vila este Cavalo
vírono dous Rapaces meus Veciños
quixeron polo Rabo aseguralo
15 é soltoulle dous peidos nos fociños
cada un ó seu consiguiu tragalo
e desde entonces estes dous Mociños
compoñen algun verso mais q[u]e malo
2º
20 Son dous Mozos solteiros polas trazas,
son dous Asnos q[u]e andan sempre juntos,
foron á Santiago á buscar puntos
é viñeron cargados de cabazas
á un chamanlle ó Vizconde1 equí ás Rapazas,
25 non direi p[o]r q[u]e causa, ou p[o]r q[u]e asumpto;
1. No ms. Vizconde está subliñado.

26 Papés d’emprenta condenada
mais do outro sei decir q[u]e ó Pai difunto;
vendeu moitas letriñas é letrazas.
A estes Facos pegoulles á mania
de morder os meus versos critiqueiros
30 dispreciabanos muito ó outro dia
diante de tres ou catro compañeiros;
é p[o]r tanto con toda cortesia
dou gracias á dous Facos Burrufeiros 2
dicindolles q[u]e ó Trasgo 3 os desafia.
2. No ms. Facos Burrufeiros está subliñado.
3. No ms. Trasgo está subliñado.

Primeiro diálogo dos esterqueiros 27
PRIMEIRO DIÁLOGO DOS ESTERQUEIROS (1807)
DE1(07)
O que deseguido ofrecemos é a transcrición dun manuscrito, ata o de agora
inédito, que pertence ao Fondo Barreiro Fernández-López Morán.
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
Esta composición anónima, o mesmo que a seguinte, podería ser de Antonio
Benito Fandiño xa que o exemplar que manexamos é da letra deste autor. Pero moi
ben podería ser unha copia realizada por Fandiño dunha obra de Freire Castrillón,
que era un experto nos temas curiais e do Cabido compostelán. Na súa desmesura
parécese moito a outra composición anónima, en castelán, titulada Cabalgada, que
se conserva inédita e que Murguía non dubida en atribuírlle a Freire.
A composición foi escrita entre o 16 de febreiro de 1807 (data da elección
de Ros Medrano como doutoral) e o 13 de marzo de 1807 (data en que o arcebispo
Múzquiz lle dá posesión canónica).
O desmesurado exercicio do nepotismo por parte do arcebispo Rafael de
Múzquiz (en cinco anos beneficiou trinta e dous parentes navarros e manchegos)
provocou a escisión do Cabido en dous bloques irreconciliables: o dos galegos ou da
«nación galega» e o dos navarros e manchegos. Cada oposición significaba unha
guerra a morte entre os dous bandos. Ás oposicións a doutoral en 1807 presentáronse
dous candidatos: Andrés Gil Villaverde, do bando arcebispal, e Manuel Ros
de Medrano, do bando galego. O 16 de febreiro de 1807, unha vez rematadas as
oposicións, procedeuse á votación, da que resultou un empate, razón pola cal debía
ser elixido o de máis idade, que era Ros. O arcebispo negouse a darlle a posesión ata
que Ros ameazou con presentarlle unha querela na Real Audiencia. Tomou a posesión
o 13 de marzo de 1807.
1
Rabioso el Arzobispo de Santiago p[o]r no haber logrado la
Prebenda para su querido Andres, despachò parte de sus familiares, y entre
ellos le tocò la china à su Estercolèro I Pedro Abelleira, y dandole el Pesame
I. Estercolero: era a persoa encargada de recoller, unha ou dúas veces á semana, o lixo e a varredura das
casas principais, así coma os excrementos do pozo negro, que levaba para estercar as súas terras. Xa o feito
de que o autor da peza elixira como protagonista o esterqueiro dá probas da súa intención provocadora.

28 Papés d’emprenta condenada
5
(como era regular) su Compadre Diego de Carbia, se sabe que pasò entre ellos
dos la siguiente conversacion.
Romance
Diego de Carbia
¿Ou Pedro, como foi eso?
¿Dis que vos votaron fora
10 de Palacio ò outro dia?
¿vaya que seique tibestes
algunas malas palabras
con algun Señor da dentro?
Dimo à alma que ese xenio
15 tan valente como tedes
habos de votar de perda.
Pedro Abelleira
Non vos estou para contos:
reloucovos con delor,
20 e à nada teño apetènsia.
Carbia
Pero contame ò que hubo:
¿quen sabe? poida ser que
sea un pronto de teu Amo,
25 e logo de que lle pase
[vos] verès como denantes.
Abelleira
Agora xa non hay remedio,
que està moito contra todos,
30 tèñeno tan enfadado
que brema, tembra, è patèa,
relouca, è berra que afonde,
vota pola boca espumas,
ten tal rabia è bufa tanto
35 que fai temor os cristianos.
Carbia
¡Xesus hom! ¿el tèn o Veo?
¿ou serà seique à rancura?
¿estarà louco, ou que demo,
40 se lle meteu naquel corpo?
pro antes de votar pragas
è ter malos pensamentos
sepamos primeiro ò conto,
que foi ò que lle fixeches,
45 que palabras el che dixo,
è se acaso hubo cachetes,
que todo compre no caso.
Abelleira
Ben quixera darche gusto;
50 pero seique non podrei,
teño tan forte delor
que non podo parolar;
pero he mais peior ainda
ó que me pasa decòte
55 que nome lembro do conto
sin que me corran as baguas.
Carbia
Eso he natural Compadre;
pero vamos alegrandonos,
60 empesà à contar ò caso,
è deixabos de esas cousas.
Abelleira
Vaya logo contarei
aunque me coste traballo.
65 Cheguei à aquela gran Casa
ó Lunes, me acordo ben,

Primeiro diálogo dos esterqueiros 29
(ogalà no me acordara:)
como sabes que iba ali
una vez todos os meses,
70 preguntei polo Alacayo
que me tiña sempre xunto
ò polvo detrás da cama:
ningen me daba razon,
petei ben, è fun entrando,
75 tropesei con su Selensia,
è p[o]r pouco ò espatoo.
El viña à entrar para dentro
con toda à xente da Casa,
todos tristes e calados:
80 como el era ò que viña
mais diante de todos eles,
chegueime à el con bo modo
è tirei co à gorra à un lado,
arrimando à sacha à outro,
85 dixënle: Ou Señor, ¿diràme
si està xunto todo ò polvo?
sonlle ò Esterqueiro da Casa:
Amijo, encaixame un Berro
que me deixou aturdido,
90 quixeno aloumiñar,
cada vez se enfadou mais,
chamoume picaro, infame,
bruto, borracho, è malvado,
malcriado, vil, è baixo,
95 è outras mil perrerias,
alcumes, è desvergonsas.
A cada berro que daba
ibame seando atrás
p[o]r seacaso me encaixaba
100 un sopapo da sua man:
cheguei à porta da Calle,
è logo que ali me vin
tomando un pouco dalento
voto à fuxir para à Aldea
105 cagando chispas è demos
p[o]r todas as corredoiras:
asi que cheguei à casa,
que me serenei un pouco,
lojo me poño à pensar
110 neste demo de enxangada:
nin sabia si chorase,
nin que fixese de min,
nunca tal me sucedeu
desde que son Esterqueiro:
115 hay muitos anos que sirvo
aquela prasa; mais nunca
tiben tal esplicason
con ningun dos outros Amos.
Malvar è ó S[eñ]or Vallejo
120 sempre me quixeron moito
¡miña xoya! aquel Señor
non berraba con ninguen,
dabame sempre è decote
una gran cunca de caldo,
125 ou bo taliso de pan,
è moitas veces un trago.
¡Aquel si que xa era Amo!
Carbia
Agora non hay que acordarse
130 de esas cousas meu Compadre:
o que debedes facer
he ver si vos compoñedes,
è deixarse do demais.
Abelleira
135 ¿Como me hei de compoñer?
escoitàme p[o]r un pouco
è sabras todo ò que hay
que has de quedar asombrado:

30 Papés d’emprenta condenada
deixei pasar uns tres dias
140 è fun estar co Alacayo;
dixenle ò que me pasara,
è que vise si podia
remedearse de algun modo
ó que me volvese à prasa
145 Suselensia ò Señor Amo:
que me dixese tamen
p[o]r q[u]e estaba asi tan brabo,
que eu que non tiben à culpa,
(como he certo, meu Compadre.)
150 Carbia
Ti no que fixeches mal
foi nua cousa que eu sei,
¿ti non ves que os Arsibispos
antes de parolar co eles
155 se lles beixa ò dedo grande?
Abelleira
Eso he para à xente da fora
pero non para os fameleales.
Carbia
160 Vaya logo sea asi;
pero siga à relazon.
Abelleira
Dixome que à miña prasa
xa la deran à outro moso
165 p[o]r empeño daquel Vello
que trai peluca è medalla,
piqueno, Cara mirrada,
1. sona é lectura hipotética; talvez sexa Vena.
pero con todo anda teso,
que decote foi Amigo
170 de meu Amo su Selensia.
O Rapas no he moita cousa,
pero ten una Hirmansiña
bonita como una prata,
seique p[o]r eso lle fixo
175 ó empeño tanto ó vivo,
que aunque Vello sempre tubo
á sua [sona] 1 ben verde,
decote foi conversible,
é amigo das Garridas.
180 Carbia
Leve ó Demo si ne un
que eu teño visto na Anduxar,
é mais tamen na calexa
que lle chaman da Atafona,
185 è decote pensei que era
ó Cadrilleiro de Sar,
p[o]rq[u]e ò vin entrar nas casas
é votei á achar que iria
á cobrar os utensilios.
190 Abelleira
Tenche boa traza, meu Diego;
¡è disque foi Conseguiero
alà muy serca do Rey!
Carbia
195 Eso pouco nos importa:
sepamos en que parou
á esplicason do Alacayo.

Primeiro diálogo dos esterqueiros 31
Abelleira
Acerca da miña prasa
200 nada mais quixo contarme:
¿non foi bastante Diego?
(ogala tanto non fora.)
Carbia
¿E p[o]r q[u]e dixo que estaba
205 Suselensia asi tan fero?
Abelleira
Eso dixome que fora
po lo que eu xa adivinaba:
de modo que ó Pervisor
210 disque non sirve pro trato:
dis que gasta moita flema,
pachorra; non toma prisa
p[o]r cousa que lle encomenden:
en fin como nos desemos
215 un Porra ¿entendes Compadre?
Cansado meu Amo del,
quixoo facer dotoral,
que quer deser Canonego
escollido entre os demais:
220 pro pasouche mais traballos
dos que eu pasei co meu Pepe
pro libertar do sorteo:
eu con duas onsas ò Medeco
que dixo que tiña Asma,
225 é ò Audante media
arroba de bo chiculate,
tiben a cousa amañada.
Pro á el non foi asi,
visitou mais de catorce
230 Canonegos, é os mais de noite,
pideulle à todos ò voto,
á uns p[o]r Maria Santisima,
á outros p[o]r S[a]n Gosef,
á outros co as maus ergueitas,
235 é á outros de rodillas,
á uns mandoulle lampreas,
á outros ofreseu Curatos,
levantou à dous da cama,
á un lixoso de esgarros,
240 á outro todo sisquado,
é á outro tiritando
fixo salir duna ucha.
Pro ó que he mais de pasmar
nestes tres esquadrillados,
245 he que na festividade
da Candeloria pasaron
sin oir siquera misa
para estar mais ben folgados
pro restante da semana.
250 Carbia
Deixasme co á boca aberta:
¿Elles siquera non temen
ó condenar á sua alma?
é logo se eu lles dixera
255 que traballara ó Domingo
ou que faltara ò auno,
decontado me desean
que xa estaba escomulgado.
Abelleira
260 Ainda vos falta ó mellor:
escoità que tedes que rir;
foivos pegar sua mercede
con outros deferentes merlos,
pro estos se repuxeron
265 desendo que non querian
perxudicar à consensia:
berroulles, é atemorounos;

32 Papés d’emprenta condenada
mais non quixeron seder:
foi séguindo á oposeson.
270 Carbia
¿El que he a oposeson?
Abelleira
He ó esamen que teñen
para ver cal he ó mais hable
275 de moitos que tamen queren
ó mismo que tamen el quer;
é faise na Soledade II .
Carbia
Cata, cata, meu Compadre,
280 eravos logo ó que eu vin
non hay moitos dias na Ygresia:
iba eu á confeson
á miñan de quinta feira,
é non achei confesor
285 que todo andaba rebolto:
preguntei, que era aquelo,
é respondeume un Rapas
que fasian un Canonego III
do Provisor Villaverde:
290 estiben abrindo á boca
ben serca de hora é media,
é vino metido á el
metido no pulpito como si fora
algun Padre Meseonero:
295 estiben escoitando un pouco;
pero non lle oin palabra,
nin vos puden comprender
que casta de sermon era,
p[o]rq[u]e el non andaba co as maus,
300 nin se viraba siquera,
estou á deser que perdica
mellor que el ó meu Cura.
Tocaron una campana,
é entonces quedou calado,
305 despois berraban da baixo
dous que estaban ó braseiro;
non sei que demo desian
que non lle entendin a lengua,
vin rir p[o]r ali á xente,
310 é eu riame tamen.
Abelleira
Eu tan pouco entendo deso;
pro oin deser á todos
que non valera de nada:
315 uns desian que non viña
nada do que dixo ó caso:
outros desian que aquelo
ó traia Belarmino:
outros contaban que Beja
II. Certamente, as oposicións facíanse no púlpito da capela da Soidade, que estaba de costas ao coro,
daquela centrado na catedral de Santiago, tal e como aparece en gravados e fotografías antigas. O coro foi
eliminado do centro da catedral na época, aínda recente, do arcebispo Muñiz de Pablos.
III. O lectoral era o cóengo Rivera, que, aínda que galego, formaba parte do bloque do arcebispo. Noutra
composición, posiblemente de Freire Castrillón, dise:
Pase ese bajo y ratero
adulador Lectoral,
y muera y rabie ese mal
gallego y mal caballero.

Primeiro diálogo dos esterqueiros 33
320 lle apretara as carabillas.
Esto ben podrà ser certo,
p[o]rq[u]e cando este Señor
lle berraba, el tembraba,
é aposto eu que tiña
325 ó ollo do cu tan cerrado,
que era imposible coupese
un grau de millo p[o]r el;
pro encanto ó da leuson
eso si que no no creo,
330 p[o]rq[u]e hay tres meses ben feitos
que xa andubo estudiando;
pero p[o]r eso non deixa
de ser un grande pollino
como todos aseguran;
335 é p[o]r eso alguns Canònegos
se viraron do outro lado;
pro el decote contento,
satisfeito como hay doito,
p[o]rq[u]e xa habia tragado
340 que tiña votos con forsa.
O vispra da votason
mandoullos contar ó Vello
dixolle sobraban catro:
de pronto manda mercar
345 botellas de todas castas,
unas negras, outras brancas,
vermellas, é coloradas,
rubias, verdes, amarelas,
pardas, é negras tamen:
350 ¡pro ò viño eravos testo!
tiñavos tan bo olido
que resucitaba os mortos,
é un sabor que gorentaba:
2. Ms. vinan.
tamen mercara rusquillas,
355 viscoitos, é empanadillas,
é unas que vi[ñ]an 2 en agua
que eran como siriguelas;
pro pra min estas non eran,
que metin una na boca
360 é huben de botar os figados:
en fin caixas, é caixòs,
atacados de papeles
é outras moitas endromenas
que non sei como lle chaman.
365 Todo foi pra San Martin,
é ali estaba prevenido
pro dia do nombramento:
chegou p[o]r fin aquel dia,
(nunca para min chegara;)
370 pero á porca meu compadre
saleuchelle mui mal capada;
p[o]rq[u]e nombran dotoral
á un Gallego moi capàs,
toda á Vila se alegrou,
375 uns petabanvos nas maus,
outros verraban con vivas,
outros deseanvos, Porra,
á mais outras cuchinadas
que enfadaron á meu Amo.
380 El saeuvos sin sentido,
con un color como un difunto,
chegou asi á Palacio
hasta que bateu conmigo.
¡Mira ti que culpa eu tiña
385 de canto lle sucedeu!
seique foi á perda mà
ó eu ir ali aquel dia!

34 Papés d’emprenta condenada
pero ó consolo que teño
é que tan pouco fun solo,
390 que tamen foi para fora
Hichaso, é mais Regalado,
é non sei si irà tamen
ó S[eñ]or D[o]n Xuan Romero,
pois he ó que ó merece
395 mais ben que todos nosoutros.
Carbia
Vaya, vaya, que me deixas,
meu compadre, ben pasmado:
vaya que presisamente
400 ha de rabiar ó Arsibispo.
¡Despois de traballar tanto
sair asi xiringado!
¿é desedeme una cousa,
para tanta maniobra
405 non tibo un que lle axudase?
Abelleira
Non faltou, Compadre, non,
é mais un paisano noso.
Carbia
410 Hay cosa! ¡que galupin hom!
¡que traidor, é que malvado!
¿E non haberá quen ó mate
que apedree á ese picaro?
ben che llo dise á sua cara
415 que ha de ser un en quen penso,
que ten naris de Xudio,
é he longo coma eles:
ó Pobre faise de cargo
que si vensera á Xustisia,
420 non seria el Lectoral;
p[o]rq[u]e eu fago relembranza
que cando levou à prebenda,
habia entonces un Señor
moito mais hable que el.
425 ¡Canto me folgo sacasen
tanto bo fruto as suas pisadas!
Abelleira
Aunque non alcanzou nada
comprimentou à meu Amo.
430 Carbia
Voucheme daqui tirando
á dar de comer os bois.
Abelleira
Agardà un pouco, é direivos
435 outra cousa que agora pasa,
que non lle da á poseson
ó S[eñ]or Dotoral novo:
foi moitas veces alà
é nunca che lle abreu á porta;
440 pero onte craramente
lle dixo que non lla daba:
mira ti que cuchinada,
é que burro he sua mercede:
millor lle fora estudiar
445 na cartela da doutrina;
pro eu estou parolando
é cando andaba na escola,
fixen ó mismo con un picaro,
que p[o]rq[u]e el gañara ó premio,
450 furteille fora á pelota
p[o]rq[u]e eu no na gañara;
á mais non lla quixen dar
hasta que baixei de bragas,
é me dou ó S[eñ]or Maeso
455 catro asoutas de bo puño.

Primeiro diálogo dos esterqueiros 35
Carbia
¡Fixeches boa comparansa!
esas son cousas de picaros;
pero el he un Arzibispo
460 de Santiago de Galisia.
Abelleira
Como ha de ser, meu compadre,
ó pobre non sabe mais:
ó encomenso quel tibo,
465 seique vos foi como ó meu:
pro halle de dar pola cara,
p[o]rq[u]e ó novo Dotoral
xa ten dada á sua queixa,
é anda un bo merlo na dansa,
470 bastalle ser meu Tocayo.
Carbia
Serà regular que salla
como no demais saleu.
Abelleira
475 Ogala que asi sucedan
cantas cousas el pretenda,
xa que he tan aquelado.
Carbia
Calàà á boca, meu Compadre,
480 non lle votès tantas pragas,
p[o]rq[u]e do que he mal, asi
serà pouco mais ou menos,
pro ó peor he que temo
que seique ha de adoecer.
485 Abelleira
Ogalà adoecera
con todos os Fameleares,
Capellàs, é Caleseros,
Alacayos, é Criados,
490 hasta os gatos, é gallinas,
é todo animal da Casa.
Carbia
¿E que culpa teñen deso
os Pagues, é Fameleares?
495 Abelleira
Quità de ahí, meu Compadre,
que todos son uns birotes,
tesos coma garabullos,
non saudan á ninguen,
500 é falan mal dos Gallegos,
é quixeran eles ser
tan honrrados como eu son,
con sacha, socos, é sesta,
sirolas, é sayo de lan.
505 Sabe Dios ó que pasaron
antes de entrar na Galicia:
nunca comeron ò caldo
quente como acà se come,
é á sensia deles he tanta
510 como á do teu faco ruso;
pero escusas de ter medo
ó que ó chegen á sentir:
teñenvos levadas moitas,
é quedoulles ó pellexo
515 mais duro que ó dos meus socos,
é despois como ten mentes
de que logo han de morrer
aqueloutros tres de marras,
nunca lle da tanta pena.
520 Carbia
¡Ayga Demonio que astrusia!

36 Papés d’emprenta condenada
fixoos ir á oposeson
para pillarles ó voto
é de camiño dispolos
525 para morrer no seu mes:
¿quen demo discurreu tal?
Abelleira
¿E logo ti que pensabas?
[eso] estaba conocido.
530 Carbia
Pero nin p[o]r todas esas
ó ha de deixar de sentir:
¿El ó conto he para menos?
mira que foi lavasada
535 que p[o]r forza ha de doerlle.
Abelleira
¡Ai! eso foi de maeso;
mais grande que á que eu levei:
p[o]rq[u]e ámin, gracias á Dios,
540 hame de sobrar esterco:
solo aquel honor de ser
Esterqueiro de Palacio.
Carbia
Eso heche ó vento, compadre;
545 ó conto he ter que comer,
p[o]rq[u]e no mundo en que estamos,
non hay mais que apetecer,
ser decote home de ben,
é cagàvos en Palacio.
550 Con esto se despidieron.

Segundo diálogo dos esterqueiros 37
Romance
SEGUNDO DIÁLOGO DOS ESTERQUEIROS (1807)
Diego de Carbia
¿Que hay, compadre Avelleira?
10 fólgome de vervos bo:
¿como vos vay de saude?
¡canto me alegro de acharvos!
Avelleira
Asi vos leve aqueloutro:
15 vindevos agora con esas
despois de sèrca dun mes
que non vos deixàstes ver,
DE2(07)
O orixinal manuscrito deste texto, ata o de agora inédito, pertence ao Fondo
Barreiro Fernández-López Morán.
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
Da mesma autoría que o texto anterior, este exemplar foi escrito posiblemente
en marzo de 1807, ao pouco tempo de darlle posesión o arcebispo a Ros de
Medrano.
1
5
1. Ms. canto.
Pasando una de estas tardes el Autor del Diálogo de los
Estercoleros por la Calle de Pitèlos, hallò á Pedro de Avelleira, que estaba al
parecer tomando el sol, al tiempo que subia la cuesta de Sar Diego de Carbia.
Luego que viò este à su compadre se dirige à el, y abrazandole empieza una
graciosa conversacion, que por la diversidad y rareza de noticias juzgò digna
de escribirse, y asi lo hizo en la manera siguiente.
nin siquera me mandastes
decer, por ahí te pudras:
20 e logo moito compadre:
ben dicen alí que can[d]o 1
un home ten un bocado,
nunca lle marran amigos.
Dou ó Demo á casta deles
25 si non sirven para mais.
Carbia
Non esbardallédes, Compadre;
habedevos de facer de cargo,
eu tiben un armallo á morte,

38 Papés d’emprenta condenada
30 a Minjota cunha frebe
é os Rapases con bostelas,
mirà vos como podia
sair siquera da casa:
ainda eu estrañei moito
35 o non vos ver por aló.
Avelleira
Farto volo sinto, Diego;
pro eu non vos supen nada,
pensaba muy mal de vòs,
40 pro xa podès conocer
que non me marran rasons,
porque anque sea na Aldea
no me falan os Visiños
como falaban denantes:
45 e mirà se eu non son o mismo:
é eles pensan que perdin
unha grande convenensia:
si fora con outro Amo
xa podian parolar;
50 pro con este leve o Demo
si non me fixo favor;
porque como el decòte
tibo aquel xenio xesteiro
de andar daquì pralì,
55 calexando noite e dia
por entre Frades e Monxas
e por outras moitas partes
donde come, caga, e mexa;
sempre vos estan valeiras
60 as secretas da sua casa,
e ademais de ser moi pouco
o esterco que alí fixen,
era de tan mala casta
que che me estragou as leiras:
65 e si non dera no conto
de mesturalo co meu,
non collía grande millo;
por esto conocerés vos
o pesar que eu pòdo ter,
70 que nin siquera merece
o que me lembre de tal.
Carbia
Xa se ve que non, Compadre;
pro deixà esas parolas,
75 e decedeme por Dios
¿en que veu a parar aquelo
que parolamos ó outro dia?
que eu relouco por saber
o paradeiro que teñen
80 as falcatruas que fai
este señor Arzobispo.
Avelleira
Tedes moito que escoitar,
porque vos pasou o Demo.
85 Carbia
Por Dios non tomemos presa,
armàdevos de pasènsia,
e contaredesmo todo,
que eu vos irei preguntando:
90 promeiramente decèdeme
(que esto non he marmular)
¿que fixeron das botellas,
e daqueloutras endromenas
que foron pra San Martin?
95 Avelleira
Vaiche boa, meu Compadre,
¿non soupestes nada deso?
Tedes logo que rir ben;

Segundo diálogo dos esterqueiros 39
porque proporson mais guapa
100 non se pode descorrer.
Carbia
Contà pronto, meu Compadre,
que si non logo rebento.
Avelleira
105 Vou alà porque non fagàs
tan tremendo disparate.
Non sei que empreo lle deron
o Principe da Paz, Jodoy,
que en todas partes houbo
110 moitas festas, e fogetes:
el tamen vos fixo a sua,
é estou en que na quel dia
vos laparon todo aquelo
que non poideron vender
115 como quen vos toma a parva:
pro os fogetes gardaronse
pra outra ocasión mellor,
que tamen vos contarei.
Carbia
120 Explicademe promeiro
como foi esa fonsion;
porque eu teñovos pra min
que a farìa por vinga.
Avelleira
125 Algo hubo deso, Compadre:
escoitàme, e contareivos:
botouvos a palla perra
as freygesìas da fora,
hastra sair vinte e catro,
130 e de cada una delas
trouxo unha Rapasa virxe
pra darchele Suselénsia
o dote pro casamento:
asi foi, nin mais, nin menos:
135 saìronvos de Palacio
co a sua vela na man,
e co a museca tocando
foronvos pra S[a]n Martin,
donde se cantou a misa
140 que desean que era nova;
pro eu non vos achei néla
cousa que non houbese visto;
solo que foi un pouquiño
mais pesada que as demais:
145 tamen vos foi co a museca;
pro a min me dan gusto
estas misas de biguelas:
é eu ben sei que as Rapasas
mais gusto lles habia de dar
150 a gaita co o seu tamboril;
pro ó mais donoso estibo
en que pra ir a museca
costouvos moito traballo;
porque o Dian non deixaba
155 hastra que lla el pedese,
e el por vos barroar,
non lla querea peder,
hastra que chegou o dia
que non tibo outro remedio;
160 que sinon.... queda sin ela.
Carbia
E eu si fora Dian
nin ainda asi lla daba:
¿quen lle manda non faser
165 a funsion na sua Ygrexe?
¿que dirà o santo Apostolo?
voto os cravos do carro,

40 Papés d’emprenta condenada
que encons[ensi]a 2 fai temor
o que lle teña senrreira
170 hastra o mesmo seu Patron.
Abelleira
O santo Apostolo xa sabe
que cando aforcan a un home
non lle privan que espernee.
175 Carbia
Acabàramos, caracha!
pois mais que aínda pernee,
que trine, e que bata os dentes;
que nosoutros nos rirèmos
180 potentemente a sua conta.
Avelleira
Xa se ve que si, Compadre;
pro deixàme seguir,
que anque xa se dixo a misa,
185 ainda non acabou a festa:
volveronvos a Palacio
pra verbo de ir a comer
que Suselénsia pagou
que lle poido costar ben.
190 Carbia
¿E sabedes que lles dou?
Avelleira
Promeiro doulle unha cunca
de papas, de hervellas brancas,
195 despois macallao con ovos,
unha gotiña de viño,
e mais un pouco pantrigo.
Carbia
¡Ay que demo de xantar!
200 sacando fora o pantrigo,
outro tanto douno eu
cando teño alguna malla;
¿é elas irán desendo
que xantaron en Palacio?
205 si non che lles vay millor
có esa dote que dixestes,
ben poden botar por ela,
que lles dou con que campar.
Avelleira
210 ¿Cómo lles ha de ir millor
si a dote non se lle entrega
hasta que xa esten casadas?
e entre todas non hay unha
que eso faga na sua vida:
215 ¿quen diablo ha de casar con elas
si son mais feas que o Trasto?
unhas estabanvos tesecas,
outras estan opeladas,
e outras.... ¿Quen sabe o que ti[ñ]an? 3
220 de modo que el quedou ben,
e mais non vos gastou nada.
Carbia
Non fagàs burla, Avelleira,
2. Ms. enconserna, case coma na liña 556, onde se escribiu concerna “concencia”. Este feito parece aboar a
hipótese de que este manuscrito, aínda que producido pola man de Fandiño, non contén unha obra súa,
senón unha copia dun diálogo probablemente composto por Freire Castrillón: é probable que Fandiño
malinterpretase a voz consensia ou concencia no orixinal que trasladou.
3. Ms. tinan.

Segundo diálogo dos esterqueiros 41
que eu estimàra que fose
225 a miña Pasqua unha delas,
que esto que ven de limosna
decote Dios o agradece.
Avelleira
¿Como lle Dios ha de agradecer
230 unha limosna que fixo
por vengarse dos da Vila?
Carbia
Estabavos pra preguntar
eso mesmo, meu compadre,
235 ¿porque foron das Aldeas?
porque na Vila hay probiñas
que o necesitan tan ben,
e si me apuran millor.
Avelleira
240 ¿Eu non volo estou desendo?
como todos se alegraron
porque el non fixo a sua,
doulles asi na cabeza;
e como ademais de probes
245 habian de ser todas virxes,
botarìa as suas medidas,
e non acharia ningunha.
Carbia
Mirà que a Vila he vos larga.
250 Avelleira
Si, pro como decote chove
non vos pode haber donzellas,
por que esta he unha Neviña
que co a humedà non se garda.
255 Carbia
¡Vaya que oxe esbarbeàs!
¿seique fostes a taberna?
Avelleira
Ò xeito, ò xeito co eso:
260 estànos a xente escoitando;
non sea que perda o crèto
polas vosas faladuras.
Carbia
Pois seguè si queredes,
265 e deixaivos de pilladas.
Avelleira
¿Que querès mais que vos conte?
esta finsion acabouse.
Carbia
270 ¿E de noite non hubo bulla?
Avelleira
¡Ay cantè entonces que gusto!
eu asi vo lo pensei;
pro leveivos un gran chasco:
275 fun de noite polo arco
a ver si oìa o pandeiro,
ferreñas, e castañòlas,
e todo estaba calado:
eu sonvos do voso xenio,
280 que finson donde non hay bulla
non dou dous cartos por ela.
Carbia
¿E logo que foi dos fogos
que tamen viñan mercados
285 pra aquela nóite de marras?

42 Papés d’emprenta condenada
Avelleira
Ainda os votaron nautronte.
Carbia
¿Seique foron os das ordes?
290 Avelleira
Os mesmos, Compadre, os mesmos.
Carbia
¡Hayga Demonio que treta!
foivos astrucia dos Demos;
295 pro contàme vos o conto,
que eu non sei o dereito.
Avelleira
Velaqui como vos foi:
un tal Ortega da dentro
300 ordenousevos tamen,
e tibo o gran pensamento
de deserlles os demais
que todos desen un peso
pra verbo de festexar
305 a Suselènsia o seu Amo:
pilloulles hastra uns dosentos
pesos duros, e con esto
hubo pra museca e fogos,
e mais einda sobrou algo:
310 el correu co fogueteiro,
e de este modo encaixou
os que xa habia en palacio.
Carbia
Non foi outra cousa, non:
315 e sinon ¿que viña o caso
faser as Ordes con museca?
nunca se acordou outro tanto.
Avelleira
Eu pensei que se casaba
320 a Priora do Convento
cando vin aquela bulla
e aquela gaita dentro,
e non daba no que era,
hastra que vin o Alacayo
325 que me contou en secreto.
Carbia
Agora estarà contento
porque nunca perdeu tanto.
Avelleira
330 Xa se ve que non, Compadre,
asi tibera encaixado
o Vitor do mesmo modo.
Carbia
¡Ay da puxa! ¿Ainda mais esa?
335 ¡vaya, que he moita enxangada!
¿el que Demo he ese Vitor?
Avelleira
¿Vos fixestes reparansa
pra unhs cadros mui pintados
340 que estan enrriba da porta
do Relós da Catradal?
Carbia
Aqueles son os retratos
dos que van saindo Obispos;
345 (a min asi mo dixeron)
¿e o Provesor seica xà
queria outro como aqueles?

Segundo diálogo dos esterqueiros 43
Avelleira
¡Caraspita si queria!
350 xa o tiña feito adrede,
e pinto dantemau,
con froles, e ramalletes,
caraveles, e garridos;
pro como.... (xa me entendès)
355 non tibo o probe remedio
sinon pagarle o pintor,
e escondelo no corruncho
detrás da sua mesma cama.
Carbia
360 ¡Hayga desir, meu Compadre!
¡vaya, que sabès ben cousas!
si soupera o Arsobispo
que o Alacayo que desès
conta fora o que se pasa,
365 mais lle valera morrer.
Avelleira
Mal pecado, eu sentiriao;
pro no no pode saber,
porque eu sacado de vos
370 no no conto a mais ningen.
Carbia
¿E non parolastes algo
acerca da poseson?
¿el en que quedou aquelo?
375 Avelleira
¡Oy o que vos preguntàs!
temosche que parolar.
Carbia
¿E eso? contàme por Dios.
380 Avelleira
Vos xa sabès que despois
de que o engañou Suselènsia
desendolle que para miñan,
de miñan para pasado,
385 de pasado pra outro dia,
como fan os Sapateiros;
se enfadou o Dotoral,
e lla pideu por Xusticia:
¿estades nesto, meu Diego?
390 Carbia
Vamos adiante Compadre.
Avelleira
Presentou dous pedementos,
e chegóuvos o terceiro,
395 e entonces o Secretario,
a quel que todos lle chaman
por alcume o Magistral:
Carbia
Conesocho como as maus,
400 valente suxeto està;
a veremos o que fixo,
alguna cagada mais.
Avelleira
Non llo quixo recoller,
405 e pra mayor axuda
chamoulle mal insinado,
e outras cousas piores,
armouvos unha loita
que por pouco van os pelos;
410 eu tan tremora pelea
no na quero oir na vida.
Por fin deixoullos no chan,

44 Papés d’emprenta condenada
e marchousevos dalì;
estibo con Suselènsia,
415 contoulle o que lle pasara,
e non lle dou moito crèto,
nin tomou ansia por el.
Carbia
Preguntalle a Mateu
420 que vos mente como eu.
A quen debia dar conta
era o señor Dian.
Avelleira
Tamen volo fixo asi,
425 e houbo una xunta e todo,
e nela se enrrabearon
todos contra Suselénsia,
si nè o beato Angulo.
Carbia
430 ¿Quen he o beato Angulo?
Avelleira
Non conosès outra cousa:
hevos un Santo, Compadre,
revestido de Canonego,
435 que cando vay pola calle
parece que pisa en ovos,
porque vay moi pasiniño,
co os brazos postos en cruz,
rezando o santo rosario;
440 e o color da sua cara
he o dunha espiga verde,
è de cote pon os probes
en rengeleira a sua porta
como poñen os guisantes,
445 e despois mètelle el mesmo
o ochaviño na mau,
e todo o mundo se pasma
de ver tanta santidad
neste Señor que namora.
450 Carbia
Valente burro serà:
a eses na miña terra
unhs chamanlles Moniteros,
é outros chaman Moinantes
455 da queles da Santa Marta,
que todo ven a ser un,
e tamen acà na Vila
lles oìn chamar hypocretes:
ou tamen serà da queles
460 que nunca mexan na porta
da sua Ygrexe, e despois
van siscar o altar mayor.
Avelleira
Vaya que o puxèstes bo:
465 ¿seica vos fixo algun daño?
Carbia
Eu con el nunca tiben nada;
pro decòte me enfadou
esa casta de animales.
470 O home debe ser craro;
pro esto ¿qué ven o caso?
Deixamos o noso conto
por estoutras faladuras;
e eu quixera saber
475 canto antes que me he tarde,
o que resultou da Xunta.
Avelleira
Resultou que lle escreveron

Segundo diálogo dos esterqueiros 45
unha carta o Arsobispo,
480 desendolle que iba de moitas
e que descorrese pronto
como había de ser aquelo:
despois pasaron mil cousas
que as mais xa se me enquenseron:
485 en fin vendo que iba a cousa
polo todo mal parada,
deixouse de fachendadas
e tirou a asegurarse:
chamou o Apodrado
490 do señor Dotoral novo,
porque el estaba na Cruña,
e entregoulle a poseson.
Carbia
Vaya, vaya, que con todo
495 tibo a ben o virse as boas.
Avelleira
¿E pois logo? ¡Probe del!
entonces millor lle fora
ser besta dun Sardiñeiro;
500 pro ¿non vos tibo
o bribon do Sacretario
de pillarlle polo titalo
unha onsa de ouro, compadre?
e atendedeme unha cousa:
505 cando foi da sua prebenda,
o Secretario que habia,
porque a el lle levou media,
votouno fora o Arsobispo
desendolle que era un ladron:
510 ¡mira ti que ley de Dios!
pro deixalo andar que lojo
lle virà o seu castigo;
porque o novo Dotoral
xa vos ten determinado
515 o arrealo pra diante:
ha de perdicar rabeando,
ou o Demo o ha de levar.
Deixemos andar a conta.
Carbia
520 ¿E vos no me tiñàs dito
que ese que iba pra fora?
Avelleira
Dixenvos que o merecia,
pro ¿non sabès que decòte
525 un ruin hacha fortuna?
Carbia
¿E non saeu algun mais?
Avelleira
Ychaso e eu solasmentes
530 somos os desfortunados.
Carbia
¿E o siñor Rigalado?
Avelleira
Esa foi cousa donosa,
535 desealle Suselènsia
que salise de Palacio;
¿e sabes o que el fasia?
poñia o dedo na boca
e disialle, chitón:
540 e co esto fixoo calar,
e foi quedando na casa.
Carbia
¡Eso si que vos ten gracia!

46 Papés d’emprenta condenada
algunha cousa vos fixo
545 Suselènsia a sua vista:
¡Xesus que demo de home!
¡Ave Maria purisima!
pro ¡que non teña vergonza!
Avelleira
550 Si digo que fai temor.
Carbia
Non sei se chegarà logo
o Dotoral pra ir o coro
e amañar estas cousas.
555 Avelleira
En conce[ncia] 4 xa podia,
porque vos anda bremando
o Señor D[o]n Xoan Oliva
que està facendo as suas veces.
560 Carbia
Non conozo a ese Señor.
Avelleira
Vos conocès pouca xente:
ben se ve que non tripastes
565 os palacios que eu tripèi,
ese foivos Pervisor
de meu Amo o Señor Vallego,
de figura muy delgada,
e longo como unha palla,
570 que decote anda de presa,
e fazendo sirimonias
porque vos he algo coxo;
4. No manuscrito lese concerna.
pro por iso non lle esquense
o mirar pras Seoritas.
575 Carbia
¡Cata, cata quen che he!
he o Retor da Universidade:
preguntàlle o Estodeante
de meu Compadre Melchor
580 que rabèa contra el.
Avelleira
¿Seique o borrou da matricula?
Carbia
Agora, non vos foi eso:
585 diz que o ano pasado
cando encomensou o curso,
mercara un chapeu redondo,
e despois no medio del
dou unha orde pra que todos
590 os trouxesen de tres ventos;
e el non tibo remedeo
sine mercar tamen un
que lle costou tres pesos duros,
e despois alà o ultemo
595 cando quixo agraduarse,
alà non sei porque andromenas
non lle quixo dar lecencia,
ademais de esta falsidade
diz que polo ano adiante
600 quitou todos os asuetos,
de modo que xa reloucan
Caterdaticos e todo.

Segundo diálogo dos esterqueiros 47
Avelleira
De eso non sabia tanto
605 con ser que ando pola Vila;
pro non sairà el sin elas,
con bos Merlos se meteu.
Carbia
Ay eso son abonados
610 pra qualquera embudada:
deixemos andar o tempo,
que hemos de ver moitas cousas.
Avelleira
O que eu quixera ver
615 era que a este Arsobispo
lle desen unha somanta.
Carbia
Agora non pode ser
si xa dou a poseson.
620 Avelleira
Ainda non vos parou ahi;
porque o preito dos Canonegos
que tamen lle tiñan posto,
ainda sigue pra diante.
625 Carbia
¡Xesus que demo de home!
¿ainda lle marraba esa
de andar co Cabildo en preitos?
vaya que si nosos Abòs
630 e nosos pais viran tal,
¿que dirian de estas cousas?
Avelleira
Quedaban co a boca aberta.
Carbia
635 Dios o governe, Compadre,
que sinon mal nos ha de ir;
pro seica xa serà hora
de me ir tirando a Aldea,
e deixar estas parolas.
640 Avelleira
Por min cando vos queiràs.
Carbia
Pro mira que hei de saber
en que veu a parar todo,
645 e asi de aqui a alguns dias
compre que vos deixès ver.
Avelleira
Non farei falta, home, non.
Carbia
650 ¿Quedamos neso, Compadre?
Avelleira
Ide sin [...]. Està dito.
Carbia
Pois abur [hastra a primeira].
655 Avelleira
Memorias ata a Minjota.
Carbia
Encomendadas seràn.
Avelleira
660 Que me folgarà que sane.

48 Papés d’emprenta condenada
Carbia
Dios volo pague, compadre.
Avelleira
Hayvos moito que pagar.
665 Carbia
Toma: xa se ve que hay.
La saude es lo premero.
Avelleira
Tomà un polvo pro camiño.
670 Carbia
No me enrredès que me he tarde.
Avelleira
¿Tendes asi tanta presa?
Carbia
675 Ay! teñovos moita a fellas:
a Dios, a Dios hastra outro dia
coidadiño con aquelo.
Avelleira
Està falado, Compadre,
680 abur logo hastra a primeira.

Un labrador que foi sarxento 49
UN LABRADOR QUE FOI SARXENTO AOS SOLDADOS
DO NOVO ALISTAMENTO (1808)
No’ hay, Mozos, que relembrarse
Para sacudir en duro,
Das Mulleres, nin dos fillos,
10 Nin menos dos bois do xugo.
Líbrenos Dios que vos pille
O demo do Vagamundo
Que rapa vidas, facendas,
Gando e cartos todo xunto.
LSSA(08)
Non temos coñecemento de ningún manuscrito nin edición orixinal desta
proclama, que circulou como folla solta nos inicios da Guerra da Independencia. A
que ofrecemos é a versión publicada por Galicia. Revista Universal de este Reino 16
(15/05/1861), p. 254, que é, que nos saibamos, a máis antiga que hoxe se coñece.
Na biblioteca da Real Academia Galega consérvanse dúas coleccións completas
desta revista (RG 28/5 e RG 28/6). Tamén se pode consultar na Fundación Barrié
de la Maza.
Cf. tamén Iglesia (1886: I, 205-207) e Álvarez Blázquez (1959: II, 203-204).
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
Entre as ducias de proclamas e manifestos patrióticos impresos en Galicia,
algúns deles en francés e italiano para atraer os soldados enrolados nas filas napoleónicas,
só coñecemos este texto en galego. É un exemplar de autoría anónima e
típico de exaltación patriótica contra os franceses.
1
5
PROCRAMA
NA GUERRA DA INDEPENDENCIA,
POR
UN LABRADOR QUE FOY SARXENTO
ÓS
Soldados do novo alistamento.
15 O pior do conto, mociños,
É que de Fráncea, o Verdugo
En vez de Cristianos, quere
Facernos á todos, Turcos.
Por esto diz’ o meu Cura,
20 Todos apreten os puños
Pol a Patria e pol o Rey
E morrer por Dios con gusto.

50 Papés d’emprenta condenada
S’ eu fora alá, meus queridos,
Por esta Cruz + vol o xuro,
25 Con mil cabezas francesas
Habia de vir moy rufo.
Esto con ser xa tan vello;
Máis vós, con catro aturuxos
Non deixarés un Gabacho
30 Se poñedes bén os puntos.
Ide á guerra, meus Garridos
Dios vos axude, meus Rulos
E aquel Patron das Españas
Que tén o pelo moy rubio.
35 Salirán cando volvades,
Para traervos en trunfo
Con gaitas e con ferreñas,
Todal as Mozas de rumbo.
Veredes como se botan
40 Todal as Vellas de bruzos
Para darvos moitos bicos
Por pés, por pernas, e muslos.
Cada Escarapela vosa
Dirán que val un escudo
45 E para gardal a casa
Tanto coma un bon trabuco.
Xa no’ haberá Casamento
Nas aldeas de este mundo
Que non sexa para o mozo
50 Que gastou moitos cartuchos.
Estas con outras vantaxes
De honra e proveito que escuso
Nomealas, vos trahe, amigos,
Sacar á Patria de apuros.

Un labrador que foi sarxento 51
Imaxe da Guerra da
Independencia. Galicia.
Fascículo primeiro, 30 de maio
de 1908, A Coruña, p. 19.
Imaxe da Guerra da Independencia. Galicia. Fascículo segundo, 30 de
maio de 1908, p. 48.

52 Papés d’emprenta condenada
PROCRAMA NA GUERRA DA INDEPENDENCIA, POR UN LABRADOR QUE FOY SARXENTO ÓS Soldados
do novo alistamento in Galicia. Revista Universal de este Reino 16 (15/05/1861), p. 254.

Proezas de Galicia 53
JOSÉ FERNÁNDEZ Y NEIRA: PROEZAS DE GALICIA (1810)
PG(10)
José Fernández y Neira (1810): Proezas de Galicia, explicadas baxo la conversación
rústica de los dos compadres Chinto y Mingote. Coruña: Imprenta de Vila.
Consérvanse dous exemplares desta primeira edición no Museo de Pontevedra (F. Gal.
804 / I núm. 50 e, ademais, Col. Casal XXVIII-D) e outro máis no Fondo Martínez
Morás da Real Academia Galega (folleto 02.14.5.3.3 e microficha R.21627). Existe
unha edición facsímil: José Fernández y Neira (1984): Proezas de Galicia. Editado en
facsímile, con Limiar de Carlos Martínez Barbeito. Pontevedra: Bibliófilos Gallegos.
Andrés Martínez Salazar reimprimiu as Proezas en 1893: José Fernández y
Neira (1893): Proezas de Galicia explicadas bajo la conversación rústica de los dos
compadres Chinto y Mingote. Reimpresas por A.M.S. e ilustradas por R. Navarro y
U. González. A Coruña: Andrés Martínez, Editor (Biblioteca da Real Academia
Galega, signatura 4249; Biblioteca da Fundación Penzol, C - 21 / 29; Biblioteca
Pública de Pontevedra, T.U. 283; Biblioteca do Mosteiro Mercedario de San Xoán
de Poio, 88-8-1, 99-7-1, R.S. 1-7-3). Nesta reimpresión Martínez Salazar, “usando
[...] del derecho que todo el mundo tiene para escribir el gallego según mejor le
parece” (p. 18), introduciu na obra de Neira unha ortografía fonética, moi querida
para el, que o levou a prescindir dos grafemas , , , , e , a
suprimir apóstrofos e guións e a modificar a acentuación, puntuación e separación
de palabras do orixinal. Indicar todas as variantes que esta remodelación acarrexou
sería prolixo e ademais inútil, pois nada de proveito achegaría ao establecemento
dunha versión autenticamente fiel ao orixinal de 1810.
Cf. tamén Iglesia (1886: I, 203-204), Cátedra de Lingüística e Literatura
Galega (1976: 13-16) e Garcia Negro / Gómez Sánchez (1996: 15-19).
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
José Fernández Neira naceu na Coruña en 1790. Era empregado da Fábrica
de Tabacos da Coruña e fuxiu da cidade en 1809 cando entraron os franceses. Loitou
contra os franceses en distintos lugares de Galicia. Ferido en campaña, incorporouse
á administración galega, como oficial da Xunta de Galicia. Liberal exaltado, exiliouse
en 1814. Retornou en 1820 e a Xunta de Galicia encomendoulle delicadas
comisións como a liquidación das rendas da Inquisición, ocupación das temporalidades
do arcebispo por abandonar a diocese, ocupación e administración dos bens
dos realistas fuxidos. En recompensa, a Xunta nomeouno oficial primeiro da

54 Papés d’emprenta condenada
Deputación Provincial da Coruña. No ano 1823 foi depurado e suspenso de emprego
e soldo ata 1825, ano en que volve ao seu posto na administración de facenda.
Proezas de Galicia é unha obra propagandística e de exaltación patriótica.
Polas esaxeracións, pola ausencia de ponderación e mesura, non pode ser considerada
unha crónica histórica da Guerra da Independencia. O seu mérito radica só no
feito de estar escrita en galego.
1
5
10
15
20
25
PROEZAS
DE GALICIA,
EXPLICADAS BAXO LA CONVERSA-
CION RÚSTICA DE LOS DOS
COMPADRES
CHINTO Y MINGOTE,
POR D. JOSÉ FERNANDEZ Y NEYRA,
Oficial que ha sido de número de la
Secretaría de la Junta Suprema del
Serenísimo Reyno de Galicia, y actual
tercero de Contaduría de
la Real Fábrica de Cigarros
del mismo.
CORUÑA MDCCCX
EN LA IMPRENTA DE VILA.
Con licencia.
Omnia vincit labor.
PRÓLOGO.
Si mi corto talento, y pequeña instruccion se presenta á tu vista,
lector amado, para graduar de poco mérito esta obrilla, te ruego muy
encarecidamente tomes esto mismo en consideracion para dispensarme los
defectos que notares. Las noticias que he tenido, y lo que observé por mi
mismo quando despreciando las comodidades de mi casa, y los
emolumentos de mi empleo he abandonado todo por no estar baxo el
infame yugo de los franceses, y transité la mayor parte de Galicia para
presentarme en el Exército del Excmo. Sr. Marques de la Romana, como lo

Proezas de Galicia 55
30
35
40
45
50
55
he verificado; han sido para mi el estímulo mas grande que me ha obligado
á referir baxo una conversacion rústica una pequeña porcion de la multitud
de echos héroicos que hasta ahora ignoran muchas personas, y harán eterna
la gloria de mis caros compatriotas los Gallegos. Me lisongeo de haber sido
exâcto en la relacion de los hechos y sus circunstancias, aunque he
omitido por varias consideraciones nombrar los pueblos y señalar los
sugetos; pero luego vendrá el dia en que puedan marcarse todos estos
héroes para admiracion y modelo de la posteridad.
Presta pues con gusto tu atencion, lector amado, y conserba siempre
en tu memoria tan grandes proezas, para imitarlas como debe todo buen
español, mientras yo me congratulo con la satisfaccion que recibirán los que
han tenido parte en tan héroicos sucesos.
ADVERTENCIA.
La diversidad que se observa en la pronunciacion y significacion de
términos en cada una de las siete Provincias del Reyno de Galicia, me ha precisado
á omitir muchos, que ciertamente no se entenderian, y solo me valí de aquellos mas
claros aunque del país, á fin de que con la mayor facilidad puedan todos comprender
su lectura.
CONVERSACION.
Chinto. ¡Dame meu querido Mingote, dame ese abrazo para min tan
deseado nestos cinco meses que fai que nonos bimos!
Mingote. ¿Como che podrei negar amado compadre ese abrazo, si
pensei que entoda à miña vida para min abia consolo hasta que te non vise?
Ch. ¿E cómo che foi por acá con esos diabros de esos Gabachos?
Ming. Ome nonme fales deso, porque se me encrechan os pelos da
cabeza solo en pensar nas cousas que fixseron. As de saber que carta feira
da primeira semana de Frebeiro chegaronche á este lugar vinte è catro ¿qué
eu inda dudo aora si eran omes? porque che trahian na cabeza por
sombreiros ùn-as da quelas que son coma as bacias da feitar que teñen os
barbeiros das Vilas de laton, è logo ninche sey si era cola de besta, ou rabo
de boy ò que trahian colgando nelas, porque asi como chos bin
escapeiche para ò monte, aunque despois bolbin.

56 Papés d’emprenta condenada
60
65
70
75
80
85
90
Ch. Pero....
Ming. Agarda un pouco que che bou á decer ò que fixseron. Dempois
que rexsistraron todo, colleronche as galiñas que puideron, repelaronchas,
derreteronche nùn-a caldeira canta graxsa è pingo encontraron, è
meteronchas ali, desorte que se pasaron è coceron seique mais cá manteiga,
sin botarlles miaxsa de auga, è correndo banchese à bodega, abrironche as
pipas, è sacaronche cheos de viño os caldeiros è olas, deixsando abertas as
villas, de maneira que todo ò viño se foi pola bodega; desque sopetearon (que
os sopetee Satanás) todo ò dia, foronse à graneira, è sacaron en cestas todo ò
trigo è centeo que lles dou à gana, è ceibaronllo diante os cabalos: ¡ah!
faltabacheme decir que para facer ò lume partironche as uchas è tabo-retes
todos, de sorte que abia ùn-a fogueira que non deseaba eu sinon belos nela.
Asi que anoiteceu bolbenche à poñer ò lume os caldeiros con viño, è cando
eu pensaba que seria para bañar os cabalos, è mais à eles ¡bin morte que me
deixsou! que me deron cò mel, è botaroncho todo rebolto cò viño, è dempois
beberon da quelo hasta que ò dexsaron de sobro.
Ch. E ti non....
Ming. Ome cala, que eu che contarei por punto è coma ò que pasou.
Cando pensei que se deitasen, bexso que me agarran, è que xsuro à Dios lles
abia de traer ali Piculinas: amin que me abian comido todas as galiñas (que
esto crehin querian decir) fixsenlles señas (porque esto de tratar con xsente
que non fala como os christianos, xsa ti me entendes ò traballo que è) que non
tiña mais ¡quen tal lles dixso! pegaronme ùn-a soba, que nin aquelle deron à
Christo: à la dempois que mo acabaron de espricar por señas, (que
sempre eu pensaba que eran diabros porque che facian ùn-as caretas como ti
xsa verias) por berme libre deles, dixsenlles que lles iba buscar as Piculinas
¿pero non sabes ò que fixsen? bendome xsa sin cousa ningù-a, è que cando
asi comenzaban coas felecedades que decian, que tal seria ò ultimo;
xsunteiche us cantos veciños, è cando estaban mais desprocatados (¡baya
pareceme que estou na festa!) entramosche na casa, è á un por un lles fomos
cortando as cabezas ¿que tal non fixsemos ben?
Ch. O mesmo que si un Anxsel bolo dexsera, ¿è os cabalos?

Proezas de Galicia 57
95
100
105
110
115
120
125
Ming. Eses coma seus compañeiros, tamen lebaron ò mesmo camiño:
desque acabamos, collemosche todo, è poñemolos en carros para lebar ò rio.
Cando che estabamos celebrando esto, oimosche ùn-a bocina, ou trompeta;
bolbemos à cara ¡è vimos! tantos soldados que trahian nus paus ùn-as paomas
cos brazos abertos. Botamosche à fux-sir, para ò monte è eles tras nos; pero
no nos colleron, mas lebaron todos os bois è carros cargados, è puxseron lume
à casi todo ò Lugar. Nosoutros que andabamos como ò paxsaro de seca para
meca, logo que soupemos que se foran, bolbemos para ó Lugar, è bimos chegar
un amigo noso, que se xsuntou cun Frade que tiña corenta è nobe omes xsunta
Ourense, è contounos que abian feito tres descargas contra ò Exsercito de Sul,
è dempois que lle mataron us poucos dos seus ladrois, que asi lles chamo, è ei
de chamar, é se retiraron para outra parte ¿ti bes como brua un xsabalín cando
se be acosado dos càs? pois asi dice que che bruaba, è pateaba ese Sul, è que
falaba “Une Fraire con cinconte omi tenibii el atreviman de facer frent aun
exsercite vitorioso, como el de moa: esti seti farsa futre, è de afusilé tuti.” Pero
que burro è ome, coma si lle abian de pordiante, ninlle abian de ter medo.
Estubemos-che, ome de Dios è Maria Santisima, nobe dias sin ber mais
gabachos, aunque tiñamos noticia, que en tal parte bulrraran as mulleres de
fulanos, que aculà puxseran fogo as casas, è lebaran ò gando, è as bestas,
matando tantos nenos, que ali afusilaron estes, è aquelles omes, é enfin todos
os dias oiamos campanas, que este foi ò albitrio que se tomou para que cando
biñesen fuxsise à xsente para ò monte. Un dia de madrugada bemos chegar
un Cabaleiro, que cuidamos que biña fuxsindo, como todos os dias chegaban
Frades, Cregos, Señoras, nenos &c., cando nos ben coa embaixsada de que no
nos fosemos do Lugar que chegaban Franceses, sin que fixsesen à ningun mal,
è que do contrario queimarian as casas !quen tal oyeu! amarramoscho,
fixsemoslle decir à confesion, è logo dimoslle pasaporte. O anoitecer
chegaronche outros vinte è dos diabros das colas, pedendo racions para os
compañeiros: meu compa-dre ò Xsuez foise à casa do tio Cristobo, è
dixsolle: “Ome teño na casa esta noite vinte è dos Dragós, non hay comodidad
para tantos, si me fixseras ò fabor de aloxsar na tua casa algus estimariacho,”
è dixsolle Cristobo ¿si ome, si, mandame os que queiras, aunque sean todos?
O Xsuez mandoulle catorce, admeteunos con moito agrado, doulles de cear ó
que quixseron, è tamen de beber, è eles loucos decian “ser bon Patron, ser bon
Patron.” ¿Pero non sabes ò que fixso Cristobo?
Ch ¿E que fixso?

58 Papés d’emprenta condenada
130
135
140
145
150
155
160
Ming. Como nonche tiña na casa si non aquelo mas preciso, foise à
eira, trouxsoche para facerlles as camas toda à palla que tiña, è dempois que
estaban durmindo, pegouche fogo à palla, è él escapou deixsandos fechados.
El è verdad que quedou sin casa, pero botou de conta que si dempois lla abian
de queimar eles, tibo ò gusto de que ardesen nela. ¡Vallame Dios que
gusto todos tiñamos ò ber desde lexsos arder à casa, relinchar os facos, è gruñir
os diabrillos de dentro! O resultado foiche, que os catorce ficaron, é os oito da
casa do Xsuez tamen pereceron alà de noite, ¿queres creer que despois non beu
mais ningun à este Lugar anque pasaron por cerca? Pero tí pensarás que non
fixsemos mais nada (¡ò que te engañas!) Douchese en reunir à Paisanage
mandada por algus Cregos, è particulares, è ibamosche ò camiño real, eùs
poucos poñianse tal como daqui un quarto de legua, è si era pequeno numero
de Franceses deixsabamolos entrar, è os da diante empezaban ò fogo, è mentras
ibamos outros por detras, è empezabamos à gritar como nùn-a monteria,
rendibú, rendibú, è coma eles bian tanta xsente, tiraban de armas, è poñianse de
rodillas para que no nos matasemos; pero aunque foran os que foran todos nos
parecian nada à sede quelles tiñamos. Nùn-a ocasion entre eu è outro,
estubemos axsexsando para un Frances que biña solo polo camiño, anque atras
ò seguian moitos mais, obserbamos que mirou aùn-a parte è à outra, è que se
deitou, è nos fumonos agachadiños à rentes do balo, è saltamos dun golpe
sobre del, que cando quixso recordar xsa se encontrou sin fusil; amarramolo
ben, è subimolo à un cerro, è mentras que ò meu compañeiro ò escabechaba,
fun aber si biñan mais, òu que rumbo tomaban, cando oio ò meu
compañeiro, que me decia ¿Mingote, Mingote, cata aqui que dice este
demonio? bolbin ¡è que decia! estabache co as maus lebantadas 1 gritando “seti
Aleman, seti Aleman christianus,” es dentonces espriqueille ò meu compañeiro
que decia que era Aleman, è él dixsome ¿è que xsente è esa? respondille eu son
os compañeyros dos Fra[n]ceses que beñen à axsudalos; è salta ò meu
compañeiro, (baya que me dou ùn-a gana de rir) ¿esos son os que eu
busco? pois xsa que è Aleman que diga ò credo, que si fora Frances, nin astra
eso lle deixsaba, porque xsa estan condenados. Acabado esto notamos cos que
biñan atrás se dirixsiron ò Conbento de Tenorio, din recado os xsefes,
xsuntámonos, é fomonos alá, è collemoschos coma ò rato na rateira, porque
anque fixseron fogo, arroxsámonos con tal furia à eles, que nin un escapou.
1. No orixinal lebandas, corrixido para lebantadas na fe de erratas da páxina 54.

Proezas de Galicia 59
165
170
175
180
185
190
Ch. ¿E donde tiñades as municions para todo eso?
Ming. Un-as sacabamolas os Franceses, è outras dabannolas nos Portos
de mar aquelas boas almas dos Ingreses, que Dios lles faga tanto ben como eles
nos fixseron. Dempois que dimos en reunirnos à catro mil omes, è mais, porque
ò mismo era oir á campana concurriamos coma as moscas ò mel, dimos na traza
de facer cañons ¿è sabes como? colliamosche un tronco de calquera arbol,
escababámoscho por dentro cò seu oido, logo poñiamoschelle ùn-as
abrazadeiras gordas de ferro, è desta sorte resistia hasta doce cañonazos. Cando
asi nos bimos, xsa nin à toda à Francia lle tiñamos medo. ¿Queres creer que tal
foi ò que cobraron os gabachos, que nin por Dios, nin por Xsudas querian subir
à montaña, nin pelear cos Brigantes, que asi nos chamaban à todos? pero con
todo eso que burros eran, cuidaban que seique no nos abiamos de ir abuscar
aunque non biñesen aqui; el è verdad que non se presentaban, pero ibamos nos
à seis, è oito leguas no seu encontro, è cando tiñan que pasar algun-a ponte ¿ali
era à de S. Quintin? porque se armaba ùn-a estraleria que nonche digo nada:
solo podo asegurarche, que se han de acordar das Pontes de Ledesma, Cesures,
Ulla, Bea è outras moitas, è en especial da de San Payo; pero ò noso mayor gusto
era cando sabiamos que tiñan as racions xsuntas para lebar os campamen-
tos donde estaban, irllas à sacar ¿qué tomabamos ùn-as lupandas de mi
alma? è desde que quenciamos ¿à eles que son de Pavia? Ali pillabamos è
matabamos catro, acolá colliamoslles un carro de municions, aqui pescabamos
outros cinquenta, desorte que tan enfaenados andabamos que nin cuidabamos
de semente, nin de nada, sinon pescar è saquear Franceses. Có estas cousas
nonche podo ponderar ò medo garrafal que pillaron, porque nin dormian nas
casas sinon no monte, non pasaban por camiño algun, sinque aqueles
renequajos, que chaman Bultixsures non rondasen un quarto de legoa os lados,
pero ò cabo caian moitos, porque si ò tiro non era nùn-a parte, era noutra; pero
nosoutros mais ben nos tirabamos os Dragons que ò mismo era coller un que
aber disputas sobre quen lle abia de tirar mais polo rabo de besta quelles colgaba
na quelas que son coma as bacenicas dos Barbeiros.
Ch. Esos chamanse Morrions.
Ming. Non quero saber como se chaman, porque para min non teñen
mais nome que bacenicas. Pero antes de que eu checonte todo ò de S. Payo,
dime ti que biche è fixseches por alá.

60 Papés d’emprenta condenada
195
200
205
210
215
220
225
Ch. Eu, como ti sabes, teño dos fillos no Exsercito, è que me
acababa de morrer à miña muller, por non estar nesta escrabitud dos
Franceses, tratei de irme xsunta eles, que tuben noticia estaban en Ourense,
ò chegar cerca dali bin que toda à xsente fuxsia decendo: que beñen, que
beñen, non deixsei de facerme de cargo quen serian. A noite funme cùn bò
ome que me lebou consigo, è achamos na sua casa tres Franceses con tanto
ribete branco pola chaqueta, è ùs bigotazos retorzidos, que tan lexsos de
asustarnos, enfundianos coraxse ¡pero si os biras abrir è cerrar as lacenas è
uchas, è rexsistrar todo! nonche parecian sinon que eran amos; non sey ò
quelles quixso decir ò dono, que ò agarraron, sacaronlle à chaqueta,
zapatos è botis, facendo decontado ir à fonte descalzo, è chobendo,
decendolle mil pestes, y que tuti ser dellos. ¿Pero ti cuidarás que amin me
deixsaron? ¡busca! ¿tamen corrin igual sorte? Biñemos da fonte, è pensando
que xsa abiamos acabado à comision, bimoslles ceibar à auga os cabalos que
nonlles chegou à media merenda, è que nos fan bolber à ela, como fumos mais
de oito veces, è eles mentras enchendose coma porcos de pernil, castañas,
galiñas, è todo ò demais, é como por aquela terra hay pouca leña, queimaron
toda à madeira das divisions, deixsàndo rasa à casa.
Ming. Eso nono estrañès, que segun dempois soupen, era porque ò
fume non marchitase aquelas pelras asquerosas.
Ch. Como digo de mi cuento, desque se emborracharon, deitaronse
á larga, e nosoutros fumonos para fora à falar destas cousas, è das
felecedades que nos prometian, cando bimos baixsar un soldado disperso
aquen lle contamos todo ò que pasaba, è él dixso: “xsuro à Deus que eses non
han de ir resucitar à Paris.” Entramos caladiños na casa todos tres, è
botamonos sobre deles, que nin siquera os deixsamos folguexsar: tratamos de
rexsistrarlos, è encontramoslle moitos calis, patenas, relicarios è outras cousas
de Igresia emboltas en follas de Misales è escrituras, que dempois se
restituiron; atamos os cadáveres cos cabalos, baixsamolos ò Rio miño, é ali
¿tumba con todo? que seique foi à pirmeira bisita, anque ò lexsos oimos ùs
ayes, que parecian de algun que iba à probar à misma fortuna que os nosos
tres, è segun dempois soupemos, foran once, que noutro lugar apiolaron
aquela misma noite: bolbemos à casa, è pola mañan temprano tocaron un
clarin, è foron à cha-mar polos tres, è contestamoslles muy serios, ya
salir, ya salir, hay une ore; eles contodo eran pillos que belberon à mirar

Proezas de Galicia 61
230
235
240
245
250
255
260
segunda vez. Como por alá fixseron as mesmas cousas que por acá, è ainda
mais, que pedian diñeiro de contribucion, è derramaban todo ò biño, deuse
en xsuntar à xsente rabiosa coma serpentes por baixso de corda, que facia
neles ùn-a fieiteira tremenda.
Ming. ¿E ti logo non siguiche?
Chint. Si, ome, tomei ò camiño de Monterey, è ò chegar cerca dali
tiben noticia que se acababa de dar un ataque polo Señor Romana, è que por
ser moitos os Franceses se retirará á Portugal, polo qual tiben que dar à bolta;
¡pero que gusto era cando se esparcian os gabachos que iban de camiño po las
casas dos Paisanos, que anoitecian è non emanecian! eu digoche aberdad, que
moitos eran os que mataban. Dempois tratei de birme ò Ribeyro, que decian
non abia Franceses ¡ali nonche digo nada! porque lles deron ùn-as
entradas por tantas veces, que sirviron de minorarlles en gran parte ò numero,
è de collerlles moita prata è boas cousas: ¡non quererás creelo!; pero eu bin
polos meus ollos algùn-as mulleres acabando de matar os gabachos, cos
maridos deixsaban tendidos à medio morrer, ¿è ùn-a ome? quelle deron à
noticia de cò seu marido abia morto nun ataque, ela mui resolta dixso;
“quixsera ter tamen un fillo para que dese asua vida pola Relixsion, è pola
Patria, acabando co esas langostras.” Tiben noticia cò Exsercito se biñera de
Portugal, è que se dirixsia à Villafranca: boucheme ali, è en efecto encontreicho,
pero nonche chegaba à mil omes, è eso desnudos, descalzos, è sin municions
¿pero quenche dixso ati que por eso estaban cobardes? ò contrario, que apesar
de que abia en Villafranca un Rexsimento, composto de nobecentos è tantos
omes, è todos cun-as bar-bas largas coma os Capuchinos, porque dicen
que eran da guardia de honor de Napoleon; foronse è escolleronche us poucos
da queles soldados bellos, (cos mais eran bisoños) è nun dacame acá esas
pallas, de tal sorte os dispuxseron os Señores Mendizabal è Pol, que encerraron
dentro do castillo os Franceses, è logo como che hai ali ùn-as bocas calles,
mandaron asomar à tropa por todas elas, è como biron esto os gabachos, è que
selles disparou un cañonazo cùn-a bala da doce, (porque non abia mais
prebencion) pensaron que era un gran Exsercito, capitularonche, é
entregaronchese prisioneros; pero cando eles souperon apouca xsente que
eramos, è que non tiñamos municions, creo que se sacaron de rabia as barbas
largas, con que parecian à aullar diabros predicadores, è que quixseron que
non, foron andando para Asturias, à embarcarse prá ó Ingres.

62 Papés d’emprenta condenada
265
270
275
280
285
290
295
Ming. Ti as de saber como foi ò conto da bolta dos Diputados.
Ch. ¿Toma si osey? como que me encontrei nela, ó principio è este:
Cando biñeron acá (que nunca chegaran esos enemigos) deron en irse
esparcindo hasta à Pobra de Sanabria, Fonsagrada, Buron è outras partes, è
como estas son ùn-as montañas ásperas, pouco è pouco bendo as suas
maldades que son xsenerales, trataron de ir escabechando neles, de maneira
que chegou amatanza à tanto que se xsuntaron os da cà de Samos, Triacastela,
Neyra de Rey è outras partes, è ibanse ò camiño real que bay da Coruña para
Castilla, è ali cantos iban, è biñan fosen correos, fosen Franceses facianlles
cortesias de fusil. Dempois que xsa se fixseron con moitas armas è municions,
pardiez, banse arriba de Cruzul donde os gabachos tiñan almacenados mil è
tantos fusis, colleronos è repartironos entre elles, de maneira que xsa se
xsuntaban à tres è ca-tro mil omes, armando disputas porque todos
querian bir. Como esto era diario, porque us remudaban outros, nonseche
escapaba ùn-a rata: bimos que un dia de niebla po la mañan asomaban ùs
Coches è caballerias con ún-a escolta de Franceses ¿pegamos có elles ira de
Jesus? por mais que adiantaban para abrir paso, non facian nada, porque cando
iban diante, dabamos nos abolta pordetras; e bendo eles tal granizo de balas
que caia nos Coches, è en todo ò camiño, tomaron á determinacion de
bolberse à todo escape para atrás cò rabo entre as pernas, deixsando por
reliquias algus cádaveres, è outras cousiñas.
Ming. ¿E ali tocaban as campanas para saber cando eles biñan?
Ch. Non, que ali trazaronche outra cousa millor. Comoche abia
abanzadas de paisanos en todas partes as alturas, cando sabian cos diabrillos
biñan, encendianche us fachucos de palla, è erguianchos nus paus altos,
è dùn-a noutra altura faciase esto con tal presteza, que no espacio dùn-a ora
sabiachese no contorno de cinco è seis legoas, è co esto prebeniachese toda á
xsente, enterrando primeiro ò que podia, è logo ibase á reunir os puntos
señalados. E cando che biñan mil ou dos mil Franceses, è os nosos Paisanos
eran poucos, estabanche agachadiños, è ò millor da conta ceibabanlles ùn-a
boa descarga, è fuxian para outra altura, è eles decontado botaban à correr
para ò monte, è encontrabanchese co bento, (¡pero quen os bia rabiar!)
decianche eles: “ò futre dele leñe de la montan salite vali, muchi vali; tuti
France estar perduti, muchi Brigan, muchi Brigan,” è desta disposicion che

Proezas de Galicia 63
300
305
310
315
320
325
estaba toda aquella terra, cando ò noso Exsercito baixsou por ali para recoller
xsente, è engrosarse. Neste estado quixsen bir à dar ùn-a bolta acá ¡pero non
sabes ò que pasey! à todo bicho viviente que tran-sitaba prendiancho os
Paisanos por espia, è si conocian nel à mais pequena sospeita, decontado ò
mataban; (¡eu à berdad alabolles ò feito, porque che abia è hay moito picaro!)
pero anque fose un que xsustificase ser bo Español noncho deixsaban pasar,
hasta lebalo amarrado coma un Christo os xsefes, è estos tamen che procedian
con moito escrupulo co eles, sin respetar charreteras nin galons.
Ming. Eso tamen por acá faciámolo ò mesmo, è foinos mui bo, que
por moitos papeis, è correos que pescamos soupemos os seus prans.
Ch. Chegueiche por fin ó Riveyro, è acheiche naquel campo do
Carballiño ¿tanto paisano reunido que non podo figurarche? è todos xsuntos
alegres coma cucos, guiados por Cachamoiña, Munin è outros particulares, è
Cregos, tomamosche ò camiño de Vigo, donde abia outros tantos gabachos
como en Villafranca, è asi que eles biron tal caterba de xsente, encerraronse
den-tro, que nonlles faltaba mais que poñela nos calzos: (xsa ti me
entendes) con todo apesar de que selles entimou à rendicion, non quixseron
sinon facer fogo; pero colleu un machado Cachamuiña, é empezou á derribar
con outros á porta, esdentonces capitularon; entramos dentro, sacouselles
todo, è entregaronse ò Ingres; pero ò chiste foi que biñan 400 mui frescos de
Tuy para reforzar os de Vigo, è pegamos con eles, desorte que tamen caeron;
mais dempois foron os nosos à darlles 2 tentatibas á Tuy que sinon fuxsiran os
que ali abia para Portugal tamen caian. Non quero decirche nada da nosa
fachenda, è entusiasmo, è moito mais desde que ò Ingres nos 3 dou armas è
municions, ese empezaron à facer Rexsimentos, porque che era mui grande.
Aqui tratey de deixsalos.
Ming. ¿E adonde te fuches?
Ch. Bolbinche xsunta os fillos, è ò chegar aun lugar soupen que aben-
dose aloxsado na casa dum Crego dous Dragós entraron nela ò tempo
que ò patron non estaba ¿pero baya que non adiviñas ò que fixseron? bironche
2. No orixinal darlle, corrixido para darlles na fe de erratas da páxina 54.
3. No orixinal non, corrixido para nos na fe de erratas da páxina 54.

64 Papés d’emprenta condenada
330
335
340
345
350
355
360
365
ùn-a paxsareira con canarios, abrironche á porteliña, esdentonces
escaparonseche todos, è tan pronto beu ò Crego dixseronlle “Pastor le petit
que estar prisioner, bù.. bù..” que è ò mismo que decir boaran; pero ò bo do
Crego disimulando ò sentimento que lle causou, contestoulles “no importar,
no importar”, mais dixso para consigo, tamen vosoutros abendes de boar para
ò inferno: (¡meu dito meu feito!) douchelles ben de cear, fixsolles à cama
separadamente, è alá de noite cando estaban roncando coma os porcos, pegou
co eles acompañado do criado con tal disimulo, que dentro de pouco fixseron
boar os dous para resucitar no París de Lucifer; sacoulles ò diñeiro que tiñan,
é os corpos coas sillas dos cabalos è roupa, ceibounos nùn pozo. Noutro lugar
ta-men che entrou un Frances nùn-a casa veu ùn-a costureira boa moza,
è decontado empezou à quecer, formando empeño en que se abia dir à cuxse
(que che hè à cama) co el: à pobre da rapaza ¡miña xsoya! resisteuse un pouco,
è baise collea en brazos, è iba el mui teso à bulrrarse de la, cando un mozo
que lle deran noticia do que pasaba estubo asexsando, è ò tempo que iba
achegar à ùn-a pouca palla, baise por detras, è cùn-a visarma que lebaba
doulle tan gran golpe na cabeza quella divideu en dous añicos, è dentro
dun instante toda à calor do Frances bolbeuse en frialdad; enfin siche
oubera de contar destas cousas nunca acabaria, è asi bou ò asunto. Cheguei à
Vila de Mónforte, cando neste medio tempo empezan à decir, que beñen
os Franceses: à Xsunta que abia, eos prisioneros forense para á outra
banda do Sil, è nos que como tibemos noticias do Sr. Martinengo que nos
defendesemos que biña el para batirse, puxsemos ùn-as cubas, è outros
atrancos no ponte da Vila, por donde eles segun asua ruta debian pasar
(parecendonos que ò rio nono podian badear por ir grande) è subimos un
cañon que tiñamos da catro á altura de S. Vicente, è nesta disposicion
agardamolos con moita resolucion, mirando ó mesmo tempo como se iban
coronando as alturas de paisanos, armados con gadañas, fouces, escopetas,
machados è outras armas: ali como cousa das sete da mañan ben muy fresca
á pirmeira abanzada Francesa, è desde que à tubemos à tiro, ceibamoslle un,
que non deixsou de barrer algus Franceses: è les que biron à resistencia, è que
abia artillería, mandan recado atras, è beñen sobre Monforte mais de tres mil
enemigos, descargamos outro cañonazo, è bimosche caer ò Comandante dun
batallon; desde que obserbamos tanto Frances, è nos eramos poucos,
empezamos tiro bai, tíro ben, mentras cus cantos paisanos estaban con
fusis facendo fogo na ponte para impidirlles ò paso, è desde quelles
encaixsamos trinta è nobe cañonazos, que non abia mais prevenzon, tratamos

Proezas de Galicia 65
370
375
380
385
390
395
400
de escaparnos polo outro lado ¿pero pilleiche un medo garrafal? porque os
grandes diabros nomentras que nos estuberon entretenendo polo lado da
ponte, vadearon ò rio, è cercaronos dentro da Vila, mais sinembargo cuidando
que de todas sortes acababa as miñas aventuras, puxsen ò corazon en Dios, ¿è
pes para que vos quero? peguei à fuxsir, è encontro cinco demos, que estaban
ò lado dun camiñiño por donde eu iba, rexsistrando us carros de roupa, è tan
pronto me biron correr, empezaronme por detras à facer (cos diabros llas
fagan) cortesias de fusil, è ún-a foi tan cortés que me abreu un-a orella ò
medio, pero eu nonche sintin astra dempois que bin caer à sangre, porque os
rios, silveiras balos, vi-ñas è todo para min erache mel: unime cos
Paisanos è conteilles ò que pasara; ena sua compañia estiben dia è medio
agardando polo Sr. Martinengo, que nin beu, nin pareceu, è pola conta tibera
orden para unirse co Exsercito, è desque ò soupemos, foise cada un para sua
casa ¡pero que desconsolo! ber tanto ome, muller è nenos mortos, porque
como selles fixso resistencia, è biron tanto diluvio de Paisanos os Franceses,
á todos mataban, è ibanchese os castañales, è como estaba ali agachadiña á
xsente, facian ùn-a carnicería tremenda, basteche ò decer que en vinte è catro
oras que estiveron na Vila, mataron nela, è nos seus contornos mais de mil
personas, è puxseron fogo amoitos lugares, lebando os bois è bestas cargados
con todo canto acharon, ¡eu na miña vida bin tal, porque pensei que era ò dia
do xsuicio! Dempois que soupen que marcharan, bolbin à Monforte para
seguir ami-ña ruta, pero ainda quedei mais asombrado ò ver entrar ùs
acabando de morrer, outros sin pernas è brazos, è outros chorando po los
pais, hermanos &c.
Ming. ¿E que preparativos abia ántes de entrar ali os Franceses para
armar à xsente?
Ch. Cando eu cheguei todos os dias biñan mozos da queles contornos
è ùs poucos de Oficias que ali abia eran os que enseñaban ò exsercicio, è para
mantelos xsunto cosque tiña ò Sr. Martinengo, recolliase diñeiro de todas
Xsurisdicions que estaban libres, è para calzalos è vestilos abiache no
Convento de Santo Domingo ùn-a porcion de zapateiros è xsastres traballando
baixso à direccion do Prior, è dous Diputados da Xsunta, è tamen che abia un
taller de carpinteiros facendo caixsas de fusis, è cureñas para os cañois, de
sorte que estaba tan ben ordenado, que non parecia si non ún-a Maestranza
do Rey, è si nonche biñeran os Franceses, fariase ali ùn-a artillería

66 Papés d’emprenta condenada
405
410
415
420
425
430
435
terrible, porque se iban aconstruir cañois de madeira, como ti xsa me
dixseches, è as de saber que ali nonse andaba con chiquitas, porque aqueles
berrugos que tiñan moito diñeiro è nono daban sacaballo à Xsunta à forza, è
nonche chegaba ali soldado ningun que decontado non se armase è vistise.
Pero volvendo ó meu conto, tomeiche ó camiño de Neyra de Rey para dar cos
meus fillos, mais acheiche cinco mil farrucos que estaban ali acampados; è eu
que xsa tanto medo lles tiña coma ò vento que solo fai ruido, pasei as doce da
noite por entre eles, è boteime do outro lado da baixso cò ánimo de chegar à
Meyra, donde me dixseron que estaba ò Señor Mahy; pero cando cheguei, xsa
este se abia retirado à Pobra de Sanabria, collin ò camiño para ela, è por todas
as partes que pasei abia tal entusiasmo que nonche podo espricar, è eso
que toda à terra estaba asolada: arribei atempo que xsa viña trasmin ò
renegado de Ney, que iba para Asturias, è sime descuido un pouco péscame;
pero eu era tan arteiro como él. Xsa ò Exsercito se abia ido para à Fonsagrada,
è asi que pola mañan me erguin, tomei ò camiño, è tampouco achei ali mais
que ò Parque de Artillería un pouco mais abaixso, donde chaman Buron, è ò
mismo foi velo que me alegrei coma un cuco; tomei ali indagazon, è par diez
aseguraronme que toda à xsente estaba nas ribeiras de Piquin ¡aqui achei tanto
ome que nonche digo nada! pero veras ò que me sucedeu: as duas horas
beñen os Franceses, è principiase un ataque tremendo donde sahiron ben
escamados, porque verás como os colleron: eles coa fachenda que
acostumbran baixsaron ùn-a costiña hasta ò rio, è vendo esto ò Sr.
Mendizabal, foise por detras è cortounos. Como tiñamos poucas municions,
è se estaba ò Exsercito organizando, xsunto con que se viña anoite,
determinouse po lo Sr. Mahy temendo malograr à accion, porque eran muy
bisoños os soldados, è os que tiñan fusis ben poucos, ò deixsalos, dempois
que pagaron en forma ò pato ¿pero ti non creerás ò que che bou à decir? pois
teñoche testigos delo. Cando estaban nùn-a ponte facendo ún-a guerrilla
enemiga fogo con outra nosa, pasou ùn-a muller fuxsindo, è salese decontado
un frances tras dela, è dempois que fixso ò que quixso volveuse para à
guerrilla, cuidado que ò vin po los meus ollos, è tamen andar un oficial
frances à sabrazos co eles para que abanzasen, porque xsuro abrios temblaban
de medo: aora considera que cando coa morte à vista, ofendian à ira de Dios
tanto ¿que non farian noutras ocasions que puidesen?.. Achey por fin os
meus fillos è ò Girgorio ferido dun muslo tan contento como si non fora nada:
estibenme co eles algus dias; pero erache un alabar á Dios ò ver chover xsente
nosa coma moscas, coma que oubo dia de cerca de mil os que biñeron, esto

Proezas de Galicia 67
440
445
450
455
460
465
470
sin contar cos oficias que chegaban feitos ùn-á miseria, è cando estos estaban
asi mira que seria dos pobres soldados: baya digoche à verdad, parecian tizós
de negros, flacos è desnudos ¡mais corazons coma leons! Dali à algus dias
chegaron de Asturias vestuario, municions è catro cañonciños, que fixso vir
con diñeiro ò Sr. Romana è desque se vistiron è calzaron ardian de coraxse
coma Tigres para ir à batirse: doulles este gusto ó Sr. Mahy, è camiñanos co él
ò frente para Lugo: biñeronos os franceses à esperar muy satisfeitos, pero
foron tales os pirmeiros encontros que tuberon co à segunda division è
coa caballería, que botaron à fuxsir para xsunto à Lugo, è ali nun sitio muy
ventaxsoso para eles como acostumbran fixseronse firmes coa artillería:
chegamos nosoutros à cousa das duas, é chovendo, principian os indignos con
tal fogo vivo de cañon que dun tiro barreron tres paysanos xsuntos ¿pero
quenche dixso à ti que se acobardaron? cerraron ò flanco con tal primor que
me rio eu da tropa mais veterana, è quedeime pasmado à tal ver, cando antes
nas marchas á moitos cobardes todo selles iba quedarse à facer as suas
necesidades, è ò ver tal postura, era capaz de desanimar ò millor xseneral,
pero neste acto desengañeime de que aquel aspecto era efecto dos traballos è
miseria; dempois que os enemigos fixseron à pirmeira descarga, animados os
nosos polo Sr. Mahy, que diante estaba gritando “viva Fernando Setemo,
Religion y Patria” Amigo arroxsamonos con tal fu-ria sobre de les que nin
Lobos nos ganaban, è à presteza con que á artillería maniobraba non parecia
sinon que era divina: véndose asi bulrrados, è que si se descuidan non escapa
un, botanche à correr para Lugo coma as Ovellas cando as persigue ò Zorro,
cerranche de portas, è nos rodeamolos dentro, en terminos que as nosas
centinelas estaban falando coas deles, dicindose trescentas mil pestes.
Intimouselles à rendicion, pero non quixseron entregarse porque tiñan
trazado ó que bou à contar: Pensando que toda à tropa nosa estaba
descuidada, salenche ò terceiro dia de sitiados xsa desesperados con tal
impetu, que à no ser ò noso valor è lixseireza dos xsefes, pode, pode que nos
fixsesen correr; è de repente volvemos à pegar co eles, dandolles tal soba que se
volveron à encerrar dentro co ànimo xsa de entregarse dempois que botaron
un bò granizo de ba-las, que ùn-a fixsolle ùn-a contusion pequena ó
Xseneral Mendizabal ¿si viras concurrir Paisanos armados á axsudarnos, è
traer racions? ¡baya aquel era un pasmo! Esperaronche à noitiña à queimar as
casas dos arrabales con outras cousas, de maneira que non parecia sinon que
ardia à Ciudad, cando neste estado chegou ùn-a espia nosa (que nunca
parecera) decendo que biña Sul de Portugal con doce mil homes, è que xsa

68 Papés d’emprenta condenada
475
480
485
490
495
500
505
estaba cerca, es dentonces coma as nosas forzas eran pequenas (porque non
sabiamos que estaba derrotado da sorte que beu ¿que si non, non escapaba?)
Tratou ò Sr. Mahy de retirarse à Villalba como ò fixsemos, è soupemos que ò
dia siguiente foron ò noso campamento, queimaron as barracas, mataron os
soldados que atoparon cansados, è enfermos, è cometeron outras perrarias
terribles na queles lugares. Dempois fumos á Mondoñedo à xsuntarnos
co Sr. Romana, è dali volvemos à Meyra, Samos, Monforte è Ourense, è eles
tras nos coma os cas, sin atreverse achegarse moito. Sahimos à atacar à Sul,
que decian estaba cerca; pero botou à correr para Baldeorras. A este tempo
biñeron à Celanoba os Xsenerales Ingres è Portugues à acordar co Sr. Marques
da Romana ò modo de pescar à Sul è Ney, cando neste estado tibemos á
noticia de San Payo, que quero que me contes.
Ming. Bou à eso; pero pirmeiro tomemos un polvo que ainda puiden
gardar con outro pouco nun promo con que socorrin ò meu Crego en algun-as
ocasions, porque os diabrillos cando lle rexsistraron à casa lebaronlle canto tiña,
como facian en todas partes.
Ch. Tibeches fortuna, que eu sinon que fose us poucos de cigarrillos
que me tocaron na refrega dos que ceibamos ò Rio Miño xsun-ta
Ourense, que partin cos meus fillos, adoecia; pero volvamos ò conto, que ò
teu polvo alvendoume,
Ming. Dempois, que como xsa me dixseches, te marchaches de Vigo,
deronse en ir formando Rexsimentos, è recollendo todos os soldados que abia
dispersos; logo presentouse ali un Comisionado po la Xsunta Central, que lle
chamaban Murillo, è era un ome que eu inda non vin outro de mais fídagos que
él, porque fose con moita xsente, ou con pouca, ala iba os Franceses, é tirabase
à eles, como os rapaces à froita, como que vendo esto fuxsian de nos coma do
lume, anque non facian nada, porque os ibamos à buscar à Pontevedra, Caldas,
Padron, è cerca de Santiago, mais non se atrebian apresentar diante nos, si non
que fosen miles, è trouxsesen moitos cañons, è metralla.
Ch. Non eso creocho ben, porque estando coma oitocentos durmin-
do nun Convento de frades Bernardos, oiron ala de noite tocar ùn-as
bocinas (que xsa sabes ti se tocan os porcos bravos para que fuxsan) é tal
pavor lles entrou, que se levantaron á media noite, colleron os fusis, è botaron

Proezas de Galicia 69
510
515
520
525
530
535
540
á correr; ven que á verdad esto non debia estrañarse, pois poucos dias abia
que alá xsunta à Bacelo biñan sesenta de acabalo, è preguntaronlle á un
paysano por donde era ò camiño para Lugo, é él guiounos para donde estaba
ùn-a gran braña, co mismo foi chegar à ela espetaronse de tal sorte cos
cabalos, que anque traballasen toda ùn-a mañá inda non sey si sahirian; pero
no mentras que sucedeu esto, foise ò bon do Paysano tocou de campanas,
xsuntouse à xsente, é pegaron co eles de tal modo que hasta que os
despacharon non pararon.
Ming. ¿Eso supo entendela? fixso coma ò meu veciño Fuco, que
abendolle embargado à Xsusticia ó seu carro para bagaxse, foi co él ò
sitio señalado, è ali achou ùn-a caterba de ladrois Franceses que lle facian
ùn-as carantoñadas terribles, decendolle si era dos brigantes; por último
fixseronlle cargar de prata, diñeiro è outras cousas, è tomou ò camiño mais
humildiño que à terra, anque lebaba ò corpo cheo de veneno: desque andubo
un pouco, sacou ùn-a navalla do volsillo, è ò descuido con cuidado foi
abrindo un saco è quitando diñeiro, è dempois que encheu os petos à seu
gusto, botou à fuxsir, deixsandolles carro è bois; pero volvendo ò meu conto,
cando à terra estaba toda asi levantada trouxso Dios ò Xseneral Carrera con
dez ou doce cañons grandes, è algu-a tropa, è pardiez arreglou à xsente de
tal sorte, que xsa dempois era un Exsercito composto, porque se lle
presentaron moitos oficias veteranos, è Rexsimentos. Desque asi nos vimos
co-llemos para Santiago co ánimo de tomar à Cruña tamen: abanzamos
por fin, è entramos en Santiago ò remate dun tiroteo terrible, verdad que si
non fora ùn-a Vila aberta como è colliamos todos cantos gavachos è traidores
nela abia.
Ch. Pois ne se mesmo tempo que tomastes à pirmeira vez à Santiago
era cando nos tiñamos encerrados os de Lugo ¿mira como andaba à festa?
Ming. Como beu Sul de Portugal è Ney de Asturias desque se
reforzaron è uniron à xsente, tiñan tramado ò vir à collernos; pero nos que ò
chegamos à oler, retiramochenos para S. Payo, è eles tras nos, è de todas as
barcas que abia fixsemos ùn-a Ponte, porque à antigua estaba cortada, è desta
forma se estubo à xsente embarcando toda à noite, tocando à gaita è
divertindose no mentras que nún-a encuberta se colocou toda à artillería. O
dia siguiente pre-sentouse Ney coà sua division, è empezamos nos tal

70 Papés d’emprenta condenada
545
550
555
560
565
570
575
fogo de cañon que barria neles que era un gusto, mentras que por outra parte
ùn-as lanchas que lle chaman cañoneras tamen zorregaban balas nos
Franceses, que era un primor; nosoutros que nunca tal nos abia sucedido,
porque nas refregas que tiñamos diarias non abia aquel órden, estabamos
pasmados; pero à alegria que tiñamos en ver caer franceses, mentras que por
outra parte à nosa mùsica resonaba no medio dos vivas à Fernando setemo,
facianos olvidar todo canto viamos tocante ò temor, è infundianos à porfia
ganas de arroxsarnos coma Leos à eles ¿pero si viras à Ney? espumaba pola
boca mais que ò mar, è desque veu que todas as tentativas que facia para pasar
eran coma botar ó aire à pólvora, nonlle faltava sinon tirarse un tiro, è á fe que
si se detuvera un pouco mais, pode que non fose necesario, por-que dun
matamoslle ò cavalo, è doutro tiramoslle ò sombreiro da cabeza, è vendo èl
que acousa non era chanza pegache à fuxsir ¡ira de Jesus! ò mismo que un
touro cando ò aferretan, è à sua imitazon ò resto da division fixso ò mismo, è
entonces sairon à acompañalos, è gardalles as espaldas os tiradores dos
Rexsementos que abia, è us poucos de Catalans, pero eles marcharon tan
agradecidos que non agardaban nada, porque che corrian coma un barco
cando hay tempestad, hasta que se encerraron na Cruña.
Ch. ¿E vosoutros porque nos seguiches para collelos à todos?
Ming. Hay home que nos dixseron lles biña reforzo atras, è que
volvian à atacarnos, è asi non quixsemos perder à posicion, nin espoñernos;
è as de saber que os que nos atacaron eran mais de dez mil, è nosoutros
anque eramos doce mil útiles de armas, solo abia catro mil ¡pero ò ver
à axsilidad, è ò valor do Xseneral Carrera era un pasmo! è co seu exsemplo
no nos conociamos à nosoutros mismos, como que anque se nos presentasen
para cada un catro Franceses, tendriamos amenos contestarlles à non ser que
biñesen, ó menos media ducia, ¡mira que tal estabamos! Desque eles trataron
largarse à toda prisa da Galicia: (que ainda Xsudas nos largue à esta hora)
camiñamos para Santiago è Cruña, è os pobres dos habitantes (¡miñas
almas!) choraban de alegria, è non sabian ò que nos fixsesen; pero ahora
asme de decir ¿porque nonlles fostes à cortar ò paso è sacarlles as riquezas
que lebaron?
Ch Cando ò Señor Romana estaba combinando ò pran para eso (que
meu amor ben traballou) foi ó picaro de Sul, è tomou as alturas de Larouco è

Proezas de Galicia 71
580
585
590
595
600
Baldeorras, único paso que tiñamos, è de tal forma che son que un ome que
estéa no alto ceibandoche ùn-a pedra derriba ùn-a ducia: ¿è á vista desto
como abiamos de temerariamente empeñarnos nùn-a cousa en que de
precision saiamos mal? as ganas no nos faltaron, mais millor foi volvernos,
como ò fixsemos à Ourense, è desde aqui os meus fillos marcharon na
banguardia para Villafranca, è outra division baixsou à Lugo, de cuyo modo
se foron repartindo; mais eu hasta que non vin ningun na Galicia non quixsen
dar à abolta: ahora ben, xsa que ti me fixseches esta pequena reconvencion
queroche preguntar ¿porque deixsastes vir à Sul por Ourense, è meterse en
Lugo? ¡desta pilleite!
Ming. Ome non seas burro, è perdona, si foi no mentras que tomamos
à pirmeira vez à Santiago, è non sabiamos que tal ome viña ¿como abiamos de
ir batirnos con èl, è mais traendo à tropa que se decia?
Ch Si eso era asi, non digo nada; pero non sey coma os da que-
las cercanías nos saludaron nos tránsitos.
Ming. ¿E logo ti inda estás neso? desde á salida de Portugal hasta
chegar cerca de Lugo donde lles volveron á pasar revista, faltaronlles mais de
tres mil homes ¡considera ò camiño que levarian!
Ch. Pode ser verdad, porque po la beira da quel Rio Miño, que pasa
por Ourense, non se via outra cousa mais que cavalos mortos, pedazos de
sillas, morrions, è hosos, era tal ò cheirume que abia que che bastaba para
matar à xsente.
Ming. Con todo eso gana de volver acá pareceme que nona han de ter.
Ch. ¡Do demo! pois si de cerca de setenta mil que entraron, non
foron mais que vinte mil en tan pouco tempo, è eso que non tiñamos aquel
valor que agora, porque estabamos amilanados è sin armas ¿cantos eran
necesarios desque nos adorna todo? ò menos doscentos mil.
Ming. Pero baya que non sabes ùn-a cousa.
Ch. Sabrey sima contas.

72 Papés d’emprenta condenada
605
610
615
620
625
630
635
Ming. Que he tal à tristeza que teño desque estou imposibritado de
matar franceses, que apenas como nin durmo, è pareceme que si agora tibera
diante anque fose un exsercito de les, iba alá decontado.
Ch. ¡Mira que adefecio! à moitos lles sucede ò mismo, è eu sò un
deles; pero por non ver os destragos que fixseron, vale mais que se estean por
alà que siquera non sementan aquelas xsudiadas de meter os Cavalos nas
Igresias, queimar os Santos, cortarlles as cabezas, levar as cousas sagradas; è
en fin, os omes que poñen un cavalo no medio da Igresia nùn-a tumba con
fachas ò rededor, cantando coma os Cregos, tocando todas as campanas, è
facendo outros escarnios na Magestad de Dios (como sucedeu en Santiago) sin
duda non pode menos que deixsar escomulgada toda á terra que trepen.
Ming. Ome è verdad, pero ò acordarme de semexsantes cousas, ò ver
os Lugares enteiros è Vilas que queimaron cos demais destragos ¿como queres
que me conteña? Con decirche que na Vila de Cé entraron na Igresia,
apuntaronlle á custodia, è acertaronlle de tal maneira que buou à Santisima
Ostia, levandose en seguida ò viril, ¿esto non è canta xsudiada se pode
discurrir è facer? pois todo xsunto ten infundido tal rabia á xsente desta terra,
que dará mil vidas, ántes que suxsetarse á menor cousa que toque à francesa,
porque temos por feitos infernales as cousas de les.
Ch. Por todas partes estan todos do mismo modo de pensar. Queira
Dios conservémos os mismos sentimentos, è que sinembargo de que estamos
libres non desmayémos, sinon sempre ánimo, ánimo, ¿y à eles que son de Pa-
vía? Agora meu compadriño xsa que tiben à felecedad de que te
acreditases non ser cobarde, è ser un bò Español, moito mais te ei de querer.
A Dios astra que axsa mais bagar que che ei de contar algunas mais cousiñas
con que nos queria engañar ò gabacho Napoleon coma fixso alá nesos
Reynos do Norte; eu no me pasmo de lo, que como él ten tanta artimaña
non è moito que os engañase; ¿pero él biña à nosoutros con eses contos?
¡mal pocadiño que pouco sabia quen eramos os Españoles! Tibera presente
alguns romances dos que contamos no inverno xsunto à lume, pareceme que
algo lle darian en que entender. A Dios volvo à decer, co demais è conto de
nunca acabar; memorias à miña comadre Xsacota è Martiño.
Ming. Pois logo à Dios astra mais ver.

Proezas de Galicia 73
640
ERRATAS.
Pág. Lín. Dice. Debe decir.
13... 18 Lebandas. Lebantadas.
27... 15 Darlle... Darlles...
Id.... 20 Non... Nos...

74 Papés d’emprenta condenada
José Fernández y Neira (1810): Proezas de Galicia, explicadas baxo la conversación rústica de los dos compadres
Chinto y Mingote. Coruña: Imprenta de Vila. [Fragmento].

Proezas de Galicia 75
José Fernández y Neira (1810): Proezas de Galicia, explicadas baxo la conversación rústica de los dos compadres
Chinto y Mingote. Coruña: Imprenta de Vila. [Fragmento].

76 Papés d’emprenta condenada
Escenas da Guerra da Independencia en Galicia de Román Navarro e U. González en José Fernández y
Neira: Proezas de Galicia, explicadas baxo la conversación rústica de los dos compadres Chinto y Mingote.
Coruña. [Ed. Martínez Salazar. 1893].

Proezas de Galicia 77
José Fernández y Neira en Album Galicia, 1908.

78 Papés d’emprenta condenada
RAMÓN GONZÁLEZ SENRA: “CARTA RECOMENDADA”
(5 de febreiro de 1812)
CR(12)
R. González Senra: “Carta recomendada”, Gazeta Marcial y Política de
Santiago, Santiago de Compostela, 5 de febreiro de 1812, pp. 17-21. Pódese consultar
na biblioteca da Real Academia Galega (RG 29/6) e mais no Museo Provincial
de Lugo. Tamén se encontra no Fondo Barreiro Fernández-López Morán.
Entre 1812 e 1814 destacou a Gazeta Marcial y Política de Santiago como
medio difusor dos ideais liberais a través de textos escritos en galego. A Gazeta, saída
dos talleres do famoso impresor Manuel Antonio Rey, o chamado Rey chiquito, foi
un dos foros ao redor dos cales se congregaron conspicuos liberais como Antonio
Benito Fandiño, Manuel Acuña Malvar ou Antonio Rúa Figueroa. Baseándose en
certas concomitancias ortográficas e fonéticas, Carvalho Calero (1984) conxecturou
que quizais houbo un único autor para todas as pezas en galego publicadas na
Gazeta. O profesor ferrolán coidaba que ese autor puido ser Antonio Rúa Figueroa
e cría que esta atribución resultaba especialmente verosímil nos casos da
“Conversacion entre los compadres Bértolo y Mingote” (9/2/1813) e da conversa no
adro da igrexa (1/4/1813), que editamos máis abaixo, xa que estas dúas tertulias apareceron
asinadas por F.R.A e F.R., respectivamente. Estas iniciais, colocadas nunha
orde ou outra, poderíanse corresponder coas letras coas que principian o nome e os
dous apelidos do devandito liberal.
Cf. tamén Cátedra de Lingüística e Literatura Galega (1976: 17-20) e
Garcia Negro / Gómez Sánchez (1996: 21-26).
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
Parece moi probable que Ramón González Senra sexa un pseudónimo,
posto que baixo este nome non o documentamos posteriormente nin na literatura
nin nas fontes históricas. Este é un artigo de propaganda liberal no que o autor
expón as vantaxes das reformas liberais, como por exemplo as da lei dos señoríos
xurisdicionais e as da creación dos corenta e seis novos xulgados en todo o territorio
galego. De acordo coa nova lei, homes de letras, especializados en dereito, substitúen
os xuíces dos señoríos, que carecían de formación xurídica e moitas veces só
eran «criados e lacaios dos señores».

Carta recomendada 79
1
5
10
15
20
25
30
35
CARTA RECOMENDADA.
Señor Emprantador da Gazeta de Santiago: Eu quixera espricarlle ben
craramente canto se folga ó meu corazon co á millor das novidades que teño
visto na miña acordanza: falo da orde que veu para que as aldeas escollan
Jueces á seu gusto, é para botar por terra todas esas gavelas con que nos
esmagaban desde hay tanto tempo un fato de señores que eran mais ríspitos
para nos, que os mesmos reis. Eu non sei falar con retrónicas, porque non
andiben na escola dos jasuitas, que, si non son novas de camiño, din que
foron moy guapos para os rapaces, que tiraban deles grandes poetas; é sobre
todo, que na quel tempo andaba ó mundo moy acougado; ben que si nosos
páis foron tan bos, non sei eu como non saliron os fillos mais arrellados: ó que
me fai pensar, que sempre oubo traballos no mundo, é tamen bestas no tempo
dos jasuitas. Mais, sexa como for, ó que eu quero, é darlle á vm. as albrizas do
ben que nos fan as Cortes, tirándonos de un cautiverio, que pouco lle marra
para ser ó do anamigo malo; é para esto, é decerlle catro cousas que sente ó
meu corazon, direillas de calquera xeito, mais que digan que somos gallegos
é no nos entendemos.
¡Que no dixera, señor Emprantador, que despois de tantos tempos
que os señores nos trataban coma animalias, despois que xa non habia sorte
de librarnos de esta captividá, despois que ó labrador estaba tan avasallado que
siquera se lembraba que era home é fillo de Dios como os demais, quen dixera
que habia de virnos pola porta tanto ben! ¡Que no dixera que á nosoutros nos
habia de chegar tamen á vez de ser Señores, non para avasallar á ninguen é
botar prantas á custa dos probes, senon para gobernar as nosas casas é as nosas
facendas co á mesma libertade é co mesmo dereito que os Señores gobernan
as suas; de maneira que da qui en diante xa non se diga que hay dous Dioses,
un para os probes é outro para os ricos! ¡Que certo he que Dios he pai
é que non se olvida dos seus! deixounos xemer moito tempo debaixo do xugo
de tantos Faraos como hay nesta terra, sin dubida polos nosos pecados; pero
xa se compadeceu de nos, xa permeteu que as Cortes nos librasen da afrentosa
escravitud que solo poden sofrir as bestas. Agora xa non virán catro
benandantes é sacamantas, que polo regular foron criados é lacayos dos
Señores, á esfolarnos co título de jueces: agora xa non virán esas aves de rapiña
á rouvarnos á amba las maos para desquitarse dos miles que lles roubaron á
eles ós sacapotras dos Señores de vasallos, seus compinches é testaferreos,

80 Papés d’emprenta condenada
40
45
50
55
60
65
70
cando lles venderon as varas ou á justicia, que ó mesmo é vender ó empreo de
jues ¡Santo Dios en que inferno estivemos metidos! ¡Señores de vasallos que
non solo teñen obrigazon de portarse coma cristianos, senon de ser mesmo
santos, venden e deixan vender os empreos de justicia, os empreos de mais
dignidad é vertú que hay na repubrica, pois que un mero jues de un á aldea
ten mais dignidade no seu oficio, que un adeministrador aunque sea jeneral
de todas as rendas de Galicia; é nunha palabra, teñen cara á vender un dos
atributos de Dios! é non solo vendelo, senon do modo que ó venden, pois eu
sei de un suxeto que se desfixo de uns bés para pagar unha vara que tiña
axustada, é nesto veu outro que dou mais, é aquel quedou sin vara é sin bes,
botando maldizos á quen tal lle causaba. Non: agora serán jueces nosos os
homes honrados é conterraneos, os nosos amigos, que nosoutros conocemos
é apreciamos polas suas boas prendas; agora non andará á justicia po los pés,
porque á poremos nas maos dos homes de ben que á reverenceen coma cousa
sagrada. É sobre todo, agora xa un home pode decer con unha honrada
fachenda, que non leva dous as costas, porque xa non manda sobre nos senon
ó rey ou á mesma ley que nosoutros mesmos fixemos por medio dos
Diputados que nomeamos para as Cortes, á que ten que gardar ó rey, porque
asi queremos é lle mandamos; de sorte que non se lle da ó goberno do reyno
senon polo proveito de todos, é non polo seu solo. É este mando do rey, é ó
que manda Dios, porque está uñido co noso mesmo ben; mais non esoutro
señorío contrafeito, esoutro señorío co qual se levantaron moitos no tempo
dos burros é nos tempos cativos, non para en pago dél coidar do noso
aumento é felicidade do modo que fan os reis, que por fin se nos botan
trabucos, tamen manteñen as escolas, as audenceas, os soldados, os navios, os
hospitás é outras cousas; senon para comer regaladamente ó que
nosoutros ganamos co as sures da cara, para vivir coma judios sin acordarse
de Dios nin do proxemo. Este Señorío é ó que se acabou para sempre. Malas
novas foran dél xa hay moitos sigalos. Ó que for señor da qui en diante, serao
das suas boas obras, das rendas que dereitamente lle pertenezan, é das honras
que ó rey lle der po los seus servicios á patria; mais no no será da sangre alléa,
dos bés dos orfos, nin do folgo das viudas. Quen quixer cebada é palla de
moca para os seus cabalos de recreo, pagaraia, é senon que pete á outra
porta; quen quixer que ó sirvan, non busque vasallos, que xa se acabou á
vasallaxe; quen quixer montes é coutos para diversiós de caza, que vaya
divertirse ó mar que é ben ancho é pode facer alí unha gran cazata, é con ela
moito ben ó reyno; pois é unha vergonza que no nos aproveitemos de tanto

Carta recomendada 81
75
80
85
90
95
100
105
peixe como nos trai ó mar as nosas portas: os montes xa mandaron as Cortes
que se cerren é que se aproveiten; quen quixer vender é comercear con varas
é escribanías, que faga anque sea frábecas de alfenetes, que á fé á fé que nos
levan bastante diñeiro por esta morriñada para fora do reyno. Agora comenza
outro mundo: á tartaraña que andaba encima de nos, é nos rapaba todo, xa
nos vemos libres de la, gracias á Dios é ó desconxuro que lle fixeron as Cortes.
Eu ben sei que moitos pertenden facer mofa de nos, parecendolles
que esto é un entremes ou cousa de antroido, é nos chaman agora reis por
bulrra, querendonos poñer á cana nas maos como lle fixeron os judios á
Cristo. Coidan que somos tan zimpres como fumos desgraciados; pero ainda
dubido que eles entendan millor que nos que cousa é soberanía nacional, pois
penso de min que non hay labrador que non sepa que á España non é do rey,
senon dos españoles: que por esto mesmo ó rey non ven á ser mais que un veciño
da nacion, á quen todos los demais lle damos é encomendamos ó goberno da
España, á maneira de un apoderado que vai á Cruña á defender un preito por
unha jurisdizon ou freguesia que leva ó poder de todos, para facer ó que mais
conveña ó ben dos donos do preyto. É velaqui como se entende que cousa é
soberanía nacional. Os españoles son donos de todo, ó rey he un gobernador
jeneral que ten en si todos los honores é autoridades dos jenerales, oidores,
adeministradores, é todos los demais que están debaixo da sua parlamenta, de
sorte que se fora posible que ó rey estibera en todas partes á un tempo, el
mesmo seria jeneral, oidor, é adeministrador de Galicia, é mesmo jues de
esta jurisdizon, é sendo ó rey jues dela, non por eso seria dono do tarréo nin
dos homes, senon adeministrador da justicia é despoñedor do millor órden
pubrico. Senon era dono, sendo jues, tampouco ó é porque sea rey. Solasmentes
se deferencea un rey de un apoderado en que ó rey ten un poder general é
perpetuo para todo; é para que lle obedezan é todos cumpran ó que manda, se
lle dan moitos honores é libertade para castigar. Esto calquera ó entende, polo
menos dos labradores; ben que dos señores sabidos non he ouro todo o que
reloce. ¡Cantos hay que saben moito latin e nin siquera saben cantos portos ten
á Galicia, nin para que serven. Pero ¿quen son os que pertenden facer mofa dos
labradores polo ben que lles fixeron as Cortes? eses caras lavadas dos magnates
de Galicia que consentiron hasta agora que os probes gallegos, os seus vasallos,
mortos de fame, fosen forzosamente á tomar os mais miserables oficios as
Castillas é á Portugal, volvendo dalá cheos de alcumes pola sua probeza é
umildá: os mesmos que teñen á culpa de que nos botasen aquela copra de:

82 Papés d’emprenta condenada
110
115
120
125
130
135
140
Camino en que quepan dos,
Verdad, limpieza y justicia,
No la hallareis en Galicia,
Aunque la pidais por Dios.
¿Porque non hay justicia nesta terra? porque os Señores de vasallos
son os que poñian jueces caseque en todas partes. ¿Porque non hay limpeza?
porque hay moita probeza. ¿É quen á causa?... ¡Galopis! que están metendo
no cú os extrangeiros canto saca da terra con moito traballo ó probe do
labrador, mercandolles chuchumecadas é endromenas para borrear con elas,
que hay algun que ten unha ducia de mostras, que sabe Dios ó que lle
custaron; hasta os abaniqueiros das señoras han de vir da fora; é despois non
hay diñeiro para á guerra ¡nacidas! ¿Estes vergalleiros non podian facer cada
un seu barco para que os gallegos que iban as Castillas é outras partes á perder
ó tempo, fosen as Indias á buscar tanta riqueza como hay alá, asi como fan as
demais nacios? que oin eu decer en Cais unha vez que un reyno que lle
chaman Bolanda, que non é mais grande nin millor que Galicia, fixera mais
de dous mil navios en poucos anos, é andaba levando é traendo dun lado para
ó outro como os maragatos, é ganaban millós como terra. Pero deles non hai
que agardar cousa boa senon mofas é gatuperios que fan da probeza é da
mesma sua patria, que non chegára os traballos que chegou se houvera
habido outro goberno, non solo cós probes sanos que handan polas portas, se
non tamen cós ricos é Señores burros, lacazás, que non fan bo uso das suas
rendas; pois correr tras de uns é non facer caso dos outros, é ó mesmo que
tornar os paxaros de un tarreo para que non coman ó grao, é deixar ó mesmo
tempo portelos abertos para que ó coman os porcos. Nosoutros tornaremos ó
noso conto sin darsenos nada por facer mofa de ninguen, anque non poido
virnos millor ocasion de facela de quen se bulrraba de nos; tan solo lles
faremos unha manda para Matres da antroido, pois anque non somos vasallos
da qui en diante, ó cabo fomolo hasta agora, é ben avasallados; asi é xusto que
mostremos ó noso agradecemento, facendolle un enterro solenio ó señorío de
vasallos, escollendo Martes da antroido, que non se pode buscar millor dia
para cantarlle á requeneterna.
Senor Emprantador, nosoutros xa lle temos un jues moi guapo. Para
buscalo non fixemos mais que botar ó ollo ó veciño da jurisdizon que nos
pareceu mais honrado, mais home de ben, mais cristiano, é que millor

Carta recomendada 83
145
150
155
160
coidaba da sua familia é da sua casa, sin ser empexoso, nin empeitizo, nin
sobervio, nin cobizoso, nin zizañeiro; sin facer caso de moitos que 1 andaban
zoandonos as orellas para que nomeasemos á este é aquel outro, conforme fan
para eleccion de Diputados; pois non miramos senon ó noso proveito. Xa
debia estar tamen elexido escribano de númaro, pero ainda no no está. Anda
un gato negro no medio. Ó escribano vello é rico é ten moitos compadres; uns
din que non se manda senon nomear jueces, outros que asi ó declarou ó
Acuerdo I . Pero ó certo é que as Cortes que mandan sobre todos, botaron por
terra todo ó Señorío, é tan postos están polo Señorío os escribanos, como os
jueces; por consiguente se hay facultade para nomear uns, tamen á hay para
os outros. Ó certo é, que se mandaron cesar todos cantos empreados prubicos
habia postos polos Señores. É por esto mesmo en moitas partes xa nomearon
escribanos é todo. Aqui se Dios quer, tampouco hemos de quedar atras, que
non han de valer embrollas nin enguerelladas.
Non lle podo decer mais porque me saltaron na horta os carneiros do
escribano, que ten un fato deles que parece o exercito de Masena, é voume á
botalos fora nunha carreira. Combarro 2 de Febreiro de 1812. = B. L. M. de
vm. S. S. S. = Ramon Gonzalez Senra.
I. O Real Acordo era como se denominaba a Real Audiencia de Galicia.
1. No impreso lese que que andaban

84 Papés d’emprenta condenada
R. González Senra: “Carta recomendada”, Gazeta Marcial y Política de Santiago, Santiago de Compostela, 5
de febreiro de 1812, pp. 17-21. [Fragmento].

Artigo comunicado 85
XAN DE MINGUCHO: “ARTIGO COMUNICADO”
(29 de setembro de 1812)
AC(12)
Xân de Mingucho: “Artículo comunicado”, Gazeta Marcial y Política de
Santiago, Santiago de Compostela, 29 de setembro de 1812, núm. 70, pp. 859-860.
Pódese consultar na biblioteca da Real Academia Galega (RG 29/6) e mais no Museo
Provincial de Lugo. Tamén se encontra no Fondo Barreiro Fernández-López Morán.
Cf. tamén Cátedra de Lingüística e Literatura Galega (1976: 21-22) e
Garcia Negro / Gómez Sánchez (1996: 27-28).
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
Os liberais eran moi conscientes de que para atraer o apoio popular non
abondaba con entronizar a Constitución de 1812 e que polo tanto ía ser necesario
tomar medidas económicas. Neste artigo de propaganda denúncianse tres situacións
que afectan negativamente ao campesiñado galego: a necesidade de casca para as
fábricas de curtidos, que arruína os bosques; os baldíos ou bens comúns, que son
sempre cedidos aos poderosos; e o alugamento dos beneficios eclesiásticos, que provoca
subidas incontroladas das rendas que tiñan que pagar os campesiños.
1
5
10
ARTÍCULO COMUNICADO.
Sr. D. Redautor da Gazeta Marcial.= Muy señor mio é grande amigo: Ó
moito cariño que lle tomei po los seus escritos, faime ter á gana ó menos de velo,
xâ que po la vergonza non podo ir á vila á falalo. Eu solle Xân de Mingucho,
que vivo no lugar dos Abruños, é escríbolle ésta po lo que levo dito, á mais
porque oín decer que moitos levan correspondenza con bustede sin verse. Eu,
aunque son borrico sin poderme expricar como quixêra, por non ter á
sabenza estrutiva, no me faltan os sentidos pra difrenciar é conocer as cousas.
Elle tanto ó que lle me alegra oir os seus discurrimentos da Gazeta, que con
licencea de Dios é de sua mercé, teño mexâdo nos gregescos algunhas veces,
por ver tantas craridades como dice, que sin carantoña podemos dicir agora,
é sin medo. Si bustede soupera como lle saben á certos lagartos arnales, é que
cara lle poñen, tamen se habia de rir; eles rabéan coa gazeta, pero ó mesmo
tempo estoupan por vela. Moito tiña que decerlle sobre desto é outras cousas;

86 Papés d’emprenta condenada
15
20
25
30
35
40
pero oxê non podo, porque estou de mal xâcer, porque nesta noite pasada
unhas malas almas me esfolaron seis carballos que tiña moy estimados, como
ó están facendo á outros moitos, solo por vender á casca I ós coireiros das
frábecas. Sobre désto podia vusté falar moito, porque ademais déstos gatos
que ha rouban, outros moitos polo intrés que lle da, todos os carballos que
teñen, van esfolando, de sorte que logo, logo chega ó tempo que os da
vila tomarán á leña por libras como ó pan, amais así no na haberá. Os coireiros
ben pudian curtir con zumaque, como fan os ingreses é outros moitos, é se
non queren, que deixên ó trato amais á subela, que non faltará quen traga á
sól, é tamen mais barata que eles ha dan. Os donos dos carballos esfolados por
cada un queselle encontre esfolado debe impoñérselles á pena de prantar seis
por cada un quelles rouben á casca, ou eles lla saquen, para que todos velemos
en que non axâ trampas. Donde prantar non falta, para ó que se debe mandar
partir os valdíos ou montes comús, pois os señores que teñen caseiros, son os
disfrutadores II deles facéndollos cabar é estibadar, mamándolles ó tercio
nunhas partes, é noutras á mitade do sudor do seu rostro. Outra cousa tamen
me lembra sobre do ano abundante conque Dios nos regalou, que poucos se
viron coma él. Pero ¿que importa si os probes nunca sacaremos á albarda de
debaixô da barriga coa caristía tan grande que nun tempo coma este sufrimos
é vemos nos frutos? ¿é esto de que nace? calquera ó conoce; é da infamia
consentida dos arrendos das sincuras III . Si os da vila puxêran un barril de
pólvra debaixô das mesas donde se poñen é puxân, é lle puxêran fogo, para
que fosen de unha vés á parar os infernos, no nos viriamos neste estado.
Algun veciño meu conozo quelle saleu ó ferrado á trinta reás; daquí sale á
nosa desdicha é á ruina dos mais que se vician nesta engañifa. É á vista desto,
cencea é consentimento dos nosos ecresiásticos ¡que bó espello! ¡que
exêmpro! ¿é logo non queren que...? Por Dios diga bustede sobre de todos
estus asuntiños, que piden pronto remedio en favor da Patria, ó que he
preciso con viveza é enerxîa, xâ que Dios lle deu talento é craridad. Eu si vexô
I. A recollida da casca, realizada por persoas que non son os propietarios das árbores, dana os carballos, o
que provoca que teñan necesariamente que ser cortados e polo tanto unha baixada nos prezos da leña.
II. Propón o autor que os baldíos municipais deberían ser privatizados, o que foi sempre un obxectivo económico
dos liberais, pero a privatización prexudicaba os pobres, que necesitaban destes bens comúns para
o alimento do seu gando, para estrume e leña.
III. O alugamento das rendas beneficiais que a Igrexa fai a favor dos mellores poxadores (case sempre
comerciantes das vilas) explica que estes cobren as rendas no momento no que o cereal está máis caro, o
que dana os campesiños pagadores das rendas.

Artigo comunicado 87
45
fai caso das miñas advertenceas ireille dicindo ó que alcance é sepa; pero si
vexô me desprecea non falarei mais; pero non calarei hasta que dé á entender
os puntos quelle cito: facendóo así será seu apasionado é amigo Q.B.S.M.=
Xân de Mingucho.
Xân de Mingucho: “Artículo comunicado”, Gazeta Marcial y Política de Santiago, Santiago de Compostela,
29 de setembro de 1812, núm. 70, pp. 859-860. [Fragmento].

88 Papés d’emprenta condenada
ANTONIO BENITO FANDIÑO: A CASAMENTEIRA (1812)
ABF1(12)
A. B. Fandiño (1849): Sainete en gallego para cuatro personas, del célebre
literato D. Antonio Benito Fandiño. Juguete inédito, hallado entre los papeles de un
curioso amigo del autor, y se da á luz para honrar su memoria. Orense. Oficina de D.
Juan María Pazos. Aínda que publicada en 1849, Fandiño compuxo esta peza no ano
1812, estando preso no cárcere de Santiago de Compostela.
En 1981 editouse de novo a obra, que apareceu en Cuadernos da Escola
Dramática Galega 15 (xaneiro, 1981), A Coruña. Esta edición recolle o texto da
copia mecanografada da peza que se conserva na Biblioteca da Fundación Penzol
de Vigo (signatura C - 27 / 2) e os seus responsables respectaron “integramente a
escritura, ortografia e disposición da cópia, agás uns poucos erros –letras saltadas,
etc.–, atribuidos ao copista” (p. 2). Finalmente, no ano 2000 publicouse unha edición
baseada nun exemplar da edición príncipe propiedade dos señores Elisa e
Jaime Tejada: A. B. Fandiño (2000): A Casamenteira. Introducción de Xosé R.
Barreiro, Laura Tato e Carmen Blanco. Ourense: Linteo (BTB). Esta última é a
edición a que nos ativemos; os saltos de páxina indicados entre ángulos remiten
tamén a esta edición, e non ao orixinal.
Cf. tamén Álvarez Blázquez (1959: II, 319-320).
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
Antonio Benito Fandiño (Albixoi, A Coruña, ? - A Coruña?, 1834?), que
procedía da pequena fidalguía polas dúas ramas, foi un excéntrico que puxo o seu
enorme talento ao servizo de valores incomprendidos no seu tempo. Foi, por iso, un
inadaptado. A súa vigorosa prosa, moi influída por Quevedo, flaxelou incansablemente
a xustiza, os xuíces e os políticos. Por iso desde 1808 e ata a súa morte (posiblemente
na Coruña en 1834, porque o seu testamento data de 1833) pasou máis
tempo no cárcere que en liberdade.
Escribiu Fandiño esta peza no ano 1812 a pedimento do impresor Juan
María de Pazos, que naquel momento tiña a imprenta en Santiago. Entre 1812 e
1814, Pazos publicoulle sete obras a Fandiño, pero non esta peza. En 1819 Pazos
traslada o seu taller a Ourense. No ano 1849 decide imprimila nunha reducida tiraxe,
seguramente como agasallo para algúns amigos. Iso explica a rareza da obra, xa
que só se coñece un exemplar desta edición, aparecido hai poucos anos.

A casamenteira 89
1
5
10
15
20
25
SAINETE EN GALLEGO
PARA CUATRO PERSONAS,
DEL CÉLEBRE LITERATO
D. ANTONIO BENITO FANDIÑO
JUGUETE INÉDITO,
hallado entre los papeles de un curioso amigo
del autor, y se da á luz para honrar
su memoria.
Es propiedad particular. Nadie debe reimprimirle
ORENSE 1849.
Oficina de D. Juan Maria de Pazos
donde se hallará.
PROTESTA
Como nuestro dialecto gallego no tiene segun debiera arregladas una
ortografia y una prosodia peculiares, resultando de aqui la gran variedad en
escribirlo, faltando muchas veces á la propiedad, alterando otras el significado
de las voces y dejando la pronunciacion sin reglas fijas al arbitrio del que lee;
respetando sin embargo la pericia y buen criterio del insigne gallego que produjo
este Sainete, se siguió para su impresion el mismo método con que escribió
el original, con muy pocas escepciones. Sin duda le pareció de mejor efecto
adaptar la x seguida de la vocal circunflecsa para la pronunciacion que nos
es peculiar y solo de viva voz puede esplicarse bien, separándose en esto de los
idiomas portugués y francés que en iguales casos usan la j y la g. Para pronunciar
las vocales con el sonido abierto ó cerrado, que tienen distintos significados,
en algo se ha variado de lo que se propuso el autor, lo mismo que en las
sinalefas, con el fin del mejor acierto, y á que accedería si viviese.
Nada se dice en abono del mérito de esta piececita mas de lo que contienen
las pocas líneas de la última página: el Público juzgará.

90 Papés d’emprenta condenada
30
35
SAINETE, PASILLO, ENTREMES
Ó LO QUE QUIERA LLAMARSE,
y por ahora sea
A CASAMENTEIRA.
Personas.
A Tía Goras, vieja. Técola, moza.
Xân Rouco, viejo. Perucho, hijo de Rouco.
Aparece Técola en el alrededor de una heredad, y llega Perucho á hablarla en
ademan triste sentándose junto á ella.
Perucho. Tecoliña meu encanto,
pouco importa nos amemos,
40 se parce que os mismos démos,
pois non pode ningun santo,
pertenden o separarnos,
que para min he morrer.
Técola. ¿Que che puido suceder,
45 home, para tanto pranto?
Per. Apenas podo contalo,
mais atende o que me pasa:
Xâ sabes que â miña casa
he moi levada o bandallo
50 da tia Goras de Rabál,
aquela gran zalameira,
embolvedora è embusteira,
que vive por noso mal:
Pois esta boa mullér
55 propuxô hai tempo a meu pai,
que para casarme hai
convenencias a escoller.
Entre varias que apuntóu,
dixô que a ama do crego
60 sería o mellor emprego,

A casamenteira 91
o que meu pai acetóu.
Sin rapi-ô demo eu saber
cousa algunha, o vello onte
díxôme â noite “desponte,
65 que vou a darche mullér.”
Anque algo me turbóu
o xûdas da novedá,
caléi; hastra esta mañá
que consigo me levóu.
70 Fomos â casa do crego,
que achamos moi galloufeiro,
amais ô gran lambaceiro
do irmao da ama Xân Prego.
Almorzamos grandemente,
75 e sin perguntarme nada,
deron por feita e acabada
a boda correntemente.
Prá domingo as municiós
dí meu pai que han de correr:
80 eu toléo, esto he morrer:
volva por nosou[tr]os 1 Dios.
Técola asustada, y como sentida.
Téc. Por min fai o que quixêres;
a ama do crego ten:
85 que se o ganou mal, ou ben,
no-o deben decir mulleres.
Teu pai está por medrar;
a tí pouco che debin,
cando sin decirmo a min
90 te foches a concertar.
O termo hastra aqui encuberto
foi unha gran picardía;
e o decir que no-o sabías,
1. No impreso lese nosounros

92 Papés d’emprenta condenada
eso, Perucho, n’he certo.
95 Quíxênche moito, e engañéime,
servirame d’escarmento,
que para divertimento
bastou; arrepentireime.
Levántase precipitadamente y se va.
100 Per. Escoita, mira, detente,
non seas desesperada,
que, asi Dios me salve, nada
souben hastra o de presente.
¡Probe de min, non me oyeu!
105 Por un lado ten razon,
que lle sobra, pero non
en pensar que o sabía eu.
¿Como demonios faréi
para empantanar o caso?
110 meu pai he duro e perrazo,
e por tema non ten lei:
o crego se ha d’enfadar
se lle digo que non quero;
e miña nai...
115 Viene el viejo con una hazada encima del hombro.
Viejo. ¿Que estás facendo rapáz?
¿por qué non te vas choér?
Per. Prô que teño de comer,
traballe quen tivér mans.
120 Viejo. ¿En eso que qués decir?
¿ti tés algunha delor?
Per. Algunha teño; (aparte) o mellor
será non a descubrir.

A casamenteira 93
Vase aceleradamente, y el viejo se vuelve para casa en donde hallará á Goras, y
125 se ponen á conversar.
Gor. Ai Xân, á tua casa oxê
non lle da o vento unha volta;
que axâ a que queira revolta
non hai medo que ela afroxê.
130 A nora que vas a traguér,
ademais do que ela ten,
fai de conta que tamen
o curato vas comer.
¡Quén te verá recoller
135 po-lo agosto aquí a sincura,
e todo o ano a grosura,
que será o que hai que ver!
Viejo. Estou contento co-a conta;
que anque a moza he algo fidalga,
140 n-hai cousa sin sobrecarga;
todo xûnto non se encontra.
Gor. !Cal fidalga, toleirón!
parece así por bonita;
que o demais, non se lle qui[t]a2 145 a palliña o seu bandón.
Se non fora para ti,
non a lograba ninguén,
que o crego séntea ben,
e val Dios que queda aqui.
150 Entra Perucho desazonado y triste.
Gor. Oxê naciche, Perucho,
a tia Goras foi boa.
2. No orixinal, quina; corrixo para qui[t]a porque o pide o sentido e, ademais, porque só así se garda a rima
consoante coa palabra bonita, do verso anterior.

94 Papés d’emprenta condenada
Per. Non sei eu qué hastra o d’agora.
Gor. De cantos colle a campana,
155 que xâ ves que non he pouco,
solo ô fillo de Xân Rouco
cede o noso crego a ama.
¿E quen fixô este milagre,
sendo que habia golosos,
160 e quedan tantos ganosos?
A tia Goras, Dios llo pague.
Per. Amais o demo tamen,
que eu eso non llo encarguéi.
Viejo. Foi teu pai, que o mesmo ten.
165 Per. Pois eso non llo estiméi.
Viejo. ¿E ti que chata lle pós
para estar tan descontento?
Per. Que todo he falar no vento:
non quero, acabouse, a Dios.
170 Levántase el viejo á coger un palo, y huye Perucho.
175 Le agarra Goras.
Viejo ¡Alma que te ha de cebar,
puta que te ha de parir!
¿Qués o teu gusto cumprir?
Nó eso, n-hai que pensar!
Gor. Tente Xân, que he tolaxâda:
o rapáz quér, amais ben:
déixâme co-el, que tamen
souben ser enamorada.

A casamenteira 95
180 Viejo. Pro muller, ti non-o ves,
o que co-él teño gastado
prá libralo de soldado;
¿e agora tal altivéz?
¡Heino de esgazar ô medio
185 se se me da en facer louco!
que mentras viva Xân Rouco,
ha de mandar, sin romedio!
MUTACION DE TEATRO
Sale Técola con un cesto y una hoz de segar yerba, como que va para el prado, y
190 Perucho atrás hablándola.
Per. Se non me falas, aquí
mesmamente vou morrér.
Técola, en tono irónico, y como que no le da crédito:
Téc. Xêsus, quen tal ha de ver!
195 desdic[h]adiño 3 de tí!
Vai ô crego que che dea
torresmos, e pan de trigo,
ôvos revoltos, formigos,
e do que axâ po-la aldéa;
200 e a criada que che poña
empástros na paletilla.
La agarra Perucho, y se paran á un lado.
Per. Caya n’este sitio un rayo,
e o demo chegue a levarme,
205 se hai razon para culparme,
ou con outra parto o sayo.
3. No orixinal, desdicadiño.

96 Papés d’emprenta condenada
A meu pai xâ lle faléi
d’un modo que nunca fixên;
e â vella Goras lle dixên
210 o que aquí repitiréi.
Non teño mais d’unha lei:
e se contigo non caso,
âs carreiriñas me paso
a comer o pan do rei.
215 Creeme Técola miña,
que non te engaño, de certo.
Téc. Canto me digas ô perto,
esquénce co-a Dominguiña.
o domingo â porta está,
220 e as moniciós estan feitas.
Per. Vállame o señor san Brais:
dime ¿que quéres que faga?
Téc. Escuso, porque he de ma[i]s 4 .
Per. Eu vou a fuxîr da aldéa.
225 Téc. Fai como quéiras.
Quiere irse, y pasa Goras.
Gor. Dios vos axûde.
Técola, medio enfadada:
Téc. Nin por canto ten o mundo
230 quixêra que esta nos vise:
quedá con Dios.
4. No orixinal, mals.

A casamenteira 97
Vase, y dice Perucho como absorto:
Per. Imposible que el demonio,
que decote he mal agoiro,
235 n-inventase este casoiro,
mal chamado matrimonio.
Meu divino san Antonio,
san Andrés o de Teixîdo,
santa Marta de Bavío;
240 deparádeme consolo!
Eu morro, ou bólvome tolo
se esta cousa adiante vai,
queira ou non queira meu pai,
que o casar n’he pra un dia solo.
245 Va andar, y se detiene llamado de la vieja.
Gor. Oite Perucho por min,
que algo teñ[o] 5 que decirche.
Per. Pois ande. (Se llega la vieja)
Gor. Ai home que presa levas,
250 non vin outro coma tí.
Per. Pois non faltan por ahí.
Gor. Séntate comígo un pouco.
Per. Se quer parola a Xân Rouco,
que ô fillo doille a cabeza.
255 Gor. Peruchiño: a min me pesa,
que podendo casar ben,
non o fagas: val quen ten;
5. No impreso, teñe.

98 Papés d’emprenta condenada
n-hai peor mal que a probeza.
Anque teu pai ten de seu,
260 tés hirmaos con quen partir,
e tempo chegará a vir
que che pese; e dígoo eu.
A ama do crego he boa,
seu amo púxâ por ela;
265 Dios nos dea comedela,
e que nunca falte broa.
Se outras che bolven o miolo,
para tí o daño fas;
véte e revéte rapáz,
270 ten xûicio, e non seas tolo.
Per. Canto me poida decir,
e co-a lengua padricar,
eu non-o hei de escoitar,
para canto mais cumprir.
275 Quiere irse, y le detiene la vieja.
Gor. Pro dime ¿ti en que reparas
para poñer tal repuna,
cando ademais da fertuna,
he das milloriñas caras
280 que pasean esta terra?
Per. En que ahí o ben non se encerra.
Gor. Ti sabes que he pertendida,
e dos mais guapos roldada,
con bos mozos moi rogada
285 para casas de gran vida.
A sua xênte está frolida
desde que co-o crego entrou,
como que a ollo medrou,
e oxê he caniba escollida.

A casamenteira 99
290 Déixâte de tolaxâdas,
non deas pesar a teu pai,
que sabe mais ben o que fai
que tí, co-as nemorícadas.
Que qués Técola ben sei,
295 e que tés amistá co-ela,
mais pra muller escollela,
Perucho nunca o pensei.
Per. ¿E por que non?
Gor. Ai tontiño, porque iñoras
300 o qu’he mantér casa e vida,
que por ben que estea sortida,
hai faltas a todas horas.
O segundo, que teu pai
pensa com’home de ben,
305 e así por vergonza ten
unha nora que non trai.
Orasme, sobr’esto hai,
que a dous parizos que teña,
non tendes donde vos veña,
310 cando ela non colla un mal.
Has de verte e desearte,
ninguén volverá por tí,
que como dicen alí,
con quen casou reparáse.
315 O-o revés a Dominguiña,
que anque por sí non teña,
ten o crego, que por ela
he capáz d[e] por a vida 6 .
Paira as veces que quixêr,
320 escusas de ter coidado,
que seu amo he moi honrado,
e n-él compadre has de tér.
6. BTB do por a vida, sen sentido.

100 Papés d’emprenta condenada
Per. Valla o demo tal fregado!
Gor. Non has de ser mal pensado,
325 nin levala por ahí.
Per. ¿Pro éla que démos di
mais do que teño falado?
¿Por que o crego lle quér tanto,
sendo que n-he sua sobriña?
330 Gor. A xênte d’oxê he toliña:
eu de nada che me espanto.
Atende aqui, sospeitoso:
o crego quérlle por boa,
e porque o sirve hay catr’anos:
335 e neles ten desenganos
de que o vento non l[l]e 7 zóa.
Nunca nada se lle véo
do que a tí se che parece,
nin tiveron ai que pese
340 todo o tempo que o servéo.
Ela sábelle o tempero,
e él co-ela está contento:
canto falas todo he vento;
sobre todo, he un caballero.
345 Trata de virte conmigo,
que quedei en ir despois:
recolle a teu pai os bois,
e creeme o que che digo.
Vase la vieja, y Perucho para su casa echando cuentas consigo.
350 Per. Canto dixô esta mullér
he a misma realidá,
e sendo a pura verdá
7. BTB lie.

A casamenteira 101
non ten mais certo que ser.
Con Técola vou facer
355 un casamento cagado,
que anque estou enemorado,
esto non da de comer.
Ela pra ser unha probe
ten o xênio soberbiño;
360 nuncame citóu ô moiño,
antes âs nubes se sobe.
Debo dar gusto a meu pai:
Dominga he moza de feira,
e anque por hoxê non queira,
365 co-o tempo todo se fai.
MUTACIÓN DE TEATRO
Sale Perucho de rufian cantando el a-la-la-la.
Per. cantando. Cuando quise non quisistes,
agora quieres non quero,
370 levarás a vida triste,
que eu ben alegre cha levo.
Sale Técola al paso.
375 Técola llorando.
Téc. Ai home, que ledo vas.
Per. En algo m’hei d’alegrar.
Téc. Canta tí pra eu chorar,
po-la ruindá que me fas.
Per. E tí que queres que faga,
¿non foche moi ben rogada?

102 Papés d’emprenta condenada
380 Téc. Algo fun de tí estimada,
mais agora dasme a paga.
Foches en casa do crego,
as moniciós andiveron,
xâ para as galas che deron,
385 e vainas mercar Xân Prego.
De xûeves en oito dias
dínme que se fai a boda,
que será o en que eu morra
po-las tuas picardías.
390 Larpeiro, dotes de putas,
nunca a medrar chegarán,
antes ben agoirarán
a-as facendas que se xûntan.
O-o gran bribon de teu pai
395 heino de ver eu pedir,
que Dios n-ha de premitir
esta maldá que me fai.
Ti vas a ser un cornudo,
que o crego he un fino putón,
400 e d’ahí ven a estimacion
â filla do Barrigudo.
Era mais probe que eu
antes de con él entrar,
e logo dou en medrar
405 porque â gandaina se deu.
Per. Mullér, nunca falar mal
parece ben a ninguén;
o cura he un home de ben,
e a criada pra alá vai.
410 Nunca nada se lles veo,
e he forte cousa que,
d’aquelo que non se ve,
se asegure por alléo.
Tí para min foche honrada,
415 pero non falta quen diga,

A casamenteira 103
que co-o estudiante da Triga
andiveche nemorada.
Xûsto solasmente Dios;
na miña mao non está;
420 componte co-o vello alá,
que por min, o mesmo son.
Vase, y queda Técola quejándose.
Téc. Ai malvado! a quén eu quixên,
a quén meus ollos amaron,
425 o sono que me quitaron
he o que no dia me afrixê.
Grande tolaxâda fixên,
pero xâ non ten remedio,
porque o amado causa tedio.
430 ¡Dios mio, sobrana Virxên!
facede aquí un milagre
tollendo â ama do cura,
que malamente me muda
esta cara de vinagre!
435 Pasa casualmente la vieja.
Gor. Dios te axûde Tecoliña.
Téc. Pare pra-aquí miña tia.
Se detiene la vieja y se apartan á un lado las dos.
Gor. ¿Que me quere miña filla?
440 Téc. Xâ estiven o outro dia
a decirlle o que lle quero,
e quedeime por recelo,
ou mais ben por cobardía.
Agora deseo saber

104 Papés d’emprenta condenada
445 en que a eu teño ofendido,
pra que me quite o marido
e n-outra o faga caer.
Gor. Tecoliña, para min,
a tua queixâ eche escusada,
450 que do que dís non sei nada,
e he falarme latin.
Téc. ¿Como non sabe, se ela
foi a que á Rouco tratou
o casamento, e levou
455 o seu fillo â bebedela?
Gor. !Ai qu’engañadiña estás!
Non te creas de bayuras,
nin de quen faga mesuras,
que a culpa tívoa o rapáz.
460 Téc. ¿Como o rapáz, se conmigo
xûramentóu o contrario!
Gor. Dille que rece un rosario,
e creeme o que che digo.
O rapáz adoecía
465 por casar co-a Dominguiña,
que xâ con ela algo tiña
como souben o outro dia.
Nunca paróu con seu pai
hastra que a foi a pedir,
470 o que logrou conseguir
a rogos de sua nai.
Eu n-eso n-entervenin,
nin do teu trato sabía,
antes para tí quería
475 un que me contenta a min,
cal he Bernaldo do torto,

A casamenteira 105
que alí hai donde esbrouzar,
e he unha fertuna achar
para sempre pan e porco.
480 Desto, ainda falaremos:
canto-o demais, non sei nada,
que che he tarabeleada,
ou mais ben cousa de nenos.
A Dios Tecoliña a Dios.
485 Vase, y queda Técola esclamando sola.
Téc. !Ai birbon! esta mullér
non contou mais da verdá,
e a picardía, e maldá,
en tí a chego a conocer.
490 Querías facerme crér
que por teu gusto non era;
fun moi boba e majadera
en nada chegar a oler.
N’hai consolo para min!
495 sobre enganada fun tonta,
que pra-o caso tanto monta,
chorarei o que antes rin.
Non me cegaba a riqueza;
contentábame a presona,
500 e o xênio; mais non se abona
en parte algunha a probeza.
O rapáz, se me deixôu,
foi porque n-habia preada,
coma se eu fose culpada
505 no que Dios remedeou.
O casamento do torto
morrerei antes que o queira,
pois vaya a casamenteira
a comer o pan e porco.
510 O casarse quér cariño,
e se no-o hay sale mal,

106 Papés d’emprenta condenada
que n-hai ningun animal
indómeto a-o aloumiño.
Tratados, son pra señores,
515 que acostumbran de casarse
por eles, para levarse
continuamente en rencores.
Non quererei mais ninguén,
nin darei a mao a algun,
520 que amor, solasmente un
se pode tér, pra ser ben.
525
530
535
Llora, y cae el telón.
UN HOMENAGE AL MÉRITO.
Sepultado en un calabozo de la carcel de Santiago en 1812, sujeto á
una ruidosa causa bien capáz de amilanar á otro espìritu que no fuese el suyo,
fue cuando y en donde Fandiño produjo el pasatiempo que antecede á
petición de un amigo, quien le habia fijado asunto y número de personas;
circunstancias todas que dan un gran realce al mérito de la pieza en abono de
los estraordinarios talentos del autor, bien conocidos y admirados de sus
contemporáneos, asi como sus padecimientos y firmeza de caracter en ellos.
Al fin de la obra y hablando con su amigo dice lo siguiente: “E yo digo
á V. que esto va currente cálamo á la demonia. Como V. fijó el número de
actores, no puedo estenderme mas, atento el fin de todo drama que es
desempeñar bien el objeto del título. La Casamenteira va pintada, pues ella y
cuantos hay de su flus mienten por precision, de que resultan tantos malos
matrimonios. San Agustin dice que es propio de gente vil tratar casamientos,
y la esperiencia lo acredita. Me alegraré sea de su gusto, y que mande á su
afecto amigo y servidor Q.S.M.B.= F.”. Y este amigo ahora renueva su grata
memoria con esta publicacion.

Vilancico que na Noiteboa do ano de 1812 cantaron os presos 107
ANTONIO BENITO FANDIÑO: “VILANCICO QUE NA NOITEBOA
DO ANO DE 1812 CANTARON OS PRESOS DO CÁRCERE PÚBLICO
DE SANTIAGO”
1 ALBORADA.
Á subir
Caladiñamente,
chorando, ou rindo,
5 vamos divertindo
ó tempo, rapaces:
áxâ guerra, ou paces,
préitos, é porfias,
mandós, tiranía,
10 démos, é demó-ni-os....
Á baijar.
malos matrimonios,
xûéces, é escribanos,
tíos, é fulanos;
15 tabardillo é peste,
aquelo, estoutro é este
ABF2(12)
Antonio Benito Fandiño: “Villancico que en la Noche-Buena del año de
1812 cantaron los presos de la carcel pública de Santiago”, Diario Cívico-Patriótico,
núm. 63, Santiago de Compostela, 26/12/1812, pp. 249-252. Dos diversos cantares
que, segundo Fandiño, entoaron os presos do cárcere público compostelán durante
a noiteboa do ano 1812, estaban en galego unha “Alborada” (p. 250), unha
“Moiñéyra” (p. 251) e mais un “Alalála” (p. 251). O autor afirma que “los sones
gallegos estan arreglados á música gaiterina, á la Betancéira” (p. 251).
Cf. tamén Álvarez Blázquez (1959: II, 320-321).
traballen á quen,
con pouco motivo,
aquí nos púxô é ten... 1
20 MOIÑÉYRA.
Por moito que vos estirés,
cando Dios quer,
por todos chove;
é senon dígao
25 ó ano de nove,
que anduvéstedes
de dous en tres...
Non valía peluca,
nin valía baston,
30 nin ter nena cuca,
nin ser farolón,
nin bolra, nin grado,
1. Na marxe esquerda desta estrofa lese de arriba a abaixo o seguinte: ÉNTRA CAN.

108 Papés d’emprenta condenada
nin crego, nin frade,
simplista, ou abade,
35 conde, nin marqués;
que en tempo apurado,
dereito he, ó revés,
é solo he estimado
valor, é bos pes.
40 Si fas risa da Constitucion,
non sea ó demo
que che veña
unha cousa que non teña
acaso compo—
45 sicion...
As Cortes ó mandan,
tí non obedeces,
antes pronosticas
lástimas no trece;
50 mira, vaite á modo,
é conta con ela,
que nunca che he bobo
todo aquel que apela:
é dígao Pedro,
55 é cánteo Xan,
que preitos de intrigas
malas tornas tran 2 .
ALALÁLA.
1
60 Non che val ó faroléiro,
para non mallar na tréla;
regála á bolra á un gaitéiro,
que ten máis dereito á ela.
Alalála [et]c.
65 2
Da muceta colorada
pódes facer un chaleco,
que estará mais empreada
que non nos hombros, babeco.
70 Alalála, [et]c.
3
Se presumes que servíche
os amigos no teu ano,
moy mal á conta entendiche,
75 que estar estás no pantano.
Alalála.
2. Na marxe esquerda das dúas últimas estrofas lese de arriba a abaixo o seguinte: EY QUE VÁS. ARRIBA
PARA PÉRVES.

Vilancico que na Noiteboa do ano de 1812 cantaron os presos 109
Antonio Benito Fandiño: “Villancico que en la Noche-Buena del año de 1812 cantaron los
presos de la carcel pública de Santiago”, Diario Cívico-Patriótico, núm. 63, Santiago de
Compostela, (26/12/1812), pp. 249-252.

110 Papés d’emprenta condenada
Antonio Benito Fandiño: “Villancico que en la Noche-Buena del año de 1812 cantaron los
presos de la carcel pública de Santiago”, Diario Cívico-Patriótico, núm. 63, Santiago de
Compostela, (26/12/1812), pp. 249-252.

Vilancico que na Noiteboa do ano de 1812 cantaron os presos 111
Antonio Benito Fandiño: “Villancico que en la Noche-Buena del año de 1812 cantaron los
presos de la carcel pública de Santiago”, Diario Cívico-Patriótico, núm. 63, Santiago de
Compostela, (26/12/1812), pp. 249-252.

112 Papés d’emprenta condenada
Antonio Benito Fandiño: “Villancico que en la Noche-Buena del año de 1812 cantaron los
presos de la carcel pública de Santiago”, Diario Cívico-Patriótico, núm. 63, Santiago de
Compostela, (26/12/1812), pp. 249-252.

Resposta a Manuel Acuña 113
ANTONIO BENITO FANDIÑO: “RESPOSTA A MANUEL ACUÑA”
(30/10/1812)
ABF3(12)
CONSTITUCION VIOLADA, / Y LEYES ESCARNECIDAS. / Arbitrario y
punible porte del Doctor / Don Joaquin Bernardo Flores, Catedrá- / tico, Abogado,
y Alcalde primero en / la ciudad de Santiago. En la Oficina del EXACTO CORREO,
pp. 3-4 (Biblioteca da Real Academia Galega, signatura 4567; Biblioteca do
Convento Franciscano de Santiago: AS-57 (12)).
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
No ano 1808 encomendóuselle a Fandiño a persecución, como comisionado,
dos bandoleiros de Mesía. En vez de perseguir os ladróns, Fandiño encarcerou
os xuíces e escribáns acusándoos de que, pola súa culpa, os pobres tiñan que converterse
en ladróns. Entrou no cárcere por primeira vez en 1810. Liberado no ano
1812, insultou gravemente o cóengo don Manuel Acuña y Malvar, o comerciante
Quintela e dous criados. Detido, foi novamente encarcerado. Desde o cárcere escribiu
e publicou a obra Prospecto, preliminar, prólogo, ensayo... del Manifiesto que D.
Antonio Benito Fandiño, preso en la cárcel de la Coruña, dará al público contra el Lic.
D. Manuel Acuña y Malvar... en el que luego que vea la causa que este gentilhombre
le ha tramado, demostrará matemáticamente su inocencia, convenciéndole de inveraz
y falso delator (A Coruña, 1812). Acuña y Malvar ao ter noticia deste folleto publicou
na Gazeta Marcial de Santiago e no Exacto Correo da Coruña unha nota contra
Fandiño; ao que Fandiño contestou con outro folleto, Constitución violada…, no
que acusaba duramente a Joaquín Bernardo Flores, alcalde primeiro de Santiago,
polas providencias tomadas contra el, despois dos insultos a Acuña, facendo que o
encarcerasen, primeiro en Santiago e logo na Coruña. No corpo deste texto aparece
a frase en galego dirixida a Acuña y Malvar.
1
Mas: este trapacero que por mas que le convenzan, siempre
quiere morir con habla; tuvo la sandez de hacer imprimir en la gaceta Marcial
de Santiago y Exâcto-Correo de la Coruña, una petulante súplica al público,
como si éste no estuviese bien cierto de que quanto digo en mi proyecto 1 , es
1. No exemplar que manexamos, proyecto está corrixido á man para prospécto.

114 Papés d’emprenta condenada
5
10
15
la pura verdad, pública voz y fama y comun opinion sin cosa en contrario;
sobre que á mayor abundamiento me afirmo y ratifico en la mas solemne
forma que haya lugar en derecho, y por la presente me obligo con mi persona
y bienes habidos y por haber á hacerlo bueno, firme y valedero, y en todo
tiempo responder de la evision y saneamiento, á que añado por no haberme
ocurrido quanto currente cálamo escribí el tal papel, lo siguiente:
Est magnum crimen, prærrumpere virginis himen.
Ay Manuel, Manuel: male á morte que te deichou 2 si me descoso. Mais
che valera ser besta de un arrieyro, que 3 te dé en tomar da miña conta. Podesme
creer que aunque te volvas demo; encontranse os guardias cos metedores; é conta
co dito, que nada val ó licenciado contra ó licencioso.
2. No fondo Álvarez Blázquez consérvase unha copia mecanográfica deste texto en que neste lugar se le
deixou, coa seguinte nota de rodapé: “deichou, que pode ser errata: non embargante, noutra ocasión escribíu
no Heráclito, vecho, por vexo. O fenómeno esplicaráse pola prosimidade do punto de articulación dos
dous fonemas palatais”.
3. No exemplar que manexamos alguén acentuou á man este que e fíxoo seguir dunha coma: qué, te dé en
tomar.

Os rogos dun galego 115
MANUEL PARDO DE ANDRADE: OS ROGOS DUN GALEGO (1813)
MPA2(13)
[M. Pardo de Andrade] (1813): Os rogos d’un gallego establecido en Londres,
dedicados os seus paysanos para abrirlles os ollos sobre certas iñorancias, e o demais que
vera o curioso lector. Coruña: á instancias de varios patriotas amantes del Gobierno
y de la Constitucion. En la caxa tipográfica del Diario. Pódese consultar un exemplar
desta primeira edición na biblioteca da Fundación Penzol de Vigo (C - 8 / 19),
do que hai unha fotocopia depositada na Biblioteca Xeral da Universidade de
Santiago de Compostela (GA.FOLL – 3/8). Na biblioteca da Real Academia Galega
consérvase un exemplar incompleto de 1813, que ten as páxinas 3, 4, 7 e 8 e unha
folla solta (Fondo Martínez Morás, R. 21626).
Os Rogos coñeceron despois de 1813 diversas edicións. Antonio Odriozola,
en 1979 (Faro de Vigo, 17/05/1979), chegou a consignar sete incluíndo a primeira.
As cidades, as imprentas e os anos de edición que este investigador sinalou daquela
foron os seguintes:
1. Coruña: á instancias de varios patriotas amantes del Gobierno y de la
Constitucion. En la caxa tipográfica del Diario, 1813.
2. Cádiz: Diario Mercantil de Cádiz, nº 129, 1813.
3. Santiago: Oficina de D. Manuel Antonio Rey, 1813.
4. Santiago: Oficina de Rey, Gratis por D. Sinforiano López, 1813.
5. Madrid: Imprenta de la Compañía, por su Regente Juan José Sigüenza y
Vera, 1813.
6. Texto en castellano. Madrid: Imprenta de la calle de la Greda, 1820.
7. Coruña: Imprenta de Sebastián Iguereta, 1841.
Para esta nosa edición ativémonos á primeira edición de 1813 (aparecida
na Coruña, “en la caxa tipográfica del Diario”), mais indicamos tamén as principais
variantes que presenta a sétima: Rogos de un escolar gallego a Virxê do Bo
Acerto para que libre a terra da Inquisicion. Reimpresos en La Coruña: Imprenta
de Iguereta, 1841 (IG). Desta edición de 1841 manexamos un exemplar que está
depositado na biblioteca da Real Academia Galega (Fondo Martínez Morás, código
02.14.5.03.3).
Entre os papeis de Andrés Martínez Salazar que se custodian na Real
Academia Galega están unhas probas de imprenta de obras de autores e épocas
diversos que invitan a pensar que o editor coruñés debeu de traballar na preparación
dunha colectánea de textos escritos en idioma galego que nunca chegou a

116 Papés d’emprenta condenada
publicar. Entre estas probas de imprenta figuran as dos Rogos d’un gallego, tomados
da súa terceira ou cuarta edición (Fondo Martínez Morás, signatura 318/14).
Cf. tamén Iglesia (1886: I, 197-202), Álvarez Blázquez (1956: II, 314-317),
Pardo de Andrade (1971) e Garcia Negro / Gómez Sánchez (1996: 39-42).
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
Aínda que Pardo de Andrade imprime a súa composición no ano 1813,
debeuna redactar en 1812, en plena disputa sobre a conveniencia de suprimir a
Inquisición. A supresión da Inquisición decretárona as Cortes o 5 de xaneiro de
1813. Consta que Pardo de Andrade lía as súas estrofas aos paisanos nas tabernas,
aproveitando que viñan a Santiago á feira dos xoves.
Os Rogos foron prohibidos polo arcebispo de Santiago o 29 de maio de
1813, pola Inquisición española, xa reconstituída, o 18 de xullo de 1815 e pola
Inquisición de Galicia o 15 de marzo de 1817. Cando o Goberno designou a Pardo
de Andrade, o 16 de xullo de 1813, como membro da Xunta de Censura de Galicia,
os xornais absolutistas, escandalizados, afirmaban que o seu nomeamento como
censor era como meter a raposa no galiñeiro.
1
5
OS ROGOS / D’UN GALLEGO / ESTABLECIDO EN LONDRES,
DEDICADOS OS SEUS PAYSANOS PARA / ABRIRLLES OS OLLOS SOBRE
CERTAS IÑORANCIAS, E O DEMAIS / QUE VERA O CURIOSO LECTOR.
Rogos dun escolar à virxe do bò acerto para que libre à terra dà Inquisicion 1 .
Non omnis caro eadem caro, sed alia caro hominum, alia volucrum, alia piscium.
1. IG ROGOS DE UN ESCOLAR gallego A VIRXÊ DO BO ACERTO PARA QUE LIBRE A TERRA DA INQUI-
SICION. A seguir, na páxina 3, introduciuse esta nota en IG: “El autor de estos Rogos [no orixinal, Rocos]
fue un respetable eclesiástico, bien conocido en este pais por sus luminosos escritos: los publicó por primera
vez en el año de 1813: se imprimieron diez mil ejemplares que se despacharon en el mismo año: el
año de 1820 se reimprimieron otros diez mil ejemplares, de los cuales no hay ya ninguno en venta, y sí
varios pedidos, por lo que se hace esta nueva edicion, que se hallará en las principales librerías.”

Os rogos dun galego 117
10 ROGOS 5
Miña virxe 6 , vos que sodes
madre de consolacion,
libradenos dos nubeiros 7
da maldita Inquisicion.
15 Da Inquisicion, que de medo
de espias e de visiós
encheu a terra, e de luito
cubreu a casa de Dios.
Libradenos, virxe Santa,
20 poisque sempre o pecadore
achou na vosa bondade
madre, amparo e proteccion.
Dadelles pois bon acerto
a ós homes bos, que xuntou
25 a España, para formar
a sua lexislacion.
PAXAROS, PEIXES 2 E HOMES
DE DISTINTA CASTA SON:
AQUELES 3 COMENSE ASADOS,
PERO OS RACIONALES NON 4 .
Cristo morreu por salvarnos,
e mente como un ladron
o tramoyeiro que diga
30 que o voso fillo a fundou.
Dios fixo para os ruís
o Inferno, e o Ceo criou
para os bos: esto è verdade,
o demais e ua 8 invencion.
35 O mundo en arrendamento
pola vida Dios nos dóu
para ganar coas obras
a Groria ou a perdicion.
Os pecados desta vida
40 seran na outra de Dios
castigados; pois Dios solo
ten esta xurisdicion.
2. IG PAXÀROS, PEIXÈS.
3. IG AQUELLES.
4. IG PERO ¿OS RACIONALES? NON.
5. Falta en IG.
6. IG Virxê. IG representa por o fonema fricativo prepalatal xordo. De aquí en diante non sinalaremos
xa esta variante gráfica.
7. IG nuveiros.
8. IG un-a.

118 Papés d’emprenta condenada
Para absolvernos de culpas
Christo a S. 9 Pedro lla dou,
45 non para poñer no espeto
os homes, como capos.
Os Demos son os ministros,
que o noso Dios destinou
para [q]uentar 10 as caldeiras
50 nas cabernas de Pratón 11 .
Vayan pois a cociñar
ao Inferno aqueles que son
tostadores, que ali poden
ter praza de Marmitòs.
55 Cristo na cruz... ¡miña xoya!
brinda e chama ao pecador
cos brazos abertos, mentras
o persigue a Inquisicion.
Non é o home burel gordo,
60 que con tundilo e millor;
a os homes mudaos o tempo,
e convenceos a razon.
E a ley de Xesucristo
ley de carida, e amore;
65 debemos aconsellarnos,
mais non facernos traicion.
9. IG Cristo á San.
10. Na 1ª ed., cuentar; IG quentar.
11. Na 1ª ed., pratón, co acento borroso; IG Prutón.
12. IG projimo.
13. IG Si.
Vivamos ben, e teñamos
do proximo 12 compasion,
que Dios e aquel que ilumina,
70 e que move os corazos.
A xente vive na ley
que eredou de seus abos:
o Mouro a sua, e o Gallego
xuzga que a sua e millor.
75 Demos pois, xa que nacemos
no seo da relixion
verdadeira, muitas gracias
a cristo noso señor,
O irexe tan solo ofende
80 a Dios: a nosoutros non:
¿porque logo lle quitamos
a Dios a xurisdicion?
¡Chamuscar a os homes vivos
en este mundo! ¡meu Dios!
85 ¡ay que xudiada! non pode
inventarse outra peor.
Se 13 os xudios nos queimaran,
inda pase, porque Dios
mandanos que perdonemos
90 a os que nos fagan traicion.

Os rogos dun galego 119
¿Pero que nos os queimemos,
e iles a nosoutros non?
inda somos mais xudios,
que os mismos xudios son.
95 O voso fillo bendito
no que fixo e predicou,
enseñounos o camiño
da paz e da salvacion.
Quer, que todos nos amemos,
100 e imitemos o candor
dos paxariños 14 : non quer
ruindades nin opresios.
A os xilgariños garridos
as aves de outro color
105 non lles fan mal: as rapinas15 simbolo do deño16 son.
Os Marrocos e os Ingreses
non teñen Inquisicion
con ser irexes e Mouros:
110 ¿e debemos tela nós?
Ala solo entre indios bravos
xente, que o sol da razon
14. IG paxâiriños.
15. IG rapiñas.
16. IG demo.
17. IG relixîon.
18. IG Voslo.
19. IG deveras.
20. IG santo oficio con letra itálica.
21. IG ingañar.
non alumou todavia,
queimanse por devocion.
115 Mais, segun rezan os libros,
os seus sacerdotes son
us notorios tramuyeiros,
e ladros de profesion.
A igresia de Xesucristo
120 e a casa da salvacion;
non e tempro de xentis,
nin e cova de ladrós.
Purificadea, señora,
tocando no corazon
125 dos españoles que cuidan
da ley, e da religion 17 .
Volo18 rogo muy de veras19 :
e feita a miña oracion:
a o chamado santo oficio20 130 quitarlle a mascara vou.
O SANTO OFICIO SIN CARANTOÑA
O Demo para tentar
no deserto a o salvador,
puxose a mascara, e quixo
135 inganar 21 a o mismo Dios:

120 Papés d’emprenta condenada
Pois asi baixo pretesto
de piedade e religion 22
o uficio 23 dos tostadores
santo uficio 24 se chamóu.
140 A mascara e pois o santo;
o uficio 25 e facer carbon
dos homes, que son imaxe
do grande Dios que os criou.
Chamouse santo, decindo
145 que era santo, e que era bo,
purgar a igresia có fogo
da pravedade e do error.
Mais como Dios reservase
facer á separacion
150 no outro mondo 26 , e non en este,
toda a cristianda tembrou.
Pero, como van as leyes
adonde 27 quer o señor
Rey que nos manda, tuvemos
155 que aguantar a Inquisici[o]n 28 .
22. IG relixîon.
23. IG u oficio.
24. IG oficio.
25. IG oficio.
26. IG mundo.
27. IG a donde.
28. Na 1ª ed., Inquisicien; IG Inquisicion.
29. IG Oxê.
30. IG a o.
31. IG santo oficio con letra itálica.
32. Borroso o acento de ás na 1ª ed.
33. IG meigas.
Oxi 29 que a sorte trocouse,
e dá leyes a nacion,
podemoslle ver a cara
ao 30 tribunal do terror.
160 Veremos a pravedade;
as fantasmas, as visiós,
que aquel bribon de Luceiro
fixo sobre ascuas carbon.
Mascara fora: vexamos
165 os feitos, e as invencios
do chamado santo uficio 31
po los nosos bisabós.
Meigas, feitizos e bruxas
que persigue a Inquisicion,
170 sin mascara, socaliñas
de cregos e frades son.
Chamanlles bruxas à ás32 vellas
por ter cara de carton;
pero solamente hay meygas33 175 en donde hay Inquisicion.

Os rogos dun galego 121
As femias da nosa especie
de certa constitucion
fan visaxes, e son tolas,
pero feitizeiras non.
180 E se as ay, que diga Inguanzo,
Cañedo e o outro Burrol,
donde hay ua, a fin que embruxe
ao perverso Napoleon 34 .
O feitizo está nos ollos
185 dua 35 nena de Padron:
as nenas tamen feitizan
à os cregos da inquisicion.
Garridiñas, nos chegedes
a os que manexan tizós,
190 que a estopa cabe do fogo
e vos ua tentacion.
As feas non teñan medo,
poisque, sendo feas, son
parentas d[o] 36 santo uficio37 195 traido en comparacion.
Còa mascara, xia se vé,
parece un santo varon:
34. Esta estrofa falta en IG.
35. IG dun-a.
36. Na 1ª ed., da; IG do.
37. IG oficio.
38. IG un-a.
39. IG nun-a.
40. IG coas.
41. IG la.
pero sin ela parece:
o mismo Demo mayor:
200 E inda contan, que ua 38 uez
que a un espello se mirou
o Demo dixo: é mais fea
do que eu son, a Inquisicion.
Ela mora nua 39 casa
205 en donde contra razon
e xusticia a os homes privan
da vida, e do mismo Dios.
Ali faise un tribunal
adonde un xudas traidor
210 vai vender a seus irmàs
con capa de relixion.
Tres corvos, ou nigromantes,
cuas 40 caras de Neròs
son os xueces que compoñen
215 o tribunal do terror.
Cuberta de pano mouro
està toda ao rededor
a 41 gran sala de xusticia,
que vela, causa pavor.

122 Papés d’emprenta condenada
220 Uas 42 candéas marelas
có seu palido fulgor
fan ver do 43 color da cera
as caras dos tres dragos.
Un santo cristo ben[d]ito44 225 metido entre eles ¡meu Dios!
està como no calvario
metidíño entre ladrós.
Sobre un tapiz dua45 mesa
mais louro do que é o carbon46 230 hay procesos, e un tinteiro
feito de corno de boy.
As prumas son as mais
negras,
que o fero buitre críou,
235 poisque non moran os cisnes
donde fai tanto calor.
Adonde xiren os ollos,
non acham mais que terror;
pois solo para aterrar
240 a inventou a maldicion.
42. IG Duas.
43. IG de.
44. Na 1ª ed., benbito; IG bendito.
45. IG dun-a.
46. IG do que o carbon.
47. Na 1ª ed., prevedade.
48. IG está.
49. IG coa.
50. calleo na 1ª ed.
51. Borroso o acento de aló na 1ª ed.
52. IG noite.
Ali nunca o sol aluma,
porque donde está à razon
desterrada, o sol non entra
nin a craida de Dios.
245 Con ela moran os deños,
suposto na Inquisicion
mora a pr[a]vedade 47 ,
as meigas
e tamen o inquisidor.
250 Nos seus libros de rexistro
está escrita a perdicion
e a infamia do que ali fore
acusado dun traidor.
O marido istá 48 na cama
255 ca 49 muller que Dios lle dou,
e o solteiro no seu leito
alleo 50 dua traicion.
E aló 51 pola media nuite 52
despois que ò galo cantou
260 un gran vando de vixatos
rodealle a habitacion.

Os rogos dun galego 123
Tocan a porta; e decindo:
¡o santo uficio! 53 o tembror
entra na xente, que deixa
265 franca a entrada e a posesion.
Cando ven Dios, ven coa paz;
coa falsedade e traicion
o santo oficio: ¿e diremos
que e santo e cousa de Dios?
270 Amin S. 54 Pedro me leve
que nunca con mais valor
frances matará que a un
esbirro da inquisicion.
Pois nin frances, nin xudio,
275 nin o mismo Napoleon,
e capaz de dar o susto,
que causa un inquisidor.
Entra o alguacil larpeiro
coa mascara de santón;
280 e ao pobre que esta no leito
fa[i]no 55 suar coa calore.
Trae a venera por diante,
mascara de devocion:
53. IG ¡O SANTO OFICIO!!.
54. IG A min San.
55. Na 1ª ed., falno.
56. IG volben.
57. IG está... está.
58. IG o pícaro.
59. IG espresion.
mostralla, e o pobre inocente
285 pensa que e cousa de Dios.
Botalle logo a gadoupa
como fai coa pomba o azór,
perde a fala o cuitadiño
e levano á inquisicion.
290 Padre, irmao, muller nin fillo
desde que o corvo o levou,
non volven 56 a saber de él
nin si ista ruin, ou ista 57 bó.
Vedelo, que xa o presentan
295 en aquel sitio de horrore
donde lle tembran as carnes
cò medo do asador.
Logo os xueces sin nomarlle
opicaro 58 que o acusou,
300 nin descubrirlle os testigos
que ganar pudo un traidor.
Collen na man un proceso
e trabucando a expresion 59 ,
fanlle cargos e preguntas
305 sobre o que fixo e falou.

124 Papés d’emprenta condenada
O home volvese tolo;
perdese a imag[i]nacion 60 ;
e tense por gran milagro
descubrir ao 61 acusador.
310 Con esta mascara infame
piden a decraracion,
como se ouvera xusticia
donde hay ingaño e traicion.
Se 62 nega, mais que a verdade
315 diga, sobre dun ponton
átano, e danlle tormentos
que decilos causa horror.
Torcenlle os brazos, as pernas
e os dedos; e inda despois
320 metenlle entre uñas e carne
de cana aguda punzós.
Se e muller queimanlle os peitos
e non contentos, despois
apricanlle un ferro ardendo
325 nas partes que Dios lle dou 63 .
(Non xuzguedes que sea esta
faladuria e invencion;
60. Na 1ª ed., imaglnacion, como na liña 283 falno; IG imaxinacion.
61. IG a o.
62. IG Si.
63. Quizais doú, con acento, na 1ª ed.; IG dóu.
64. IG si.
65. IG Si.
66. IG si.
67. IG E o.
68. IG no.
69. IG espectador.
poisque o escribe Piñateli
nas suas instituciós.)
330 Hasta tres veces lles daban
tormentos se 64 confesion
non facian do delito
que pudo ser ben traicion.
Se 65 negan, morren; se 66 falan
335 non alcanzan o perdon
como os das mangas azules
digan: pertinaces son.
¿Eo 67 tribunal que esto fai
non se chamara millor
340 o tribunal de Pilatos
que non santa inquisicion?
Ali faise neste mundo
baixo do nome de Dios,
o que fai Luzbel no inferno
345 donde non 68 hay redencion.
Pero ainda non dixen todo,
falta decir o millor
que è que un santo obispo sea
da tortura expectador 69 .

Os rogos dun galego 125
350 Un obispo, que aunque queira,
non lle dan xurisdicion
para librar do tormento
ao que istá posto en question.
Da sentencia que eles deren
355 non se admite apelacion,
que a ninguen istá suxeto
o deño 70 do inquisidor.
Mascara fora: nubeiros
estas e outras muitas son
360 as virtudes dos siñores
ministros da inquisicion.
As carnes tembran de oir
o que en tres sigros de error
fixeron na nosa España,
365 os da secta do tizon.
Santos obispos e homes
de virtú, e de opinion
foron presos e estuveron
expostos 71 a ser carbon.
370 Digao o señor Talavera,
Avila, e o bon Palafox,
Carranza e outros prelados
dignos de veneracion.
O que de frades e cregos
375 calquera cousa falou,
70. IG demo.
71. IG espostos.
72. IG a o.
73. IG po la.
fui cal porco chamuscado
no fogo da inquisicion.
O que do rey e dos seus
privados, como Godoy,
380 falou calquera verdade,
na inquisicion as pagou.
Os homes que abilidade
tiñan porque Dios lla dou,
por meigos ou por irexes
385 a inquisicion os queimòu.
As vellas::: ¡miñas cuitadas!
se dixo alguen que as topou
con un cacho vello o 72 lume,
facian de elas carbon.
390 Finxen que falan co Demo,
que en figura de cabron
ven a velas; e que van
de romaxe en procesion.
Suben pola 73 gramalleira,
395 e vóan, dandose a uncion
de certa badulacada
que tenebreiro fraguóu.
Contan que en Sevilla hay xunta
por san Xuan, e outras visios,
400 embelecos e mentiras
que a inquisicion inventou.

126 Papés d’emprenta condenada
Os feitizos é ua 74 viña
para os cregos: e asi son
tantas as enfeitizadas
405 que un Deño 75 alá non quedou.
As nenas, que non se casan
cando lles chega a sazon,
arden coas 76 ganas, e teñen
un certo retortixon.
410 Logo dicen que é feitizo;
e que ua 77 bruxa lles dou
o deño 78 , que e solo espritu
en leite, torta ou rixòs.
Ponlles a mau pola 79 igresia
415 o crego, mais anque e bo 80 ,
no ten efecto a menciña,
cando o remedio e o varon.
En tanto cos seus conxaros
de ovos, carneiros, lacòs,
420 enchen os cregos a casa,
de meigas a inquisicion.
Tamen dicen que hay mal de ollo
e que o remedio millor
74. IG un-a.
75. IG Demo.
76. IG co as.
77. IG un-a.
78. IG demo.
79. IG man po la.
80. Quizais bó, con acento, na 1ª ed.; IG bó.
81. IG pois que.
82. Na 1ª ed., sabela; IG Sabela.
83. IG Castillas.
e un corno; farto cornudo
425 e o que sufre a inquisicion.
Esta cos seus feitos ten
na mais cativa opresion
os reinos, vilas e terras
de toda a nosa nacion.
430 Deixou a España sin xente,
poisque 81 de trinta millos
que tiña quedaron dez,
e logo quedarian dous.
Por temor dela non viñan
435 a nosa terra os que son
nas outras sabios artistas,
e fan cousas de primor.
Fui no tempo de [S]abela 82
que un tortilleiro a fundóu
440 para nosa escravitude,
perda e mingua da nacion.
A reina no na queria,
nin o seu bon confesor;
pero o Rei, a mais o frade
445 nas castillas 83 a fundou.

Os rogos dun galego 127
Mais que nunca aca viñera
o siñor rei 84 de Aragon,
que a nosa reina Sabela
tiña millor 85 intencion.
450 Habia de vir agora
o frade coa 86 sua invencion
da heretica pravedade,
do secreto e dos tizos;
Que as vellas co o soscaduiro 87 ,
455 e os homes cos 88 azadós
xa l[l]e 89 darian o pago
de fundar a inquisicion.
A igresia de Dios a todos
co o bautismo e a confesion
460 abre o ceo, o santo uficio90 conduceos a perdicion.
Mascara fora: non é
Santo, nin xusto, nin bon;
e ua invencion 91 dos reinantes
465 para oprimir a nacion.
Os frades, e muitos cregos
predican a seu favor,
84. IG señor Rey.
85. IG mellor.
86. IG co a.
87. IG co os soscaduiros.
88. IG co os.
89. Na 1ª ed., le; IG lle.
90. IG oficio.
91. IG é invencion.
92. IG ingañarán.
pero por muito que digan
non creemos que e de Dios.
470 Nin pensen, que inganarán 92
as xentes na confesion,
chamandoa articro de fé,
e irexes a os homes bos.
Sabemos os mandamentos,
475 e sabemos ben, que Dios
quer, que se arrepinta e viva
o que e fraxil pecador.
E de fé, que Xesucristo
por salvar os homes dou
480 a vida, e que nada fixo
para nosa perdicion.
E de fé, que ha de xuzgarnos,
e que a os bos en galardon
a de dar o ceo, e a os outros
485 eterna condenacion.
E de fé que, si chegamos
contritos á confesion
Dios nos perdona os pecados
por medio da absolucion.

128 Papés d’emprenta condenada
490 E de fè que Dios non quer
si non os bos corazós;
boas obras; mais non quer
hipocritas, nin ficciós.
Pero que Dios neste mundo
495 fundase ua 93 inquisicion
para queimar homes 94 vivos,
non e de fé; e un errore.
Eo 95 crego e o frade que o diga,
e mais irexe que foi
500 Arrio, Socino, Lutero
e Filipe Melanton.
As leis 96 inxustas e feras
que a tirania inventou,
no nas queremos, nin menos
505 queremos a inquisicion.
O que non fore christiano,
como non more entre nos,
que more donde quixere;
mais matar, que o mate Dios.
510 Prediquen os nosos cregos
un Dios de bondade e amore,
93. IG a.
94. IG omes.
95 IG E o.
96. IG leyes.
97. IG déannos.
98. IG exêmpro.
99. Na 1ª ed., eu; IG seu.
100. Na 1ª ed., nos; IG non.
101. IG Si.
e deanos 97 bon enxempro 98 ,
que e o millor predicador.
Os frades sigan a regla
515 do [s]eu 99 Santo fundador,
e deixen a quen goberna
os estados e as nacios.
Na igresia de Xesucristo
debe haber sempre boa union,
520 e o que sembrare a discordia
e fillo da maldicion.
Sean pois os sacerdotes
exemprar de sumision
a as leyes, que en noso ben
525 dá o congreso de nacion.
Se asi o fan, ira ben todo,
pero de outro modo non;
pois no[n] 100 queremos que os cregos
traten mais que o que é de Dios.
530 Se 101 non lles ouveran dado
riquezas, xurisdicion,
eles serian millores
e mais feliz a nacion.

Os rogos dun galego 129
Este poblo orfo e valente
535 a libertade ganou;
non pode haber libertade
en donde hay inquisicion.
Tampouco pode decirse
que se observa a lei 102 de Dios
540 donde non se fai xusticia
con craridade e razon.
Pagueas aquel que as fixere;
mais sea coa condicion,
que non morra un inocente
545 a forza dua 103 traicion.
Non son verdugos dos homes
os sacerdotes de Dios;
nin menos son nosos Reyes
para mandar sobre nos.
550 Son pastores das ovellas,
que [C]hristo 104 lles entregou,
cuiden delas como deben,
e deixense de cuestios.
Mascara fora; e vivamos
555 na creencia e relixion
en que por mais de mil anos,
viviron nosos abós.
102. IG ley.
103. IG dun-a.
104. Na 1ª ed., christo; IG Cristo.
105. IG Elles.
106. IG cristianos.
107. IG Ea pois, fora nubeiros,.
108. O lexema verbal é ilexible na 1ª ed.; IG fagades.
109. IG satisfaccion.
Eles 105 foron bos cristianos
non habendo inquisicion,
560 tamen sin ela podemos
ser christianos 106 e ser bos.
Mudouse o tempo, e fundouse
aquela, e o que ganou
a cristiandade fui solo
565 perder o antiguo esplendor.
Ea pois fora, nubeiros 107 ,
da igresia do redentor
que non se queiman os homes
como carne de castròn.
570 Idevos e non fagades 108
que a nosa moderacion
dos males que tedes feitos
vos pida satisfacion 109 .
Por vos à España perdida
575 sin xente, forza e vigor
foi presa dos seus tiranos
e befa de outras naciós.
Por vos deixaron a terra
homes sabidos, que Dios
580 nos dou, e puderan solos
facer feliz a nacion.

130 Papés d’emprenta condenada
P[o]r 110 mais de trecentos anos
con capa de devocion
perseguichedes as cencias,
585 a libertade e a razon.
Postos de acordo cos reyes,
non fui 111 non a relixion
o voso obxeto; foi solo
o despotismo e a opresion.
590 Por vos nua cruda guerra
co perfido Napoleon
metidos, hemos chegado
a os bordes da perdicion.
Vosoutros, cando 112 Madril
595 no mayo se leuantou 113 ,
dixechedes ser rebelde
nua 114 vosa exôrtacion.
¿E queriades a inda
inganar 115 mais a nacion?
600 mascara fora, embusteiros,
a o monte a facer carbon.
110. Na 1ª ed., Par; IG Por.
111. IG foi.
112. IG cuando.
113. IG levantou.
114. IG nun-a..
115. IG engañar.
116. IG cual.
117. IG e que vos fagan.
118. IG ter os cregos.
119. Moi borroso o acento de mandós na 1ª ed.; IG mandós.
120. IG porque.
121. IG oficio.
Nomade, nomade cregos
por Diputados, que nos
vos faremos conocer
605 cal 116 e a vosa obrigacion.
Vosoutros mismos trazades,
querendo xurisdicion
sobre o poblo, que vos fagan 117
vivir con conta e razon.
610 Podedes estar seguros
que no hay no poblo español
un home solo que queira
ter a os cregos 118 por mandós 119 .
Na igresia vos escuitamos,
615 mais fora da igresia non,
pois 120 as causas de este mundo
non son feitas para vos.
Poisque sin mascara estades,
e vos conoce a nacion
620 podedes mudar uficio121 ou irvos lexos de nos.

Os rogos dun galego 131
Porque si vos porfiades 122
tostadores, asado[r] 123 ,
casa, potros e rexistros
625 e canto nela encerrou
a perfidia sera logo
do fogo con que queimou
os homes, cinza; pois xà 124
o voso imperio acabou. 125
122. IG Non porfiedes; poisque.
123. Na 1ª ed., asadon; IG asador.
124. IG xiá.
125. A partir de aquí, entre as páxinas 37 e 43, insírese en IG a seguinte nota: “ NOTA. El autor de
este romance, que mereció general aprobacion en todas partes, al mismo tiempo que fulminaba contra él
anathemas la Inquisicion, puede jactarse de que no contiene espresion, ni aserto que ofenda la pureza de
la Religion, ni ataca el dogma, sino los abusos, y la ecsecrable ecsistencia de un tribunal que deshonraba
la España. En prueba de esto, se copia aqui la opinion de un respetable eclesiástico, muy conocido en
la Eu-ropa. Dice, pues, en una de las notas á la historia de España, lo siguiente.
‘El Tribunal de la Inquisicion, llamado de la fé, está tan claramente en contradiccion con el espíritu de
mansedumbre del Evangelio, con el sagrado testo de la Escritura, la doctrina de los Santos Padres, usos y conducta
de los primeros siglos de la Iglesia, que se puede afirmar, que no se profesa ni se sigue la religion de
caridad de Jesucristo en los reinos en que ecsiste este bárbaro tribunal. Léanse los capítulos 10 de S. Mateo:
6 de S. Marcos: y 9 de S. Lucas. En estos se hallará, que reserva Dios para el juicio final, y á su juzgado, los
delitos de opiniones religiosas, y consta esto mas claramente del cap. 13 de S. Mateo. En el cap. 18 nos
enseña el Redentor como se han de tratar con dulzura y amor las ovejas estraviadas; y como debemos reciprocamente
advertirnos nuestras faltas, primero de denunciar los malos a la Iglesia; igualmente manda, que
ésta antes de separarlos de su grémio, los ecsorte, y no que los entregue á la cuchilla y al fuego, como hace
la Inquisicion; y asi, como las tinieblas a la luz, está en oposicion la Inquisicion con el Evangelio. Si se léen
los capítulos 10, 13 y 16 de S. Lucas; las cartas de S. Pablo a Tito, a los Galatas, á los Tesalonicenses: la carta
Católica de S. Judas: la primera de S. Pedro, cap. 5, los autos de los Apóstoles: las cartas de S. Ignacio,
Patriarca de Alejandría: Tertuliano Lactancio: S. Ilario, Obispo de Potiers: S. Ambrosio: S. Juan Crisóstomo:
S. Gerónimo: S. Agustin: S. Gregorio Nacianceno: y otros respetables Padres, veráse, que todos ellos enseñan,
que la fe no se ha de propagar, mantener, ni conservar con la sangre y con el rigor, sino con la ecsortacion;
la suavidad y con el buen egemplo; y en una palabra con la caridad, que es la base de nuestra Religion, y la
divisa de los verdaderos cristianos. En los primeros siglos, y hasta el tiempo, en que los Papas fueron Señores
temporales, ni los Pontífices ni los Concilios condenaron á pena capital á los incrédu-los y hereges. El
primero que fulminó contra ellos la sentencia de muerte fué Teodósio, Emperador, por un acto de arbitrariedad;
pues en ninguno de los primeros Concilios generales celebrados contra los errores de Arrio, Nestorio,
Euthiches y Sabelio, contra ninguno de estos se promulgó sentencia, ni en los Concilios posteriores, hasta el
de Costanza, que condenó á Juan Hus, Gerónimo de Praga y Wiclof. Desde entonces separándose la Iglesia
del espíritu de lenidad y mansedumbre del Evangelio, comenzó á egercer una jurisdicion enteramente opuesta
á la conducta de los Apóstoles y sus sucesores; con tanta crueldad y esceso, que se puede afirmar, que
calculado el número de las víctimas sacrificadas por la intolerancia, tomando en cuenta la S. Barthelemi, las
Dragonadas, la persecucion de los Albigenses y los que entregó á las llamas la Inquisicion, que escede el
número de estas víctimas al de los fieles que en todas las persecuciones sacrificaron los Emperadores de
Roma; pues solo en España por un cálculo aprocsimativo resulta, que desde su establecimiento sentenció y
condenó la Inquisicion TRESCIENTAS CUARENTA Y UN MIL Y VEINTE Y UNA PERSONAS!! Por ser
demasiado conocido el testo de las citas que hace, y demasiado limitado este papel, no se copian aqui. El que
quisiere verlas hallará las mas de éllas en la historia de la Inquisicion, publicada en Paris por D. J. A L,
Secretario de la Suprema, á que se remite el que pone esta nota”.

132 Papés d’emprenta condenada
[M. Pardo de Andrade] (1813): Os rogos d’un gallego establecido en Londres, dedicados os seus
paysanos para abrirlles os ollos sobre certas iñorancias, e o demais que vera o curioso lector. Coruña:
á instancias de varios patriotas amantes del Gobierno y de la Constitucion. En la caxa
tipográfica del Diario.

Os rogos dun galego 133
[M. Pardo de Andrade] (1841): Rogos de un escolar gallego a Virxê do Bo Acerto para que libre a
terra da Inquisición. Reimpresos en La Coruña: Imprenta de Iguereta.

134 Papés d’emprenta condenada
[M. Pardo de Andrade] (1841): Rogos de un escolar gallego a Virxê do Bo Acerto para que libre a
terra da Inquisición. Reimpresos en La Coruña: Imprenta de Iguereta.

Conversa entre os compadres Bértolo e Mingote 135
CONVERSA ENTRE OS COMPADRES BÉRTOLO E MINGOTE
(9 de febreiro de 1813)
CCBM(13)
R.F.: “Conversacion entre los compadres Bértolo y Mingote”, Gazeta
Marcial y Política de Santiago, Santiago de Compostela, 9 de febreiro de 1813, núm.
12, pp. 138-142. Pódese consultar na biblioteca da Real Academia Galega (RG
29/6) e mais no Museo Provincial de Lugo.
Segundo Carvalho Calero (1984: 728-729), Isidoro Millán González-Pardo
opinaba que as tertulias na Quintana de 1820, os diálogos na Alameda de Santiago
de 1836, as tertulias de Picaños do mesmo 1836, o coloquio na pontella da
Chaínsa de 1837 e talvez agúns outros textos deste estilo se podían atribuír á autoría
do liberal Manuel Acuña Malvar. Pola nosa parte, podemos engadir que entre os
papeis que forman parte do legado de Xosé María Álvarez Blázquez se encontra un
traballo de Isidoro Millán en que se afirma que “la mayoría, si no todos, los diálogos
gallegos en prosa que vieron la luz en Compostela, anónimos, y que conocemos
entre esas dos fechas [1813 e 1836 1 ], salieron de la pluma del famoso don Manuel
Acuña Malvar, ardiente y pugnaz canónigo liberal (1757-1845)”. Dedúcese disto,
por tanto, que Isidoro Millán atribuía a Acuña Malvar non só os diálogos na
Quintana, na Alameda de Santiago, en Picaños e na pontella da Chaínsa, senón
tamén a Conversacion entre los compadres Bértolo y Mingote asinada por R. F.
(1813), a conversa no adro da igrexa asinada por F. R. A. (1813) e o Diálogo entre
Dominjos e Farruco (1820). Infelizmente, o mecanoscrito de Millán que hoxe forma
parte do legado de Xosé María Álvarez Blázquez está incompleto e, aparentemente,
faltan nel as páxinas en que o profesor e académico pontevedrés expoñería as razóns
en que baseaba a súa opinión. Das anotacións que o polígrafo tudense deixou nos
seus escritos dedúcese que Xosé María Álvarez Blázquez se inclinaba a aceptar o
parecer de Millán González-Pardo e que tiña mentes de publicar o traballo deste
como apéndice da edición de textos en galego do século XIX que estaba a preparar.
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
A atribución deste e doutros textos en galego á autoría de Manuel Acuña
Malvar non parece consistente. Posiblemente o autor desta conversa foi Juan
1. Na realidade, o coloquio na pontella da Chaínsa saíu en xaneiro de 1837, pormenor do que Isidoro
Millán semella non se decatar nas páxinas do traballo mencionado que nos foi dado ler.

136 Papés d’emprenta condenada
Bautista Camiña xa que presenta abondosas coincidencias coa denuncia que este
presentou no Xulgado de Santiago polas irregularidades cometidas durante as
eleccións, así como tamén as amosa coas crónicas, anónimas, aparecidas na
Gazeta Marcial do 2 e do 6 de febreiro de 1813, que non ofrecen dúbida sobre a
autoría de Camiña. Téñase ademais en conta que Camiña dirixía este periódico.
Ante o cariz que tomaban as Cortes, a xerarquía eclesiástica galega decidiu
intervir no proceso electoral para asegurar unha representación galega de carácter realista.
Na provincia de Santiago, á que lle correspondían cinco deputados, o resultado
foi moi favorable posto que os cinco deputados eran realistas e, deles, tres, clérigos.
Isto provocou un grande escándalo non só en Galicia senón tamén nas
Cortes. A peza que comentamos refírese precisamente ao proceso electoral.
1
5
10
15
OTRO.
Sr. Redactor: hallàndome el domingo 31 del pasado tomando el sol en
la plaza del hospital, observé una conversacion entre dos paisanos, la que
procuré retener en mi memoria, y se la copio por si gusta insertarla en su gazeta.
Conversacion entre los compadres Bértolo y Mingote.
Bért. Testos dias meu compadre: é vos tamen pola vila?
Ming. Como asistín á mison, vin à confeson agora prà ganar as dulgenseas. ¿É
vos compadre?
Bért. Eu vinbos à alfóndexa à vender un pouco grau.
Ming. É deséme, si savédes, ¿à que repenicóu agora na igrexâ grande?
Bért. ¿Loxo vos non sabedes nada? Eu como vos hay [un] anaco que estou
aquí tomando ó sol, vin que unha chea [...] à preguntarlle que era o
que habia dentro, que tiñan aqueles. Si[...]. E ó da quintá respon[...], que
[...] enfadados porque todos eran cregos ou que [...] nomeados pra ir as
Cortes à Cais.
Ming. ¡Todos, todos meu compadre!

Conversa entre os compadres Bértolo e Mingote 137
20
25
30
35
Bért. Todos, todos, solo dous; pero fagamos de caso que son ó mesmo que
eles.
Ming. ¿E eso compadre?
Bért. Porque vos teñen os mesmos pensamentos, é estanbos moito pó las
cousas vellas, é...
Ming. E dixôbos, Bértolo, quen eran todos, é ó que houbo no conto?
Bért. Dixô, dixô: eu vo lo contarei todo, é nomearei os suxêtos. O primeiro
que saeu foibos D. Xâquin Tenreyro I .
Ming. E quen he ese compadre?
Bért. Evos un Sr. coroné, non sei de que rexêmento, pero creo que de ningun,
nin menos lle dan salàreo.
Ming. Logo pouco lle importa selo.
Bért. Impórtalle andar pó la vila cun cuitelo atravesado, botando borra, é cuns
càs testos prá gardar un palleiro. Este tal xâbos estuvo nas Cortes, é botàrono
porque... à verdad xâ no me alembro.
Ming. ¡Ah!... agora fàgome de carjo de quen he ese Siñor. Ese estàbabos na
Xûnta da Diversidad; é à Xûnta Sintral doulle os xalós é fixô 2 conde, non sei
porque falcatruadas que oin ler ó Siñor Abade nun papel que empremeu ó
Sumilér II . Vaya, vaya meu compadre, ó comeso non he malo: desedeme quen
son os outros, que relouco por sabelo.
I. Joaquín Tenreiro Montenegro, fidalgo por todos os costados, non naceu en Galicia. Por este motivo,
aínda que fora elixido deputado en 1810, tivo que retirarse das Cortes, nas que se esixía representar o distrito
onde se nacera. Eliminada esta circunstancia puido volver ser elixido nas eleccións de 1813. Foi realista
exaltado e, por conseguinte, antiliberal.
II. A Rexencia nomeou a Tenreiro conde de Vigo, polos servizos prestados durante a Guerra da
Independencia. O sumiller, naquel momento don Manuel Acuña y Malvar, opúxose, sen éxito, ao devandito
nomeamento.
2. No orixinal, fiixô.

138 Papés d’emprenta condenada
40
45
50
55
Bért. O segundo evos ó Siñor Penetensareo: denpois nomearon ó Siñor
Arsobispo, é ó cura de Sayar é... III
Ming. Calade con mil diabros compadre, que me colledes en [...] é [...]
parva [...] só agora, temos que volver a trager [...]sia, é ó voto pra os
canonejos, é [...] xûes é... ¡probes de nos meu compadre!
Bért. Que palla, que voto, nin que demonio. Pedí à Dios, compadre, que vivan
ós que estàn nas Cortes extraordinarias, que éstes que vos van agora, non
poden destacar nada, nin siquera unha [sola] 3 letra da sábea CONSTITUSON,
segun llo teño oido à un Siñor muy [...].
Ming. Deixâdeme tomar un polvo, que sendo as[í] x[â] me folgo. Loxo ó
repenique foibos porque saeu su Selenciá como cabesa da Igrexâ.
Bért. Tou, tou ravela: foibos de pura alegría, é porque vos esperan encher
millor os bolsos, estando éstes en Cais. Pero dame à alma que an de levar un
gran chasco.
Ming. Dios queira que así soseda compadre, que lle dou unha misa as almas.
Desédeme ¿quen son os outros?
Bért. Solo marra un, que non son nonmais de sinco.
Ming. Pra ó bó que son, son da bondo.
Bért. Ebos un que non me alembra ó seu nome, solo si ó apellido, que he
Gonzalez Montaos IV .
Ming. Ese si que non conoso.
III. O cóengo penitenciario era don Ignacio Ramón de Roda, absolutista radical. Fernando VII premiouno
nomeándoo bispo de León. Co penitenciario foron elixidos o arcebispo Rafael de Múzquiz e o párroco de
Saiar (Caldas, Pontevedra) Buenaventura Domínguez.
IV. Era Manuel Gaspar González Montaos, empregado do Cabido de Santiago en Andalucía para o cobro
das rendas do Voto de Santiago.
3. Quizais soia no orixinal.

Conversa entre os compadres Bértolo e Mingote 139
60
65
70
75
80
Bért. Eu tampouco; solo sí me dixô ó da quintà que era un coma él, que corria
con preytos, é que era axênte dos canónejos; que estuvera en Madril, é que
agora estaba en Cais.
Ming. Basta, basta. ¿E que quer decer axênte compadre?
Bért. Sodes muy burro. O mesmo que precurador que corre con preytos.
Ming. ¿E sabedes canto tempo tardaron na elecson?
Bért. Por ahí unha hora é medea.
Ming. ¡Hora é media compadre! cando nos tardamos mais en nomear ó
maordomo pedàneo.
Bért. Ainda hay mais, que segun me dixô ó qui[...]nisto, (é todo estaba
pasmado) sairon os mais de les con de[s é] seis é des é sete votos, cando solo
eran vinte é un os que nomeaban: esto si que parese milagre compadre.
[...].
Ming. Boubos à contar unha cousa que me veu à mamoria agora.
Bért. Deséde compadre.
Ming. Estando carta feira sacando un pouco de esterco nunha casa acó na vila,
oín ler à gaseta marsial (que non sei que quer deser), é falaba que os canónejos
de Santiajo (sobre das elecsós compadre).
Bért. Xâ entendo hó.
Ming. Que eran os que traballaban, minaban, contraminaban, trataban é
contrataban, é que non perdonaban fatija, afan, traballo nin desvelo por
sacaren partido nestas elecsós, é octras mil cousas todas à favor dos probes.
Bért. Tamen bos quedou ben na mamoria.

140 Papés d’emprenta condenada
85
90
95
100
105
Ming. Conque vede vos como ó emprantador adiviñaba ó que saeu ¿ou terà
diabrillo?
Bért. Se non hay tal diabrillo. O béspora de ante béspora que se habia de facer
à elecsón xâ se sabía na vila que saían esos melrros.
Ming. Vaya, vaya compadre, que non che lles voto culpa en que os oficiàs
estuvesen enfadados en ver ó amaño que houbo no conto. É desédeme por
remate ¿é cando van pra Cais?
Bért. Aló pro mes de outoño, que daquí aló ha de haber catro novedades.
Ming. Sí compadre: aínda ha de haber que ver, é poida que todo eso leve à
trampa, porque segun oín ó outro dia ó siñor amo, houbo moitas nuledades
nos cabildos das parroqueas, é nalgunhas foron contra à CONSTITUSON.
Bért. ¡Hay compadre!... É agora que macordo ó Arsobispo non pode ser
nomeado; porque cando ó siñor abade leu à CONSTITUSON desia nun
parràfo que non podia ser das Cortes ningun que fose empreado pó lo rey.
[...] son [...] do [...] ó rey [...].
Bért. Pois loxo non faltara quen fale [...] aló vay. Nos ó que debemos faser he
comprar unha CONSTITUSON, é dala à mamoria coma cartilla vella, porque
ó cura cando à leu deixôu moitas follas en branco, é traxîversa como quer.
Ming. Alguns cregos estàn contra ela endemoniados, pero que queiran que
non queiran hana de trajár. Eu hey de mercar unha, aunque ó saque da boca,
é todos debemos facer ó mesmo, é tragela no séo, é cando vayan contra ela
repoñernos.
Bért. Desides ben compadre: pero xâbos son as tres, é eu estoubos en aúnas.
Ming. Eu pallas. Vamos à tomar algo.
Queda de vmd. su apasionado = R.F.

Décima constitucional 141
DÉCIMA CONSTITUCIONAL (23 de marzo de 1813)
DC(13)
Gazeta Marcial y Política de Santiago, Santiago de Compostela, 23 de marzo
de 1813, núm. 27, pp. 287-288. Pódese consultar na biblioteca da Real Academia
Galega (RG 29/6) e mais no Museo Provincial de Lugo.
Cf. tamén Álvarez Blázquez (1959: II, 205).
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
Trátase dunha composición poética a favor da Constitución do ano 1812.
Propaganda política fundada nunha visión taumatúrxica da Constitución, como se
esta, por si mesma, fose capaz de corrixir todos os abusos sociais.
1
5
10
15
20
Señor Editor de la gazeta marcial y política: Muy Sr. mío: un paysano,
vecino de esta parroquia de N. al salir de la misa parroquial, en la que se ha
leido nuestra constitucion política, prorrumpio en varias exclamaciones de
júbilo y contento, medias en verso, compuesto allá á su modo, entre las que
he procurado conservar en la memoria la siguiente décima, que no me ha
parecido del todo descompuesta, la que remito á vmd. por si gusta insertarla
en su periódico, con lo que se repite de vmd. su, &c.
Viva á gran Constituson,
què todo pon ó direyto
é non quer que axà preyto
sin una composeson;
bufe ó escribano ladron,
que ó pelexô me sacou,
ó breme ó que me acabou
con trabucos, é liortas (1):
graceas dan as miñas portas (2)
á quen así ós xîringou.
(1) Tributos y pendencias. [Nota do orixinal].
(2) Las puertas de la casa de este paisano eran visitadas con frecuencia de escribanos,
executores, y mas familia, &c. [Nota do orixinal].

142 Papés d’emprenta condenada
DÉCIMA CONSTITUCIONAL
Gazeta Marcial y Política de Santiago, Santiago de Compostela, 23 de marzo de 1813, núm. 27,
pp. 287-288.

Décima constitucional 143
DÉCIMA CONSTITUCIONAL
Gazeta Marcial y Política de Santiago, Santiago de Compostela, 23 de marzo de 1813, núm. 27,
pp. 287-288.

144 Papés d’emprenta condenada
CONVERSA NO ADRO DA IGREXA (1 de abril de 1813)
CFRA(13)
F.R.A.: “Freiría. Bos dias Aguiar: como bay hó?”, Gazeta Marcial y Política
de Santiago, Santiago de Compostela, 1 de abril de 1813, núm. 30, pp. 318-324.
Pódese consultar na biblioteca da Real Academia Galega (RG 29/6) e mais no
Museo Provincial de Lugo.
Cf. tamén Cátedra de Lingüística e Literatura Galega (1976: 23-28) e
Garcia Negro / Gómez Sánchez (1996: 29-36).
Sobre a posible autoría desta peza véxase o dito na introdución á “Carta
recomendada” (1812) de Ramón González Senra e mais na introdución á
“Conversacion entre los compadres Bértolo y Mingote” (1813).
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
A Rexencia ou Consello de Rexencia exercía o poder executivo durante a
Guerra da Independencia. A hipertrofia do poder lexislativo polas Cortes e o cariz
liberal destas xeraron conflitos entre o poder lexislativo (as Cortes) e o executivo (a
Rexencia).
O 21 de maio de 1812 foi nomeada a Rexencia que presidía o duque do
Infantado. Era moi conservadora e oposta ás grandes reformas. Cando as Cortes
decidiron reformar as ordes regulares e suprimir conventos, atoparon unha dura
resistencia na Rexencia; por iso constituíron unha nova o 8 de marzo de 1813 presidida
por don Pedro Agar, moito máis compracente cos intereses das Cortes.
O artigo que comentamos fai referencia a este acontecemento.
1
5
Sr. Redactor de la gazeta marcial: habiendo salido á fuera de la ciudad me
quadró oír misa ayer domingo en una parroquia distante de aquí una legua, y al
salir de ella vi en el átrio un gran corro de labradores, y acercándome á ellos
observé por un largo rato una acalorada disputa que tennian, con especialidad
unos quatro llamados Juan Freyría, Domingo Aguiar, Alberto Bentisca y Pedro
Cabreira; y lo que de ella pude retener en mi memoria, se lo copio por si merece
insertarse en su periódico, á que vivirá agradecido S.S.S.Q.B.S.M.= F.R.A.=
Santiago 29 de marzo de 1813.
Freiría. Bos dias Aguiar: como vay hó?

Conversa no adro da igrexa 145
10
15
20
25
30
35
Ag. Por aí á pasar: é vos?
Freir. Ben, solo esta cabesa que non quer ser boa. E desédeme ¿hay moito que
fóchedes á vila?
Ag. Ainda estuven aló cortafeira.
F. ¿E que oíchedes de bó?
A. Que as Cortes trocaron á Rexência por outra millor; é todos os da vila
loqueaban de contentos, solo uns cantos de capa negra que estaban na Rua do
Vilar cun color coma difuntos. Dixêronme que asta á besta que trouxêra á
balixâ con tan boa notisea, chegara mais sedo do que habia doito leda coma
un cuco. A meu amo ainda lle duraba ó pingo que tomara dalegría, pois
despois de predicarme mais de unha hora larga, fixôme ler un monton de
papeles, pero ó tempo que gastei douno por ben empreado.
Bent. ¡Que desedes! seique non estades en vos: ¿pois ela que tiña de malo?
A. Vállacha á perdamá: non sei como tanto tempo as Cortes á tuveron no
canto, pois quiría mandar mais que elas, é as órdes que lle daba pra repartir
as xûsticias metías no cartapaseo; é outras mil cousas fasia, que se nos
desprocatamos un pouquiño mais de tempo, non sei que sería de nos...
F. Pois meu tio ó da vila, desíabos é contábabos moito ben dela.
A. Desería, desería, porque voso tio he... como Dio lo sabe, é tamen he dos
siñores que queren escravisarnos, é que ó noso sudor sea para eles regalarse.
B. Tamen eu lle oin á meu tio ó frade que se non fora á Rexência, que desedes
que botaron, xâ estaríamos perdidos.
C. O mesmo bos parolaba meu curman ó colexâl.
A. Bos páxâros... escusades de xûralo que bolo creo muy ben: ¿é sabedes
porque bola alababan?
B. ¿É porqué?

146 Papés d’emprenta condenada
40
45
50
55
60
A. Porque á Rexência pasada quiria ternos os ollos fechados, é que vivísemos
decote coma negros escravos, é esto tíñalles conto: os frades pra pasearse,
encherse, regalarse, beber bo viño, comer bo pan branco (é nos broa
escarolada) é que no nos arregrasen; ¡mama frade! é como chese rerirían dos
canónegos que quedaron sin ó voto. E á moitos dós siñores pra vivir coma
sánganos, arreando en nosoutros coma bestas de bagaxê, ou coma si nos
tuveran comprados, sendo que agora po la Constituson todos somos iguales...
¿é se non foramos nos que sería deles? Pois amigasos así nos susedería si no
na botaran, por que tales demos, nin estaban po la Constituson (que tanto ben
nos trouxô) nina fasian cumprir, é todos os dias había queixâs contra os
rexêntes as Cortes. E sobre todo, ó criado tócalle facer é obedeser ó que lle
mande seu amo, sea ben ou sea mal ¿non he así Freiría?
F. Non hay remedeo.
A. Logo ben: as Cortes he á Nasion, que he ó amo, é á Rexência ó rey
para exêcutar ou faser ó que aquela lle mande; é nono fasendo así fora cos
diabros, é beña outra que non marra.
C. Aguiar tembos rason.
B. Non sei donde tanto aprendeu tal condenado.
F. Baite Minguiño Aguiar que me deixâdes pasmado: eu é cantos bos oímos
non podemos menos dalabarbos é darbos á rason porque todo ó que desedes
está pasando.
C. É desédeme Minguiño ¿que foi ó que por remate fixô esa Rexência tan
mala?
A. Tantas cousas que non podo nomealas, pero á últema foibos que volvía por
uns cregos que non quirian cumprir ó sábeo decreto ou orde sobre á abolison
dese demo, que chamaban santa inquisison... I
I. Suprimida a Inquisición o 5 de xaneiro de 1813, as Cortes tomaron o absurdo acordo de que o decreto
de extinción fose lido en todas as igrexas de España. Os bispos que se opuxeron, como o de Ourense, tiveron
que exiliarse.

Conversa no adro da igrexa 147
65
70
75
80
F. Calade, calade, que si bos oy ó siñor Abade chamarlle demo, ides xântar á
cadéa.
A. ¡Que hé eso de cadéa! ¿seique non sabedes que non estamos no tempo
dantano, que nos chantaban nela cando lles daba á gana?
B. Non pois... si por aí viñera... poida... que...
A. Que... ojalá, que lle faría ver que aquel tribunal era ó inferno compreto,
sinque lle marrase nada, pois aunque hó siñor Abade hé sábeo, heo solo no
moral, é algo na teologuía, que en eso no me meto; mais para conoser ó que
era é fasia á inquisison, é presiso ler, ler, ler, ler forsa de papeles, é que sean
dos que ten meu amo; pois ó siñor Abade solo bos lé ó sinsato II , que bos he
papel de cregos é frades, é nel piden pro saco.
F. Se bos hei de deser á verdad Minguiño, con tantas idas á vila, fixêchédebos
un xûdío...
C. Tendes rason Freiría, que á inquisison he mal quitada; é non sei que ha de
ser de nos faltando ela.
B. ¡Hay...! á religuion vay por terra...
A. Calade burricás, que falades de mamoria: nin vay por terra, nin vay por
mar, que nunca estuvo tan protexîda coma agora.
F. Nome faledes de eso, que faltando á inquisison, tamen falta á religuion.
B. Omesmo dise meu tio.
A. Nonche hé espanto, por que chelle amarga mal ó que lle houbesen quitado
os sermos da inquisison, é os escritos de toda á casa ó dia de San Pedro
Mártere, que á fé habian de valer bos cartos.
II. El Sensato era un xornal absolutista publicado en Santiago, que iniciou a súa andaina o 15 de agosto de
1811 e que a finais de 1814 ou comezos de 1815 deixou de editarse.

148 Papés d’emprenta condenada
85
90
95
100
105
110
F. ¿E meu tio que ganaba? é ó outro dia por eso caianlle as bagoas á rego.
A. Eu bos direi que ganaban moitos dos siñores que craman por ela.
Uns eran sacretareos, outros consultores, outros comisareos, outros algasís,
outros porteiros; en fin un exêrseto, é todos con bó pré. Outros metíanse
dependentes por petates, é pra non pagar ó que debian; por que si quiríades
exêcutar á calquera da dentro, tíñades que hir por aquel condenado tribunal:
á vos (xâ se sabe) mirábambos coma da fora; os dereitos ainda eran dobres dos
da escrebanía da administrason; é cando bos desprocatábades,
encontrabásbos xîringado, sin poder cobrar á deuda, é con outro tanto ou
mais gastado. Outros metíanse pra estar regardados, é gosar foro, é non ter
aloxâmento, é librarse de mil gabelas é...
C. Pero os que mandaban non eran mais de tres.
A. Téndes rason: un santo cristo (alabado sea), dous candeleros, é tres
magaderos; que así ho dise un papel que me dou á ler hó siñor Amo, é teño
de pedirllo emprestado pra lérbolo á bos, é veredes ó que fasian tales berdujos
condenados...
F. Desenos algo dél, se vos acordás.
A. Xâ que estamos de leser, eu bos contarei algo do que traen os papeles do
siñor amo: é cuidado que non pode ser mentira, por que un he ó detámen ou
pareser que dou as Cortes un siñor doutor é abade chamado Ruis de Padron III
(non pensés que hé da vila de Padron, senon que hé asi ó apellido) calificador
do santo ofisio, é como tal ben pode saber ó que pasaba dentro. Outros son (á
pareser do siñor amo) compostos por un crego dos mais ábres da nason, que
ó probe foi persegido por unha calúnea que lle levantou ó mayor bribon da
vila, estando en Madrí; pero ho cabo saleu trunfando: este tamen debe saber
canto dentro se fasía, ademais que lles sita á sagrada Escritura, consilos,
canones, santos Padres, &c. &c., con outras mil cousas, que maldito répreca
teñen. Chámase inquisison sin máscara (que quere deser sin carantoña).
III. Ruiz de Padrón, ex-franciscano e sacerdote, representaba a Canarias nas Cortes. Escribiu contra a
Inquisición, por iso as súas obras foron prohibidas. Nomeado párroco de Vilamartín de Valdeorras, representou
a Galicia nas Cortes de 1820-1821.

Conversa no adro da igrexa 149
115
120
125
130
135
140
F. Ben entendemos; pero espricanos que era ó que fasia de malo á inquisison.
A. Ó primeiro é prinsipal, que todos estos traballos que agora estamos
pasando, túvobos á culpa ela.
C. ¿E eso?
A. Direi. A inquisison era alcagüeta do bribon de Godoy é permeteulle que
tuvese duas mulleres á un tempo, é... daqui ven todo ó mal ¿que tal, esto he
defender á religuion? ademais desto tamen permiteu que puxêsen ó retrato
deste gran ladron á par de noso siñor na Igrexâ de San Xôan de Dios de Madri
¡é estes eran seladores da religuion!
B. ¿E el será serto eso?
A. Tan verdá como bolo conto, é senon preguntade os que istiveron aló, que
bos dirán moito mais... Pero vamos ó que era á inquisison: xâ sabedes que se
disia: con el rey y la inquisison chiton ¿é esto porque era? porque mandase ó
que mendase ó rey, fose ben ou fose mal non se dixêse nada. Ben podíades
falar algun defeutiño dos inquisidores ou dalgun crego, ó instante bos botaban
as uñas, hibades pra dentro, sinque bos pudese ver nin falar á dona, nin fillos,
nin parentes, nin amigos; é ademais hasta á vosa carta xênerason quedaban
desonrados ¿é deseme hó, que culpa teñen os fillos do que fan seus pais, é os
pais do que fan os fillos? eu podo ser un xûdío, é os meus fillos santos, ou eu
santo é os meus fillos xûdíos.
C. Neso tendes rason.
B. Eso non ten répreca.
A. Vamos á diante. Eu, fagamos de caso, tíñabos senrreira por calquera cousa, é
non podendome vingar de bos, que fasia, buscaba tres testigos falsos (que non
marran por un baso de viño), é desíalles: vos se bos chaman á preguntar algo de
Freiría diredes que lle oíchedes brasfemar, que dixô que non habia inferno, en
fin pintádeo coma un xûdio; eu iba é daba parte á inquisison, sitaba os testigos,
é os inquisidores secretamente resibían á informason, é despois metíambos nun
calaboso oscuro coma noite cargado de cadéas, sinque ninguen bos pudese ver

150 Papés d’emprenta condenada
145
150
155
160
165
senon eles pra tomarbos á decrarason; é non confesando ó que quirían, atábambos
os brasos atrás, levantábanbos do chan é deixâbanbos caer de golpe hasta
dose veses: despois poñiambos na tortura do potro, atándobos ántes os pés é as
más; despois levábades oito garrotes; é si con todo esto non confesábades, fasiambos
tragar unha chea dagua para que arremedásedes os afogados. Mais esto era
pouco, que remataban á festa poñéndobos os pés encoiro untados de pingo nun
sepo, é despois traían unha chea de lume pra frixîlos, ou pra poñerllo debaixô, é
outras mil xûdiadas, tanto que as veses nin ainda lles permitian confesarse.
C. ¡Ave María!
F. Eu confesaría ó que me preguntasen, aun cando no fixêse.
C. Eu ó mesmo.
A. Así fasían moitos por librarse de tales penas; pero ó conto era, que si
confesábades morríades, é si non confesábades ó mesmo.
F. Eses demos que tal fasían eran peores que xûdíos.
A. Vos ben bos acordarés dun refán dós vellos que dí: ó mesmo ten
xûdío que inquisidor.
B. He verdad.
C. ¿E que morte lle daban dentro?
A. Os mais deles queimados. En Madrí ó ano de 1680 pra divirtir ó rey Calrros
segundo, mandou á inquisison suprema as demais que apurasen as causas é
que mandasen todos os reos; é un domingo na prasa mayor foron queimados
sento é vinte, entre homes é mulleres, uns en persona, outros en estátua,
porque tamen perseguía os estafermos, é doutros os osos que desenterraron...
C. Á tal oir dexâdesme pasmado.
A. Non he milágre: Dios noso Siñor non quer á morte dos pecadores sinon
que se convirtan é que vivan, é non querendo convertirse, foxêse de tratar con

Conversa no adro da igrexa 151
170
175
180
185
190
195
eles, despois de correxîlos unha é duas veses. Non hay outro castigo pros
herexês que á excomunion é botalos da nosa España á que vayan vivir cos da
sua lan. Todo esto falan os papeles que lin, é remítense ó novo Testamento ou
sagrada Escritura, que así ó dí. Ainda hay mais, que he canto se pudo
enventar, que os páis podian acusar os fillos é á muller, é os fillos os páis...
Hasta S. Francisco de Borja é S. José Calasanz, pai é fundador das escolas pias,
foron vítemas da inquisison: ¡é cantos sábeos é homes lidos por querer
lustrarnos sufriron á misma sorte! Tamen discurriron os inquisidores desernos
que todo aquel que se vise culpado que se delatase á sí mesmo é que seria
perdonado. Tal invenson infernal meteu tal medo no ánimo dos nosos
antepasados, que en menos de coarenta anos solo nas Andalusías delatáronse
voluntariamente trinta mil personas, é moitas delas de delitos que non sabian
nin podian faser, como son bruxêrías, pauto co demo (arrenegado sea), é
outras mil mintiras que nos meteron na cabesa.
C. ¿As bruxâs non son as meigas Minguiño?
A. Todo hé un; pero nada deso hay, aunque á inquisison por un lado
queríanolo faser creer, por que así lle tiña conto.
B. Vaya home que me deixâdes aturdido co que fasia ese demo que chamaban
santo.
C. Sendo así, estúvobos moi ben quitada, é xâ debera ser mais ántes.
A. Ainda non bos dixên nada, que sebos fora á contar todo, teríamos que
parolar daquí á pola mañan.
F. Pero home, desa maneira querian meter á xênte á pàus no seo, cando Dios
non quer cristianos por forsa.
B. ¿E cantos anos hay que fundaron á inquisison, ou xâ ven de Dios?
A. Non ven de Dios que ven do demo. Hay tresentos de anos que se
fundou; é antes que se fundase ou establesese pasaron mil é catrosentos de
anos; é entonses foy cando houbo mais santos (que aora vense ben poucos).
Dios non deixôu outra, inquisison nin outros inquisidores que os Arsobispos

152 Papés d’emprenta condenada
200
205
210
215
é Obispos que estos son os que deben cuidar é soster á santa religuion:
estos é non outros son os pastores que deben mirar polo rebaño (que somos
nos os cristianos) é que non entre á sarna nél, que he d[i]sir 1 que
manteñamos á religuion pura sin mancha algunha.
C. ¿E aora quen ha de faser as veses da inquisison?
A. Os que as fasian ántes de que á houvese, que xâbos dixên son, ou eran, os
Arsobispos é Obispos. Aora ainda quedan mais inquisisós que ántes, pois non
había mas que unha nesta provinsia de Galisia, é aora hay sinco, por que son
sinco os Arsobispos é Obispos. A inquisison nona quitaron, é os que ó digan
menten é son uns burros; ó que quitaron foy todas as xûdiadas que bos dixên
que fasia, coma os preitos á escondidas, os tormentos, as queimas, os potros,
á infamia ou desonrra os seus parentes &c. &c &c.: mais ó que sea xûdío, ou
que se lle oya brasfemar, dase conta dél, que xâ ho castigarán como Dios ho
manda, é como corresponde; é non coma àntes.
B. Benditas sean as Córtes que tanto ben nos fixêron.
F. Dios lles dea tanto ben coma para nos deseamos.
C. E que sea solo á aqueles que contra à inquisison botaron. E vos Minguiño
perdonà ó que àntes bos chamamos.
A. Eu xâ teño perdonado. Vamos á comer hó caldo; é digamos por remate
todos. VIVAN AS CORTES EXTRAORDINAREAS, É Á NOVA REXENSIA.
1. No orixinal, dsir. Na liña 125 lese disia.

Artigo comunicado 153
ARTIGO COMUNICADO (23 de xuño de 1813)
AC(13)
Estafeta de Santiago. Santiago de Compostela, 23 de xuño de 1813, tomo I,
núm. 19, pp. 149-150. Pódese consultar na Real Academia Galega (29/7), no
Instituto de Estudios Galegos Padre Sarmiento (Santiago de Compostela), na
Fundación Penzol de Vigo, no Museo Provincial de Lugo e mais na Hemeroteca
Municipal de Madrid.
Cf. tamén Cátedra de Lingüística e Literatura Galega (1976: 29-30) e
Garcia Negro / Gómez Sánchez (1996: 37-38).
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
É do estilo inconfundible de Freire Castrillón, que era, ademais, o director do
xornal. Unha vez publicados Os Rogos, de Pardo de Andrade, os liberais mandaban
exemplares gratuítos desta obra a través da estafeta de correos. Informado Freire
Castrillón de tal propaganda (porque ao concello de Santiago chegaran tres exemplares),
escribiu este durísimo artigo contra Pardo de Andrade, onde lle chama xudeu (os
Pardo tiñan fama en Galicia de proceder dunha rama de xudeus) e excomungado.
Noutro artigo contra Pardo de Andrade (Estafeta do 21 de agosto de 1813)
afirma que Os Rogos están escritos . Noutro artigo
tamén da Estafeta (18 de agosto de 1813) chámalle .
1
5
Eu discurro que n’esa ciudà xa s’acabaron os homes, por que se non,
xa devias d’amanecer botando bendicions còas pernas no Rollo de Santa
Susana I . Díme sollastre urridor ¿que tés ti con andar ensultando os
Auntamentos con prigos è papès dentro, querendonos facer escomulgados,
como ti estàs 1 ? Vállame S. Felipe y Santiago! eu cando me estóutor dia vin no
meu Auntamento é me entregan un prigo pòlo correo, que fun abrir
darrepente, pensando q’eran ordes é vexo papés d’emprenta condenada,
I. O «Rollo de Santa Susana» era o lugar onde estaba situada a forca pública de Santiago.
1. No orixinal duplícase a primeira sílaba de estàs.

154 Papés d’emprenta condenada
10
15
20
25
30
35
dixen: tente: éstes sonche do xudio que quixo montar â artilleria, è no nos
quixen ler. Dos vocàes qu’estaban comigo, uns dician: queimense, outros:
limpemos 2 ò c... co eles: outros decian, eso non que nos tocarà à escomunion.
Mais eu conformandome co ò ditame d’un mordomo, que me sacou à carta
d’estafeta, conformeime con volvercho ó correo pra que pagues os menesmos
cartos qu’eu paguei, é conta que tantos ichavos como me fichetes 3 gastar,
outros tantos osos ch’eì de crebar, cando vaya ó xibaleu.
Eu non sei moral nin teoloxia, mais discurro c’á millor obra que faga ó dia que
comulgue, é axustarche esta conta, é asi arguye á miña lóxeca natural: á todo
soldado lle e lìceto matar na campaña è na batalla ò seu enemigo; nos ò
estamos contigo, è còs teus compañeiros, eles è ti de cartago, nos de Roma
(enténdeo burro) nos cristianos é ti xudio, con que se non che crebo os osos,
retorcereich’ò pescozo com’os galos cand’os mato pra miña festa, se non estàs
xa desprumado cand’eu chegue, que moitos mais Auntamentos che teñen un
has ganas que creerei non chegues prás probas.
Vay, vay, lampantin, barballoeiro, vay vay tirar pólo Coíro; qu’os teus papés
nen outros non nos fan descrer ó qu’os nosos abos nos ensinaron. Eu
queriache decir algo si ti foras un home que ó entenderas, mas si enseñas esta
os doutores, teus amigos, dilles que se non fora á Relixon pode ser que os
paisanos non collesen as fouces pros franceses, que todo he bó, pero
qu’à Ygrexe é á que mais estiman, se non queira Dios que axa unha. Estamos
vendo como e esto pra ver ó que s’ ha de facer è á esperanza mellor ha de qu’ò
governo tarde ou cedo vos ha de levantar á forca, è esto è mas à obedencia he
que nos contèn.
Desengànate qu’en Galicia non se prantan tales salgueiros; querenche robres,
que ten mais forza, è c... nos teus papés ti, é mais teus compañeiros é libravos
de sair unha carta fora de Santiago, que se non irés facer compañia ó demo
mayor do inferno. A dios è non apures mais á nosa pacencia, è se che
priguntan quenche escriveu esta carta, dilles que foi Pereta de cruña. Mais con
lagrimas nos ollos, cos sentimentos d’un fillo de Xesuchristo che volvo á decèr
2. No orixinal, limpenmos.
3. Así no orixinal.

Artigo comunicado 155
40
45
á ti è os teus compañeiros que teño moita lástema da vosa alma, è que vos
desengañés que solo os relaxados è os que non queren cumprir, c’o proceuto
son os que vos siguen, mais sodes poucos pra nos, porqu’aunque facemos
pecados é somos ruins, parece que nos consola sèrmos católicos, è se nos
tocan nesto damos brinco como cabirtos. Ainda estamos á tempo. Se no no
facès por Dios, facèo polos vosos curpiños. Dios permeta, que estas cortas
letras se vos metan no corazon, pra que non fagades mas mal amen. = El
paysano católico, y decidido, Presidente. = Por su mandado, el ciudadano,
Secretario.

156 Papés d’emprenta condenada
MANUEL PARDO DE ANDRADE: AOS CORUÑESES, DUN LABRADOR
LIBERAL (10/2/1814)
MPA3(14)
El Ciudadano por la Constitución, 10 de febreiro de 1814, pp. 985-986.
Pódese consultar no Museo de Pontevedra, na biblioteca da Fundación Penzol de
Vigo e mais na Biblioteca Nacional de Madrid. Reprodúcese en Saurín de la Iglesia
(1997: II, 1072) e mais en Mariño Paz (2000: 42). O seu autor, con toda a certeza,
foi Manuel Pardo de Andrade.
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
É Manuel Pardo de Andrade (aínda que non o asina bastaría a referencia,
para confirmalo, de que lle chamen «cara de xudío» que é como o coñecían os absolutistas).
O texto debe ser a resposta a algún ataque do sector clerical recibido polo
autor, por iso di: «bou falar a ver si os corbos roñan». Con evidente esaxeración,
Pardo de Andrade vai enumerando as detraccións rendeiras que sofre o campesiño
por parte da Igrexa e que o liberalismo vai corrixir.
1
5
A los coruñeses por sus bellas elecciones.
Señores Redactores: Si non falo rebento, e, mais que me chamen cara de xûdio
como chamaron o de San Nicolas, bou a falar a ver si os corbos roñan, pois
que non lles teño medo e conozo as suas mañas; bamos de conto.
En certa aldea traballou o ano pasado certo labrador certa porcion de
terra: chegada a recolleita foi a segar, e colleu vinte pares de monllos, deles
pagou o señor cura duos pares do desmo I , pagou nove o señor amo; logo veu
o señor cura, e rapoulle cinco polas toucas II , quedaronlle catro, mallounos, e
I. O décimo era un imposto eclesiástico que afectaba á décima parte da produción.
II. O dereito de «toucas» debe referirse aos chamados dereitos de estola, pensión que gravaba o campesiño
polos servizos relixiosos que exercía o párroco: bautismos, enterros, etc.

Aos coruñeses, dun labrador liberal 157
10
15
non lle deron un ferrado, que tuvo que [...] 1 con outro grao: o labrador moi
contento pensando tiña un tesouro, quedouse mas feio que a neve cando ve
chegar [o] 2 señor cura e lle pide o dichoso ferrado pour razon de ofrenda
anal III . Preguntovos ahora coruñeses ¿este labrador para quen se fatigou, para
Dios ou para o demo? Elixide millor: abride os ollos, pois xa vedes que para
acola arriba debemos buscar omes que nos queiran e que fagan aprecio dos
labradores, dos artesanos e dos probes: do contrario sempre ximiremos: asi
volo roga de todas as suas veras
O labrador libeiral
III. A oblata era unha pensión anual de orixe e motivación pouco claras na lexislación canónica hispana.
1. O orixinal semella dicir aquí imprilo, que non dá sentido.
2. No impreso, a.

158 Papés d’emprenta condenada
MANUEL PARDO DE ANDRADE: “SONETO AO AUTOR DO ROMANCE
GALEGO TITULADO OS SERVÍS E OS LIBERÁS” (31/3/1814)
MPA4(14)
El Ciudadano por la Constitución, A Coruña, 31 de marzo de 1814, p. 1072.
Pódese consultar na biblioteca da Real Academia Galega (RG 39/2), no Museo de
Pontevedra, na biblioteca da Fundación Penzol de Vigo e mais na Biblioteca
Nacional de Madrid. Reprodúcese en Saurín de la Iglesia (1997: II, 1072) e mais
en Mariño Paz (2000: 43). Para a atribución deste soneto a Pardo de Andrade, cf.
Saurín de la Iglesia (1991: 296-297).
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
O autor é Manuel Pardo de Andrade que, ás veces, usaba o pseudónimo de
Tangueiro. Estamos ante un soneto autolaudatorio porque el é tamén o autor do
romance Os servís e liberás que veremos máis adiante.
1
5
10
Señor editor: en el Ciudadano de 17 de marzo anunció vmd. la venta
de un romance en gallego titulado Os servis e os liberás que he comprado y
leido 1 . Como nacido en la provincia observé las erratas de imprenta que en él
se notan, y son: pág. 4, estrofa 3ª. lin. 10, tal, en vez de tas. En la misma
página, lin. 25, mencina por menciña. En la pág. 5, lin. 5, escaparanos por
escapáronos. Hai algunas faltas de acento y dicciones juntas que debieran
separarse, como en la pág. 9, lin 10, como sea ley; debiendo separar la particula
se de la a, se a. El poco uso que se hace de este idioma en la imprenta hace
disimulables estas ligeras faltas, que su autor no llevará á mal advierta
mientras las gracias y facilidad con que versifica me mueven á hacerle en el
mismo idioma un elogio en el siguiente
1. En efecto, en El Ciudadano por la Constitución do 17 de marzo de 1814 inserírase o seguinte anuncio:
“LIBROS. Romance en gallego, Os servis e os liberás ou sexa os Odinotes e os constitucionás, por O Tangueiro.
Su contenido es bastante chistoso, y explica las dos palabras de serviles y liberales: es un cuadernito de 16
páginas en 8º, su precio un real de vellon; se vende en el despacho del Ciudadano por la Constitucion calle
de la Barrera” (in Saurín de la Iglesia 1997: II, 1048).

Soneto ao autor do romance galego 159
15
20
25
SONETO.
Al autor del romance en gallego, titulado os servis e os liberás.
Non e gordo burél: e pano fino
o do teu sayo, meu cantor Tangueiro;
no cortés se conoce o cabaleiro,
e a sabenza de un home no seu tino:
Sin meterte, descreto, no divino,
non deixàches as gracias no tinteiro
cando nos pintas á un servil larpeiro
coa monita cuberto de un teatino:
O liberal por ti ben ritratado,
será do pobro todo xustamente,
pola razon que ten, considerado:
Ti en tanto, meu galan, que craramente
mostras dos Odinotes o pecado,
fuxe de tanto can, que anda doente.
A.

160 Papés d’emprenta condenada
MANUEL PARDO DE ANDRADE: ROMANCE POLA
VOLTA DE FERNANDO VII (23/4/1814)
MPA5(14)
El Ciudadano por la Constitución, A Coruña, 23 de abril de 1814, núm.
274, pp. 1111-1112. Pódese consultar no Museo de Pontevedra, na biblioteca da
Fundación Penzol de Vigo e mais na Biblioteca Nacional de Madrid.
Entre as probas de imprenta de obras de autores e épocas diversos que pertenceron
a Andrés Martínez Salazar e que hoxe se encontran na Real Academia
Galega figuran as deste romance (Fondo Martínez Morás, signatura 318/16).
Probablemente este editor e académico pensaba incluílo nunha colectánea de textos
inédita na que debeu de traballar durante un tempo.
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
Cando se estendeu a noticia de que Fernando VII retornaba a España, os
liberais –entre eles o autor do texto, Pardo de Andrade– programaron unha estratexia
publicitaria para deixar claro que o Rei era compatible coa Constitución e, en
canto Rei constitucional, proseguiría a acción das Cortes. Os liberais comprenderon
que, doutra forma, o Rei sería presa dos absolutistas. Iso explica esta e outras
composicións, de esaxerada ledicia. Cando no mes de maio de 1814 Fernando VII
suspendeu a Constitución, prohibiu toda a lexislación das Cortes e os liberais foron
perseguidos. Os liberais que puideron, como Pardo de Andrade, exiliáronse.
1 Un gallego transportado de júbilo con la venida del Rei constitucional de
España el Sr. D. Fernando VII, la anuncia á sus conciudadanos en su idioma.
ROMANCE
Omes do vál, da ribeira,
5 E os que na serra morás;
Dadevos o paraben
Das novas que vou contár.
O noso rey, que deixóu
A Galicia en orfandade,
10 E por quen tan nobremente
España verteu a sangre
Xá está con nosco... ¡que groria!
Está xá libre das mas
Do traidor que o agazapou,
15 El, o tio, e mais o irmán.
O gozo, que o peito sente,
Privame a fala: vóade

Romance pola volta de Fernando VII 161
A celebrar estas novas,
E a vosa felicidade.
20 Vestédevos do domingo,
E saquen a soléar
A roupa da boda as novias,
E o faldellin as demais.
Repinicáde o pandeiro,
25 Nenas dos portos de mar;
Para tocálo Rianxo
E a Avia para bailar.
O Miño tempére a gaita,
Anque marre o brencellau; ( 1 )
30 E mais que non quede pinga,
Xarro tras xarro e brindár.
Os barrosos e pardiños, ( 2 )
Xuro a brios, que an de danzar,
Sin que o estorven as cadrillas
35 Dos valentes Roquetaus. ( 3 )
Adoneirádevos mozas,
E os danzaris do lugar
Sacudan as castañetas
Hasta facelas falar.
40 Oxi si que ha de ser ela,
Oxi avemos de rúar;
Pois na terra non se acorda
Gozo, nin pracer igual.
Aturutade rapaces;
45 E decide a o sacristan,
Que faga vóar as campanas
E anoncie a festividade.
Recorde o crego, se dorme;
Mais non cuide de ganar
50 Carros na festa do santo,
Que vamos a celebrar.
Volvéu o noso Fernando
Da sua cautividade....
Que gozo!.. toca gaiteiro:
55 Arriba, nenas: ruade.
Volveu tan fresco e garrido,
Como esta pola mañá
A linda rosa có orballo,
A ló no mes de San Xuán.
60 Brinca o corazón co gusto
De saber ven tan galan,
Que por él non pasou dia,
Anque seis anos xá van.
Trae na cara o pracér,
65 E non cesa de chorar
De gozo o ver que se encontra
Entre os seus fillos liás.
E ua arca o seu peito
Toda chea de bondades;
70 E se o diñeiro lle marra
Non lle marran volontades.
Non queira Dios, que un larpeiro,
Un mal crego, ou un mal frade
Finxindolle que fai santos,
75 O leve da man e o ingane:
Nin que malos conselleiros,
Faltos de capacida;
Lle fagan deixar a terra,
E nos den en que istudiár.
1. Uva de la mejor calidad que se cria en el valle de la ribera del Miño [Nota do orixinal].
2. Nombres con que en Castilla designan los gallegos naturales del norte y poniente de Galicia cuando van á la
siega [Nota do orixinal].
3. Así llaman á las cuadrillas de segadores de tierra de Monforte [Nota do orixinal].

162 Papés d’emprenta condenada
80 El xa sabe que na corte
No medio dos beixamás
Achanse como entre as frores
Venenosos alacras.
Dios que nos dou a vitoria,
85 Que o Rei libertou de mal,
O libre de incrinacios,
Que perderon a seu pai.
Pero gallegos, no hay medo;
Pois se non larga da man
90 A nosa Constitucion,
Non se deixará inganar.
Ela mostralle o camiño
Da nosa felicidade,
E da sua; no hay timor,
95 Que o troquen con falsedades.
Dis que xa a sabe; que a lauda;
E que ven coa volontade
De gardala e de facer
Que todo español a garde.
100 A virxe veña contigo
¡Pracer da terra!... saltade
Moradores de Galicia,
Que tanto a Fernando amades.
Xa chega: xa fai a xura:
105 E xa nas palmas das más
O leva Madril: xá temos
Un rei constitucional.
Cramade todos: decide:
Viva Fernando: brindade;
110 Que despois de tanto luito,
Rayou a felicidade.

Versos de Antonio Benito Fandiño 163
VERSOS DE ANTONIO BENITO FANDIÑO (1814)
1 Tanto teño d’ir é vir
meniña ó teu lugar,
tanto teño d’ir é vir,
que d’unha te hey de levar.
5 Non por que sempre trunfases
maldito que me pós medo;
para un valente hay un guapo,
é para un can hay un perro.
ABF4(14)
A. B. Fandiño (1814): A Dios rogando, y con el mazo dando: vuelta muger
que baylamos, dale Juana al banastillo, y otra te pego Matías: O traylo, traylo, verás
como baylo. Sesion de córtes soñada, que por evitar zozobras y salir de dudas, dedica al
augusto congreso nacional D. Antonio Benito Fandiño, soldado político é inválido físico
del regimiento infantería de Borbon, como interesado en ella. Santiago: Oficina de
D. Juan María de Pazos. Pódese ler en A. B. Fandiño: Campañas y ocios de mis prisiones,
publicados durante la libertad de imprenta (Biblioteca da Real Academia
Galega, signatura 4567, p. 8). Con lixeiras variacións, Andrés Martínez Salazar
publicou as estrofas primeira, segunda e cuarta en Revista Gallega, II, núm. 91 (29-
11-1896), p. 3 (Biblioteca da Real Academia Galega, A Coruña).
Cf. tamén Álvarez Blázquez (1959: II, 322).
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
Fandiño di que estaba soñando cando por diante da súa fiestra pasou un
grupo de xente que regresaba dalgunha festa ou romaría e viña cantado as estrofas
que aquí recolle. Dá a sensación de que as estrofas, polo menos a primeira, eran
cancións populares.
O acabar á ninguen,
10 sobre maldá, he burrada;
solo aventura quen tén,
que ó outro, leve Dios nada.
Asnos d’ir á nosa festa,
asnos, non has de faltar,
15 tocarásnos, cantarásnos,
sacarásnos á bailar.

164 Papés d’emprenta condenada
A. B. Fandiño (1814): A Dios rogando, y con el mazo dando: vuelta muger que baylamos, dale Juana
al banastillo, y otra te pego Matías: O traylo, traylo, verás como baylo. Sesion de córtes soñada, que
por evitar zozobras y salir de dudas, dedica al augusto congreso nacional D. Antonio Benito Fandiño,
soldado político é inválido físico del regimiento infantería de Borbon, como interesado en ella.
Santiago: Oficina de D. Juan María de Pazos.

Versos de Antonio Benito Fandiño 165
A. B. Fandiño (1814): A Dios rogando, y con el mazo dando: vuelta muger que baylamos, dale Juana
al banastillo, y otra te pego Matías: O traylo, traylo, verás como baylo. Sesion de córtes soñada, que
por evitar zozobras y salir de dudas, dedica al augusto congreso nacional D. Antonio Benito Fandiño,
soldado político é inválido físico del regimiento infantería de Borbon, como interesado en ella.
Santiago: Oficina de D. Juan María de Pazos.

166 Papés d’emprenta condenada
LOUVORES DO CARDEAL QUEVEDO (1816)
LCQ(16)
A composición I recollémola en J. M. Bedoya (1817): Fiestas y obsequios del
Ilmo. Sr. Deán y Cabildo de la Santa Iglesia Catedral de Orense à su dignísimo Obispo
el Eminentísimo Sr. D. Pedro Quevedo y Quintano en celebridad de haber sido creado
presbítero cardenal de la santa iglesia Romana. Van añadidas algunas notas historiales
de las singulares prendas y virtudes de este Prelado. Madrid: Imp. de M. Burgos, pp.
31-32 (JMB1). Pódese ler na Biblioteca Xeral da Universidade de Santiago de
Compostela (RSE Var I-5) e mais no Museo de Pontevedra (Rexistro 11641). A
cuarteta reprodúcese nestoutro libro de J. M. Bedoya: Retrato histórico del Excmo. e
Ilmo. Sr. D. Pedro de Quevedo y Quintano, Presbítero Cardenal de la Santa Romana
Iglesia, Obispo de Orense, con un copioso apéndice de documentos. Madrid: Imp. que
fue de Fuentenebro, 1835, p. 150 (JMB2) (Biblioteca Xeral da Universidade de
Santiago, 13039 e RSE-629) e na Real Academia Galega.
Cf. tamén Álvarez Blázquez (1959: II, 206-207), de quen copiamos directamente
a letra das composicións II e III contidas nun manuscrito da parroquia de
Mandín (Monterrei, Ourense).
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
O 23 de setembro de 1816 Pío VII nomeou ao bispo de Ourense, don Pedro
Quevedo y Quintano, cardeal da Santa Igrexa. Con motivo da entrega do barrete
cardinalicio por parte dun legado pontificio celebráronse en Ourense, o 18 de
novembro de 1816, actos relixiosos e festas populares. Para o acto relixioso compuxéronse
músicas, letriñas e cancións. A primeira composición, das tres que aquí aparecen,
foi cantada na igrexa e viña precedida do seguinte cuarteto:
La elocuencia de Atenas y Roma
el elogio de Plinio a Trajano
superó con decir á este anciano
una pobre gallega en su idioma:

Louvores do cardeal Quevedo 167
1. JMB2 Oyxenta.
2. JMB2 viñan.
1 Octenta 1 e mais anos... ¡ay que velliño
che puxeron as roupas bermellas!
Ainda a enterrare non veñan 2 elas
prá chorar eu, meu pobriño.
5 II
Albíxiras, pobre xente,
pois voso pai un fatelo
ten que lle chaman capelo,
bó pra ter o corpo quente.
10 E inda eu nunca revente
se non vo lo ha de dar.
Calade, que ha de estrañar
verse todo de encarnado,
y entonces se bota a un lado.
15 ¡Cómo habedes de campar!.
Albíxaras, meu crego que esto escribes;
albíxeras, por máis que a pruma mollas
nas engradas que pingan polas follas
20 e pingarán de gozo mentras vives.
De albíxaras e gaita non te prives;
bota outro trago, pesares xa non collas,
pois aquil de quen todo recibiche
de bispo a cardenal subido viche.
III

168 Papés d’emprenta condenada
J. M. Bedoya: Retrato histórico del Excmo. e Ilmo. Sr. D. Pedro de Quevedo y Quintano, Presbítero
Cardenal de la Santa Romana Iglesia, Obispo de Orense, con un copioso apéndice de documentos.
Madrid: Imp. que fue de Fuentenebro, 1835.

Louvores do cardeal Quevedo 169
J. M. Bedoya: Retrato histórico del Excmo. e Ilmo. Sr. D. Pedro de Quevedo y Quintano, Presbítero
Cardenal de la Santa Romana Iglesia, Obispo de Orense, con un copioso apéndice de documentos.
Madrid: Imp. que fue de Fuentenebro, 1835.

170 Papés d’emprenta condenada
VERSOS DE A. B. FANDIÑO (16/5/1820)
ABF5(20)
A. B. Fandiño: “Satisfaccion al anónimo de la Coruña, recibido en el correo
del viernes”, in El Heráclito español y Demócrito gallego, Santiago de Compostela,
16-5-1820, p. 61 (Biblioteca da Real Academia Galega). Reproduce os versos
Andrés Martínez Salazar en Revista Gallega, II, A Coruña, núm. 91 (29-11-1896),
p. 3 (Biblioteca da Real Academia Galega, RG 39/2).
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
Un anónimo escríbelle a Fandiño dicíndolle que o estilo literario do
Heráclito Español y Demócrito Gallego, o xornal fundado por Fandiño en 1820, é
. Este respóndelle dicindo que comprende que no seu xornal
haxa faltas porque todo o escribe el e engade que agora, aos seus anos, o estilo é xa
irremediable. Pero Fandiño monta en cólera e recrimínalle ao seu anónimo (que se
debía chamar Tomé) que mandara a carta sen franquear e que tivera que pagar
, cantidade que lle daría para comprar unha candea para escribir
unha noite ou para beber un cuartillo de viño. Feita esta reconvención, Fandiño
conclúe con este cuarteto.
1 Meu señor santo Tomé,
tendes dous nomes nun só,
sodes castrón polo mé,
é sodes cán polo tó.

Versos de A. B. Fandiño 171
A. B. Fandiño: «Satisfaccion al anónimo de la Coruña, recibido en el correo del viernes», in El
Heráclito español y Demócrito gallego, Santiago de Compostela, 16-5-1820, p. 61.

172 Papés d’emprenta condenada
VERSOS DE A. B. FANDIÑO (23/5/1820)
ABF6(20)
A. B. Fandiño: “Sempre pensei ben de todos”, in El Heráclito español y
Demócrito gallego, Santiago de Compostela, núm. 10 (23-5-1820), p. 82 (Biblioteca
da Real Academia Galega). Reproduce os versos Andrés Martínez Salazar (AMS) en
Revista Gallega, II, A Coruña, núm. 91 (29-11-1896), p. 3 (Biblioteca da Real
Academia Galega, RG 39/2).
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
Le Fandiño no xornal madrileño Miscelánea, núm. 84, que é de lamentar
que unha personalidade como a do conde de La Bisbal non atope emprego na alta
Administración do Estado polo seu pasado. O pasado consistía en que fora membro
do Consello de Rexencia entre 1811 e 1812 baixo a presidencia do duque de
Infantado, Rexencia tan ultraconservadora que as Cortes tiveron que destituíla.
Fandiño dille que veña para Galicia, onde . A continuación coloca o
cuarteto en galego.
1. AMS ninguén.
1 Sempre pensei ben de todos
é decote fun punido,
ningun 1 pensa que se perde
hasta que se vé perdido.

Resposta a T.C.M.B. 173
ANTONIO BENITO FANDIÑO: “RESPOSTA A T.C.M.B.” (25/7/1820)
ABF7(20)
A. B. Fandiño: “Respuesta á T.C.M.B., articulista en El Observador
Constitucional de esta ciudad, del viernes 21 del corriente”, in El Heráclito español
y Demócrito gallego, Santiago de Compostela, núm. 28 (25-7-1820), p. 221
(Biblioteca da Real Academia Galega). Reproduce o artigo Andrés Martínez Salazar
(AMS) en Revista Gallega, A Coruña, II, núm. 91 (29-11-1896), p. 3 (Biblioteca da
Real Academia Galega, RG 39/2).
Cf. tamén Cátedra de Lingüística e Literatura Galega (1976: 33) e Garcia
Negro / Gómez Sánchez (1996: 45).
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
Tomás Canabal Mariño (agochado baixo as siglas T. C. M. B.) escribiu un
artigo no Observador Constitucional, xornal publicado en Santiago e do que era redactor,
no que dicía que, se repicaran as campás da catedral con motivo dunha festa liberal,
non fora por mandato do Cabido, senón porque algúns soldados decidiran subir
á torre e tocalas. Acusaba a Fandiño de atribuírlles aos cóengos a decisión de tocar
as campás, como se, repentinamente, os cóengos se fixesen liberais. Contra aquel
intranscendente artigo escribiu Fandiño do xeito que aparece no texto.
As relacións entre Canabal (liberal, fundador da Sociedade Patriótica de
Santiago en 1820 e redactor de varios xornais liberais) e Fandiño nunca foron boas,
como se pode ver en El Heráclito Español y Demócrito gallego.
1
5
1. AMS Dixen.
Respuesta á T.C.M.B. articulista en el Observador Constitucional de esta
Ciudad del viernes 21 del corriente.
Interrogatio et responsio, eodem casu gaudent.
¡Ou ti quen queira que seas Vargas de xûdas que tan estreyto es de moelles é
que tantísimo urgas! ¡Intencion de concodrilo, ollos de bacilisco, lengoa de
vívora, é pruma de serpe! ¿Porque à tomas conmigo, malino, é te atreves à
chamarme embusteiro, solo por oir campanas? ¿Dixên 1 eu mais de que as

174 Papés d’emprenta condenada
10
15
mandara tocar ó Ilustrisimo Cabildo? ¿Por ventura asegurei que asi me
constaba? ¿Ti nin eu subimos á torre, ou sacamos certificazon do campaneiro?
Non por certo. ¿E logo porque minto alma negra? Ai que foron os soldados.
Eu non estou obr[i]gado á creerte: próbame ó dato este, é estonces falaremos:
é probar do demo remedio tés ou quedar muy porcamente, porque che é de
dereito, é texto muy expreso del actori incumbit probatio, en latin é todo. Vay
lendo, que antes que me convenzas inda has de dar catro voltas, é tes que
escribir; porque ó Aràcreto nunca mente de voluntade. Mandame noutra
cousa, pró pardios desmentir 2 non me desmintas que non cho ei de aguantar.
Averdà verdegue, é doutro modo, tarrura torrado. Queda
agardandote.=Fandiño.=
2. AMS por dios desmintir.

Décima liberal da Columna de Granadeiros 175
DÉCIMA LIBERAL DA COLUMNA DE GRANADEIROS PROVINCIAIS
DE GALICIA (1820)
DLCG(20)
Aniversario constitucional, o funcion Cívico-Patriótico-Militar, con que la
Columna de Granaderos Provinciales de Galicia espresó sus nobles sentimientos por el
nuevo sistema, el miércoles 21 del corriente en la ciudad de Santiago: y escribió y da a
luz un tambor de la misma. Santiago, 1820.
Restaurada a constitución liberal en 1820, as compañías de granadeiros de
Galicia que gornecían Santiago de Compostela celebraron o acontecemento cunha
función relixiosa, un desfile e un xantar no patio de San Clemente en que comeron
xuntos soldados e oficiais, sen separacións nin outro tipo de distincións. Na sobremesa
léronse varias composicións poéticas; entre elas estivo a décima que a seguir
transcribimos na versión que dela ofreceu Álvarez Blázquez (1959: II, 208).
1 “Las clases de soldados, cabos y sargentos”
(DECIMA)
Xa os nosos Oficiás
non vos teñen a baixesa1 5 de comer con nós a mesa,
porque somos liberás:
non fan así os larpás
dos Canónegos, ¡má tos! 2 ,
que cando nos ven a nós
10 poñen unha carantoña
que ben demostra a pezoña
que teñen dentro dos fós.
1. Segundo Álvarez Blázquez (1959: II, 203), o orixinal di aquí vaixêsa.
2. Segundo Álvarez Blázquez (1959: II, 203), os signos de admiración non están no orixinal.

176 Papés d’emprenta condenada
DIÁLOGO ENTRE DOMINJOS E FARRUCO SOBRE ADMINISTRASÓN
DE XÛSTIcIA DA SÚA ALDEA (1820)
DDF(20)
Diálogo entre Dominjos e Farruco, sobre administrason de Xûsticia da sua
Aldea. Santiago: Impreso en la oficina de Rey, 1820. Un exemplar pertencente á
biblioteca de Andrés Martínez-Morás y Soria foi localizado no seu día por Xosé
María Álvarez Blázquez (vid. Real Academia Galega, Fondo Martínez Morás,
02.14.5.03.3 R 21633). A familia deste confioullo a Xosé Ramón Pena, que o transcribiu
en Pena (1991), onde di o seguinte sobre a súa edición: “Non fixemos ningunha
corrección nel [no texto] a non ser cando aparecen, incorrectamente, palabras
xuntas: amin –tal vez simples erros de imprenta– que, loxicamente, nós
separamos convenientemente. Do mesmo xeito, puntuamos e acentuamos á moderna,
dado que o noso texto ofrece, en ambos os casos, solucións completamente arbitrarias
–no caso dos acentos, utiliza, sen ningunha orde visíbel, o acento grave e
máis circunflexo– que tan só dificultan unha boa lectura” (p. 593). Na edición que
aquí presentamos mantemos a acentuación do orixinal. Especialmente digno de
atención é o seu uso do til circunflexo, que acompaña o grafema para a representación
do fonema fricativo prepalatal xordo.
Na xa mencionada colección de probas de imprenta de obras de autores e
épocas diversos que pertenceron a Andrés Martínez Salazar encóntranse unhas que
corresponden a este Diálogo entre Dominjos e Farruco (Fondo Martínez Morás, signatura
318/24).
Sobre a posible autoría desta peza véxase o dito na introdución á “Carta
recomendada” (1812) de Ramón González Senra e mais na introdución á
“Conversacion entre los compadres Bértolo y Mingote” (1813).
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
Na estratexia dos liberais estaba denunciar un evidente abuso da xustiza,
dos señores ou do clero, para logo, coa Constitución na man, amosarlles aos paisanos
que no futuro tales abusos desaparecerían e sempre por influxo benéfico da
Constitución.
Neste caso trátase da obriga que tiñan os veciños de transportar os quintos
aos que lles tocara en sorte servir o Rei ata a xurisdición máis próxima.
Pero os gastos non se referían só ao traslado, incluíase o que custaban os
(persoas que levaban os partes ou decretos de parroquia en parroquia),

Diálogo entre Dominjos e Farruco 177
a intervención dos escribáns que tiñan que dar fe, os cobros dos xuíces, etc. Xa que
logo, os traslados dos quintos constituían unha praga para a xurisdición. Todo iso
desaparecía grazas á Constitución.
1
5
10
15
20
DIALOGO
Entre Dominjos è Farruco, sobre administrason
de Xûsticia da sua Aldea.
Dom. ¿Que queres home?
Farr. Eu funche mayordomo fay dous anos na Parroquia, è teño aqui uns
papès, è eu como non sei ler quixêra que me fixêses ò favor de ver si son de
aljun proveito, pois sabes que xâ temos à Santa Constituson xûrada, è quixêra
queimalos si non sirven de nada.
Dom. Ora traimos è veremos que tales son eles.
Farr. Eì os tès.
Dom. Home, sonche ordes do teu Xûes, pois que estan firmadas del, è do seu
Escribano.
Farr. ¿E que disen?
Dom. Falan todas elas de cousas que à nos nada nos importan; pero noto
un-a cousa nelas.
Farr. ¿E que è?
Dom. Que ò último ponlle por vereda, Escribente è papel vinte, vinte è un,
dès, dose, nove, desaseis, desaoito, desasete, è onse reás por cada un-a, è ò
mais que valen, son un ichavo de papel, è dous cartos ò Escribente, ou ò mais
catro por escribilas.
Farr. E tès rason que asi tuven que pajalas, cando iba à Vila à casa do
Señor Xûes, é entonses dabanme as ordes, è ò mesmo tempo ò Escribano
colliame os cartos.

178 Papés d’emprenta condenada
25
30
35
40
45
50
55
Dom. Vallachos ò demo os dous ¿pois como lebaban tanto diñeiro por medio
prijo de papel simple escribido, cando por outra parte està mandado non
leven diñeiro ningun por as tales ordes è que se pajasen po lo Tesoureiro da
Xûrisdison?
Farr. Eu no sei, ò serto è, que à Parroquia lebabana acabada si non ven à redimirnos
à Santa Constituson.
Dom. E sei que tès rason, sejun as trasas que lebaban; po lo que che cobraron
estes papès, non hay duda que nos deixârian sin camison, è jracias à quen
tanto ben nos fixô pondoa en ouservasòn.
Farr. ¿E este papelsiño que estaqui?
Dom. Eche un recibo de conduson de Quintos de sento è ochenta reas.
Farr. Eso serà; è a min xâ non che me alembraba o que pasòu con el, è para
que ò sepas boucho à contar. Cando mandou ò Señor Xûes levar vinte è un
Quintos, que lle tocaron à Xûrisdison, daqui des lejuas, nos pideu a cada un-a
das desaoito Parroquias de que se compòn à quinientos reas, eque senon,
ibamos à Cadea; eu entonses dixên os outros Mayordomos que xâ iban indo
para ela, ¡è Caballeros!, para ir à Carsele sempre estamos atempo, è ò mellor
que podemos fasèr, è falar co Escribano, è ofreceremoslle cada un sen reas; asi
foi, fomos alà todos (mentras cà xênte da Vila estaba toda pasmada vendo
ò roubo que nos querian fasèr) è asi que chejamos, dixêmoslle ò Escribano;
vaya Señor, que nos emos de compòr, è baya, que sen reasiños por cada
freijesia xâ son muy bos; è disenos entonses ò Escribano con uns ollos que
paresia que nos queria comer à todos. ¿E tedelos ahi? Respondemoslle, si
Señor: pois zorrejadeos por acà, nos dixô. Entrejamosllos, è polo pronto calou,
è entonses xâ colleu mil è oitosentos reas; pro dali à poucos dias dixônos, que
aqueles eran poucos cartos, è que non chejaban, quelle aprontasemos mais, eu
pola miña parte entrejeille ainda mais ochenta reas, è os outros deronlle à
sinco è à seis duros; de modo, que pode desirse, quelle tocou à cada freijesia à
dousentos reas, que multiplicados polas desaoito fan tres mil è seisentos. ¿Ti
pensas que todos os jastaron na conduson dos vinte è un Quintos? Nada menos
que eso; buscaron un Capitan, è axûstaronse con el en oitosentos reas por
condusilos. ¿E os dous mil è oitosentos que sobraron? Coméronos è

Diálogo entre Dominjos e Farruco 179
60
65
70
75
80
jaldrumaronos, è ahì tes ò conto do resibo. Eu ben sei que si lle prejuntases
esto ò Capitan, pode muy ben que che dija que non se acorda canto levou, pero
para quitar à duda podes faser esta conta. Vinte è un foron os quintos, dandolle
à cada un seis reas por dia, importa sento è vinte è seis, è si nas des lejuas
tardaron tres dias jastaron tres sentos setenta è oito, è dandolle ò que os levou
outro tanto, asende ò total à setesentos sincuenta è seis reas; ¿è os que faltan
hasta tres mil è seisentos? xâ ò dixên.
Dom. Desa maneira ben che poden ter duas amas de cria, tres criadas, comer
pichons, coellos, jaliñas, perdises, cabirtos, carneiros, è porcos sebados; malia
rabia en eles, è mal resajario; nosoutros desnudos, comendo un pouco de
fariña è berzas cocidas en ajua, pan de millo cando ó temos, mollados, suados,
sin dormir è cheos de fame, ¿è por que? por dar cumprimento à estes papès
que de nada nos sirven, nin na parroquia hay ningun-a das cousas que ò Xûes
nos quer faser saber, è el ben ò sabe; pero como ò conto è sacarnos catro ou
sinco mil reás cada ano, è comer porcos sebados acosta de noso lombo, por
eso ò fay.
Farr. ¿E estes papès que están equi con un-a liña que son ou que che parese
deles?
Dom. Sonche tres ordes dupricadas que falan dun-a misma cousa è teñen
un-as mismas fechas.
Farr. ¿Como dupricadas ou que falan dun-a misma cousa?
Dom. Si: sey que nesesitaban aljuns cartos e non sabian como habian de
faselos è se valeron dese xêitiño baixô à boa fe de que non sabiades ler.
Farr. Veijachos ò demo, mala rabia è pulburiño os mate è malas fadas os faden,
de ese modo ben poden comprar è faser casas que parezan palacios, pañuelons,
lebitos, fracos, capas de panos finos, con sombreiros as tres pancadas.
Dom. E eso è serto?
Farr. Si ome si, eran tan atribidos è desverjonzados que cando estaban fasendo
as casas nos desian, purjadebos que estou de obra è nesesito os cartos.

180 Papés d’emprenta condenada
85
90
95
105
110
Dom. ¿E falaban con toda esa craridade?
Farr. E muita mais, è cando non fasiamos ò que querian, berraba ò Escribano
con nosco ò mismo que on desesperado, dabanos de couces è bofetadas,
fasendo outras mil diabluras.
Dom. Eso pode que fose porque estaba bibido.
Farr. Amin me parece que sí, pois cheiraba muito à viño, è aljuas veces tamen
à ajuardente, de maneira que amin emborrachabame solo ò alento que botaba,
è po la tarde non habia quen falase con el.
Dom. Pois non tiña mala maneira da tar à burra e de faser xûstisa.
Farr. Asi era como à facia, sacarnos ò pelexô era ò fin principal 1 ; si queres ver
canto nos roubaron, non tes mais que ver as contas da parroquia que falan das
ordes comunicadas à esta, as da estadista è afanejado, as da contribuson
xêneral, as de mesons è tabernas, as de condusons de quintos, as de remesas
de presos, è veràs canto nos sacaron demais do que nos tocaba.
Dom. Ajora que falache de quintos, alembracheme un-a cousa.
Farr. Xâ te entendo, queres decir, que por midir os quintos que estaban fora
levou à corenta è à sesenta reas à cada un, è esto, leve ò demo mentira è, pois
que todo ò mundo ò sabe.
Dom. ¿E tes mais papes?
Farr. Non. ¿è à ti paresenche poucos?
Dom. Non por serto, que son muy bastantes para que vos fixêsen vender as
bacas, as leiras è tamen as mantas da cama cos potes.
Farr. E asi chofàn. A Turubio ò noso viciño foron à sua casa, quitaronlle as
mantas da cama è tamen ò pote, è lebarono à cadea; si non fora por min quelle
1. No orixinal prin- / principal, con repetición da primeira sílaba da palabra tras o corte de liña.

Diálogo entre Dominjos e Farruco 181
115
120
125
130
135
140
prestei un-as è outro non tiña con que taparse, nin tampouco en donde coser
as bersas co afariña, pois son tan demos... xâ odixên que non conosen mas
proxîmo que ò diñeiro.
Domin. Jrasias que xâ temos á Santa Costituson xûrada, é manda no artículo
306, que non se allane à casa de ningun suidadano, è non se lebe à cadea
dando fianza nos casos que permite à ley, segun ò artículo 295, è por ò 255
cada un pode dar conta dos xûeses que non cumpran co asua obligason, è que
nos rouben, pois xâ sabes que antes formaban esas que chaman causas de ofisio
cando lles desian as verdades, è acababannos con todo canto tiñamos sin
deixârnos nin un-a aresta, pois tan desalmada è esa canalla que non teñen mas
proxîmo nin mas Dios que os cartos è deixârnos à pedir limosna.
Farr. ¿Con que eses papès que leche non balen nada, exâ podo fumalos ou
limpiar ò cu con eles?
Dom. No fasas, que pode que aljun home de ben, è da queles que son
proxîmos chos pida para faser presente os novos mandons as picardias è
maldades que nos fixêron, he que cheje 2 ò dia en quelle demos con eles uns
bos bomitorios é purgantes, e voten po la voca è cu canto mal comeron,
dandolle un dolor de tripas, de maneira que os palasios se desfajan, è os nosos
potes con as mantas è leyras volvan para à casa, è asi mismo as bacas, cabras
è ovellas volvan outra vez ò quinteiro.
Farr. Dios ó queira, é que á santa Costituson sija para que acabe cos pícaros; è
en min teñen un que à sostendrá xâ que è tan boa, hasta verter à ultima jota
de sanjre, é falar os mais meus compañeiros que ofajan tamen por ela, pois
que acaba cos malos, è so deixa os vos.
Dom. Nonche quede duda, que ha de seguir, aunque algun-a xênte ladroeira
se empeñe no contrario, è xûnte millons, non salen con ela, pois xâ os conosen,
è todos sabemos que non teñen mais Dios nin Santa Maria, que à sua
pansa è à sua bolsa; sinon díjano aqueles paxâros que prenderon nos Madriles,
2. No orixinal, chejue.

182 Papés d’emprenta condenada
145
150
155
160
165
que querian matar ò noso Rey, solo por que quer ò que todos queremos, esto
è a sagrada è santa Constituson.
Farr. ¿Quixêra Dominjos que me dixêses quen me ha de faser xûstisia ajora?
Dom. Polo artículo 310 da santa Costituson, os poblos ou frejesias que chejen
à mil almas, formarán un ayuntamento composto de Alcaldes, Rixîdores, è
Síndicos Precuradores que nombran os visiños à sua voluntade; este
ayuntamento cuidará do ramo de polisía è outras moitas cousas, è os Alcaldes
entenderán no contensioso è económico segun as leis ò determinen.
Farr. Jrasias à Dios, que deste modo xâ votamos esa comechon fora de
escribanos è xûeses, que se nos pejaban ò lombo ò mismo que si foran piollos
patos.
Dom. E ese eche, amijo Farruco, ò jran ben que nos fay à Costituson;
presindindo doutros muitos, pero como estabamos sempre azoutados da tal
canalla, esto è ò que conosemos mellor.
Farr. ¿Estes que chaman Correxîdores ou Xûeses de letras, cales son as suas
facultades?
Dom. O artículo 274 da nunca ben ponderada obra santa, imbiada polos
anxêles para faser vos os homes, limita as suas facultades à parte contensiosa
presisamente, è teñen que responder con à sua persona senon obran con
arreglo à ley.
Farr. No me dijas xâ mais; bou à falar con toda à xênte, è contarlle ò que
hay, para que todos xûntos xûremos defender á santa Costituson è de sostela à
costa da nosa sangre è de todo canto temos.
Dom. A Dios Farruco hasta outro dia si Dios quer, que xâ falaremos doutras
cousas que non interesen menos ò ben xêneral.

Diálogo entre Dominjos e Farruco 183
Diálogo entre Dominjos e Farruco, sobre administrason de Xûsticia da sua Aldea. Santiago: Impreso
en la oficina de Rey, 1820. [Fragmento].

184 Papés d’emprenta condenada
Diálogo entre Dominjos e Farruco, sobre administrason de Xûsticia da sua Aldea. Santiago: Impreso
en la oficina de Rey, 1820. [Probas de imprenta de Andrés Martínez Salazar].

Diálogo entre Dominjos e Farruco 185
Diálogo entre Dominjos e Farruco, sobre administrason de Xûsticia da sua Aldea. Santiago: Impreso
en la oficina de Rey, 1820. [Probas de imprenta de Andrés Martínez Salazar].

186 Papés d’emprenta condenada
A TERTULIA NA QUINTANA (1820)
TQ1(20)
La Tertulia en la Quintana, ó Dialogo entre Andrúco, Xâcóbe è Alberte el dia
de Corpus. Santiago: Imprenta de D. Manuel Antonio Rey, 1820. Pódese ler na Real
Academia Galega (Fondo Martínez Morás, 02.14.5.03.3 R 21632) e no Museo de
Pontevedra (Legado Baltar, Impresos 4 - 22).
Entre as probas de imprenta que se achan entre os papeis de Andrés
Martínez Salazar que se custodian na Real Academia Galega figuran as da primeira
Tertulia en la Quintana (Real Academia Galega, Fondo Martínez Morás, referencia
318/15).
Sobre a posible autoría desta peza véxase non só o dito baixo o rótulo “Autor
e circunstancias”, senón tamén as introducións á “Carta recomendada” (1812) de
Ramón González Senra e á “Conversacion entre los compadres Bértolo y Mingote”
(1813).
Cf. tamén Iglesia (1886: I, 195-196), Cátedra de Lingüística e Literatura
Galega (1976: 31-32) e Garcia Negro / Gómez Sánchez (1996: 43-44).
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
Pese a outras atribucións previas, parécenos que nin a primeira nin a segunda
Tertulia na Quintana poden ser de Manuel Acuña y Malvar polas seguintes
razóns: primeiramente porque non consta que Acuña y Malvar escribise cousa ningunha
en galego e, ademais, porque despois de estar desterrado sete anos en
Herbón, unha vez liberado no ano 1820, perde todo protagonismo político e non
aparece destacado nin nas sociedades patrióticas nin nos xornais.
A Tertulia na Quintana ten unha clara intención publicitaria a favor do liberalismo,
como se a Constitución tivese un poder taumatúrxico para resolver os vellos
vicios. Ademais é unha peza que encaixa perfectamente no habitual rexoubamento
da cidade compostelá, onde calquera anécdota do Cabido se convertía en noticia
que afectaba a toda a veciñanza.

A tertulia na Quintana 187
1
5
10
15
20
25
LA TERTULIA
EN LA QUINTANA,
Ó
Dialogo entre Andrúco, Xâcóbe
è Alberte el dia de Corpus.
Andruco. Si che soupera que a Prosision habia de estar tan probe, nonche viña
oxê á Vila.
Xâcobe. Vaya; vaya; que non houbo queixâ, solo que iban poucos Canonejos,
è poucos Santos.
Alberte. Tés rasón, é ó mais estraño è o que marrase ó noso Patron Santiajo.
And. Eso seria por non dar un peso duro que disque leban ós Asebacheiros
por prestálo.
Alb. Cata, cata; poida ser.
Xâc. ¿E por que iría presidindo o Auntamento, cando antes iba ó Previsor?
Alb. ¡Que pouco sabedes! por que pola Costituson, bendita sea, tócalle prisídir
os Auntamentos ou Alcaldes todas as Prosisios que sallan pola Vila, por que
son Gobernantes dela, é non os Crejos.
And. Eso està moi ben, por que en todo querian mandar, é gobernare...
Xâc. Oinlle ò Señor Amo, que houbera riertas entre os Canonejos é o
Auntamento, por que este queria entrar pola Porta grande do Obradoiro; è
os Canonejos dixêronlle que non; por que por alí solo entraba o noso Rey;
e o cabo, anque non entrou por ningunha, esperou à porta da Pra-teria
que saíse, é logo foi presidindo como era á sua obrigason.
Alb. ¡Vallame noso Señor! hasta nas portas teñen privilexîos... pero agora pola
sábea Costituson acabaronse todos. Ademais ó noso Rey nunca ben acá, e polo

188 Papés d’emprenta condenada
30
35
40
45
mismo debia estar aquela porta sempre choída, e eu vina moitas veses aberta,
e entrèi por ela sin ser Rey, nin Roque.
And. Déixâsme coa boca aberta a tal oir, e alaboche o sufremènto do Señor
Auntamento, si deixâ quedar asi a cousa, e non da conta a Suprioridáde, que
debe botarlle unhas 1 moscas o Cabildo.
Alb. Habian de ser tabàos, por que tanpouco deixan entrar as Autoridàs á oir
Misa na Capilla mayore e solo lle poñen os bancos xûnto as reixâs, como si
fora xênte bafúa, sendo como son mais que eles, fora as Ordes.
Xâc. No eso non tanto, por que malembro doir a meu amo, que teñen buldas
terminantes dos Papas, para que naide oya Misa ali, pena de escomunion
mayore.
And. ¡Bos Papas son eles! ¿E lojo como á oiron, ou estiveron a ela os xêneràs
e ofisiàs franseses, e Fragio e outros moytos? ¿Porque non lles fixêron saber,
cali non podian entrar e que de faselo quedaban escomuljados? Ou ¿por que
non prantaron a tabrilla coas buldas diante da reixâ como fixêron cò a Xûnta
Suprior que houbo aqui no ano de trese? I Tou, tou rabela eche senrreira que
ben datràs... por que a verdade non poden ver a Costituson; e por que?
porque lles saca mòito señorio e algunha renda; e por que querian que todo
o mundo fose seus escravos e lles adornasemos as portas da Catredal pidindo
limosna, que é o mesmo que sermos todos probes, e solo eles ricos... vàllachos
a perdamà.
Abl. ¿E esa Xûnta Suprior oèu a Misa na Capilla maiore?
And. Oèu, trèu; e mais 2 rape o deño se escomunion lles caeu; por que senon
habian de secar os campos por donde pasasen os que à cumpuñan; o meu
I. O Cabido compostelán era moi celoso de gardar os seus privilexios. Un deles era a prohibición de que
as autoridades civís oísen misa ou asistisen aos oficios na capela maior. O autor lémbralles aos cóengos
que durante a invasión francesa non foran tan puntillosos e que permitiran aos xenerais e ao corrixidor, o
afrancesado Boado Sánchez Fraguío, permanecer na capela maior.
1. No orixinal unhas vai en dúas liñas e a separación silábica que se fai é un-has.
2. Quizais máis, con acento, no orixinal.

A tertulia na Quintana 189
50
55
60
65
70
75
Señor Abade era un deles, e anque tripou mil veses os meus prados, ninjun
secóu.
Alb. Bò bò: sonche tramòas dos Canonejos pra espantar os probes; co demais
os escomuljados son os que non gardan os Santos Mandamentos da Ley
de Dios; os que todo o que[ren] para si, e nada para o proxîmo; os que queren
que nós comàmos sempre broa escarolada, e eles cheos de pantrijo; os que
queren poñer todos os anos o pan dos probes en prùbica almoneda (as
Sincuras) a quen mais dèr, para dempois faserse cos nosos bès, os que queren
ter catro talejas de pesos duros, e que nos solo teñàmos fame e miserea, e lle
tràgamos ferrados de grào a porta; os que queren...
Xâc. No vós Alberte, se vos deixân falar tendes que deser hasta decòte.
And. ¿E que hora serà, que desde caqui estamos non dou o relòs?
Alb. Tendes que esperar, si agardades que dea.
And. ¿E eso?
Xâc. Està aqueládo, quelle rompeu unha roda.
Alb. ¡Póida! mais eso è cousa de pouca monta pra uns Señores de tantos
millons.
And. Non che è eso, senon que queren fasernos creer que sacandolles à bota,
ou o voto, quedan uns probes...
Xâc. ¡Malpecados!
Alb. Pois eu oin à moitos, que deben sabèlo, que da outra ves que tamen lles
sacaron o voto, fora à Madril ò Señor Unqueira para trocar á sua Perbenda por
outra, que non logróu, e aseguroulle ò Señor Ministro, que el si queria tocar
era solo por que non lle aporveitaba esta terra: e non por interes, por que a
sua Perbenda sin o voto subìa por un quinquenio a catro miles de ducados
¿que vos parese?

190 Papés d’emprenta condenada
80
85
90
95
100
And. Rabieyra, sinon lles basta.
Alb. Direiche. A mala costume eche Xûncras, e como estaban avezàdos á
mandar as talejas cheas de pesos duros a Navarra, faser casas, granxîos,
serrádas, e unhas endrómenas para serrar taboa con augua alò na Ulla, e
outras partes; ajora, ¡miñas xôias! non lles chega pra nada. II
Xâc. Tamen manteñen moita probèsa.
And. Que probésa, nin que albarda. Eu vos dirèi o que fan aqueles que dan
limosna. Canbèanbos un peso en cartos, que son sento e satenta, danlle à cada
probe seu, cando non è un pra dous (eso rosmeando) e esto unha ves na
somána: xâ se vè: sento e satenta probes è moita xênte, e quen tal vè, dise:
Dios lle dea o Sèo! que carita[t]ivo è! Non dijo que non axâ aljun que non dea
mais, pro afè, afè, que non pasan de dous.
Alb. Eu teño oido ó Señor Abade, que en Ingal[a]terra, Fransia e outras partes
non hay probes; e que pola Santa Costituson tampouco os haberà moi lojo en
España.
Xâc. Esas son nobas de camiño, que probes decóte há dabelos.
And. Non haberà tal, por que o Rey, ou a Nasíon farà Ispisios ou frábecas donde
se traballe de todos ofisios, e nelas meteránse todos os probes a traballar; e
sabéde que anque sean segos, coxôs e mancos todos ganaràn à vida, por que
haibos moitas màquenas en que uns solo traballan cos pes, sin necesitar das
mans, e outros co as mans sin nesisitar dos pes: e belaquí todos empreados,
hastra os picaros pequenos en faser canelas para os teares.
Alb. Eso è tan craro como o Sol de medio dia, pro disíme ¿e o Ispisio daquí
traballa?
And. Noncho sei; senon coín á meu compadre ó da Vila, que no Auntamento
falára deso un señor, é prupuxêra o que se lle arrendasen moitas máquenas á
II. Alusión ao nepotismo do arcebispo Múzquiz a favor dos navarros que acaparaban os postos da
Administración, da Curia e do Cabido.

A tertulia na Quintana 191
105
110
115
120
125
señora de Bieites da sua frábeca que tiña na porta de S. Roque; por que este
Ispisio tenbos moita renda.
Xâc. ¿E que acordóu o señor Auntamento?
And. Nada: quedóuse así coma moitas cousas; ó mesmo que quedou o que se
xûntasen os probes de S. Lásaro cos de Santa Marta, é que se lles fixêse sua
casiña aló arredados da Vila.
Xâc. Vos ben falás, ¿e os cartos?
And. Cartos non marran: por que un señor moi rico, que morreu aquí que lle
chamaban Seixô deixôu moitos miles de pesos duros para probes; e ¿que mais
probes que estes?
Xâc. Afé, afé, que non son pouco os da Cadéa.
And. Tendes rason; e a picardia mayore é que o Carseleiro faja comersio co
esterco dos presos, é o mais que recolle por fora...
Xâc. Aljuns carros del che saquei dalí. ¿E quen é Carseleiro ajora?
And. Eche un que ainda é moso, pro para faser o seu negosio sábeche
tanto coma un bello.
Xâc. ¿E o señor Domingos que é del?
And. Botárono fora.
Xac. ¿E por que o botaron?
And. Porque lle tiñan tírria un comersiante da prasa, que era él catíbo, e fuxêu por
traidor; e mais outro señor longo que foi rixîdor, que non sei como lle chaman.
Alb. ¡Vallame noso Señor! ¡que inxûstisias hay polo mundo! pois eu oín que o
señor Domingos era un bo home, que trataba os presos con amore, pro deste
non contan eso. ¿E non bolberá agora pra o seu posto?

192 Papés d’emprenta condenada
130
135
140
145
And. Ome, si hay Ley de Dios no mundo debe bolber.
Alb. Dios queira que sea logo.
And. Pois bolbendo ò meu conto, como digo, xûntabos todo ó esterco da fora
co da dentro na mesma carsele, queu non sei como non morren todos co
cheirúme, e non se lebanta unha peste que barra todos os da Vila.
Alb. Pouco se perdia xâ que o consenten, e os pirmeiros habian de ser os do
Auntamento.
And. Non todos, por que un deles propuxô que se sacase esa porcaria, e que
se fixêse de modo con que lles entrase aire (por que a verdade están
enterrados en vida) e os demais non lle deron creto.
Alb. Eso ebos coma o que iban queimar o demo da forca, como fixêron os da
Cruña, e hasta ajora non se veu, nin ningunha 3 cousa de probeito... O-gó:o
vento: non falèmos mais desto, e bolbamos os Canonejos. ¿Non sabedes unha
cousa?
Xâc. Eu non. ¿Ora di?
Alb. Que sacaron ás Misas de dès e medea, e dose os dias soltos; e os de festa
as de dès e medea, e unha.
And. Esa è unha bribonada, que non sei como ajuantan os da Vila, e non falan
nos papès que esas misas sempre as houbo ainda nas Cortes pasadas cando
tamen lles sacaron ò voto III ; por que son de fundasion de debotos: e oínlle o
señor Abade, que as de dose e medea, e unha fundounas o difuntiño Señor
Mendosa (que Dios o teña no Seo) Dean que foi daquì.
Xâc. Ese ainda o acordo eu.
III. Referencia á perda do Voto de Santiago, unha das fontes de financiamento do Cabido compostelán.
3. No orixinal ningunha vai en dúas liñas e a separación silábica que se fai é ningun-ha.

A tertulia na Quintana 193
150
155
160
165
170
175
And. Faràs moito, que haberà trinta e tantos ou corenta anos que morreu.
Alb. Doune a Dios, se os dajora fan tales fundasios. Aqueles eran outros homes,
e tiñan mais vertudes. Pro non vos sacaron solamentes as Misas, senon que
tamen sacaron medeo cartillo de viño a cada Capilla, e a da Conseuson todo.
And. ¡Pola vida! Por eso che oìn o Capellan da Parroquia que bindo carta feira
a Vila, foi a Catredal para desir Misa nunha das Capillas, e o Sacristan dixôlle
que non tiña viño, que o lebáse, se queria disíla.
Xâc. Eso è mal feito, por que ben barato està, e como o mercan por xûnto,
salderàlles o neto á carto.
Alb. Ainda hay mais; que botaron fora os barrendeiros e casi todos os
Carpinteiros; e os que quedaron, como son Musecos, Sancristàs e Capellás
puxêronos todos à medea paga, que casi que non lles chega para comer.
And. ¡Mama frade! Dese modo salelles a conta òs Canonejos e subenlles as
rendas, ainda mais que cando tiñan o voto.
Alb. Xâ se sabe, e aumentalle à todo eso o importe do aseyte (que abofèllas
non ha de ser pouco) que gastaban todos os anos nas làmparas que lebaron
os ladros dos franseses.
And. E ahora que malembro ¿biñechedes noutronte à Vila?
Xâc. Non ¿por que?
And. Si viràdes un fato de Señores enfadados por que na Capilla de S.
Fernando non habia senon dès belas que as mataron lojo que se acabou o coro
de pola miñan; cando que os demais anos datrás puñan trinta, que estaban
acèsas tôdo o dia. Tamen disian os tales Señores que os Canonejos tampouco
fixêran a fension do dous de Mayo polos Màrtires que morreron en Madril,
como està mandado polo nóso Rey.
Alb. Pois esa fension non lles costaba cartos que con unha Misa tiñan despachado.

194 Papés d’emprenta condenada
180
185
190
195
And. Non che è eso, senon que estàn reloucando pola falta do voto.
Xâc. Agora xâ digo que estibo moy ben sacado.
Alb. Grasias à Dios, Xâcobe, que vas caendo no conto.
Xâc. Eu como solo oìa à meu Amo, e ademais non sabia esas picardias, por eso
volvia por eles, è Amigos, as vosas rasos convensenme.
Alb. E que queriades que vos dixêse voso Amo, si come dos Canonejos; à
todos eses non hay que creelos, por que perdican para o saco.
And. ¿E creeremos o fogeteiro que noutronte me dixô, que non habia fogetes
para o Santiajo?
Alb. Non, home, non, que pra eso lle manda ò Rey todos os anos dofrenda
dous miles de ducados.
Xâc. Eso, e o non pòr este ano os paus dos toldos novos, son vos cousas do
frabiqueyro IV ó Señor Madráno.
And. ¡Bò paxâro!
Alb. Eu se fora Rey, botabame sobre todas as rendas deles, e despois de pajar
á todos os dependentes, como noso Señor o manda; puña ós Canonejos cun
deareo, como estan os Empreados, e que fosen á cobrar todos os meses á
Administrason, mais que lle desen dose mil reàs ò ano, que veria a Nasion
canto janaba.
Xâc. ¿Dose mil reàs cada un?
Alb. Si, home, si.
Xâc. Abofè que non era pouco.
IV. Refírese ao cóengo e fabriqueiro (responsable da facenda do Cabido) Fernández Medrano, que foi detido
en 1820 acusado de conivencia cos realistas que se organizaran en guerrillas contra o réxime liberal.

A tertulia na Quintana 195
200
205
And. Eu arrendollela oxê polo presio.
Alb. Madìa; eu tamen, e verès canto janamos.
And. De Xûdas che queren eles; que senon ibàmonos ò emprentador, para que
o puxêse no Diario.
Xâc. Vamonos daquí, cà min xâ se me bai o estámago.
Alb. Vamos. Outro dia falarèmos doutras moitas cousas que á todos nos
importan; e por ajora deixêmos os Canonejos que ben sentènden, e ò
Goberno tocalle entendèlos à eles.

196 Papés d’emprenta condenada
La Tertulia en la Quintana, ó Dialogo entre Andrúco, Xâcóbe è Alberte el dia de Corpus. Santiago:
Imprenta de D. Manuel Antonio Rey, 1820. [Fragmento].

A tertulia na Quintana 197
La Tertulia en la Quintana, ó Dialogo entre Andrúco, Xâcóbe è Alberte el dia de Corpus. Santiago:
Imprenta de D. Manuel Antonio Rey, 1820. [Fragmento].

198 Papés d’emprenta condenada
La Tertulia en la Quintana, ó Dialogo entre Andrúco, Xâcóbe è Alberte el dia de Corpus. Santiago:
Imprenta de D. Manuel Antonio Rey, 1820. [Probas de imprenta de Andrés Martínez Salazar].
[Fragmento].

Segunda tertulia na Quintana 199
SEGUNDA TERTULIA NA QUINTANA (1820)
TQ2(20)
Sigue La Tertulia en la Quintana, ó segundo Dialogo entre los consabidos
Andrúco, Xâcóbe è Alberte. Santiago: Imprenta de Rey, 1820. Encóntrase na
biblioteca da Real Academia Galega (Fondo Martínez Morás, 02.14.5.03.3 R.
21631).
Durante moitos anos sóubose da existencia desta segunda Tertulia en la
Quintana sen que ninguén a chegase a dar a coñecer ao público interesado nin indicase
o paradoiro dalgún exemplar dela. Carballo Calero (1981: 57, n. 10) informaba
de que “Carré Aldao coñecéu un segundo diálogo de La tertulia en la Quintana,
tamén de 1820, no que se descrebe o asalto á casa do libreiro Antonio Sáenz de
Tejada –17 maio 1817–, ao se recibir en Compostela o manifesto de Fernando VII.
(La literatura en Galicia durante la Guerra de la Independencia. Apéndice; pp. 119-
120)”. En Carvalho Calero (1984: 725, n. 3) reiterábase esta información: “Nom o
conhecemos [o segundo diálogo na Quintana]. Sabemos que existiu pola noticia que
del nos dá Eugénio Carré Aldao no seu manuscrito La literatura en Galicia durante
la Guerra de la Independencia, Apêndice, pp. 119-120. Este manuscrito foi consultado
polo autor desta comunicaçom por deferência de dom Leando Carré
Alvarelhos, filho de dom Eugénio”.
Foi Pena (1995) quen finalmente puxo ao alcance do público interesado
este texto esquecido de 1820, que formaba parte do legado deixado por Xosé María
Álvarez Blázquez. Este exemplar, segundo Pena, pertenceu a Andrés Martínez
Salazar, quen debeu de ter intención de reeditalo xa que na biblioteca do seu neto,
Andrés Martínez Salazar y Soria, apareceron unhas probas de imprenta desa reedición
proxectada. Sobre a súa edición, Pena indica o seguinte: “transcribimos o texto
sen realizar nel ningunha clase de corrección (nin sequera no tocante a posibles
erros de imprenta) a fin de que sexa coñecido polos lectores galegos en toda a súa
integridade. Nin que dicir ten que eses mesmos lectores anotarán nel numerosas
arbitrariedades gráficas, sobre todo no tocante á acentuación, e que nós, non obstante,
preferimos mostrar no seu estado orixinal” (p. 119).
Sobre a posible autoría desta peza véxase o dito nas introducións á “Carta
recomendada” (1812) de Ramón González Senra, á “Conversacion entre los compadres
Bértolo y Mingote” (1813) e á “Primeira Tertulia na Quintana” (1820).
Ademais, entre as xa mencionadas probas de imprenta que se encontran
entre os papeis de Andrés Martínez Salazar que hoxe se custodian na Real Academia

200 Papés d’emprenta condenada
Galega figuran tamén as desta segunda Tertulia en la Quintana (Fondo Martínez
Morás, referencia 318/23).
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
O Cabido de Santiago denunciou o primeiro número da Tertulia ante a
Xunta de Censura da Coruña por estimar que os seus contidos lesionaban gravemente
a súa dignidade. Na sesión do 26 de xuño de 1820 a Xunta acordou e declarala inxuriosa dado que o Cabido de Santiago xa xurara
a Constitución e acatara o novo réxime. Iso pode explicar, en parte, a rareza
bibliográfica desta peza.
1
5
10
15
SIGUE LA TERTULIA
EN LA QUINTANA,
Ó
SEGUNDO DIALOGO ENTRE
LOS CONSABIDOS
Andrúco, Xâcobe é Alberte
Andruco. … Pois como iba disindo, o tal Siñor hastra non lle perdonou a
un Resareo douro que tiña a Virxê da Igresia donde antes dagora foy Cura,
e o tal Resareo vino eu e moitos mais nas mans dunha Zoláda da Vila.
Xâcobe. Con todo moitas ten feitas o tal pirillán... Pero fuxâmos do Sol que
queima como lume, e xâ que estamos de lesér, sentemonos aquí debaixô dos
balcós, que logo chegará Alberte.
And. Abofé que xâ tarda, e eu relouco porque chegue logo. Vaia que este Sol
todo hé millo: hemos de ter unha boa anáda, si Dios quér.
Xâc. Diola mande como conbén. E disíme ¿tibéche notisia do teu fillo?
And. Tíbena quinta feira.
Xâc. ¿E donde está?

Segunda tertulia na Quintana 201
20
25
30
35
40
And. En Granaderos.
Xâc. ¿E que che dise de nobedás?
And. Que está moy lédo porcagora teñen as pagas correntes, e non pasan fame,
grasias a Dios, e, como dise, tibérache el barrigas porque que comer non lles
marra; pois hastra os mesmos da Milisia Nasional da Cruña lles deron unha
comida testísima: e remata a carta disindo: Ajora es un justo ser militare, porque
nos tratan coma Señores, y non coma escravos; porque se acabaron los paus,
sepos y calabuesos, y solo nos pueñen de imaginaria y prantón.
Xâc. Endebén: fólgome que estea alegre agora, pois cando saéu daquí, noas
lebaba todas consigo.
And. Nonche era milagre; porque algunhas malas almas andibéron disindo,
que os lebaban a embarcar parás Indias, e xâ se veu como era mintira.
Xâc. Home eso tamen hé unha indinidade; ¿para que han de poñer medo as
xêntes? ¿e quen andaba padricando eses embrollos?
And. ¡Ay canté! si se soupera, xâ a Xûnta da Cruña lles poñeria as peras a carto;
e con rason, porque estas trapalladas e outras tás ben se conese que son
fachucádas por xênte que non desea o noso ben.
Xâc. Xâ que faláche das Indias ¿estan por nos?
And. Home, cásique xâ van faséndose amigos nosos, e agora cando sepan que
reyna a sabia Costituson, han de selo todos, por que esta fainos iguales a nos,
o que non eran antes; e desde que souperon que os bribós aconsellaran o noso
Rey que noa xûrase, foi cando se lebantaron.
Xâc. Noso Señor queira que logo se poñan en pas, porque dalá viña moito
diñeiro. Alí ven Alberte.
And. E que carreira trái. Home, como vés suando.
Alb. Téstos dias: ¿seique xâ hay moito que estades agardando?

202 Papés d’emprenta condenada
45
50
55
60
65
Xâc. Pardiolíña, que xâ estabamos reloucando.
And. Pois si tardas un pouco mais, non matopas no canto.
Alb. Veño de xûnta meu amo, e tíbome enrredado hastra agora.
And. ¿Seique che dou a parba?
Alb. Esa non marróu. Pero tamen me estíbo lendo un deareo, en que està
escribído todo o que parolamos dia de Còrpus pola miñan: e non me puden
ter coa risa, cando me dixô, que lle botaban as culpas a un... ¡Valgate Dios!...
xâ no malembro.
And. Ja, ja, ja... será a algunha persona, a quen eles houbesen feito mal.
Alb. Poida ser: pero non che creen, que nos falásemos aquelo.
And. ¡Ay que diancres! ¿seique nos non somos capases de falar coma calquera?
Xâc. Ó xeitíño, Andruco, que os de sayo de lán nunca souperon nada,
sacándos do tarréo.
Alb. ¡Ay Xâcobe! sabede, que anque sean os panos finos, tamen se fan de lan,
¿entendés? e sinon sabemos retrónicas comós da Vila, temos as tres potensias
da alma tan boas comós que vesten de seda, porque a sensia nonchestá na
vistimenta.
Xâc. Neso tes rason, Alberte.
And. Vaia, que estou atrónico con estes da Vila: ¿quen habia de disir, que nos
habiamos dandar postos en letras de molde?
Alb. Pois hé como bo lo conto.
Xâc. ¿E terémos que penar, Alberte?
Alb. Deixâdeme sentar, e namentras eu fago un sigarro, vos ide tomando un
polbo, que esto hé conto largo.

Segunda tertulia na Quintana 203
70
75
80
85
90
And. Pois acaba logo, que xâ estoupo por sabelo.
Alb. Ten pachorra, que estas cousas queren frema... ¡que froxô hé este sigarro!
Xâc. Pois afé, afé, que este parese farèlo.
And. Deixâde, que si Dios quer, xâ as Cortes o porán mellor, e mais barato,
porque segun malembro, xâ che trataban deso alà da outra ves.
Xâc. Home, acaba de fumar, e contanos o que dixô teu amo.
Alb. Pois meus amiguiños de Dios: asi como entrei pola porta, sin mais nada,
nin mais cousa ningunha, dixôme moito, ¡Hombre, estades ben ti y mais tus
compañeros, que estivieron contigo en la Quintá el dia de Cuerpus! entonses
pergunteille eu ¿e eso Señor amo? e dixôme: ¿Que Gudas fue lo que
habráchedes alí, que aljien vos escoitó, y lo ha ponido en letras de molde? disindo
esto, sacóu da bulsa da labita o deareo que vos dixên, e despois de que mo
leu, perguntoume si fora asi, e eu respondínlle: Si mi Señor. Vaia hombre, me
dixô el, pues los Canonejos ya deron conta de vosotros: pirmeiramente al Siñor
Alcalde, y este lles digo, que no tiña nada con eso, que el cumpría con mandar dos
Engenprares á la Gunta.
And. ¡Que burrican pode ser o que fixô o pedimento! pois debe de saber á que
Xûstisia lle toca entender neste preito.
Xâc. Home, hay moitas cousas que se esquensen, porque non se queren gardar
na mamoria... Adiante co conto, Alberte.
Alb. Pois ainda non vos hé esa burricada sola, sinon que polo que me dixô
meu amo, foron ó Xûes de pirmeira istansia, e este despois de haberlles
aconsellado que non fixêsen caso, vendo que non se guiaban por el, dixôlles
que fosen à Xûnta de Sensúra da Cruña: asi o fixêron, e a Xûnta, segun contas,
dou o tal deareo por inxûrioso en parte.
Xâc. ¿E que quer dísir, inxûrioso?
Alb. Hé o mesmo que quitar o créto á alguén, ou de obra, ou de palabra.

204 Papés d’emprenta condenada
95
100
105
110
115
120
And Pois por ahí non nos collen, porque apuradamente en todo canto falamos
non lles descrubimos ningun comosellama de secreto, senon que todo hé
prúbico; e nos non fixêmos mais nada que trajer a mamoria o que cásique
todos lles esquense de tan sabido; e mais quen che son os da Vila para non
asexâr o que pasa en todos os currunchos.
Xâc. ¡Caramba! poden ser de la piel del diabro para vixîar; e senon fasedebos
de cargo que oidos e que mamoria podian ter os que nos estiberon escoitando
dia de Corpus.
Alb. Direibos. Si houberamos falado algo que fose mentira, ou tal, entonses
estabamos obrigados á dar sastifausion á quen a pedìse.
Xâc. E con rason; e eu sería o pirmeiro que iría a dala.
And. E eu tamén.
And. Bó, bó: xâ me dixô o Señor amo agarrándome da man: Non teñades medo,
hombre, que todo lo que dijéchedes es tan craro coma el Sol, y se les probará.
Degádelos venir por mi conta.
And. ¿E porque non lle perguntàchedes si sabería pouco mais ou menos, que
parte da conbersa privavan?
Alb. Priven a que queiran, que nos en probando ser serto todo o que falamos,
e acrarando mais esto mesmo, estamos da outra banda. Arre carácha.
Xâc. ¿E1 sería polas Buldas terminantes? porque dirán que haber entrado na
Capilla mayore os Xêneràs franseses foi a forsa, e a esta non se podian repoñer,
e polo mesmo non serve de enxênplo para que entren os demais.
And. Xâ se ve que non serve de enxênplo; mais eu xâ vin pegado o Púlpito
polo lado dadentro uns que estaban vestidos de curto con reberetes no sayo,
e perguntando quen eran, dixêronme que eran os alacayos do Siñor
Arsibispo: e pergunto eu ¿non era tan meresedora a Xûnta Suprior de estar
alí dentro e de nosos Páis, e tanto, que non permite outra en España.

Segunda tertulia na Quintana 205
125
130
135
140
145
Alb. Tuturutáyna Minguiño ¿quen sabe si eso mesmo sería unha falcatruada
feita adrede, para que a xênte... tomase impinxâ a aquelas Leis tan sàbeas e tan
boas?
Xâc. Eso que dises, Alberte, rape o demo si serto non hé; porque non hé o
pirmeiro a quen lle oín murmular aserca deso, e a verdade sea dita, deixôume
coa boca aberta, cando me estíbo espricando, que os Canonejos non tiñan
culpa de que marràsen as Misas de hora, e que quen fora causante desto, que
non fora mais ninguèn que a Costituson, porque lles quitara as rendas...
Alb. Cala, home, que me da carraxê oir esas levantaduras de falsos
testimonios: maleaquén da lugar a elas; si eu tibéra poder, habialles de...
And. Non vos enfadés, Alberte: tendes o xênio moi vivo. Agardá, que ainda
non acabei. Vamos a esto: os que fuxîron cando veu o Señor Xêneral Asebedo I
(Dios o teña na Gloria) non podían ser bos, porque o fin eles ben sabían
caquél Señor non viña a outra cousa mais, que à prubicar a Costituson. ¿E
logo para que fuxîan? Nó cando fuxîron, falando mal, seica estaban ca...
porque ningun que quixêse o noso ben, deixôu a Suidá.
Alb. Eso hé serto: e sinon, ¿porque dempois lles embargaron os bés?
And. Aínda hay mais. Si foran Amigos da Costituson, habian de faser
decontado o que ela manda: a Costituson manda, que o dia dous de Mayo se
faja un cabo dano polos que morreron nun dia como aquel en Madrí no ano
de oito; esto nono fixêron; e a esto chámase, non cumprir co que manda a Ley;
logo a Ley que manda que se faga unha cousa tan santa (e eso que non lles
custaba cartos faser esta funsion) non lles gusta.
Alb. Pois vaya outra cousiña, que me enseñou o Señor amo en dous prigos de
papel, que proba ben quen eles son.
Xâc. ¿E que disian?
I. Cando o xeneral Acevedo -comandante xeneral das tropas que se levantaron na Coruña en febreiro de
1820- entrou en Santiago, decatouse de que tanto o arcebispo como varios cóengos e significados realistas
(como Freire Castrillón) decidiran fuxir da cidade. Por iso Acevedo ordenou que se lles confiscaran os bens.

206 Papés d’emprenta condenada
150
155
160
165
170
175
Alb. Non che he nada. Cando aquel Señor Xêneral da Cruña quixô prantar o
noso ben, ou a Costituson, que todo he un; o que era aquí Gobernadore
chamado Peste, II (o nome viñalle de pelrras) xûntouse con outros traidores, e
buscaron diñeiro para ganar a tropa e coller preso à aquel Xêneral, que lle
chamaban... ¡Vallate Dios, que mamoria tan fraca!... ¿o que lle puxêron agora
o seu nome a Calle que foi da Moura?... ah, xâ malembro; PORLIER: pois
meus amigos de Dios, os Canonejos entonses, ademais de andar algun
padricando po las calles, deron en diñeiro dunha ves sincuenta miles de reás
e doutra quinse miles para axûda, e eso que non durou a cousa mais que catro
ou seis dias, que si durara mais tempo, quen sabe o que ainda darían... ¿E
estes son costitusionás? Item, como disen os Escribanos nos testamentos, meu
amo dixôme, que estan presos dous Canonejos. ¿E estaràn por costitusionás?
Non sei que mais se me esquense; pro sabemos e saben todos, que o Señor
Frabiqueyro Madràno estìbo na cársele cando entrou na Vila o Señor
Asebedo, que foi o que o fixô ir para ela. ¿E iría por costitusional? Tamèn me
dixô meu amo, que este Señor Frabiqueyro ten, ou tiña unha Emprenta na
sua casa en donde se emprentaban os papés mais demos que saían no ano de
trese e catorse contra as Cortes (que compoñen a Nasion), contra a
Costituson e contra os Amigos dela.
Xâc. Home ¡que disídes!
Alb. Ainda non acabéi. Vos alembrarésbos dun libreiro que había alí naquela
esquina. Pois, Señor, naqueloutra casa do medeo vivía o tal Señor Madrano, e
cando no ano de catorse, dia desasete de Mayo (non me sairá aquel dia da
mamoria, para mentras viva) fixêron o lebante moitos traidores da Vila contra
os probes que padricaban o noso ben: o tal libreiro III ¡miña xôya! fuxêu, e deixôu
choídas as portas da sua casa, e entonses para roubàla, saíron da do Señor
Madrano uns cun machado e fenderonlle a porta, hastra que lla botaron o chán,
e roubaron o que poidéron. Non pensedes que esto hé conto, porque o viron
moitos e està probado nun preito questá na Audensia da Cruña... ¡Ay! o que
II. No ano 1815 levantouse na Coruña o xeneral Porlier. Foi o xeneral Pesci, gobernador militar de
Santiago, quen organizou, co apoio do estamento eclesiástico, a resistencia e non parou ata apresar a
Porlier. O autor xoga coas palabras Pesi e Peste.
III. Refírese ao libreiro Antonio Sáez de Tejada, que tiña a libraría na rúa do Vilar e que no ano 1810 a
trasladou á Quintana. No ano 1814 a súa casa foi asaltada por unha turba de indesexables, capitaneados
por un crego. Decidiu entón marchar para A Coruña, onde se estableceu na rúa Real.

Segunda tertulia na Quintana 207
180
185
190
195
fixêron aquel dia moitos que se pasean pola Vila, sinque lles digan nada... ben
que os burricás que penaron, non recramarán contra eles.
And. Pois ese, polo que disídes, tampouco rabéa de liberal.
Alb. Non hé largo.
Xâc. Home, vos que sabés tanto, desíme ¿porque ese Señor hè Frabiqueiro?
que eu teño oido, que denantes sempre foron Gallegos.
Alb. Eu nono sei. Nomeouno o Siñor Arsibispo, e velaí...
And. ¿E como quedou daquel golpe que dou na Igresia cando foi a serradura
das Portas, que lle fendeu a cabesa a un probe bello?
Alb. Home, polo que dixô o Señor amo, disque debia de ser penado, pro como
che hé Canonejo, seique non lle dixêron nada, e quen lebou, lebou. Eu decóte
o vín cando tragía algo de venda a Vila.
Xâc. Esa si que non hé Ley de Dios; si nos o houbéramos dado, logo nos
prantaban na cadéa, pro a eses Señores...
And. Deixêmos agora ó Frabiqueiro. Alegrìa, alegrìa, que xâ as Cortes están
xûntas para poñer fin os nosos males.
Xâc. Diolo queira. E agora vámonos daquí a oir unha Misiña, e pedir a Dios
que inlumine os Señores Diputados.
Alb. Vamos logo.
And. Vamos, hastra outro dia que esteamos de bagar, pois ainda temos moito
de que falar.

208 Papés d’emprenta condenada
Sigue La Tertulia en la Quintana, ó segundo Dialogo entre los consabidos Andrúco, Xâcóbe è Alberte.
Santiago: Imprenta de Rey, 1820. [Fragmento].

Los serviles y liberales 209
MANUEL PARDO DE ANDRADE: LOS SERVILES Y LIBERALES (1820)
Palurdos que vos vestides,
Como eu, de sayo de lá,
5 Polainas, zocos, monteira,
E un bo baloco na man:
MPA6(20)
Los serviles y liberales. Romance en gallego y castellano. [Madrid]: Imprenta
de Vega y Compañía, 1820 (Biblioteca Nacional de Madrid, V.E.-822-152). Xa en
1814 se publicara un romance titulado Os servis e os liberás que se vendera no despacho
do xornal coruñés chamado El Ciudadano por la Constitucion (cf. Saurín de
la Iglesia 1997: II, 1048). O seu autor non era outro ca o propio A. que asinaba o
soneto do 31 de marzo do ano catorce, é dicir, o liberal Manuel Pardo de Andrade,
sempre dado a glosarse e corrixirse a si mesmo, desde os artigos con que colaborou
no Diario de Madrid de 1794 a 1800 ata as súas últimas producións (cf. Saurín de
la Iglesia 1991: 296-297). A edición aparecida en Madrid no ano 1820, a única que
hoxe coñecemos, vai acompañada dunha tradución libre do romance ao castelán.
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
A primeira edición desta obra publicouse na Coruña no ano 1814 pero, polo
momento, non apareceu ningún exemplar dela. Retornado a España en 1820, Pardo
de Andrade estivo en Madrid para tratar asuntos persoais e foi entón cando decidiu
publicar a segunda edición desta obra.
O texto só ten un obxectivo propagandístico. Os liberais son os xustos,
xenerosos e auténticos patriotas mentres que os servís ou absolutistas son a representación
de todos os males. A demagoxia do escrito deixa asomar unha loable
intención do autor a favor das clases oprimidas.
1 ROMANCE EN GALLEGO Y CASTELLANO
LOS SERVILES Y LIBERALES
385 Palurdos que gastais sayo
Como yo, de lana parda,
Polainas, zuecos, montera
Y buen garrote por arma.

210 Papés d’emprenta condenada
Labradores, que regades
Coa vosa suór o chán,
Mentras á sombra sosega,
10 Repantigado o abad.
Omes de artes, que ganades
Con moita faitiga o pan,
Que a traicion comen nas vilas
Ruando mil folgazas 1 :
15 Escuitademe, e direivos
Vocabros que a novedá
Meteu na terra, despois
Que a xênte pode falar:
Este tempo comenzou
20 Na era da libertade;
(Cuitado do ome que antes
Quixêse falar verdades).
Duques, condes é marqueses,
Obispos, curas, é frades
25 Eran os donos da terra
E os siñores dos lugares.
Nosoutros ¡mal pecadiño!
Nas nosas necesidás
Morriamos, como porcos,
30 E tiñamos que calár.
Mandaban o reino todo;
E gobernaron tan mal,
Que o frances véu, e levóu
O rey á cautividá.
1. Talvez folgasás.
2. No orixinal, probrete.
Labradores, cuya frente
390 En sudor la tierra baña
Para que el Señor abad
Repose entre plumas blandas:
Artesanos que ganais
El pan con fatigas tantas,
395 Y holgazanes palaciegos
De vuestras manos lo arrancan;
Escucharme, porque quiero
Deciros cuatro palabras,
Ya que el decir la verdad
400 No es un delito en España.
Bien sabeis que en otro tiempo
Si algun pobrete 2 chistaba
Ya tenia pan seguro
En Melilla y la Carraca.
405 Del conde, duque, marques,
Obispo ó fraile la raza,
Era de España señora,
Y nos echaba la albarda.
Y nosotros infelices
410 En calamidad tan larga,
Moriamos como cerdos,
Y hasta el habla nos negaban.
Ellos mandaban el reino;
Pero con tal mala maña
415 Que viene el Frances y al Rey
De nuestras manos arranca.

Los serviles y liberales 211
35 Chamaron á o pobre entonces,
Porque solo en casos ta[s] 3
Se acordan del; finalmente
Recobrouse á libertade.
Pero, si fixô o milagro
40 A nacion, foi porque en Cáiz
As Cortes, que nos nomamos,
Meteron na cousa á man.
Eran omes de canteira
Muitos de eles, anque os mais
45 Inorabanse na terra,
Por falta de autoridá.
Como destros, coñeceron
De donde proviña, o mal,
E apricaron á meici[ñ]a4 50 Da ley constitucional.
O pobro, todo abatido,
Coas leises da libertá
Cobróu alento, e guerreou
Para podelas gozár.
55 Foronse os Lidós á Francia,
Falandolles por detras
Ingreses e portugueses,
Gallegos e castillás.
Llaman entonces al pobre,
Pues solo en estas desgracias
Se acuerdan de él: se recobra
420 La libertad deseada.
Pero hízose aquel milagro
Porque en Cádiz se reparan
Las ruinas del edificio
Por los padres de la patria.
425 Hombres sesudos los mas
Eran; pero se ignoraba
Su existencia en unos tiempos
En que el saber era infamia.
Como diestros conocian
430 De nuestros males la causa,
Y aplicaron el remedio
De una Constitucion sabia.
El pueblo, antes abatido,
Viendo la ley que proclama
435 Su libertad, la lid sigue
Para poder disfrutarla.
Marcháronse los franceses,
Corriendo á su retaguardia
La juventud de Inglaterra
440 De Portugal y de España.
3. No orixinal, tal. Na nota introdutoria do soneto ao autor do romance Os servís e os liberás (El Ciudadano
por la Constitución, A Coruña, 31 de marzo de 1814) apúntase a necesidade de corrixir tal por tas neste
lugar da primeira edición deste romance, que é de 1814.
4. No orixinal, meicina. Na nota introdutoria de que falamos na nota anterior corríxese mencina por menciña
neste lugar da primeira edición deste romance.

212 Papés d’emprenta condenada
Muitos quedaron na dorma,
60 Para non despertar mais;
Outros de millores pernas
Escap[á]r[o]nos 5 das mas.
(Malas novas vayan de eles:
Ben nos pudieron librar
65 De tanto bribon que queda
Agachado por aca).
A xênte cando os veu fora
Pensou de quedar en pas,
E que a nova ley seria
70 Da terra a felicidá.
Mais, o deño que non dorme,
Solta o ganado do corral,
E comenzan á turrarse
Os servís e os liberas.
75 Vede aquí novos vocabros
Que vos quixêra espricar
Para que non trabuquedes
A mentira coa verdade.
Pero se o meu crego sabe
80 Esta obra de caridá,
Aposto que me escomulga:...
Conta, pois, con non falar.
Omes hay entre nosoutros
Que dicen ter cristiandá
85 E rabian o ver que á ley
Nos quitou de ser vilas.
Muchos por acá dejaron
Sus huesos en esta danza,
Otros de mejores piernas
Por el Pirineo escapan.
445 Vayan al diablo ¡Ojalá
Que consigo se llevaran
Tanto bribon como queda
Escondido por acá[!]
La gente, viendo al frances
450 Dejar libres nuestras casas,
Esperó de la ley nueva
Paz, fortuna y abundancia.
Mas el diablo que no duerme,
Una de las suyas trama;
455 Serviles y leberales
Empiezan á armar la zambra.
Tales voces yo quisiera
Dároslas bien explicadas,
Para que no confundais
460 La verdad con las patrañas.
Pero si algun fraile escucha
Estas sencillas palabras,
Apuesto á que me excomulga...
Con que, no decirles nada.
465 Hombres hay entre nosotros
Que por muy cristianos pasan,
Y rabian, porque la ley
Nuestros derechos iguala.
5. No orixinal, escaparanos. Na nota introdutoria anteriormente aludida corríxese escaparanos por escapáronos
nesta pasaxe.

Los serviles y liberales 213
Quixêran que o labrador
Sempre coa pucha na man
Rispetase como á dioses
90 Ao escribano, áo xûez, e áo abade.
Que sufrise fames bravas,
Prontos á quitarlle o gran,
Ovos, polas, e inda os fillos
Despois que os pudo criar.
95 Non quixêran que tovese
Cencia nin autoridad,
Para poder bourar nel
Como en besta de alquilar.
Non curan de que ao soldado
100 Que a terra á defender vai,
Lle falte abrigo é sostento,
Sempre que eles teñan pan.
Como pasen boá vida
O conde, o xûez, o abade,
105 E o canonigo, os demais
Morran de necesidade.
Us traballan, e non comen;
E os outros, sin traballar,
Regalanse como reises
110 Coa suor de seus irmas;
Non faltaron omes bos
Aló na xûnta de Cáiz
Que vendo o mal que sofrimos
Trataron de o remediar.
Quisieran que el labrador
470 Fuese una bestia de carga,
Y que al abad, juez o escriba,
Como á Dioses respetara.
Que sufriesen buenas hambres,
Y arrebatar de su granja
475 Pollas, pabos, huevos, queso
Y el hijo a quien dio crianza.
Quieren se mantenga siempre
Abatido en la ignorancia
Para recetar sobre el
480 Tributos, palos y cargas.
No cuidan de que al soldado
Que va a defender la patria
Le falte abrigo y sustento
Como ellos llenen la panza.
485 Frailes, canonigos, condes,
Si en sus mesas nada falta,
Que el mundo entero perezca,
No les importa una blanca.
Unos trabajan y ayunan,
490 Y otros en perfecta holganza
Con los sudores de aquellos
Como reyes se regalan.
No faltaron hombres buenos
En Cádiz que adivinaran
495 El mal, y con justo zelo
De poner remedio tratan.

214 Papés d’emprenta condenada
115 Para que todos vivisen,
Era xûsto e natural
Non quitarlle ao pobre o seu,
E manter áo militar.
Xûsto era tamen áo pobre
120 Que ganou á libertade,
Quitalo da escravitude
En que o tiñan os sultás.
E fui por eso que as Cortes
Acordaron decrarar,
125 Que os pobres non eran servos
De ningun particular.
Quitaron pois os trabucos
Do censo dominical,
E as luitosas, tiranía
130 A mais barbara e fatal.
Deronlles por lei á os pobros
Facultades de nomar
Alcaldes que os gobernasen
Con xûsticia é con verdade.
135 Tamen quitaron da terra
Aquel negro tribunal
Donde co nome de Dios
Facian tanta maldá.
Ali á sombra do secreto
140 O que nos quixêse mal,
Vengarse de nos podia
Hasta facernos queimar.
Para que todos viviesen
Era una cosa arreglada,
No quitar el pan al pobre,
500 Dar al soldado su paga;
Y la libertad prudente
Al que empuñando las armas
Destruyó la servidumbre
De los sultanes de marras.
505 Por eso las sabias Co[r]tes
En favor del pobre mandan
No haya siervos ni vasallos
De castas privilegiadas.
De señoriles derechos
510 Rompen las infames trabas,
Y la feudal tiranía
Con sus decretos se espanta.
Dan facultad á los pueblos
De nombrar con libre y franca
515 Voz á sus propios alcaldes,
Que justicia administraran.
Tambien quitaron del mundo
El tribunal que con capa
De religion cometia
520 Mil robos, muertes y estafas.
Alli, en medio del secreto,
El que arruinar intentaba
A su próximo, podia
Tostarle vivo en las llamas.

Los serviles y liberales 215
Nu[na] 6 palabra: volveron
A xûsticia e á verdade
145 A terra, que orfa, xêmia
Baixô ó mando dos sultás.
E vendo que eran da patria
Graves as necesidás
Hasta das dietas deixâron
150 Muitos de eles á mitá.
Entre estos tamen habia
Cregos de gran cristiandade,
Cabaleiros; pois non todos
Fuxên de ver as verdades.
155 A xênte que de estos omes
Véu a xênerosidade
Honrróunos como debia
Co nome de liberás.
Son pois liberás aqueles
160 Que se distingueron mais
No amor do pobro, e trataron
Da comun felicidá.
Outros oubo que non foron
De este modo de pensar,
165 Opoñendose a que o pobro
Gozase de libertade.
Dixêron que era de España
O rei siñor natural,
Que eran seus servos os pobros
170 Que el solo debia mandar.
6. No orixinal, Nuan.
525 En fin nos restituyeron
La justicia y verdad santa
Que los antiguos mandones
De la tierra desterráran.
Y viendo que eran tan grandes
530 Las urgencias de la patria,
Hasta de sus pobres dietas
Muchos la mitad dejaban.
Entre estos tambien habia
Clérigos de tan cristiana
535 Vida, como caballeros,
Que de la verdad gustaban.
La gente que de estos hombres
Vé la conducta acendrada
Y generosa, los honra
540 Y liberales los llama.
Son pues dichos liberales
Los que con mayor constancia
Al bien comun dirijieron
Sus acciones y palabras.
545 Pero señorones hubo,
Que de otro modo pensaban
Oponiéndose á que el pueblo
Su libertad recobrara.
Dijeron que en nuestra tierra
550 El señor natural manda;
Que este era el Rey, y los pueblos
Mayorazgo de su casa.

216 Papés d’emprenta condenada
Que os grandes e obispos eran
Os siñores do lugar,
E que debemos pagarlles
O vasallaxê feudal.
175 Laudaron a inquisicion,
Como se a 7 lei da verdade,
Igualmente que a mentira
Da forza necesitase.
Querian pois, que a luitosa,
180 A casa moura, é demais
Abusos de antes quedasen,
Sin facer mais novedade.
Por querer áo pobro servo
Chamaron servís á os tás;
185 E vedes ben craramente
Que o nome non lles ven mal.
Cando, pois, alguen nas Cortes
Propoñia de quitar
As cargas que sufre o pobro,
190 Tiñano por liberal.
Asi chamaron tamen
A aqueles que a libertade
Sostoveron de iscribir
As cousas de utilidade.
195 Esta puxô en descuberto,
E mostrou con craridá
Verdades que non puderon
Antes os omes falár.
Que á los Obispos y grandes
Ser señores les tocaba,
555 Y á los demas ser vasallos
Y hombres de poca importancia.
La inquisicion aplaudieron,
Como si la ley de gracia,
Semejante á la mentira,
560 De fuerza necesitara.
Querian, pues, que los feudos,
Derechos de pesca y caza,
Luctuosas y martiniegas,
En pie como antes quedaran.
565 Querian al pueblo siervo,
Por esto serviles llaman
A estos tales; y ya veis,
Que el nombre muy bien les cuadra.
Cuando alguno proponia
570 En las Cortes que las cargas
Se aliviasen á los pueblos,
Liberal le apellidaban.
Asi tambien se llamaron
Los que pusieron en planta
575 La libertad de la imprenta,
Que es terror de la ignorancia.
Esta puso en descubierto
Y mostró muy á las claras
Verdades, que entre tinieblas
580 Estuvieron sepultadas.
7. No orixinal Como sea, que non ten sentido. Na nota introdutoria anteriomente mencionada corríxese
como sea ley por como se a ley nesta pasaxe.

Los serviles y liberales 217
Viron entonces perdida
200 A sua antigua autoridade
Os servís, e comenzou
A guerra cos liberàs.
… Vede aqui de estes vocabros,
Que tanto dan que falar,
205 A orixê; e vede tamen
Porque se levan tan mal.
Iscriben us contra os outros:
Papés ven, é papes van:
A xênte leos, e rise,
210 Pero inda pode chorar.
Pois asi como as mulleres
Da lingua pasan as mas
Poden da guerra de pruma
A paos de morte pasar.
215 Se non foran os da bulla
Nosos parentes é irmás,
E ispañoles como nos,
Que se fosen a escardar.
Que o que ten á lingua aguda,
220 Como dice aquel refran,
Debe ter dura a costilla
Para podelos levar.
Mais toda a canalla e una,
Pero a razon non é igual:
225 Us queren o ben do pobro
Outros o seu, é non mais.
* La profecía en 1814 se verificó en 1820 [Nota do orixinal].
Vieron entonces perdida
Su autoridad usurpada
Los serviles, y á los otros
Sangrienta guerra declaran.
585 Aqui teneis el origen
De estas dos voces que tantas
Disputas nos ocasionan,
Y guerras de pluma causan.
Van y vienen papelotes,
590 Riense de esta algazara
Algunos ¡pero cuidado!
Que quiza podrán (1) * llorarla.
Porque como las mugeres
Del pico á las manos pasan,
595 Quizá detrás de la pluma
Vendrá á decid[i]r la espada.
Si hermanos nuestros no fueran
Los que arman esta jarana,
Si no fueran españoles;
600 Que marchasen noramala.
Que quien tiene lengua aguda,
Como en un refran se canta,
Tenga duras las costillas,
Por si las zurra una tranca.
605 Mas toda esa gente es una,
Aunque es distinta su causa:
Unos por el bien del pueblo,
Otro[s] por el de su panza.

218 Papés d’emprenta condenada
Se á xênte de roupa negra
De estameña e de sayal,
E a os da curia preguntades
230 ¿O que son os liberàs?
Diranvos, que son xûdios,
Irexês e luterás,
Framasós, e xâcobinos,
E outras muitas cousas mais.
235 Mas se logo preguntades
¿Que cousas son as que fan
E que articro de fé negan?
Non vos saben contestar:
E solo dirán que intentan
240 Coa relixîon acabar,
E coa igrexîa, pois pretenden
Meterse no seu caudal.
Pero se lles contestades:
Non e reino temporal
245 O reino de Xêsucristo:
Comenzan á desbarrar.
Dicen que os reises lles deron
Dos seus bes á propiedá,
E que non pode á nacion
250 O que o rei lles dou quitar.
Se lles facedes presente
Que ben lles basta mitade
Do que teñen; que o soldado
Morre de necesidade:
8. No orixinal, juidía.
Si á gente de ropa negra,
610 O de cenicientas faldas,
O á los curiales preguntan
¿qué gente es la l[i]bera[l]a?
Dirán que es raza judía 8
Herética, luterana,
615 Francmasones, jacobinos
Y otras lindas zarandajas.
Mas si luego les preguntan,
¿Y qué cosas hacen malas?
¿Qué artículo de fe niegan?
620 Nunca contestan palabra.
Y solo dirán que intentan
Ver del todo destrozada
La religion, pues la bolsa
De los clérigos atacan.
625 Pero si se les contesta,
Que el hombre-Dios nos declara
No ser su reino este mundo,
Sus lenguas luego desbarran.
Y nos dicen que los Reyes
630 Les dieron con mano franca
Propiedades; y no puede
La Nacion ni el Rey tocarlas.
Si se les hace observar,
Que con la mitad les basta
635 Para vivir: que el soldado
Entre miserias desmaya:

Los serviles y liberales 219
255 Diranvos que pagan eles
A prorrata cos demais,
Como se tuveran fillos
E muller que alimentar.
Veredelos como feras
260 Querer con ollos é mas
Embestirbos, e chamarbos
Por ultimo liberàs.
¿E porque?... Vos non falades
Mais que dos bés temporás:
265 Pois he por eso, que chaman
Xâcobinos áos demais.
Eles queren ser siñores
E non queren ser iguas
Aos outros, anque predican
270 A virtu da caridade.
Se a nosa Constitucion
Alabades á un curial,
Veredes, como se pon
Mais emperrado que un cán.
275 Diravos, que as novas leises
Son obra de Satanas
Que se van adiante, [l]ogo
A terra se perderá.
¿E sabedes porque o dice?
280 Porque non pode roubar
A os que na conciliacion,
Pon un bon alcalde en pas.
Os dirán que pagan ellos
Con los demas á prorrata;
Lo mismo que si tuvieran
640 Hijos y muger en casa.
Y los vereis como tigres
Envestir con sus miradas,
Y tratar de liberales
A los que entienden sus maulas.
645 ¿Por qué?... porque de los bienes
Temporales solo tratan;
Por eso son jacobinos,
Ateistas y heresiarcas.
Ellos quieren ser señores;
650 Ser iguales no les cuadra;
Y eso que siempre predican
Sobre caridad cristiana.
Si nuestra Constitucion
Ante curiales ensalzas,
655 Veras que caras de perro
Te pone esta gente avara.
Dir[á]n que las nuevas leyes
Son invenciones malvadas
De Satanás, y que el mundo,
660 Si se establecen, acaba.
¿Y sabeis porque lo dicen?
Porque cesa la mamada
De los que á conciliacion
Un buen alcalde prepara.

220 Papés d’emprenta condenada
Os liberás dos servís
Non dicen tantas ruindás:
285 Gastan razon, non afrentas,
E gardan urbanidade.
Algus hai que son chanceiros
E con oportunidade
Chaman aos servís pancistas,
290 E hipocritas, e non mais.
Pancistas, porque os mais deles
Solen ser grans barrigás
E un embuchado de polas,
Xâmós e ovos reás.
295 Pancistas, porque non teñen
Apego nin caridade
Que ao ventre devorador
Das suas pingues dignidades.
Pancistas, pois, recostados
300 Nas poltronas os larchas,
Engullen, como raposos
As galiñas do lugar.
Porque a panza no 9 lles fuxâ
Acostuman á levar
305 Ua faixâ ou cordon floxô
Sobre da roupa talar.
(Aposto, que xâ vosoutros
Dires ó velos pasar:
Parece de panzacola
310 Aquel ome que ali vai).
9. Así no orixinal.
665 El liberal del servil,
No dice tantas infamias,
Gasta razones, no injurias,
De ser cortés hace gala.
Aunque algun otro es chancero,
670 Y entre sus burlas saladas
Llaman al servil pancista
Y de hipocrita le tachan.
Pancistas, pues casi todos
Tienen una enorme panza
675 Que es embuchado de pollas,
Jamones, huevos y pabas.
Pancistas, pues muy rellenos
En sus poltronas no paran
De engullir como los lobos
680 Cuanto produce la España.
Pancistas, porque no tienen
Mas cuidado ni mas ansia,
Que de hundir en su ancho vientre
Las pingües rentas que apandan.
685 Porque su panza no escape
La suelen llevar atada
Con su faja ó cordon flojo
Sobre la talar sotana.
Apuesto que mis lectores
690 Si ven uno de la casta,
Dicen es de Panzacola
Aquel que por alli pasa.

Los serviles y liberales 221
Hipocritas, pois predican
Penitenza, e a que eles fan,
Que ó digan as cuciñeiras,
Porque as amas calarán.
315 Hipocritas, porque chaman
Libertinos áos demais,
E cubren os seus defeutos
Infamando seus irmas.
Hipocritas, porque queren
320 Ingañar á cristiandá
Invocando á relixîon
Se lles quitan un rial.
Tamen ó son, porque esconden
Co habito de humildade
325 Una soberbia do demo
E un grande apego ao metal.
Pero xá non son pancistas
Nin hipocritas os tás;
Son Oudinotes, e ansina,
330 Os debedes de chamár.
O vocabro é tamen novo,
O mismo que á falsedade
Con [que] 10 quixêron perder
Os servis aos liberás.
335 O conto quero decirvos,
Para que todos sepades
Dos que se chaman servís
As virtudes cardinaes.
10. Falta que no orixinal.
* (1) Alusion al suceso del falso Audinot [Nota do orixinal].
Hipocritas, pues predican
Penitencia, y la que gastan
695 Lo dirán sus cocineras,
Pues no lo dirán sus armas.
Hipócritas, que nos tildan
De libertinos con saña,
Y por cubrir sus defectos
700 A sus hermanos infaman.
Hipócritas porque tienen
La cristiandad embaucada,
E invocan la religion
Cuando un ochavo les sacan.
705 Hipocritas, porque esconden
Bajo aquella humilde capa
La soberbia y grande apego
A las riquezas mundanas.
Pero no, ya no merecen
710 Ni de pancistas la fama,
Ni de hipócritas el mote,
Porque (1) * Audinotes los llaman.
El vocablo es tambie[n] nuevo,
Como lo es la infame farsa,
715 Con que perder intentaron
Al que no apruebe sus mañas.
Quiero contaros un cuento
Para que no haya ignorancia
De las cívicas virtudes
720 Que el bando servil ensalza.

222 Papés d’emprenta condenada
Argaelles, ome sabido,
340 E mozo de pouca edade,
Que tanto se distingueu
Aló nas Cortes de Caiz:
E por quen ganou España
Mais creto é celebridade
345 Que por Demóstenes Grecia
Na remota antiguedade:
E perseguido de morte
De algus cregos é algus frades
Porque rebatir non poden
350 As suas sabias verdades,
Discorren para perdelo
Una trama tan bestial
Como inicua, que no instante
Fai ver crara á falsedá.
355 Dicen que e de Bonaparte
Amigo confidencial
E buscan ao efecto un tuno
Que diga ser xêneral
Frances, chamado Odinote;
360 Que a España veu a tratar
De orden de Napoladrón
Con Argüelles certo pran.
Vistese o tuno de frade
E preveñen de anteman
365 A o alcalde de Baza o prenda;
Que logo en Granada dá
Decraracion voluntaria
De quen era, e de seu pran:
El joven y sabio Argüelles
Que llevó en Cádiz la palma
De elocuente y de discreto
En las Cortes soberanas;
725 Aquel que mas fama y honra
Dió á la esclarecida España
Que Demóstenes á Grecia
En la antig[ü]edad lejana;
Es perseguido de muerte
730 Por frailes y clerigalla,
Porque re[b]atir no saben
Verdades que les amargan.
Discurren para perderle
Tan bestial é inicua trama,
735 Que á los ojos del mas ciego
Su torpe falsedad salta.
Dicen, que de Bonaparte
Posee la confianza;
Y buscan á cierto tuno
740 Que con alma descarada
El general Audinot
Se apellida, y viene á España
Para tratar con Argüelles
Planes de suma importancia.
745 Vístese de fraile el pillo
Y previenen sin tardanza
Le prenda en Baza el alcalde,
Y le conduzca á Granada,
Donde hace del plan supuesto
750 Declaracion voluntaria.

Los serviles y liberales 223
Cita casas e suxêtos
370 Que en toda España non hai
Ni nas guias dos franceses
Se encontra tal xêneral.
Descubrese, pois, a intriga
E vese a trama infernal
375 Dos hipocritas servis
Ea virtu dos liberás...
Palurdos, que vos vestides,
Como eu de sayo de lá,
Guardadevos de Odinotes,
380 En servís non vos creas.
Pois nin mouros nin xêntis
Farian o que eles fan,
Por comer sempre perdices
Xâmos e ovos reás.
Cita casas y sugetos
Que en España no se hallan,
Ni el tal general parece
En los papeles de Francia.
755 Descúbrese pues la intriga
Y se ve la infernal rabia
Con que al liberal virtuoso
Muerde la servil canalla.
¡O Palurdos que os vestis
760 Como yo de capa parda,
Cuidado con Audinotes!
Evitad sus negras tramas.
Pues ni moros, ni judios
Las maldades inventaran
765 Que los tales, por tragar
Perdices, huevos y pabas.

224 Papés d’emprenta condenada
CARACTERIZACIÓNS DE DEPUTADOS A CORTES POR GALICIA
PARA A LEXISLATURA DE 1820 A 1821 (1821)
CSDC(21)
Condiciones y semblanzas de los diputados a Cortes para la legislatura de 1820
a 1821. Madrid: Imprenta de D. Juan Ramos y Compañía, 1821, pp. 43-48. Pódese
consultar na Biblioteca Nacional de Madrid (R. 33.374) e tamén na Biblioteca Xeral
da Universidade de Santiago de Compostela (sign. 26354) e na da Real Academia
Galega (n. 19770). O autor desta obra non deu a coñecer o seu nome, como tampouco
o fixo cando, logo de que Bartolomé José Gallardo y Blanco desmentise ser
el quen a compuxera por medio dunha Carta blanca sobre el negro folleto titulado
Condiciones i semblanzas de los Diputados a Cortes (Madrid: Imprenta de D. M. de
Burgos, 1821), deu ao prelo unha Confesión espontánea, sincera y gratuita que hace
el autor del malhadado folleto que se intitula Condiciones y semblanzas de los diputados
a Cortes para la legislatura de 1820 y 1821 (Madrid: Imprenta que fue de Garcia,
1821). Hai exemplares destes folletos na Biblioteca Xeral da Universidade de
Santiago de Compostela.
Xa Carballo Calero (1981: 57) indicou que en 1821 aparecera anonimamente
en Madrid este folleto que a partir da súa páxina 43 ofrecía unhas caracterizacións
de deputados galegos ou por Galicia salferidas de vez en cando de frases galegas
“máis ou menos estragadas”. Estas frases publicounas Pena (1996), quen achega
a información de que o libro que as contén foi atribuído no seu día, sen probas concluíntes,
ben ao liberal Sebastián Miñano (1779-1845), ben ao igualmente liberal
José Bartolomé Gallardo (1776-1852). Para Pena (1996: 130), “o texto en cuestión
presenta evidentes erros lingüísticos, tales cenceirro, trompicones… o que nos pode
levar á conclusión de estarmos diante dun autor que non sexa galego”. Porén, non
debemos esquecer que, falando do candidato chamado Bahamonde, o autor do folleto
afirma o seguinte: “fala á trompicones como falamos os gallegos, ó como facen as sogas
los sogueiros de nosa terra” (p. 46). Por otra parte, repárese tamén en que o autor revela
o seu coñecemento dos popularísimos Rogos d’un gallego, pois para dúas das súas
caracterizacións utiliza ideas, expresións e versos procedentes do romance de
Manuel Pardo de Andrade: “Toston de la inquisicion” (p. 43); “os da secta do tízon” (p.
43); ¡Màscara fora embusteiros !, à o monte à facer carbon” (p. 43); “no es tostado: de
aquéllos que queimaban homes como carne de castron” (p. 46).
Consérvase unha transcrición mecanográfica do folleto no fondo Álvarez
Blázquez. Nosoutros transcribimos directamente do orixinal de 1821.

Caracterizacións de deputados a Cortes 225
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
A aparición en Madrid da obra Condiciones y Semblanzas provocou unha
certa inquedanza intelectual e política. Ninguén fixera, nas Cortes de 1810 e 1813,
uns retratos bosquexados tan exactos como os que aquí aparecen, aínda que molestaran
a certos deputados e escritores políticos. O feito é que a obra foi proseguida
con outras Condiciones y Semblanzas dos deputados en 1822 e 1823, ampliada co
Apéndice a las semblanzas de los señores diputados a Cortes, duramente criticada na
obra Carta blanca sobre el negro folleto titulado Condiciones y semblanzas (Madrid
1821), explicada en Confesión espontánea y gratuita que hace el autor del malhadado
folleto que se titula Condiciones y semblanzas (Madrid 1821), pero sobre todo foi un
modelo para obras semellantes publicadas posteriormente, como Fisonomía natural
y política de los procuradores en las Cortes de 1834, 1835 y 1836 (Madrid 1836).
É posible que a obra fose composta por varios autores, pero do que non
cabe dúbida é de que estes parágrafos en galego, que só afectan a nove dos quince
deputados retratados e a unha parte da descrición realizada, foron escritos por un
galego porque así o recoñece o autor explicitamente, como pode verse cando ao falar
de X. Martínez di: «Eras la honra da nosa terra» ou cando di, referíndose a
Rodríguez Baamonde: «como falamos os gallegos».
Pretender localizar ao autor é unha empresa imposible. Só diremos que por
estes anos traballaba de periodista en Madrid Antonio Rúa Figueroa, liberal radical,
que non parece probable que morrese no ano 1819, como afirma Couceiro
Freijomil, porque en xullo de 1822 este xornalista denuncia o número 303 de El
Imparcial de Madrid por atentar contra a súa dignidade (Gaceta de Madrid, 22 de
xullo de 1822).
1
5
RUIZ PADRON.
Toston de la inquisicion. As carnes tembran de oir à os homes que chamuscaron
os da secta do tízon. ¡Màscara fora embusteiros !, à o monte à facer carbon.
Percutidor incansable de todo lo malo, oculis columbarum exceptis. Definidor
general de Córtes, cura jocoso, pastor bonus. [...]
FONDEVILA.
Sordo-mudo con tímpano y aurículas perfectas: estátua con ojos de
Argos. Pero home muito bó, home instruito è de bò coraizone; ma eu solo le diria
que anduviera mais directo. [...]

226 Papés d’emprenta condenada
10
15
20
25
30
35
MOSCOSO.
Garridiño, garridiño. Es el primero y principal de los tres grandes petimetres
de las Córtes que gastan chalecos dobles, de colores bonitos y pintaditos á
manera de pajaritos. Buen talle, buena presencia, bello peinado; carácter amable,
y de voz melíflua: se distingue muy notablemente por un grande anillo de
oro con una gran piedra fina ovalada con que recoge las puntas de la corbata.
¡Eu querria tamen para mì ó cenceirro de tal cordeiriño! Habla bien, con
tino y con decoro, pero sin color ni espíritu vital, porque su fina crianza, su
dulzura, su deseo de agradar, y el temor de parecer descompuesto en acciones
ó en gestos, supera en él con esceso á aquella pretension escolástica y clerical
de algunos santos varones, que piensan pasar por otros tantos Mirabeaux
cuando gritan y se despepitan por cualquier vagatela, imitando el gusto fino
y delicado del inimitable predicador de Campazas.
No es lerdo en puntos de política, y al momento se distingue su buena lectura,
y las fuentes nada turbias en que ha bebido; por último, es uno de los
hidalgos que hacen mas honor á España, tanto por su instrucción como
por su despejo y adhesion al sistema del órden.
BAHAMONDE.
Pareice bon home è grande enemigo dos manigodios de Filipinas, è dos outros mercachifles,
pero fala á trompicones como falamos os gallegos, ó como facen as sogas
los sogueiros de nosa terra.
LOPEZ DON ALONSO 1 .
Cuitadiño, cuitadiño: buen patriota, buen ingeniero, buen marino, è bon
caballeiro.
COSTAS.
Bon greco: no es tostado: de aquéllos que queimaban homes como carne de castron.
BECERRA.
Ni becerro, ni vaca, ni boy; sino buen mozo, y de buenas ideas.
1. Na marxe esquerda, escrita á man, lese a seguinte anotación: de Ferrol.

Caracterizacións de deputados a Cortes 227
40
45
LORENZANA.
Constitucional á pie firme: pero galleguito con gorro y con conchon.
MARTINEZ.
¡Miña xoya, miña xoya! Eres la honra de nosa terra si estimas en menos tu marquesao
que un parafiño de la Constitucion. Si too eso sabes, ¿por qué non falas
è faces callar os servilòs?
NOVOA.
Bello sugeto, buen militar, è bó rapaz para defender la Constitucion.
PEÑAFIEL.
Pulcro, fino, muy atento, y ajustadito en todas sus cosas: liberal sensato,
juicioso galleguiño, pero ganguea un poquitiño.

228 Papés d’emprenta condenada
Condiciones y semblanzas de los diputados a Cortes para la legislatura de 1820 a 1821. Madrid:
Imprenta de D. Juan Ramos y Compañía, 1821, pp. 43-48. [Fragmento].

A parola política 229
A PAROLA POLÍTICA (1822)
APP(22)
A Parola Polêteca que tuvo un auguador cun sobriño seu que acaba de chegar
da terra tembrando, e fomegandolle os miolos de medo. Madrid: Imprenta de Don
Antonio Fernández, 1822. O único exemplar deste prego solto do que hoxe se ten
pública noticia atópase na Real Biblioteca de Madrid, onde leva a signatura
VIII/18241(3). Este texto foi recentemente editado e estudado por Álvarez Blanco
e Rodríguez Montederramo (2006).
1
5
Fariña.
Aquí me tendes meu tio,
fuxîdo da nosa terra,
porque os libres ou as feras
10 queren facerme xûdio.
Dademe señor meu tio
que verter cubas de agua,
pois sabedes que na crua
nunca xêmin co traballo
15 o qué non penso deixâlo
hasta que me bolba enrruga.
Calacú.
Xâ sey, Fariña, que eres
muy amigo da labor,
20 e que miras con horror
o tiro-liro das mulleres.
A PAROLA POLÊTECA
QUE TUVO UN AUGUADOR
CUN SOBRIÑO SEU
Que acaba de chegar da terra tembrando,
e fomegandolle os miolos de medo.
Fariña.
Eu non volbo para a terra,
anque me morra de fame,
25 porque queren estouparme
os da noba escarapela.
Como abesouros en Cela,
andaban furando á os frades,
mastrantes, é abades
30 do rexîmento da fee,
sin darlles os probes pee,
para tantas mortaldades.
Calacú.
Eu ouzo con moito agrado
35 canto me dices dos frades,
dos mastrantes, é abades,
conque asi sigue contando.

230 Papés d’emprenta condenada
Fariña.
En medio da aqueles cerros
40 mataron catorce padres,
alguns curas, outros frades,
e dous centos de labregos.
Rebentenche os seus pelexós
¡que hasta as orellas cortaron
45 a os curas que alí mataron!
e para mais vengarse de eles,
enganchadas de alfileres
nos morrios as crabaron.
Calacú.
50 Cata cata meu sobriño,
que si estubéra aló
eu lles dixêra bay bó,
é os enchéra de biño.
Fariña.
55 Ben quixêron os indinos
facerme miliciano,
e meterme no seu ramo,
que dicen e xâcobino.
Corno, á méra, que po los figos
60 ben cando fay mal ano
acabe cos milicianos,
da religion enemigos,
e persiguidores vivos
de todos os cristianos.
65 Calacú.
Saberás que e preciso
pra ter Constetucion
profesar á religion
do noso Señor Xêsucristo.
70 Fariña.
Agora que xâ lebamos
á pelea ó noso Cristo
o que sera xâ 1 está visto,
o que logo consumamos
75 con tantos milicianos,
que por xûdios son dinos
de que os queimemus vivos
na sagrada inquisicion;
pois da nosa religion
80 son amigos muy finxidos.
Calacú.
Ben se conoce, Fariña,
que ten á culpa ó teu cura,
de que digas tal loucura,
85 e que vistas de morriña.
Fariña.
Corno, quen fora meu tio
do numero dos liberás,
é gastara os meus reás
90 para verme nun supricio [.]
Digolle co meu xûicio,
que os rogos dos nosos curas
pronto faran sepultúras
nas caldeiras do inferno,
95 porque é un premio eterno,
propio de tales loucuras.
1. Talvez xá, pois a tinta do til circunflexo está moi esvaída no exemplar que manexamos.

A parola política 231
100
105
110
115
120
125
Calacú.
Meu sobriño Fariña, saberás q[u]e 2 estás na corte; pero non na do gando en
donde fay falla que deixês as marmeladas da nosa terra. A Constetucion é a
mellor ley que podemos desear. Somos libres pois que non reconocemos
basallaxê. Temos goberno moy bó 3 , unas Cortes que en nome do pobo poden
tanto como Rey, po lo que é craro que nos mandamos tanto como o Rey [.] Ben
biches que po la mesma Constetucion xâ fixéron tantas cousas boas: quitaron
o medio dismo, os frades golondrós botaron fora tantos lambiolas que non
facian mais que andar cheirando o cu no palacio do Rey, tantos ladrós,
empreados, e no seu posto puxêron omes de moita cabeza, dos mismos que
prubicaron á Constetucion ó ano de vinte porque estando estes no mando,
tremen lle as pernas os serviles, xa morreu aquel ladriso de tantos esbirros que
nos furtaba o diñeiro sin decir mais cousa algun-a 4 que vamos á la cadea [.]
Bendita 5 sea à Constetucion que nos qui-tou tantos piollos do pelexô! que
traballen como nos, os que sobran dos empreos, que de esta sorte no haberá
tantos galopos na porta do Sol, esperando po los empreos, pois cando fagan
falla, as cortes, e o goberno xâ os buscarán, porque como son dos nosos, e
miran po lo ben da patria, por eso é que deixan os ministeriales, e deixan as
prasas pra aqueles que de entre nos se fagan de grandes cabezas.
Fariña
En escoitalo, señor tio Calacú, xà o peléxo do meu corpo tembra. Sei que á tanta
agua que acarrexóu amolentoulle os miolos, é por eso louquéa: ¡probe España!
Jay, jay, jay,
douche o demo se non vay,
jin, jin, jin,
camiñando acia fin.
Calacú.
Ben se conoce que bes rusteco, e por eso non entendes de poleteca, en
acarrexando duascentas mil cubas d-agua da a Porta do Sol as casas tamen ve-
ras os teus miolos amolentados, e logo dirás ten razon o meu tio Calacú.
2. No orixinal, qne.
3. Talvez bo, pois a tinta do posible til está moi esvaída.
4. O guión de algun-a está moi esvaído e apenas é lexible.
5. Antes de Bendita pode haber un signo de admiración inicial (¡) case borrado.

232 Papés d’emprenta condenada
130
135
140
145
150
Fariña
Escoitai Calacú: anque beño da terra, sei mais que vos que estades na corte, e
se non verédes como todo canto dixêste todo e saber pouco, e que estades
engañado.
Xâ fedes con tantas reprecas.
C[a]lacú. 6
Fariña
Vinde acá, dixêstesme que temos un goberno bo, e uns padres da patria tamen
bos, omes tanto mais bos canto que berraron os premei[r]os 7 na prubicacion
da Constetucion, nun-a fala, decis que todo o que temos e bo.
E verdade.
Calacú.
Fariña.
Pois veredes como o boso goberno e malo porque vos deixâ 8 xîringar, e
camiñar pra bosa perdicion. Digobolo á vos en secreto porque si o saben
chamaránme servil, e eu non quero outro nome que ó de Fariña, pois o no-
me de servil dixóme 9 ó señor cura que e ingrés, e que e o mismo que
vilers, e po la causa de que son xûdios 10 os ingreses non quero cousa de eles.
Calacú.
Non quere decir vilers senon res-vil 11 , que e todo o que non quer
Constetucion.
Fariña.
Nun prencipio pudo pensar que o cordon de Francia era po la peste, logo
que foy parando esta, e que cada ves se reforzaba en ves de desfacerse o
6. No orixinal, Celacú.
7. No orixinal, premeitos.
8. O til circunflexo de deixâ está moi esvaído.
9. Talvez dixôme.
10. Hai unha mancha sobre o desta palabra, mais non cremos que se trate dun acento nin que se deba
ler xûdiós.
11. No orixinal res-vil aparece partido entre dúas liñas.

A parola política 233
155
160
165
170
175
cordon, debe[u] 12 de desconfiar da Francia, e enfadarse pola bulrra que facia
o cordon frances dos liberás españoles, como socedeu na Catalu[ñ]a 13 ; mais
en ves de facer outro cordon parouse o goberno dos liberás en contestaciós
co a Francia interin o goberno de esta co achaque da peste, foy vos apestando
o boso partido.
Calacú.
Eso fixô por poleteca, por non declararlle a guerra [.]
Fariña.
Estonces debia o boso goberno por un cordon, decendo que era po la
peste moral que os fuxîdos da España pudian traer como xâ habia prencepio,
asi como o cordon frances e po la peste que habia na Cataluña. O goberno que
vos tendes pudo evitar que os nosos Cristos adiantasen tanto, é vos bísedes
rebolbidos en guer[r]a 14 , e sangre e asi que non quixô, logo o goberno e contra
vos, logo é asi o boso goberno e malo.
Calacú
Pouco importa iso mentras haya dos que berraron po la Constetucion.
Fariña.
O goberno pra que as provincias estubesen caladas dixó 15 , buscaba esos omes
de grandes miolos, e que habian berrado, e debia facelo, porque esos omes son
interesados na conservacion da Constetucion, e bos Calacú dixêstes, que no
lugar de tantos ladrós empreados, habian posto de esos grandes omes
berradores, tan practecos xâ po las Cortes do ano de vinte, pero eu bexô
paseando po la Corte á Quiroga, un dos prubicadores de isla de Leon, á don
Ramon Novoa outro dos prubicadores da Ciudade de Bigo, é ó mismo
tempo ouzo decir fan falla omes que gobernen ben, é de grandes cabezas, logo
estos prubicadores son malos [.]
12. No orixinal, deben.
13. No orixinal, Cataluna.
14. No orixinal, guerta.
15. Talvez dixô.

234 Papés d’emprenta condenada
180
185
190
195
200
Calacú.
Omes que expuxéron 16 á sua vida polo noso ben, bos son eles.
Fariña.
Cando ó goberno era despoteco, esos omes berradores levantaron as armas
para acabar co el, agora anque bexân ó que bexan, estan calados, logo non se
doen de bos, ó que non se doe do liberal, é contra il, logo esos omes son
contra os liberales [.]
Calacú.
Cala Fariña que eso no no entendes por non saber poleteca, estos omes están
por nos hasta morrer, é en se acabando á poleteca xâ os berás.
Fariña.
Beigabos xûdas co á bosa puleteca, esta seria si tubésedes un goberno bo, é
ó[s] segundos de estes nas provincias tamen bos, porque sendo celosos ó guar-
dian é ó refitoleiro, do demo se mete ó dente ningun pillo cociñeiro.
Calacú.
Non temos que decirlles os prubicadores da Constitucion.
Fariña.
Eu probeibos que ó goberno era malo, é tamen os premeiros berradores da
Constetucion; pero se vos me decides que estos son bos, logo ó goberno é
malo, si este é bo, logo aquelles son malos.
Calacú.
Xâ me bas inchando as bentas. Fariña e[u] 17 nome enfado, senon que digo
as verdades, asi como son con vos en decir que os premeiros que prubicaron
á Constetucion, son mais para bos, que ó goberno, é que mais lle tembro á
un-a mirada de aqueles que á todo ó goberno enteiro, porque me acordo de
cando rompeu en Vigo don Ramon Novoa, ese fariseo, que me fixô tembrar
as bragas, é tamen digo, que si de esos omes se compuxêse [á] 18 bosa
16. Talvez expuxêron.
17. No orixinal, en.
18. No orixinal, ó.

A parola política 235
205
210
215
220
225
230
maquena gobernadora, oubera andado á Constetucion, sin bolber atrás
como bolbe.
Calacú.
Eu non sey quen demo che enseñou tal modo de pensar, enchécheme tanto
que estóu pra dar un estozuro.
Fariña
O certo é, que hos constetocionales, ó goberno no nos atende moito; mais
creo que os aborrece.
Calacú.
O goberno non mira con desprecio á [es]os 19 omes, senon que por poleteca no
nos emprea, e estos homes aunque có seu brazo de ferro podian tirar co
goberno, por poleteca no no fan.
Fariña.
Pero os do noso Cristo van adiantando.
Calacú.
E verdade; mais o goberno hasta mais adiante non pon remedio por poleteca [.]
Fariña.
Acordaseme Calacú un-a cousa, escoitay.
Cando o Medeco na cura,
algun tempo descoidou,
pode créer que xa entregóu
ó enfermo á sepultura.
Mirade Calacú que co as pesas con que se contraresta un peso co as mismas
o peso contrarestado, (cando por si solo non pode) equilibra o outro lado.
Tende ademais presente que como entre os liberas non se vé mais que guerra
de empreos, é un-a desunion grande dandolles unto de ouro, non queda un
que deixê de abrir os ollos, e que non queira entregar á geta po lo rexîmento
da fee.
19. A tinta está moi esvaída neste punto do exemplar que manexamos.

236 Papés d’emprenta condenada
235
240
245
250
255
260
Calacú.
O noso goberno ten que atender á moitas cousas, á os sitios reales, e mais á
nacion, por iso e preciso que ande con poleteca.
Fariña.
¿Pois que importan os sitios reales pra ocupar o goberno?
Calacú.
Moito porque ali e donde debe ter mais poleteca.
Fariña.
Eu creo que a bosa poleteca e desencadernada, por que un-a parte marchou
co as amerecas, e á outra xâ bay facendo o mismo na España,
Calacú.
A nosa poleteca nas amerecas parece un-a lesna. Eu cando che estaba na terra
decia ó mismo que ti, pero desde quesupen de poleteca xâ penso doutra
maneira.
Fariña.
Pois o que queremos os dos escapularios, rosarios, e cristos, que sigades
dandonos á mesma poleteca que déstedes as amerecas, que de esa sorte xâ
podrei cantar
Arriva meu pau das tundas,
abaixô meu pau tundeiro,
que logo veremos os libres
rebillar no colgadeiro.
Calacú
Os meus ollos botan lume en oirche tantos disparates ¿a qué te metes en
poleteca se no no entendes? á Constetucion e poleteca, e poletecamente
se ha de obrar, ¿non conoces, que á Constetucion e boa, e que fay felicesos
omes?
Fariña.
Eu no no sey, porque os nosos curas dicen, que e pecado leela, e xûntos
cosfrades á desconxûran.

A parola política 237
265
270
275
Calacú.
Eso e, porque non queren que sepades o que e bo.
Fariña.
Anque sea boa, o que dixên digo e senon ó que me enseñou miña Abo
Aunque á gaita sea boa,
si o gaitero é malo
tocala ben, malo malo.
Bou á dormir que beño cansado hasta outro dia que falarei ma[is] 20
poletecamente.
Calacú.
E eu bou a facelo mismo porqu[e] 21 os meus ollos cirrichan zume co as tuas
burradas, é xâ verás como che fago entrar na poleteca; pois sin que cho diga,
vas á ser miliciano.
MADRID.
IMPRENTA DE DON ANTONIO FERNANDEZ,
1822.
20. No orixinal, masi.
21. No orixinal este está en posición invertida.

238 Papés d’emprenta condenada
A Parola Polêteca que tuvo un auguador cun sobriño seu que acaba de chegar da terra tembrando, e
fomegandolle os miolos de medo. Madrid: Imprenta de Don Antonio Fernández, 1822.
[Fragmento].

Poema aos insurreccionados de Burón 239
POEMA AOS INSURRECCIONADOS DE BURÓN (23/1/1823)
Acougade, Buroneses,
E volvede as vosas casas,
Se non queredes perder
5 Honra é vida na demanda.
¡Toleyrós! vedes que sodes
Solos, e que tras vos andan
Os valentes de Aragon
E moita xente bizarra!
PB1(23)
Diario Constitucional de La Coruña, A Coruña, 23 de xaneiro de 1823, p.
4. Pódese ler na biblioteca da Fundación Penzol de Vigo. O poema reeditouse nun
artigo anónimo titulado “Poesía galega nas loitas políticas do XIX”, que se publicou
en Grial 71 (1981), pp. 102-104.
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
O 9 de xaneiro de 1823 aparece a facción realista do Burón, liderada polo
cura do Freixo, don Juan Martínez Villaverde, ex-guerrilleiro da Guerra da
Independencia, e baixo o mando militar do escribán José Ramón Abuín. A facción
non tiña máis obxecto que loitar contra o réxime liberal constituído no ano 1820.
O 20 de febreiro de 1823 a facción cae nunha emboscada tendida polo
exército e as milicias nacionais no val de Rao, Cervantes, onde foron collidos prisioneiros
corenta e tres membros, entre eles Abuín, que foi executado en Lugo o 15
de marzo de 1823. Outros membros da facción, como Tomás Osorio, Manuel
Durán, Juan Teixido e o sacerdote Juan Magadán foron trasladados á Coruña. O 22
de xullo de 1823 foron afogados preto da Coruña, xunto con outros presos.
A facción volveuse reorganizar baixo o mando militar do crego Martínez
Villaverde.
A composición poética é unha invitación aos de Burón para que se manteñan
afastados das faccións realistas.
1 Alos insurreccionados de Buron
10 Aprendede dos de Arbela,
E de outra tanta canalla,
Que os escribanos perderon
E a xente da roupa larga.
¡Tontos! non por voso ben
15 Nin por la relixion santa,
Os curas e os escribanos
Arman estas zarandainas.

240 Papés d’emprenta condenada
E solo porque non poden
Coas leyses que oxe nos mandan
20 Roubarvos e comprar bés,
Facer vínculos e casas.
Recordade, que inda e tempo,
Non vos metades en chanzas,
que os valentes e o bon viño,
25 Como dicen, logo acaban.
¿Qué a de darvos ese crego?
¿Que caudillo e o que vos manda?
¿Un escribano? vergonza
E que axa quen tras del vaya.
30 Pode que teña valor,
Como tamen faramalla,
Pero o fin e un escribano
Sin opinion é sin fama.
De esta xente solo salen
35 Enredos, preitos é trampas.
Foron a peste da terra
E os ladros da xente honrada.
¿Queredes saber por qué
Contra as leyses se levanta?
40 Porque antes a escribania
De Buron daba ganancias.
Uná onza cada dia
O gran ladron, empetaba
Oxe non gana un ducado
45 Turnando na Fonsagrada.
¿E de quén eran os cartos
Que o gran ladron embolsaba,
Sinon dos pobres veciños
De Buron?... E cousa crara.
50 ¿Non vedes de esa maneyra
Que ese pícaro, si ladra
E solo para roubaros?
¡E inda o escuitades, panarras!
Rapaces: non seades tolos
55 Escarmentade, que á danza
A de darvos si seguides
Muy seriamente na cara.
Os poblos todos xa deron
A xente, que lles tocaba
60 Vosoutros sodes os solos
Que os rebelades as craras.
¿E parécebos que queiran
Os fillos de xente honrada
Que se diga que en Galicia
65 Non se castigou á infamia?
¡Ay de vos! que mala sorte
Vos espera, si á canalla
Que vos manda nona atades
E entregades á quen manda.
70 Atade, pois, ou matade
A os traidores, e a ley santa
Proclamade, e presentavos
Pidindo perdon nas casas.
Un gallego

Poemas ás comadres de Burón 241
POEMA ÁS COMADRES DE BURÓN (6/2/1823)
PB2(23)
Diario Constitucional de La Coruña, A Coruña, 6 de febreiro de 1823, p. 4.
Pódese ler na biblioteca da Fundación Penzol de Vigo. O poema reeditouse no artigo
anónimo “Poesía galega nas loitas políticas do XIX”, que se publicou en Grial 71
(1981), pp. 102-104.
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
O fracaso da partida que dirixía Abuín e o temor de que se reconstituíse
invita o autor desta composición a dirixirse ás mulleres, por consideralas máis sensatas,
para que impidan que os homes entren na facción.
1
5
10
Por lo que pertenece à los sucesos de Buron, no hay mas que decir,
sino que los facciosos apenas oyen el ruido de las cornetas huyen, que no hay
tierra para ellos. Esto lo podemos asegurar por cartas que hemos visto, como
igualmente que comen y beben varios sugetos que los noveleros decian
muertos y heridos. No hubo pues en toda la corrida de las hordas de Buron,
sino dos dias de tiroteo. Esto es lo que hemos podido indagar, como
igualmente que el comandante general se propone recorrer y limpiar el
distrito asi que el tiempo mejore, y esto es de toda necesidad, porque sino à
cada paso saldrán de las madrigueras los lobos á espantar pusilánimes y viejas.
Esto y residenciar à los ayuntamientos y la separación de las autoridades que
no sirvan para precaver, y proveer oportunamente, es indispensable. Pues los
compadres estan buenos, ya que hoy es el dia de las comadres pueden estas
cantar, baylar é ainda mais.
Apronten pois as comadres
15 O faldellin, e a sarten
Haxa pandeyro ferreñas,
E ande de ronda o pichel.
Alegrádevos, saltade,
E divertídevos ben,
20 Pois cos rucios de Buron
Abuin acó non ven.
Nin rape ó deño acá veñen
Mais que pese o que os quixer,
Os nigromantes do norte,
25 Que hay que andar e que tecer.
Ruade pois, comadriñas,
E donairádebos ben,
Que os compadres estan bós
E non quer morrer ninguén.

242 Papés d’emprenta condenada
PEDRO BOADO SÁNCHEZ: diálogo entre dos labradores
gallegos afligidos y un abogado instruido,
despreocupado y compasivo (1823)
PBS(23)
Pedro Boado Sánchez (1823): Diálogo entre dos Labradores gallegos afligidos
y un Abogado instruido, despreocupado y compasivo. CUADERNO PRIMERO al cual
seguirá el segundo. Contiene las principales disposiciones eclesiásticas y civiles, relativas
á los que comunmente se llaman derechos de estola y pie de Altar. Orense: Oficina de
D. Juan María de Pazos. Pódese ler no Museo de Pontevedra (Casal, XXIX) e na
biblioteca do convento dos Padres Franciscanos de Santiago de Compostela (AF-73).
Nunca apareceu a segunda parte anunciada, pero si se publicou unha
segunda edición en 1841: Pedro Boado Sánchez (1841): O tío Farruco. Diálogo entre
dos labradores gallegos, afligidos, y un Abogado instruido, despreocupado y compasivo.
Contiene las principales disposiciones eclesiásticas y civiles relativas a los que se llaman
comúnmente derechos de estola y pie de altar. Su autor, D. Pedro Boado Sánchez, Jefe
político de Orense en la anterior época constitucional. Segunda edición. Reimpreso en
Orense. Oficina de D. Juan María de Pazos (Biblioteca Xeral da Universidade de
Santiago de Compostela, R. 9681; Biblioteca da Deputación Provincial de Ourense,
Fondo Benito Fernández Alonso – 325; Fondo Barreiro Fernández-López Morán).
Cf. tamén Cátedra de Lingüística e Literatura Galega (1976: 64-66) e
Garcia Negro / Gómez Sánchez (1996: 89-92).
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
Residía na Coruña en 1814 cando foi denunciado polos absolutistas como
un dos liberais máis radicais. Era secretario do xefe político e acababa de ser nomeado
maxistrado de Pamplona cando a restauración do absolutismo freou a súa carreira.
Formou parte da conspiración de 1820 na Coruña, que concluíu coa restauración
do réxime constitucional. Despois de prestar varios servizos administrativos no
novo réxime foi designado gobernador da provincia de Ourense. Defendeu o sistema
constitucional mobilizando as milicias nacionais. Cando caeu o réxime, refuxiouse
en Portugal. Nunca máis tornou a Galicia.
O Tío Farruco é unha obra cunha evidente intención pedagóxica. A alternancia
do castelán (que fala o avogado) e o galego (que falan os dous paisanos) remarca
esa intencionalidade. Boado quere abrirlles os ollos aos paisanos para que se neguen
a pagar unha serie de imposicións eclesiásticas que non tiñan ningún fundamento nin
na Teoloxía, nin no Dereito Canónico, nin moito menos no Dereito Civil.

Diálogo entre dos labradores gallegos 243
Os parágrafos sobre os concilios, o dereito particular das igrexas, as facultades
dos bispos, etc., ían dirixidos aos cregos para rebater as súas ideas. Pero isto
non converte a Boado Sánchez nun gran canonista, como se dixo. Calquera alumno
da Facultade de Dereito Canónico, medianamente formado, coñecía sobradamente
estas teorías.
1
5
10
15
Diálogo
entre dos Labradores gallegos afligidos
y un Abogado instruido, despreocupado
y compasivo.
CUADERNO PRIMERO
al que seguirá el segundo.
Contiene las principales disposiciones
eclesiásticas y civiles, relativas á los
que se llaman comunmente derechos
de estola y pie de Altar.
Quis talia fando
temperet à lacrymis.
Orense: oficina de D. Juan María de Pazos
1823
1 Francisco Gonzalez y Manuel Ribeira, labradores ambos y vecinos de
lugares que aqui no se quieren nombrar, se encontraron casualmente en la
antesala de un abogado y principiaron en ella la siguiente conversacion, que
por fortuna oyó y tuvo la curiosidad de escribir literalmente el amanuense del
mismo abogado.
1. Na 2ª ed. o diálogo vai precedido do seguinte texto, repartido entre as páxinas 3 e 4: “ EL EDITOR.
// Cuando se está tratando en Córtes de la dotacion del Culto y Clero, cuya necesaria y pronta decision se
espera con ansiedad, asi como tambien se espera por todos los que se precian de ser católicos que esta
decision hará honor á nuestros dignos diputados y á la Nacion que representan; parecerá á algunos intempestiva
y ridícula la nueva aparicion de este papel en la escena política, porque, dirán, ya el Congreso

244 Papés d’emprenta condenada
20
25
30
Francisco. Alabado sea Dios.
Manuel. Bos dias Farruco. ¿Que te trae por esta terra?
Franc. Bos dias che dea Dios: ¿é tí tamen? ¿Que milagr’é 2 este? ¡Sey-q’ainda 3
non s’acabou ó enredo do ano pasado!
Man. Se non s’acabou pouco lle falta, gracias á Dios que por fin poyden 4 lograr
espera po-la mitá dos salarios do escribano é non sey que mais zapicadas: pro
agora métenme n’outra peor, que xá 5 me ten custado mais pasadas...; é ainda
vaya po-las pasadas se non custara os cartos. Non sey que me dirá
est’abogado, que din qu’é 6 moy sabido é moy amante dos probes. Se non fóra
que ten moyta cachaza, qu’hay 7 mais de duas horas qu’entrou junta él un que
dixo qu’acababa 8 de contado, é leba 9 traza d’estar hasta mañá.
tomará sobre sí el cuidado de poner en su respectivo lugar este cómo todos los demas puntos de disciplina
eclesiástica. Pero como en materia de instruccion lo que abunda no daña, y este Diálogo presenta doctrinas
nada comunes, que para todos tiempos desengañan á Juan Labrador de un modo claro y auténtico,
no es por demas honrar la memoria de uno de los mayores canonistas de su tiempo, el virtuoso, el sabio,
el infatigable Dr. D. Pedro Boado Sanchez.
El 19 de agosto del año de 1823 salió de Orense este sabio patriota, con la columna de tropa y nacionales
que llevó el general Roselló en su retirada y por desgracia fué para nunca mas volver. Su memoria llena
de tan gratos como tristes recuerdos á todos sus contemporáneos amantes de la prosperidad nacional. Como
tanto brillaron sus virtudes morales, políticas y religiosas, bastan su nombre y su memoria para dar á este
Diálogo el aprecio que merece y proporcionar que por segunda vez vea la luz pública, pues que en la primera,
por la agitacion en que fluctuaban los asuntos políticos, solo circularon en los pueblos de esta provincia,
á los que amaba, con predileccion, los pocos egemplares que mandó sacar, con ánimo de hacer
nueva edicion. Aunque habia ofrecido publicar una segunda parte, en la que se sabe estuvo trabajando en
Oporto luego despues de su emigracion, no pudo tener efecto porque habiéndose embarcado para ponerse
mas en franquía, se incendió el buque en que iba, y con él sin duda perecieron éste y otros preciosos
manuscritos, producto de su incansable laboriosidad; por lo que hemos tenido en aquel naufragio dos muy
grandes pérdidas, la provincia un padre amoroso, y la nacion las luces de un Sabio.”
2. 2ª ed. milagr’he.
3. 2ª ed. seic’ainda.
4. 2ª ed. poiden.
5. 2ª ed. ja.
6. 2ª ed. qu’he.
7. 2ª ed. fora que ten moita cachaza, que hay.
8. 2ª ed. que acababa.
9. 2ª ed. leva.

Diálogo entre dos labradores gallegos 245
35
40
45
Franc. Estouche bó eu logo, que tamen viña-aqui 10 para lle facer unha
consulta sobr’-unha conciliacion, que dis qu’ey 11 d’ir por forza, é poñer un
home que faga de conciliador; é fanme gastar os cartos con estas andanzas,
que lebo 12 tres pedimentos entregados ó Alcalde é mais 13 ó Regidor decanon,
é un d’eles por escribano, é nin por eso lles dan creto. Eu acabo logo, que non
son mais que duas palabras, é despois bas 14 tí.
Man. No eso perdona, que permeiro só-eu, qu’hay 15 tanto tempo qu’espero, é
ainda, Dios medeante, m’ey 16 d’ir oxe dormir á miña casa.
Franc. Vaya: gracias á Dios que xa 17 parece que se vay este. Entremos antes
qu’outro 18 nos colla á vez.
Man. y Franc. juntos. Teña sua mercé santos é buenos dias, se xa 19 non son
tardes.
Abogado. Buenos dias amigos. ¡Tan pronto querian Ustedes que fuesen tardes!
Man. Mi señor: estibémoslle 20 esperando fora, é pareceunoslle muy 21 longa á
mañá.
Abog. Vaya; y ¿que se ofrece ahora? Despachar pronto para que no les parezca
mas larga la mañana. ¿Vienen Ustedes juntos, ó separados?
Franc. Mi señor: entrar entramoslle juntos, como sua merced 22 ó veu, pro...
10. 2ª ed. viña aqui.
11. 2ª ed. qu’hey.
12. 2ª ed. levo.
13. 2ª ed. amais.
14. 2ª ed. vas.
15. 2ª ed. que hay.
16. 2ª ed. m’hey.
17. 2ª ed. ja.
18. 2ª ed. que outro.
19. 2ª ed. ja.
20. 2 a ed. estivémoslle.
21. 2 a ed. moy.
22. 2 a ed. mercé.

246 Papés d’emprenta condenada
50
55
60
65
Abog. ¡Buen modo de acabar pronto! Digan Us-tedes á que vienen, ó
tomen la puerta y déjenme.
Man. Señor: non s’enfade. Somoslle dous, é nonlle 23 temos nada un co’-outro:
pro eu xa 24 ll’estou ahi fora dende pola 25 mañan esperando, é sonlle de longe 26 .
Abog. Eso es querer que le despache primero; y para mi es lo mismo que sea
el uno ó el otro. Diga V. pues su pecado.
Man. Pecados témoslle moytos 27 , mi señor; á ninguen lle faltan, que Dios asi
llo quixo que todos fósemos pecadores: mais po-lo d’agora eu...
Abog. ¡Esas tenemos! Parece que es Usted 28 amigo de sermoncitos. Despachar
prontamente ó desocupar el sitio. Dejémonos de cuentos, mi buen amigo, que
ya se me va calentando la mostaza.
Franc. Ten razon, mi señor, que xa 29 podía ter acabado, é aforrabam’eu d’estar
aqui esperando; que sabe Dios...
Man. Pois señor, ó caso en duas palabras é qu’eu 30 vivia con miña sogra, que
foy Dios servido de á levar fay seis meses, vay pra sete; é estáballe co’migo 31 é
co-a-filla, todos xuntos 32 ; é cando lle dou ó mal da morte, qu’estubo na cama
oytenta é seis dias, coma-quen 33 di tres meses, eu achábame fora á ganar á vida
com-os mais anos; é vendos’asi 34 solas á nay é may-la filla 35 , levouna Dios á
23. 2 a ed. non lle.
24. 2 a ed. co-outro: pero eu ja.
25. 2ª ed. po-la.
26. 2 a ed. lonxe.
27. 2 a ed. moitos.
28. 2 a ed. V.
29. 2 a ed. ja.
30. 2 a ed. he, que eu.
31. 2 a ed. comigo.
32. 2 a ed. juntos.
33. 2 a ed. oitenta […] coma quen.
34. 2 a ed. com’os […] véndose asi.
35. 2 a ed. amais á filla.

Diálogo entre dos labradores gallegos 247
70
75
80
85
miña sogra sin disposicion, porque n’houbo 36 quen lle dixese nada,
qu’ela, meu amor, bastantes veces l’-o-dixera ó que tiña pensado deixar na
manda, é mais aind’ó 37 podo facer ver con testigos, que por eso n’habemos de
quedar mal...
Abog. Hombre; ¡tan larga le pareció media hora que puede haber estado
aguardando en la antesala, y tiene ahora la porrería de estar ocupando el
tiempo con impertinencias! Que si la suegra estubo 38 enferma ochenta y seis
dias: que si murió de mal de madre: que si tenía pensado lo que le había de
dejar: que si dejó de hacer disposicion testamentaria porque no hubo quien
se lo aconsejase... ¡Habrá pesadeces semejantes! Murió sin testamento la
suegra; ya lo sabemos: ¿que es ahora lo que se ofrece?
Man. Eso é, si mi señor: non fixo disposicion, nin deixou 39 dito nada pr’-ò
enterro, nin pr’-ó 40 ben da alma; mais por eso non deixou de se cumprir co que 41
Dios manda, que nas cousas da Iglesia, mal é 42 que ó diga, pro son d’unha
gente que ningunha lle lev’-á 43 palma. Chamáronse pr’-ó 44 enterro é cabo d’ano
quince Curas, é gastouse...
Abog. Vaya que el bueno del hombre es porra, si los hay en el mundo. ¿A que
vienen al caso tantos cuentos y rodeos, y que se llamaron para el entierro
tantos Curas, y que se gastó tanto mas cuanto, y que sé yó que tantas cosas,
que no parecen sino los cuentos de Sancho Panza?
Man. Señor perdone: pídolle por Dios que teña pacencia é me deixe facer
á relacion ó 45 meu modo, qu’eu non lle sei 46 d’outro, é todo lle ben 47 ó caso pr’á
36. 2 a ed. non houbo.
37. 2 a ed. deijar […] ainda ó.
38. 2 a ed. estuvo.
39. 2 a ed. Eso he […] fijo […] deijou.
40. 2 a ed. pr’ô enterro, nin pr’ô.
41. 2 a ed. deijou […] co-ó que.
42. 2 a ed. Iglesea, mal he.
43. 2 a ed. leva-á.
44. 2 a ed. pro-ó.
45. 2 a ed. quizais ô.
46. 2 a ed. sey.
47. 2 a ed. ven.

248 Papés d’emprenta condenada
90
95
100
105
miña intencion.= Chamáronse quince Curas pr’ó enterro, é outros tantos
pr’ó cabo d’ano, é dóuselles ben de comer, é gastouse ben en cera é
incenso, é outras cousas é todo se pagou, é may’l’a 48 ofrenda, é ainda non
se contenta, que agora querme poñer en xusticia 49 . E por eso veño junt’á
sua merce, que me diga como ey de facer pra me librar do apremio,
qu’amin 50 paréceme que teño cumprido, ainda de mais que de menos.
Abog. Hombre de Dios: Usted no se explica 51 , ó yó no le entiendo.
Man. Serán as duas cousas, mi señor.
Abog. ¡Volvemos á las pasadas! ¿Quien le quiere poner á Usted en justicia?
¿quien es el que no se contenta? ¿Viene acaso del otro mundo la suegra á pedir
que le haga nuevos funerales y á ponerle en justicia?
Man. Ay mi señor, agora si que ten razon, que no-m’espriquey. Quen lle
me quer poñer en xusticia 52 ell’-ó señor Abade, qu’agora disque ll’ey de pagar
os direytos 53 , é mais qu’ey de dar pra 54 misas ó que falte para compretar ó
quinto co que 55 vay gastado.
Abog. Acabáramos pelmazo. Todo se reduce á que murió la suegra sin
testamento; que se le hicieron los funerales, buenos ó malos;...
Man. No, mi señor, fóronlle dos bos; n’esso 56 ninguen ten que lle me decir, nin
queyra Dios que nunca teña, qu’anque 57 non tivera pan que levar á boca, pr’as
cousas da Iglesia 58 n’habia de faltar na miña casa.
48. 2 a ed. amais á.
49. 2 a ed. justicia.
50. 2 a ed. hey de […] que á min.
51. 2ª ed. esplica.
52. 2 a ed. justicia.
53. 2 a ed. dis que ll’hey […] direitos.
54. 2 a ed. qu’hey de dar para.
55. 2 a ed. co-ó que.
56. 2 a ed. n’eso.
57. 2 a ed. queira […] que anque.
58. 2 a ed. Iglesea.

Diálogo entre dos labradores gallegos 249
110
115
120
125
130
Abog. Bien hombre, bien: sea muy enhorabuena que tenga siempre lo
necesario para las funciones de iglesia y que lo gaste, que no les pesará de ello
á los Curas y Sacristanes. Eso no es lo que me importa, ni tampoco el que haya
gastado mas ó menos en el entierro de la suegra. Lo que viene al caso y todo
cuanto ha querido Usted decirme con tantas vueltas y revueltas, se reduce á
que ahora, despues de hechos los funerales de la suegra, pide el Cura sus
derechos, y ademas quiere tambien el señor Cura que el sobrante del quinto
se invierta en sufragios por el ánima de la difunta. ¿Es esto asi?
Man. Si mi señor; asi é 59 . Ven se lle conoce que sua mercé... Válgame Dios:
¡quen lle me dera qu’un fillo que teño n’os 60 estudios ll’-entender’-asi 61 as
cousas! Pro ainda ll-ay 62 mais...
Abog. Veamos pues; diga Usted lo mas que hay, sin rodeos y sin cuentos que
ocupan el tiempo y no sirven de maldita la cosa.
Man. Señor; ó-mais que ll’ay 63 elle qu’eu tiña un fillo, que lle foy servir
ó-Rey 64 nas Américas; é agora veu noticia de que morrera n’un ataque; é óseñor
Abade 65 quer que tamen lle fag’as honras, é que lle pague os dereitos
coma si morrera na casa.
Abog. Hombre; eso es increible: no puede ser; Usted se engaña; no sabe Usted
lo que se dice.
Man. Si sey, si mi señor; xa 66 non llo soubera: é mais eso qu’eu ben lle
contestey ó outro dia, que os 67 soldados ó Rey lles paga todo. Pro mais se
pasmará sua mercede de saber ó que lle me pide.
59. 2 a ed. he.
60. 2 a ed. nos.
61. 2 a ed. ll’entender’asi.
62. 2 a ed. ll’hay.
63. 2 a ed. ó mais que ll’hay.
64. 2 a ed. ô Rey.
65. 2 a ed. ó señor Abade.
66. 2 a ed. ja.
67. 2 a ed. ôs.

250 Papés d’emprenta condenada
135
140
145
150
Abog. Sepámoslo. Cuanto le pide á Usted por todo?
Man. Señor: pó-lo enterro é as honras de miña sogra pídeme trinta é seis
pesos, despois que lle dey pó-la ofrenda nove tegas de pan, un carneyro, é
dous canados de viño, sint’ó 68 mais que non se conta, è ó que paguey os
quince Curas d-as 69 duas veces; è po-las honras d’ó 70 que morreu no servicio
do Rey disque ll’ey 71 de dar quince pesos.
Abog. Jesus: reniégote Demonio. ¿Y ese Abad ò ese Cura, ò lo que sea toma el
cuerpo de Cristo en sus manos? Imposible, imposible. Está Usted chocho
precisamente. ¿Como he de creer yo que un eclesiástico, y un eclesiástico
encargado de la cura de almas...
Franc. No mi señor; d’eso non se pasme sua mercè qu’outros 72 hay piores.
¡Habia logo de saber sua mercè ó que pasa na miña parroquia è n’outras d’ò 73
rededor!
Abog. ¿Sucede tambien lo mismo en su tierra de Usted? ¡De ese modo los
Curas de este pais, son todos...!
Franc. Haylle de todo, mi señor. Hayllos bos, è hayllos como Dios l’os fixo 74 :
pro d’os 75 seus dereitos ningun lle quer perder, que din que ten obligacion 76
de os conservar, è que non se perdan os usos; è predicanlle qu’as cousas da
Iglesia 77 han de ir á mais è non á menos.
Abog. En eso tienen razon. Es muy justo que las cosas de la Iglesia vayan
siempre en aumento, y ojalá que fuesen tambien siempre en aumento la
68. 2 a ed. carneiro […] sinte ó.
69. 2 a ed. á-os quince Curas das.
70. 2 a ed. do.
71. 2 a ed. dis-que ll’hey.
72. 2 a ed. que outros.
73. 2 a ed. do.
74. 2 a ed. Haille de todo mi señor. Haillos bos, é haillos como Dio’l’os fixo.
75. 2 a ed. dos.
76. 2 a ed. obrigacion.
77. 2 a ed. perdícanlle que as da Iglesea.

Diálogo entre dos labradores gallegos 251
155
160
165
170
caridad, el amor del prògimo 78 , la virtud y todo lo que es en servicio especial
de Dios y observancia de nuestra santa religion: pero esos que Ustedes llaman
derechos no son derechos. Al contrario: estan prohibidos y peca mortalmente
quien hace tales exacciones 79 y quien da valor á tales usos.
Franc. Estámoslle bos logo, mi señor. No eso, n’hay que ll’ò 80 decir os Curas.
¡S’alguns d’eles oirán 81 á sua mercè! Ainda non ll’ay moyto 82 que ll’estiben
n’unha certa parte, ond’ó Cura é may’l’os feligreses gastaron bos cartos sobre
d’á 83 obra-ta è os dereitos dos bautismos è asi outros á este modo; é
vend’ó-Cura 84 que non salia co-á sua valeuse da maña no casamento do fillo
d’un home de ben, que foy dond’eu dormin. Deyxou andar as municiós, é non
dixo nada, hasta qu’ó 85 dia das velaciós, estand’os novios na Iglesia, pux’as 86
vestiduras, é chamounos á sacristia, é díxolles que se non 87 pagaban ali mismo
de-contado os dereitos com’el os quería, è mai’la 88 obrata dos anos pasados, è
todo todo, que no nos 89 casaba.
Abog. ¡Que escándalo! Y ¿que hicieron los novios 90 ? ¿No fueron al momento á
quejarse al Obispo?
Franc. ¡Boa gana d’irse queixar 91 ! Eles qu’habian de facer, mi señor? Postos
n’aquel sitio n’habia remedio. Larga lla levaban queixándose: xa 92 lle tiñan
qu’esperar pra casarse: é á vergonza de todos modos, mandase ó que mandase
78. 2 a ed. prójimo.
79. 2 a ed. esacciones.
80. 2 a ed. llo.
81. 2 a ed. oíran
82. 2 a ed. ll’hay móito.
83. 2 a ed. amais os feligreses […] sobre da.
84. 2 a ed. vendo-ó Cura.
85. 2 a ed. Deixou […] hasta que ó.
86. 2 a ed. Iglesea, puj’as.
87. 2 a ed. â sacrestía […] si non.
88. 2 a ed. decontado os direitos como él […] amais á.
89. 2 a ed. non os.
90. 2 a ed. nóvios.
91. 2 a ed. d’irse á queijar.
92. 2 a ed. queijándose: ja.

252 Papés d’emprenta condenada
175
180
185
ó señor Obispo, ninguen lla quitaba. É despois 93 , qu’esto de casamentos, se se
da tempo desfanse. Non mi señor, non se lle queixaron, nin tan siquera
pensaron n’esso 94 . Ó pior foy que non tiña-alí 95 ó novio os cartos, é ó Abade
empeñábase en que os fose buscar, é á gente xa principiaba na Iglesia un rum
rum porque tardaban tanto, è xa 96 s’oía tal cual palabra: pr’-ó cabo un veciño
qu’alí estaba tamen na sacristía 97 quedou por él; quero decir afianzouno, é por
fin casáronse: mais ainda ben non saliran da Iglesia tiberon 98 que pagar
todo, é as contas ajustáronse como Dios quixo.
Abog. ¡Y ese Cura dice misa y confiesa! ¿quien fué ese malvado?
Man. Nó, mi señor; ¡se ll’habemos de nomear todo-los 99 que fan ó mesmo! Pro
mi señor, eu quixera que me des’un modo com’ey 100 de libertarme dos
apremios po-lo que levo dito, qu’ó 101 Alcalde amenázame todo-los dias, é xa
vay de moytas 102 veces que me manda un ministro, é disque m’ha 103 de vender
os bés; é ó ministro xa 104 me pide po-los 105 salarios 106 pouco menos do que val
todo. Se sua mercé no me 107 saca do apreto…
Abog. A buena hora con aprieto y con prisa, despues que ocuparon toda la
mañana con pesadeces y con relaciones, que pudieran haber hecho en dos
palabras. Pero usted me compadece, buen hombre, y desde ahora tomo de
93. 2 a ed. dempois.
94. 2 a ed. queijaron […] n’eso.
95. 2 a ed. tiñ’ali.
96. 2 a ed. jente ja prencipiaba na Iglesea un runrun […] é ja.
97. 2ª ed. pro-ó […] sacrestía.
98. 2 a ed. sahiran da Iglesea tiveron.
99. Na 1ª ed. todo-los vai en dúas liñas consecutivas (todo- / los) e, de acordo co que é normal no texto,
transcribo todo-los aquí.
100. 2 a ed. como hey.
101. 2 a ed. que ó.
102. 2 a ed. ja vay de moitas.
103. 2 a ed. menistro, é dis-que me ha.
104. 2 a ed. menistro ja.
105. Na 1ª ed. po-los vai en dúas liñas consecutivas (po- / los) e, como case sempre Boado opta polas representacións
po-lo(s) / po-la(s), coido que é razoable transcribir tamén po-los neste caso.
106. 2 a ed. salareos.
107. 2 a ed. non me.

Diálogo entre dos labradores gallegos 253
190
195
200
205
mi cuenta sacarle del aprieto. Voy á comer, y á las cuatro de la tarde vuelva
usted aquí, que hablaremos con despacio y nada nos quedará de lo que
importe al caso.
Man. Si mi señor, volverey, é mais ben tarde se me fay, pro, com’ha-de-ser.
Franc. Mi señor, á min ben me podía despachar, qu’eu log’acababa. Non lle
son mais que duas palabras.
Abog. Ni dos, ni media. Usted tambien metió su cucharada en la relacion
y ayudó á hacérla mas larga. Con que 108 aguántese amigo; y hasta la tarde, que
no le vendrá mal oir lo que le diga á este otro.
Franc. Mal non señor, que cando menos un pensa benll’á conto: se non fora ó
ser de longe 109 ...
Abog. De lejos, ó de cerca, aguarde usted, si quiere, y si no vayáse. A Dios 110 .
Franc. Señor perdone. Bastante pacencia tivo sua mercé, de 111 nos oir tanto
tempo.
Man. Vaya señor: no-no cansemos mais. As 112 catro, é anque sea-as 113 tres aqui
estou esperando hasta que sua mercé desperte.
Abog. Nada, nada: hasta las cuatro. No he de dormir la siesta para
despacharles á ustedes mas pronto.
Man. Jesus, señor: Dios llo pague. No entonces, anque sea-as 114 tres, ou as
duas podemos vir.
108. 2 a ed. Conque.
109. 2 a ed. lonxe.
110. 2 a ed. sino váyase: á Dios.
111. 2 a ed. mercé en.
112. 2 a ed. A-as.
113. 2 a ed. sea ás.
114. 2 a ed. sea ás.

254 Papés d’emprenta condenada
210
215
220
225
230
Abog. ¡Otra vez porrerias y pesadeces! A las cuatro he dicho, y no quiero antes
ni despues. ¡Son ya mas de las dos, y quieren venir á las dos!
Man. Perdone sua mercé, señor, perdone por Dios. Viremos cando sua mercé
ó mande.
Con esta despedida marchó el Abogado á comer, y los dos labradores se retiraron
haciendo conversacion de su afabilidad, y elogiándola con admiración; bien
que al Francisco Gonzalez se le hacia duro aguardar y se esforzaba en conseguir del
otro que por la tarde le dejase tomar la voz y despachar la consulta 115 . El amanuense
del Abogado cuenta que les oyó con uno y otro motivo mil gracejos: pero no habiendo
podido escribir la conversacion toda, por haber sido parte de ella en las escaleras y
en el zaguan, y haberse continuado por una media hora en la taberna inmediata,
conserva solamente retazos, que no forman diálogo seguido y se omiten por lo
mismo, aunque en ellos se encuentran á la verdad chistes y dichos harto
significantes. Interesado por ellos mismos cada vez mas, el tal amanuense del
Abogado, que era muchacho de chispa, se fué mas temprano de lo regular al
despacho; y no bien su amo bajó y le dijo que viese si estaban los paisanos en la
antesala, cuando á toda prisa les llamó para que entrasen, y arrimando un bufetillo
á la ventana y sentándose, continuó su tarea, copiando el diálogo siguiente.
Los dos Labradores. Alabado sea Dios. Santas é boas tardes dea Dios á sua mercé.
Abog. Buenas tardes amigos. Vaya, que estubieron ustedes prontos á la hora
señalada.
Man. Mi señor: estivemosll’esperando, qu’-aqui 116 outra cousa non lla
temos que facer.
Franc. O pior é, mi señor, qu’-á 117 min fáiseme mala obra, é pouco tardaba sua
mercé en me despachar, qu’en duas palabras tiña dito todo. Se me fixera este
favor, po-la-alma 118 dos seus abós…
115. 2ª ed. su consulta.
116. 2 a ed. que aqui.
117. 2 a ed. pior he […] que á.
118. 2 a ed. fijera […] po-la alma.

Diálogo entre dos labradores gallegos 255
235
240
245
250
255
Abog. Ni por el alma de mis abuelos, ni aun que 119 vinieran ellos del otro
mundo á pedírmelo. Ahora he principiado con ese otro y he de despacharle
primero. Usted váyase si no quisiere aguardar y no despegue los labios.
Franc. Vaya logo, señor, calarey. Pacencia. Pro se sua 120 mercé non lle parece
mal...: á min bo gusto me daba oílo.
Abog. Pues oiga, muy enhorabuena 121 , y oiga con atencion, que á mi me gusta
que todos sepan lo que debe saberse. Y vamos al caso.
Esos que ustedes llaman derechos de estola, no son derechos, ni puede tal
denominacion aplicárseles con propiedad. Mas bien se les llamaría tuertos y
verdaderas estafas, si se hacen por el modo y con el esceso que ustedes me
dicen y que ya he oido á otros en este pais, porque estan prohibidos con todo
rigor los tales derechos de estola por los santos Concilios: y es lo que quiero
explicar 122 á ustedes y decírselo de manera que lo entien-dan y se
aprovechen de ello. ¿Saben ustedes lo que son los Concilios?
Man. Os santos Concilos 123 serán d’aqueles que mataron os judíos é os
hereges 124 , que os queimaban é atormentábanos de mil maneyras pra que
deixasen á ley de Dios é fixesen com’a-eles 125 .
Abog. Bueno, bueno, bueno. ¡Que lástima! No oyó usted alguna vez á su Cura
leer las proclamas, ó amonestaciones, ó como ustedes las llaman?
Man. Si mi señor, que sempre di = como lo manda Dios y la santa Madre Iglesia
y el santo Concilio de Trento lo dispone.
Abog. Y ¿quien le parece á usted que será ese santo Concilio de Trento?
119. 2ª ed. aunque.
120. 2 a ed. Pro, se á sua.
121. 2 a ed. en hora buena.
122. 2 a ed. esplicar.
123. 2 a ed. Concileos.
124. 2 a ed. hiréxes.
125. 2 a ed. manéiras […] deijasen […] coma eles.

256 Papés d’emprenta condenada
260
265
270
275
280
285
Man. Mi señor, eu nunc’ó-preguntéy 126 , pro cand’ó nomea-alí no altar,
paréceme que será un dos principales é mais chegados á Dios.
Abog. Válgate Dios por el hombre y su ignorancia! Asi creen ustedes mil
necedades con la mejor buena fe: asi se pierden ustedes muchas veces
tambien. ¡Que lástima!
Un Concilio no es un hombre. Los Concilios son unas juntas de Eclesiásticos
de la primera gerarquía, como Arzobispos, Obispos, Abades y todos aquellos
Eclesiásticos que se distinguen por sabiduría, por ilustracion, por virtudes;
los cuales se reunen para emendar 127 los abusos, para re-mediar los
desórdenes, y para dar leyes á la Iglesia cuando es necesario; y estas leyes
eclesiásticas se llaman Cánones. Hay Concilios generales, Concilios nacionales,
Concilios provinciales, y Concilios diocesanos, ó Sínodos. Por egemplo: Si el
Papa ahora convocase, es decir llamase á Concilio todos los Obispos de la
cristiandad, ó todos aquellos que pudiesen concurrir, sería un Concilio
general: Si el Arzobispo de Toledo, que es el primado entre nosotros,
convocase á todos los demas Arzobispos y Obispos de España, compondrían
un Concilio nacional: Si el Arzobispo de Santiago convocase todos los
Obispos de Galicia, ó todos sus sufragáneos, compondrían un Concilio
provincial: y si el mismo Arzobispo de Santiago, ó cualquiera Obispo en su
obispado convocase los párrocos de él, compondrían un Concilio ó Sínodo
diocesano. Los Concilios generales, como que los convoca el Papa, son
presididos ordinariamente por el mismo, ó por un Legado en su nombre, es
decir por un Arzobispo ú Obispo á quien autoriza para ello el sumo Pontífice;
y del mismo modo los demas Concilios son presididos por aquel que los
convoca. Sucede el ser convocados y asistir á ellos, ademas de los Arzobispos
y Obispos que propiamente constituyen los generales y provinciales, y de los
Curas párrocos, que componen los diocesanos, otros eclesiásticos
constituidos en dignidad, como son Deanes, Priores y Abades de Colegiatas y
de casas religiosas distinguidas; y á veces tambien concurrieron,
especialmente en la antiguedad, eclesiásticos sueltos y hasta meros Diáconos:
en estos Concilios se hacen Cánones, que vale tanto como decir leyes, para
gobierno de la Iglesia y del Clero, para evitar desórdenes y remediar los que
no pueden evitarse, para refrenar los vicios y los abusos que se introducen con
126. 2 a ed. nunc’ó perguntey.
127. 2 a ed. enmendar.

Diálogo entre dos labradores gallegos 257
290
295
300
305
310
el tiempo; y en fin para contener la corrupcion y la desmoralizacion, que tan
adelantadas se hallan por desgracia entre nosotros. ¿No es asi?
Man. Asi é, si mi señor, asi lle é 128 ; ten razon sua mercé, qu’ó mundo estalle
perdido. É log’ali 129 nos Concilios, ó Papa, ou ó señor Arcebispo dirá ó que
quer que se faga, pra que cada un ó leve sabido.
Abog. No es eso, hombre, no es eso. En los Concilios como en todas las juntas
del mundo, en que se delibera sobre cualquiera cosa, cada uno refiere lo que
ha observado, propone lo que le parece justo y conveniente, discurre sobre lo
que propusieron los demas y pone dificultades; y despues de haberse oido á
todos y especialmente á aquellos mas sabios y de mayores conocimientos,
esperiencia y prudencia, cada uno da su voto sobre cada punto, y queda
acordado y se pone por cánon ó ley aquello en que conviene el mayor
número.
Franc. Señor; logo eso é como nas Córtes d’agora; qu’eu teñoll’un sobriño
qu’estibo en Madrí 130 mais de dous anos, é tamen iba cando se juntaban os das
Cortes, è disque moytos 131 , anqu’eran 132 amigos, é andaban juntos é comian
juntos, alí non se tiñan acatamento uns os outros, que se algun 133 d’eles lle
parecía mal ó que decían os mais, de repente salía 134 é cantaba claro, é facíalles
ver ó qu’era do caso é de convenencia.
Abog. Lo mismo justamente; tiene usted razon. Los Concilios no son mas, que
unas Córtes eclesiásticas; quiero decir unas Córtes compuestas de eclesiásticos
y destinadas á tratar esclusivamente de nogocios eclesiásticos y de la disciplina,
gobierno y régimen de la Iglesia. Del mismo modo se delibera en las Córtes que
en los Concilios, y en los Concilios que en las Córtes, sin la mas pequeña
diferencia. En unos y en otras discurren todos y todos hablan prescindiendo
128. 2 a ed. Asi he […] lle he.
129. 2 a ed. que ó […] E logo ali.
130. 2 a ed. qu’estivo en Madril.
131. 2 a ed. moitos.
132. 2 a ed. anq’eran.
133. 2 a ed. uns á os […] se á algun.
134. 2 a ed. sahía.

258 Papés d’emprenta condenada
315
320
325
330
335
340
345
de amistades y miramientos y atendiendo solamente al bien público y
procurando el acierto, que es lo que importa; y hasta diré á ustedes que en
otro tiempo hubo tambien Córtes en España, que se llamaban Concilios,
porque la palabra Concilio no quiere decir otra cosa mas que Junta, como lo
son las Córtes. Pero esto no es aquí del caso.
Man. Válgame Dios señor ¡canto hay que saber! E logo moytos 135 falando das
Córtes din... ¡quen sabe ó que din!
Abog. Si dirán, dirán; dirán lo que quieran para engañar á ustedes y perder á
infinitos. Dejemos por ahora esos dichos y esos falsos testimonios invencion
del diablo, y vamos á nuestro negocio.
He dicho á ustedes que hay Concilios generales ó de toda la Cristiandad que se
llaman ecuménicos; Concilios nacionales, que son todos los de una Nacion ó
Reino; Concilios provinciales, que son los de una provincia cualquiera; y
Concilios diocesanos, que son los de una sola diócesis solamente, es decir los de
solo un Obispado y se llaman vulgarmente sínodos, aunque tambien se llaman
sínodos los demas Concilios, porque en rigor vale tanto decir sínodo como
concilio: y podría esplicar á ustedes igualmente el diverso valor de las leyes ó
Cánones de cada una de estas clases de Concilios; porque desde luego se
conoce y ustedes mismos percibirán bien que no puede valer tanto y tener
tanta fuerza lo que se disponga en un Concilio del Obispado de Tuy solo, ó del
de Orense por egemplo, como si se dispusiese en un Concilio de toda Galicia,
ó de todos los sufragáneos del Arzobispado de Santiago; ni lo que se
mande en un Concilio de Galicia sola, como si se dispusiese en un Concilio de
toda España; ni lo que se haga en un Concilio de España, como si se mandase
en un Concilio general ó de toda la Cristiandad, presidido por el Papa, ó por
un Obispo delegado suyo. Las leyes ó sean Cánones y los reglamentos que se
hacen en un Concilio general, ó de toda la Cristiandad, son para toda la
Cristiandad; y los Cánones hechos en Concilio de solo un Reino, ó sola una
provincia son para aquel Reino, ó para aquella provincia. Esto es hablando en
general y prescindiendo de lo concerniente á la Fé, sobre lo cual no puede
haber diferencia de unos á otros, porque bien saben ustedes que los artículos
de Fé son unos mismos para todos y en todos tiempos: pero en lo demas, como
135. 2 a ed. Vállame Dios señor, […] móitos.

Diálogo entre dos labradores gallegos 259
350
355
360
365
370
375
por egemplo en lo tocante al gobierno y arreglo de las Iglesias y del Cléro,
remedio de abusos, reforma de costumbres y otras cosas semejantes, no son á
veces conformes todos los Concilios, porque cada uno dispuso y mandó segun
los casos, los tiempos y las circunstancias, y procuró refrenar aquellos vicios
que se hacían mas comunes y eran mas perjudiciales; y hay tambien su
diferencia de unos Concilios á otros, quiero decir que entre los Concilios de
una misma clase hay unos á los cuales se dá mucho mayor valor que á
otros, y hasta hay algunos cuyas decisiones y Cánones se miraron con mucho
respeto en los mismos Concilios ecuménicos ó de toda la Cristiandad, y son de
observancia comun. Baste de esplicaciones generales, porque con estas hay lo
suficiente para que se entienda lo demas que tenga 136 que decir; y por otra parte
ustedes se cansarán y dirán que todo esto no es del caso.
Man. Non decimos, no 137 mi señor. ¡Jesus! De boa gana ó estaba oindo un dia
enteyro 138 ; anque fosen dous dias. Se ó meu Abade esplicase 139 asi no Altar, é
non falase d’outras cousas, non lle me pegaba ó sono tantas veces.
Abog. Bien; me alegro de que no le venga á usted el sueño, porque es señal de
que oye con interès lo que digo; y bajo este supuesto continuaré.
Oyeron ustedes lo que son Concilios; y ahora deben saber que en ellos se trató
muchas veces de los que se llaman ordinariamente derechos de estola, ó pié
de altar. El primero que habló de ellos fué el Concilio Iliberitano del año de
305 de la Era Cristiana, es decir el que se celebró en Elvira, ciudad entonces
de la Bética, ó Andalucia, en las inmediaciones de Granada; al cual asistieron
19 Obispos, todos españoles, veinte y tantos ó treinta y tantos Sacerdotes, y
varios Diáconos, hallándose tambien presente el pueblo, que estubo en
pié, como lo exigía el respeto. Es famoso este Concilio por la Santidad de la
Disciplina de los Cánones que en él se hicieron, y por los ilustres Varones 140
de que se compuso, entre los cuales tuvo el segundo lugar el grande Osio,
cèlebre Obispo de Córdoba, que ya entonces llevaba en su frente señales
gloriosas de los tormentos padecidos por haber confesado la Fé de Jesucristo
136. 2 a ed. tengo.
137. 2 a ed. non.
138. 2 a ed. enteiro.
139. 2 a ed. espricase.
140. 2 a ed. Barones.

260 Papés d’emprenta condenada
380
385
390
395
400
405
delante de los tiranos; el mismo que en el año de 325 presidió á nombre del
Papa S. Silvestre el concilio de Nicea, primero general ó de toda la
Cristiandad, y despues en el año de 347 el de Sardica. Asistió igualmente el
Obispo de Zaragoza Valerio, que ya entonces era Confesor, es decir que habia
confesado publicamente la religion de Jesucristo, á pesar de los tiranos que la
perseguian, y poco despues murió martir por ella.
En este famoso Concilio, vuelvo á decir, se hallan ya disposiciones acerca de
lo que ustedes llaman derechos de estola, ó pié de Altar; pero conviene saber
para entenderlas, que en aquel tiempo no se pagaban diezmos, ni se habia
pensado todavía en establecerlos; ni las Iglesias, ni sus Ministros tenian rentas
algunas fixas 141 ó determinadas. Al contrario; los Eclesiásticos vivian entonces
no mas que de las oblaciones, ó limosnas ú ofrendas voluntarias de los fieles,
y distri-buían á los pobres todo el sobrante de ellas y de sus mismos
patrimonios particulares. El Bautismo se administraba frecuentemente en
edad adulta, como que por lo comun los que se bautizaban no eran niños,
sino recien convertidos á la Fé de Jesucristo; y con este motivo los que lo
recibían parece que acostumbraban echar dinero en las fuentes ó pilas
bautismales, ó en cepos ó cajas destinadas al efecto. Era aquella una limosna
enteramente voluntaria y poco menos que necesaria para el sustento de los
Ministros del Altar, y sin embargo prohibió el Concilio tal costumbre en el
Cánon 48, mandando que no echasen dinero en las fuentes ó pilas
bautismales los que recibían el Baustismo, para que no pareciese que el
Sacerdote distribuía por precio lo que había recibido gratuitamente (*) 142 .
Parece que sin embargo de esta prohibicion tan positiva, la mala costumbre
volvió con el tiempo á introducirse, pues en el año de 572 se celebró otro
Concilio en Braga, presidido por S. Martin de Dume Arzobispo de aquella
ciudad; á cuyo Concilio asistieron ademas otros once Obis-pos de las que
entonces se llamaban provincias de Braga y Lugo y se estendían á lo que hoy
comprende Galicia, con parte de Portugal y Leon: y en el Cánon 7 .o prohibió
exigir cosa alguna por el Bautismo, permitiendo tan solo recibir lo que fuese
ofrecido voluntariamente.
141. 2 a ed. fijas.
*. Las palabras del Concilio son las siguientes: = “Emendari placuit ut hi, qui baptizantur (ut fieri solebat)
nummos in concham non mittant, ne Sacerdos, quod gratis accepit, praetio distrahere videatur.” [Nota do orixinal;
2 a ed. (1) [...] siguientes =; 2 a ed. as palabras latinas, en letra redonda.].
142. 2 a ed. (1).

Diálogo entre dos labradores gallegos 261
410
415
420
425
430
435
En el año de 666 se celebró en Mérida, ciudad episcopal de Estremadura, un
Concilio convocado por el Rey Recesvinto, al cual asistieron doce Obispos de
la Lusitania ò Portugal, sufraganeos entonces del mismo de Mérida; y en el
Cánon 9 .o prohibiò espresamente á los Sacerdotes que exigiesen cosa alguna
por el Bautismo de los niños, permitiendo no obstante que pudiesen recibir
lo que les fuese presentàdo libre y espontaneamente.
Nueve años despues, á saber en el de 675 se celebrò en Toledo un Concilio
presidido por el Arzobispo de aquella ciudad, al cual asistieron el Arcediano de
la misma Iglesia, 16 143 Obispos y seis Abades; y en él se hizo sobre esta materia
un Cánon muy notable, citando aquellas palabras de Jesucristo = Quod gratis
accepistis, gratis date = (es decir = lo que habeis recibido de valde dadlo de valde=),
apoyándose en ellas para decir y declarar que no es decente ni permitido
recibir precio, ni premio, ni aun pedir alguna retribucion por via de limosna,
por la ad-ministracion de los Sacramentos, los cuales llevan consigo la
gracia espiritual. Por tanto prohibiò dicho Concilio en términos los mas
positivos, que los Eclesiásticos recibiesen precio ò premio alguno por el
Bautismo y el santo Crisma &c., permitiendo tan solo admitir lo que fuese
ofrecido voluntaria y libremente: y para mayor observancia de esta disposicion
mandò que si el Obispo mismo fuese el contraventor de ella, ò sabiendo serlo
otros no los castigase, quedase ex-comulgado 144 durante dos meses; y que
si el delito se hubiese cometido sin su noticia, siendo Sacerdote el delincuente,
la ex-comunion 145 durase tres meses; siendo Diácono durase cuatro meses; y á
proporcion siendo Subdiácono, ó de órdenes menores.
Estos Concilios que acabo de citar fueron todos españoles, fué de Galicia
alguno de ellos, asistió el Obispo de este mismo Obispado, y lo presidió un
Santo Gallego, un Santo natural de Galicia: pero no crean ustedes que solo en
España se dieron semejantes disposiciones. En todas partes hay vicios, abusos,
desòrdenes y perversidades; en todas partes y en todos tiempos el Demonio
con sus malas artes procura corromper los hombres, y que se introduzca entre
los Eclesiásticos la avaricia, porque con ella se hace odiosa en cierto modo la
ley de Jesucristo, creyendo el vul-go ser permitido por esta misma ley
divina lo que no es mas que un abuso y perversidad del algunos Ministros. El
Cánon 72 del Concilio de Meaux de Francia, celebrado en el año de 845 y al
143. 2 a ed. diez y seis.
144. 2 a ed. escomulgado.
145. 2 a ed. escomunion.

262 Papés d’emprenta condenada
440
445
450
455
460
465
470
475
cual asistieron los Arzobispos y Obispos de tres provincias, prohibe entre
otras cosas, que se exija y hasta que se pida cosa alguna por el lugar ó sitio
de la sepultura: y los Cánones de este Concilio fueron leidos y aprobados en
otro que se celebró en Paris en el año siguiente. El Cánon 16 del Concilio de
Tribur en Alemania, celebrado en el año de 895, al cual asistieron tres
Arzobispos y diez y nueve Obispos, y tambien el Rey Arnoldo acompañado
de todos los grandes del Reino, prueba con tres pasages de la sagrada
Escritura que no se debe exigir cosa alguna por sepultar los muertos, es decir
por los entierros. El Concilio de Potiers en Francia, celebrado en el año de
999, prohibió á los Obispos que exigiesen cosa alguna por administrar los
Sacramentos de la Penitencia y de la Confirmacion. El Cánon 12 .o del
Concilio de Bourges en Francia, celebrado en el año de 1.031, prohibe exigir
cosa alguna por el Bautismo, la Penitencia y la Sepultura, es á saber por
administrar los Sacramentos del Bautismo y de la Penitencia, y por enterrar
los muertos: y los Cánones de es-te Concilio (á escepcion del 2 .o ) fueron
leidos y confirmados en otro que se celebró poco despues en Limoges, pueblo
tambien de Francia. El Concilio de Ruan, ciudad asimismo de Francia,
celebrado en el año de 1.050, prohibió que se exigiese cosa alguna por
administrar el santo Crisma. El Cánon 8 .o del Concilio de Clermont en
Francia, celebrado en el año de 1.095, prohibe que se exija cosa alguna por la
Sepultura, es decir por los entierros: y este Concilio es muy respetable y
notable, porque fué convocado y presidido por el sumo Pontífice Urbano 2 .o ,
y porque á él asistieron trece Arzobispos y mas de doscientos Obispos, ademas
de un gran número de Abades; contándose entre los Arzobispos y Obispos los
de Toledo, Tarragona, Compostela ó Santiago, y Pamplona, y tambien dos que
despues fueron canonizados ó declarados Santos, á saber Ises Obispo de
Chartres y Hugo Obispo de Grenoble. El citado Cánon y demas de dicho
Concilio de Clermont fueron ratificados en otro que se celebró en Ruan en el
año de 96, y asimismo en otro celebrado en Potiers en el año de 1.100, al cual
asistieron ochenta Obispos y Abades, presidiendo en nombre del Papa dos
Cardenales legados suyos. El Cánon 9 .o del Concilio de Tolosa de Francia,
celebrado en el año de 1.119, que fué presidido por el sumo Pontífice
Calisto 2 .o , y al cual asistieron algunos Cardenales y varios Arzobispos y
Obispos, entre ellos algunos de España, prohibe que se exija cosa alguna por
los santos Oleos, por el santo Crisma y por la Sepultura, es decir por la
administracion de los santos Oleos y del santo Crisma y por los entierros. Y
en el año de 1.119 se celebró en Reims, pueblo tambien de Francia, otro

Diálogo entre dos labradores gallegos 263
480
485
490
495
500
Concilio, presidido por el sumo Pontífice Calisto 2 .o , al cual asistieron el Rey
de Francia con los principales Señores de aquel Reino y algunos otros
Príncipes, los Cardenales de la santa Iglesia Romana, quince Arzobispos, mas
de doscientos Obispos, algunos de ellos españoles, y un grandísimo número
de Abades y otros Eclesiásticos constituidos en dignidad, hallándose tambien
presente muchedumbre de Cléro inferior y pueblo: y en el Cánon 4 .o prohibió
que los Sacerdotes exigiesen cosa alguna por administrar el Bautismo y los
santos Oleos, por la Sepultura, es decir por los entierros, ó sea por la exequias
de los difuntos y por visitar los enfermos y administrarles la Estrema-Uncion.
¿Que tal? ¿que les parece á ustedes de esto? ¿Tuve razon para decir que esos
que ustedes llaman derechos de estola, ó pie de Altar son mas bien tuertos y
verdaderas estafas que otra cosa?
Man. Razon... Ainda mais que razon tivo sua mercé. O que non sey
como ten á cabeza pra tal. A min xa 146 Dios no me fixo pra estudiar; pro anque
estivera toda á vida marreando, n’aprendía 147 á mitá. Pro señor, eu cada paso
mais... Vaya: non sey que diga, nin que pense. ¡Trinta é seis pesos que me pide
ó meu Abade po-lo enterro é as honras da nay da miña Dona, despois 148 que
lle dey nove tegas, un carneyro 149 é dous canados de viño d’ofrenda; é quince
pesos po lo 150 enterro do fillo sin facelo! ¡Hay concencia para esto, despois que
tantos Arcebispos, tantos Obispos, tantos Papas, tantos Santos é hasta ó Rey
con eles, mandaron que non se levase nada!
Franc. De pouco t’espantas. Fay agora dous anos qu’eu fun á Sant’Outel á levar
unha rapaza que á mordera ó can-da-rábia 151 , é durmin n-un 152 lugar en de
lado d’Orense, seiqu’habia 153 cando mais tres leguas; é com’á 154 rapaza iba
ruinciña cuidey de que durmise á cuberto é de lle dar unha gota de caldo, é
doume compasion ver chorando á nay é catro fillos, que todos cabian n’unha
146. 2 a ed. ja.
147. 2 a ed. non aprendía.
148. 2 a ed. dempois.
149. 2 a ed. carneiro.
150. 2 a ed. po-lo.
151. 2 a ed. can da rabia.
152. 2 a ed. n’un.
153. 2 a ed. d’Ourens, seique habia.
154. 2 a ed. legoas; é como á.

264 Papés d’emprenta condenada
505
510
515
520
cesta, è era toda á gente 155 da casa, sin ter un ben de Dios, nin siquera un
pedazo de pan que levar á boca, que todo lle lo vendera á Justicia pra pagar á
ofrenda do enterro do amo da casa, é ó responso, qu’importará co-as costas é
os salarios do ministro 156 mais de dous mil reás.
Abog. ¡Está usted en su juicio!
Franc. Si mi señor, estou, qu’ó que 157 bebin ó jantar non lle me levou á cabeza;
é mais benlle 158 m’acordo, qu’ainda 159 da miña pobreza 160 que levaba pro
camiño, deylles 161 algo, todo ó que puiden 162 ; que aquelo era que daba
lástima, á nay á chorar é os fillos mais pequenos á berrar, que xa cas-que 163
non tiñan folgo. E asi com’estaban pouco menos que en coiros 164 díxome qu’os
levara 165 ó Abade aquel mismo dia para 166 que lle dese espera; pro nin velos
quixera, nin tansiquera un pedazo de pan lle mandara 167 dar. E logo ali unha
boa alma de Dios, d’unha veciña chegou á miña vista con unhas patacas no
regazo, ainda eran moytas 168 , é un lotiño de berzas é un pouquiño d’unto,
com-a-un puño, é todo lle-lo 169 deixou sin decir cas-que nada, que nin siquera
podia porque choraba tanto ou mais que os da casa. Nunca me pasa da
memoria 170 vela chegar é poñer alí todo; é logo un codeliño de pan que levaba
na mau 171 , parteuno en catro pedaciños é douno os rapaces decíndolles = non
155. 2 a ed. jente.
156. 2 a ed. menistro.
157. 2 a ed. que ó que.
158. 2 a ed. amais ben lle.
159. 2 a ed. que ainda.
160. 2 a ed. probeza.
161. 2 a ed. pr’ó camiño deilles.
162. 2ª ed. puiden.
163. 2 a ed. ja case-que.
164. 2 a ed. en coiro.
165. 2 a ed. que os levara.
166. 2 a ed. pra.
167. 2 a ed. mandou.
168. 2 a ed. móitas.
169. 2 a ed. coma un puño, é todo lle lo.
170. 2 a ed. mamoria.
171. 2 a ed. mao.

Diálogo entre dos labradores gallegos 265
525
530
535
540
teño mais fillos queridos; = é caíanlle as bágoas, é botou á andar pra fora,
tapando á cara co-a punta do pano.
Abog. Dios se lo pagará, Dios se lo pagará á esa alma caritativa. Con esa
relacion sola me hace usted llorar. ¡Pero hombre, dos mil reales!
Franc. Non se pasme de-esso, mi señor, qu’alí 172 á ofrenda súbelle moyto.
N-a-quela parroquia é n-outras d’en rededor 173 lévanlle por ela tres fanegas, è
decir quince ferrados de centeo, tres canados de viño, tres carneyros 174 , ó
cuarto d’unha baca, que ó cobran ben sin baixar 175 un maravedí siquera, é de
trinta è catro á trinta é seis, é corenta 176 pesos, coma quen di oyto centos 177
reás, po-lo responso.
Abog. ¡Ochocientos reales! ¡Un responso ochocientos reales! ¿Está usted en si,
ó exagera, ó que es esto? ¿En que mundo estamos?
Franc. Estámoslle no mundo de sempre, mi señor, é non crea sua mercé que
eu digo mais d’ó que é. Se moyto, moyto 178 , ainda podia...: pro vaya. O que
sey, é ó que vin digoo, è ò que non vin no-no conto 179 ; que s’un oubera de falar
todo ó que oy 180 , é que lle din por aqui é por ali... Pro mais lle val á un calar.
Abog. Con que ¿todavia hay cosas peores?
Man. Do que ll’acaba de decir aqui este, non dubíde sua mercé, que noutras
partes é 181 ó mesmo, ou pior; é senon pode sua mercé perguntar ó que pasaba
n-algunhas 182 co-a Abadía, que levaban á roupa da cama do que morria; è
172. 2 a ed. d’eso, mi señor, que alí.
173. 2 a ed. moito. N-aquela parroquia é n-outras d’enrededor.
174. 2 a ed. carneiros.
175. 2 a ed. baijar.
176. 2 a ed. seis ou corenta.
177. 2 a ed. oitocentos.
178. 2 a ed. qu’eu digo mais do que hé. Se moito moito.
179. 2 a ed. non ó conto.
180. 2 a ed. houbera […] oye.
181. 2 a ed. n’outras partes he.
182. 2 a ed. n’algunhas.

266 Papés d’emprenta condenada
545
550
555
anque non tivess’outra 183 mais d’aquela, no-na deixaban 184 . Cantas veces tiña
na cama ó difunto á millorciña, que lla pu-ñeran para levar á Dios, é
ainda ven 185 non dera ó derradeiro folgo, antes que lle poidesen poñer outra,
facela ó Cura coller n’hun 186 lio é que lla levasen á casa. Pro señor, agora polo
que sua mercé dixo de tantos Santos, é Papas, é Concilios, razon teñoa pra
me opor é non dar os trinta é seis pesos, nin os quince do fillo: mais ó caso é
com’ey de facer, qu’á Justicia aprétame 187 ; é anque lle repoña que sua mercé
me dixo que non, halle de facer orèllas xordas. Den-pois d’esso; qu’ó 188
Alcalde, ainda que non sea d’os mais ruis, dèixase 189 levar do Escribano, que
come é bebe todo los dias n-a 190 casa do Abade, é está casado c-unha 191 tia da
criada. Con todo, se sua mercé me desse 192 por escrito ó que nos dixo, é ó
modo com’ey de facer chegad’ó caso, pra que non sallan 193 co-a sua, poida que
collesen medo; é vendo á firma de su mercé moyto 194 mais, que eu xa lle
teñ’oido moytas 195 veces falar ó Escribano, é ben sey que non lle fay bo
estómago 196 , cando sua mercé defende n-un 197 preito qu’el ten da sua man
po-la outra parte. E may-lo 198 Alcalde habíase d’alegrar, qu’el tamen está
picado, qu’ainda n-hay 199 ano é medio cabal que lle morreo á muller, é tamen
pagou á farda como cada fillo de veciño. Vaya: se levase por escrito esso 200 de
183. 2 a ed. tives’outra.
184. 2 a ed. non á deijaban.
185. 2 a ed. ben.
186. 2 a ed. n’un.
187. 2 a ed. he com’hey de facer, que á justicia apértame.
188. 2 a ed. Dempois d’eso, que ó.
189. 2 a ed. dos mais ruís, déijase.
190. 2 a ed. todolos dias na.
191. 2 a ed. con unha.
192. 2 a ed. dese.
193. 2 a ed. com’hey de facer chegand’ó caso, pra que non sayan.
194. 2 a ed. moito.
195. 2 a ed. qu’eu ja lle teñ’oido moitas.
196. 2 a ed. estágamo.
197. 2 a ed. n’un.
198. 2 a ed. E mais ó.
199. 2 a ed. que ainda n’hay.
200. 2 a ed. eso.

Diálogo entre dos labradores gallegos 267
560
565
570
575
tantos Concilios, é Santos, é Papas, è Arcebispos... E mais habia de fa-cer
qu’ó 201 meu fillo ó deprendese todo hasta que ó soubèse de memoria 202 .
Franc. Eu fillo qu’estudie no-no teño, que no me 203 chegou Dios á tanto, pro
con esso è sint’esso, se ó señor nos figese 204 á gracia de por nun 205 papel todo
ó que nos dixo, è nomear como nomeou aqueles Santos è Papas, ó seu traballo
habíallo de pagar como quixese. Anque me custase ó que me custase iba
contento. De boa gana daba ó millor xato 206 que teño na casa por levalo todo
nun 207 papel, qu’ainda mais de catro m’habian de ir 208 á rogar por èl: mais
esso 209 de lle lo dar, pra lelo 210 si, pro non pra levalo, que de diante dos ollos
no me habia de salir 211 .
Abog. De ese modo se le acabó á usted la prisa, que tanta tenia porque 212 le
despachase su consulta y porque le oyese primero que á este buen hombre.
Franc. E 213 verdá si mi señor, que á tiña, è ben sabe Dios que non pensaba estar
tanto tempo fora da miña casa: pro desque oin tales cousas, xa 214 non se
m’acorda nada. Parèceme qu’era capas de me estar 215 dous dias enteiros oindo
á sua mercè, sin me mudar d’un sitio. O pior è que se no-no lebo por escrito,
è 216 ó mesmo que se no-no oira, que á miña cabeza non è 217 pra estas cousas.
201. 2 a ed. que ó.
202. 2 a ed. mamoria.
203. 2 a ed. non me.
204. 2 a ed. con eso é sint’eso, [...] fixese.
205. 2 a ed. n’un.
206. 2 a ed. jato.
207. 2 a ed. n’un.
208. 2 a ed. d’ir.
209. 2 a ed. eso.
210. 2 a ed. leelo.
211. 2 a ed. sahir.
212. 2 a ed. por que.
213. 2 a ed. He.
214. 2 a ed. ja.
215. 2 a ed. capáz de m’estar.
216. 2 a ed. he, que se no-no levo por escrito he.
217. 2 a ed. he.

268 Papés d’emprenta condenada
580
585
590
595
Solasmente se m’acorda aquelo d’un Concilio de Braga, qu’eu xa 218 estiben en
Braga è n’Oporto; è un Santo Gallego, è dous ou tres Papas, è ó Rey de
Francia; é todos todos mandaron ó mesmo, que non se levase nada po-los
enterros, nin po-los Bautismos 219 , nin po-la santa Estrema-Uncion: é qu’alá
nos principios 220 n’habia diezmos, nin as Iglesias tiñan rendas; é os Cregos
daban ós probes todo ó que-lles sobraba, anque fosse do seu, é 221 decir do que
erdaban 222 . Asi habia de ser agora.
Abog. Bueno es algo, bueno es que se les acuerden á ustedes esas especies:
pero por si solas no son bastantes para que se defiendan cuando llegue el caso
y demuestren su justicia. Si al principio me hubiesen ustedes dicho que
querian llevar todo por escrito, ese muchacho lo hubiera puesto, y pudo ir
escribiendo, ó tomando siquiera unos apuntes, conforme yo fuí esplicando.
Amanuense. Ese trabajo está hecho señor; que yo desde el principio fuí
copiando cuanto dijo usted y cuanto hablaron estos hombres; y me parece que
pocas palabras pueden habérseme escapado.
Abog. Ayga 223 bribonzuelo. Y es ese el modo de sacar la copia que te encargué
del otro papel? A ver eso.
Amanuense. Aquí está, señor.
Abog. Pues buena cosa es, que lo fué poniendo todo, en castellano y en
gallego, conforme se dijo.
Man. Jesus, señor: ¡logo escribeuno 224 todo! ¡tamen as nosas
patochadas 225 !
218. 2 a ed. ja.
219. 2 a ed. bautizos.
220. 2 a ed. Estrema-ucion; é que alá nos prencipios.
221. 2 a ed. fose do seu, he.
222. 2 a ed. herdaban.
223. 2 a ed. Haya.
224. 2 a ed. escrebeuno.
225. 2 a ed. patojadas.

Diálogo entre dos labradores gallegos 269
600
605
610
615
620
Abog. Todo, lo escribió como se dijo, ni mas ni menos: y en esto pasó el
tiempo, cuando yo creía que estaba copiando otro papel que me hace falta.
¿Es esto lo que te mandé?
Amanuense. El papel que usted me ha dado esta mañana para que lo copiase,
lo tengo en buen estado, y en menos de media hora lo concluyo.
Franc. Señor, agora halle de pasar ó enfado; é perdone. Xa 226 Dios ó quixo que
lle dese por alí d’ir escribindo 227 ó que sua mercé decía, qu’agora 228 fainos ben ó
caso. Halle de deixar 229 sua mercé que saqu’un 230 traslado é que no-lo-dea, qu’ò 231
seu traballo habémosllo de pagar ben, é mais 232 á sua mercé ò que queira.
Abog. Hombre, yo no quiero nada: pero á ese muchacho sí, le darán ustedes
una friolera, que el pobre de eso vive. Mas ya que principió la obra, que la
continue y siga copiando mi relacion de los demas Concilios y disposiciones
de ellos acerca de los llamados derechos de estola y pié de Altar.
Man. ¡Logo ainda hay mais, mi señor!
Abog. Mas hay todavia, mas hay: lo mas y lo mejor falta. Ofrecí á usted sacarle
del aprieto, y lo he de cumplir; que yo soy hombre de no faltar á mi palabra.
Oiganme ustedes ahora; y tú, muchacho, escribe, que tambien con esto
aprendes.
El Concilio último de los que antes cité fuè el de Reims, tenido con asistencia
del Rey en el año de 1119 y presidido por el sumo Pontífice Calisto 2 .o ; cuyos
Concilios y otros varios de los nombrados fueron franceses, es decir que se
celebraron en Francia, pero concurriendo á los principales de ellos Arzobispos
y Obispos de España, de Italia, de Alemania y de otras partes. Hubo tambien
iguales Concilios en Inglaterra presididos por los Legados del Papa, porque
226. 2 a ed. Ja.
227. 2 a ed. escrebindo.
228. 2 a ed. que agora.
229. 2 a ed. deijar.
230. 2 a ed. saque un.
231. 2 a ed. que ó.
232. 2 a ed. amais.

270 Papés d’emprenta condenada
625
630
635
640
645
650
bien sabrán ustedes que en otro tiempo los ingleses fueron Católicos,
Apostólicos-Romanos, como nosotros.
Man. Si, mi señor, si; xa ó teño oido moytas veces: é mais disque 233 foy unha
muller á que tibo 234 á culpa de que se perdessen 235 .
Abog. Pues bien: dejando ahora la historia de su mudanza y de su revolucion,
quiero citar algunos Concilios Ingleses que tratan de los llamados derechos de
estola y pié de Altar, para que vean ustedes que en todas partes y en todos
tiempos fueron mal mirados, y prohibidos.
En el año de 1125 se celebró en Londres un Concilio convocado y presidido
por el Cardenal Legado del Papa, y á él asistieron veinte Obispos y cerca de
cuarenta Abades; y en los Cánones 1 .o 2 .o y 3 .o dijo positivamente que la
administra-cion de las cosas santas espirituales debe ser gratuita, es decir
de valde; y en consecuencia prohibió que se exigiese cosa alguna por
administrar el santo Crisma, los santos Oleos, el Bautismo y el Sacramento de
la Penitencia, por visitar los enfermos y por la Sepultura, es decir por los
entierros.
En el año de 1138 se celebró tambien en Londres otro Concilio presidido por
el Legado del sumo Pontífice, al cual asistieron un Dean como Diputado y en
nombre de su Arzobispo entonces enfermo, diez y ocho Obispos y cerca de
treinta Abades; y en el Cánon 1 .o prohibió que se exigiese dinero por los
santos Sacramentos y por las cosas sagradas.
Todos cuantos he citado hasta aquí fueron Concilios particulares, bien que
todos muy respetables y algunos de ellos famosos y de renombre especial; y
aunque bastarían para el caso ellos solos, tanto mas cuanto algunos fueron
españoles y justamente de Obispos de Galicia, quiero señalar tambien algunos
generales ó ecuménicos, es decir de toda la Cristiandad, que hicieron iguales
disposiciones. El primero de los de esta clase es el celebrado en el palacio de
Letran de Roma en el año de 1139, que comunmente se llama el segundo
Concilio general de Letran. Fué convoca-do y presidido por el sumo
Pontífice Inocencio 2 .o , asistiendo cerca de mil Obispos de toda la
Cristiandad; y en el Cánon 24 prohibió que se exigiese cosa alguna por
233. 2ª ed. ja ó teño oido moitas veces; amais din que.
234. 2 a ed. tivo.
235. 2 a ed. perdesen.

Diálogo entre dos labradores gallegos 271
655
660
665
670
675
680
administrar el santo Crisma y los santos Oleos, y por la Sepultura, es decir por
enterrar los muertos.
El Cánon 6 .o del Concilio Turonense, ó de Tours (ciudad de Francia)
celebrado en el año de 1163 prohibió entre otras cosas, que se exigiese cosa
alguna por sepultar los muertos, por administrar á los enfermos la Estrema-
Uncion y por el santo Crisma; advirtiendo que ni aun á pretesto de antigua
costumbre, se exigiese paga, pues que lo largo del abuso, dijo el Concilio, le
haría cada vez mas criminal (*): y este Concilio, aunque ordinariamente ahora
no sea contado entre los generales, ó ecuménicos, se celebró como tal, y como
general fué convocado y presidido por el Sumo Pontífice Alejandro 3 .o ,
asistiendo á él 17 ó 18 236 Cardenales de Roma, ciento veinte y tantos Obispos,
cuatrocientos y tantos Abades, y ademas gran número de otras personas,
asi eclesiásticas como seculares. Deja de considerarse como general y
ecuménico dicho Concilio solamente porque cuando se celebró habia un anti-
Papa que dominaba en Roma y en algunos otros paises, en los cuales por
consiguiente no fué obedecida la convocatoria del verdadero y legítimo Papa
Alejandro 3 .o ; pero no por eso tiene menor autoridad.
En el año de 1175 el Arzobispo de Cantorberi celebró en Londres un Concilio
de sus sufragáneos, presidiéndolo como primado de Inglaterra y Legado al
mismo tiempo del Papa; y por el Canon 7 .o de los en él hechos se prohibió
exigir cosa alguna por la administracion de los Sacramentos y por el
derecho de sepultura.
En el año de 1179 se celebró en el palacio de Letran de Roma el 11 .o237 Concilio
de los generales ó ecuménicos, que se nombra ordinariamente 3 .o238 general de
Letran, convocado y presidido por el sumo Pontífice Alejandro 3 .o ; asistiendo á
él los Cardenales, los Prefectos, los Senadores y los Cónsules de Roma,
trescientos y dos Arzobispos y Obispos de todos los paises católicos, entre ellos
san Lorenzo Arzobispo de Dublin, y el Abad Nectario por los Griegos: y entre
sus Cánones, el 7 .o contiene igual prohibicion de exigir cosa alguna por la
administracion de los Sacramentos, en términos tan positivos y tan notables
* . Las palabras del Cánon, segun Guillelmo Neubrigense, son las siguientes = ... Pro sepultura quoque, vel
Chrismatis, vel Olei sancti perceptione, nulla cujusquam praetii venalitatis intercedat, neque sub obtentu alicujus
consuetudinis reatum suum aliquis tueatur, quia diuturnitas temporis non minuit peccata, sed auget. [Nota do
orixinal; 2ª ed.: (1) Las palabras del cánon; 2 a ed. as palabras latinas, en letra redonda.].
236. 2 a ed. diez y siete ó diez y ocho.
237. 2 a ed. undécimo.
238. 2 a ed. tercero.

272 Papés d’emprenta condenada
685
690
695
700
705
que perderían su fuerza y su mayor valor omitiendo una sola palabra. Dice asi
dicho Cánon, traducido literalmente:= “En el gremio de la Iglesia debe todo
hacerse por un principio de caridad, y administrarse gratuitamente lo que se recibe
gratuitamente; y es por tanto una cosa sumamente horrible lo que se cuenta, á saber
que en algunas Iglesias llega la venalidad á tal grado que se exige algo por
posesionar, ó sea por colocar en sus sillas los Obispos, los Abades y las demas
personas eclesiásticas, por introducir los Sacerdotes en la Iglesia, y tambien por
las sepulturas y las exequias de los muertos, por las bendiciones nupciales, y por los
demas Sacramentos; llegando hasta suceder que no puede conseguirlos aquel que
no tiene con que llenar las manos del que los administra. Creen muchos que es
esto lícito, conceptuando que la ley quedó sin fuerza por una larga costumbre; y no
atienden á que son tanto más graves los crímenes, cuanto mas largo tiempo
tubieron 239 sujeta la infelíz alma. Prohibimos pues muy estrechamente que se haga
lo referido, y que se exija cosa alguna por poner en sus sillas las personas
eclesiásticas, por la institu-cion de los Sacerdotes, por bendecir á los que se
casan, es decir por las bendiciones nupciales, y por los demas Sacramentos. Y si
alguno se atreviere á contravenir esta disposicion sepa que tendrá la suerte de Giezi,
cuyo hecho imita exigiendo una torpe recompensa.”
Man. Vaya, señor; este val por todos juntos. Nunca Dios me deixe: ¡ó qu’ahi
dixo! Ora señor escribente, teña cuidado que non se ll’escape ningunha
palabra.
Franc. Ó qu’eu non sey mi señor, quen é ese que dixo su mercé ahí ó último 240 ,
que s’alguén fixese outra cousa do que se manda, qu’habia 241 de ter á sorte de
non sey quen. Nunca tal nome oin.
Abog. Giezi es el que he nombrado; Giezi.
Franc. Si mi señor, ese, ese é 242 : Geci. Non se me domea á lengua. Moy ruin
poido ser ó tal Geci, cando ó santo Concilio ó puxo por exempro.
239. 2 a ed. tuvieron.
240. 2 a ed. quen he ese que dixo sua mercè ahí ô últemo.
241. 2 a ed. d’ó que se manda, que habia.
242. 2 a ed. he.

Diálogo entre dos labradores gallegos 273
710
715
720
725
730
Abog. Giezi era un criado del Profeta Eliseo. Este santo Profeta hacía milagros,
y entre otros habia curado de la lepra un caballero principal de la Siria; y el
criado Giezi, aprovechándose del agradecimiento de aquel caballero, recibió
de él grandes regalos. Por esto solo permitió el Señor que se le pegase la lepra
y le quedase á él y á toda su raza.
Man. Par-briós estibo 243 ben, pra que non creese aquel señor qu’ó criado
era quen facia os milagres, ou que os facia ó Santo po-lo interés. Asi habia de
suceder á moytos 244 , que din que despois de feyta 245 á cousa, que lles han
d’ofrendar, qu’aquelo que non é venda, nin axuste 246 , nin cousa que ó valla;
é ó mesmo ten, que levar lévano por forza, que queyra que non queyra 247 ó
que ó ha de dar; é mais 248 ben saben acudir á justicia se non lle lo dan logo,
ou lles falta algo. Ainda non fixo tanto ó criado do Santo, que-el 249 tomou ó
que lle quixo dar aquel Caballero 250 , de seu bón á bón; é por eso Dios
permeteu que lle pegase á enfermedá.
Abog. Ola, ola, que vá usted discurriendo lindamente. ¡Pues, no es nada lo que
acaba de decir! ¿Y era usted el que no acertaba á esplicarse y que tanto
machacó para una relacion de dos palabras?
Man. Ben ó conocin, mi señor, que lle daba moyto 251 enfado; pro ós labradores
non sabemos mais.
Abog. ¡Y sabe usted sin embargo lo bastante para entender, como entendió al
pronto lo que hizo el criado Giezi y sacar de ello consecuencias, formando
comparaciones!
243. 2 a ed. estivo.
244. 2 a ed. moitos.
245. 2 a ed. dempois de feita.
246. 2 a ed. he venda, nin ajuste.
247. 2 a ed. queira que non queira.
248. 2 a ed. amais.
249. 2 a ed. que él.
250. 2 a ed. cabaleiro.
251. 2 a ed. moito.

274 Papés d’emprenta condenada
735
740
745
Man. Eu, señor, ó que ll’oín á sua mercé, qu’ó 252 criado do Santo tomou os
regalos que lle dou aquel caballero 253 ; é eso pase, se non fixo algo mais,
qu’ainda 254 ó tomar ó que ll’á un dan, pa-rece que non leva pecado: é
mais con todo permeteu 255 Dios que lle pegase á enfermedá é lle quedase pra
sempre. Deixaríase 256 decir algo, ou asi coma quen... pra qu’ó 257 caballero lle
dese: è foylle 258 ben empregado ó castigo de Dios. A min, do meu corto
entender parecíame que s’os 259 Curas se contentasen c’o que se lles dese por
devocion sin 260 pedilo, nin facer outras cousas pra que llo dean, ou pra que
lle lo paguen, pase, é mais ainda moytas veces habian de salir 261 millor,
qu’entre gente 262 labradora hay moyta caridá; é se non véxase n-os
santuarios 263 , que sua mercé, anque n’è desta 264 terra, xá 265 iría algunhas veces
as romerías é vería ó qu’ali se xunta 266 , que se pon ricos os mais d’eles, é
compran terras é rendas, é despois sabe Dios que-n-as 267 come, qu’os 268 santos
ali estan: pro esto de que por forza, é pedir é predicar 269 que se condena ó que
non paga os que chaman dereitos d’estola é pé d’Altar, como dí sua mercé, é
poñer en xusticia 270 , é asi outras cousas á este modo, paréceme que non pode
ser, ni-n-o 271 manda Dios; é mais, qu’aquelo 272 que se dá d’este modo, non
252. 2 a ed. que ó.
253. 2 a ed. cabaleiro.
254. 2 a ed. que ainda.
255. 2 a ed. amais con todo permeteo.
256. 2 a ed. Deijaríase.
257. 2 a ed. que ó.
258. 2 a ed. foille.
259. 2 a ed. se os.
260. 2 a ed. co-ó que se [...] sen.
261. 2 a ed. amais ainda moitas veces habian de sahir.
262. 2 a ed. xente.
263. 2 a ed. senon véjase nos santoáreos.
264. 2 a ed. non he d’esta.
265. 2 a ed. ja.
266. 2 a ed. á-as romarías,[...] junta.
267. 2 a ed. dempois sabe Dios quen-as.
268. 2 a ed. que os.
269. 2 a ed. padricar.
270. 2 a ed. justicia.
271. 2 a ed. nin ó.
272. 2 a ed. que aquelo.

Diálogo entre dos labradores gallegos 275
750
755
760
765
770
pode ser ben visto, que Dios é os santos, ó que queren é bón 273 corazon.
D’outra, que se non tibesen 274 os curas de que se manter, pase; pró eles ten,
gracias á Dios; asi eu tibera 275 pra manter á muller é os fillos: é fan coma
Geci, qu’ó 276 santo habialle de dar á comida é pagarlle á sua soldada, é por eso
foylle 277 ben empregado que lle quedase á enfermedá 278 pra sinal.
Abog. Una hora que usted hubiese querido hablar, le hubiera dejado. ¿Donde
aprendió usted tanto de poco acá?
Man. Mi señor, eu solamente 279 po-lo que lle oin á sua mercé, é po-lo que me
parece asi do meu magin 280 ; que nosoutros os labradores non deprendemos,
nin temos quen nos diga nada: gracias se sabemos foza-la terra 281 pra ganar un
pedazo de pan, ou de broa, que sabe Dios cantos dias ó ano pasamos sin éla.
Abog. Pues con esa rudeza y con esa falta de instruccion, habló usted sin
embargo como hablaría el hombre de mas luces y conocimientos; y si no
entendí mal sus esplicaciones y el sentido de ellas, acertó usted con lo que
quiere y manda la Iglesia en la materia de que se trata. Hubo un tiempo de
tanto rigor en lo tocante á ella, que se prohibió, no solamente pedir y exigir
como si fuese debida cualquiera recompensa por la administracion de los
santos Sacramentos y por los actos á esto concernientes, sino tambien recibirla
ó admitirla; de modo que ni aun era permitido tomar lo que en semejantes
ocasiones se diese voluntaria y libremente, sin demostra-cion alguna de
pedirlo, ó desearlo: y este rigor, esta escrupulosidad al parecer estremada,
fueron útiles sobremanera para dar crédito y lustre á nuestra santa Religion,
presentando á sus Ministros como hombres virtuosos y verdaderamente
piadosos, que obraban solo por caridad y por celo, sin miramiento alguno á
intereses mundanos. Algunas veces, no pareciendo necesaria tanta delicadeza,
273. 2 a ed. he bo.
274. 2 a ed. tivesen.
275. 2 a ed. tivera.
276. 2 a ed. que ó.
277. 2 a ed. fóille.
278. 2 a ed. enfermidá.
279. 2 a ed. solasmente.
280. 2 a ed. maxín.
281. 2 a ed. fozar na terra.

276 Papés d’emprenta condenada
775
780
785
790
795
800
805
se renovaron y ratificaron las dichas prohibiciones de pedir ó exigir cosa
alguna por la administracion de los Sacramentos, pero añadiendo que despues
de administrados se podría recibir lo que fuese ofrecido voluntaria y
libremente, sin que hubiese precedido peticion, ó alguna insinuacion
semejante: y ha sucedido tambien que el celo mismo de los fieles y su
exaltacion por la puntual observancia de las disposiciones esclesiásticas les
hicieron incurrir en un estremo opuesto, porque impedian hasta las limosnas
y dones verdaderamente voluntarios á las Iglesias y sus Ministros. Con este
motivo y queriendo prevenir tal esceso, el Concilio general 4 .o282 de Letran,
celebrado en el año de 1215, convocado y presidido por el sumo Pontífice
Inocencio 3 .o , y al cual asistieron cuatrocientos y tantos Arzobispos y
Obispos, mas de ochocientos Abades y Priores, y los Embajadores de algunos
Reyes y Príncipes, re-probó el abuso que se esperimentaba por parte de
algunos eclesiásticos, de exigir dinero por las exequias de los difuntos, ó sean
las que se llaman funciones de entierro, honras &c., por las bendiciones
nupciales ó casamientos, y por otros actos semejantes; y del mismo modo
desaprobó tambien el exceso 283 de aquellos que no permitían á los fieles dar
cosa alguna despues de dichos actos; y en consecuencia mandó por el Cánon
66, que los Sacramentos fuesen administrados gratuitamente, ó de valde,
pero sin perjuicio de que despues de administrados se observasen las
costumbres piadosas y loables.
El mismo sumo Pontífice Inocencio 3 .o , por quien fué presidido el dicho
Concilio general, habiéndosele dado quejas por los parroquianos de
Villafranca en Italia contra su Vicario párroco, espidió una òrden dirigida á los
superiores inmediatos del mismo, en los términos siguientes.= Inocencio 3 .o
al Abad de Yugodey y al Prior de Sila.= Los parroquianos de Villafranca se nos
quejaron de que su Vicario les exigía ilícitamente y les estafaba dinero por la
exequias de los muertos y por las bendiciones nupciales, ó matrimonios; y
espusieron que cuando no se satisfacía á su avaricia, se valía del fraude de oponer
impedimentos fingidos, pa-ra que no pudiesen sepultarse los cuerpos de los
difuntos, ni celebrarse las velaciones. Y por cuanto semejantes exaciones 284 son
contrarias á lo que disponen los sagrados Cánones, os mandamos que intimeis al
dicho Vicario, no solamente que se abstenga de semejantes procedimientos, sino
282. 2 a ed. cuarto.
283. 2 a ed. esceso.
284. 2ª ed. exacciones.

Diálogo entre dos labradores gallegos 277
810
815
820
825
830
835
840
tambien que dé la competente satisfacción por el esceso cometido; y si no quisiere
obedecer, le impondreis la pena Canónica.
Antes ya del citado Concilio, otro de toda Inglaterra, celebrado en Londres en
el año de 1200, habia prohibido por el Cánon 8 .o , que se exigiese cosa alguna
por la administracion de los Sacramentos.
Otro Concilio tambien de toda Inglaterra celebrado asimismo en Londres en
el año de 1237 y presidido por el Cardenal Legado del Papa, dijo en el Cánon
2 .o , que los Sacramentos debían ser administrados con pureza y
gratuitamente; y por el Cánon 4 .o , condenando como un abuso horrible la
avaricia de algunos Sacerdotes, que rehusaban oir las confesiones y
administrar los otros Sacramentos mientras no se les diese alguna retribucion,
suspendió de sus oficios y privó de sus beneficios á los que tal hiciesen.
Otros muchos Concilios particulares renova-ron y reiteraron la
prohibicion espresada de exigir algo por la administracion de los Sacramentos
y por los diversos actos á ello concernientes; y sería ocupar tiempo sin
necesidad el hacer mencion de todos, pues que van ya referidos tantos y de
tan grande autoridad. Citaré por lo mismo solamente el de Londres del año
de 1268, convocado y presidido por el Legado del Papa, al cual asistieron
todos los Prelados de los Reynos 285 de Inglaterra, Irlanda y Escócia; el de
Colónia del año de 1536, y el de Maguncia del año de 1559. Estos dos últimos
Concilios son muy notables, porque en el de Colónia se comprobó y apoyó
con muchos testos de la sagrada Escritura, la prohibicion absoluta de los que
hoy se llaman derechos de estola y pie de Altar; y el de Maguncia permitió á
los Párrocos recibir aquello que les fuese ofrecido por caridad y con voluntad
absolutamente libre, pero advirtiéndoles al mismo tiempo que lo rehusasen
modestamente, como que no les era debido.
Siempre, siempre, siempre ha sido la Iglesia en esta materia delicadísima, y
reputó delito de simonía el llevar dinero, ó cualquiera cosa por la
administracion de los santos Sacramentos, prohibiendo todo lo que de algun
modo pudiese comprometer á los fieles á dar á los Ministros del Altar en
semejantes ocasiones. Asi es que en el Concilio de Trento, que fué el ultimo
general ó ecuménico, es decir de toda la Cristiandad, los canonistas
encargados de compilar y reformar los abusos que se introducían en este
punto, hicieron una Constitucion, por la cual se dispuso que los Sacramentos
285. 2ª ed. reinos.

278 Papés d’emprenta condenada
845
850
855
860
865
870
fuesen conferidos gratuitamente, sin poner fuente, tapete, ni otra cosa alguna, la
cual pudiese indicar que se pedia algo; que no se pudiese rehusarlos, ó dilatar el
administrarlos, á pretesto de la costumbre antigua de no hacerlo sin recibir antes
alguna recompensa, pues que la costumbre y el tiempo no servían sino para
aumentar el pecado, en lugar de disminuirlo; y que los transgresores de esta
disposicion incurriesen en las terribles penas ordenadas por las leyes contra los
simoníacos, es decir contra los que cometen el delito de simonía.
Al terminarse el mismo Concilio de Trento pronunció en él un elocuente
discurso el R. Obispo de Nacianzo, recopilando los Cánones, decretos y
disposiciones del mismo Concilio para bien y reforma de la Iglesia; y entre
otras cosas dijo las siguientes palabras:= Avaritia, quo nullum vitium est tetrius,
praesertim in domo Dei, ab ea omnino tolletur: gratis sacramenta om-nia, ut
par est, conferentur.= Cuyas palabras traducidas literalmente al castellano
dicen así:= La avaricia, que es el mas horrendo de todos los vicios, especialmente
en la casa de Dios, desaparecerá de ella enteramente: los sacramentos todos serán
administrados gratis, es decir de valde, como es justo.
Estas palabras de aquel santo Concilio me recuerdan otras del gran san
Bernardo, en una de sus Epístolas, en la cual dijo así:= (*) Todo cuanto retienes
de las rentas del Altar ó de la Iglesia, afuera de lo necesario para comer y para un
moderado vestir, no es tuyo, es una rapiña, es un sacrilegio.
Finalmente aun despues de dicho Concilio de Trento se repitieron las mismas
prohibiciones en otros varios Concilios particulares, entre los cuales merece
ser citado el de Milan del año de 1565, convocado y presidido por san Carlos
Borromeo Arzobispo entonces de aquella ciudad, y solemnemente confirmado
por el sumo Pontífice san Pio 5 .o , porque en él se mandó á los Párrocos y
demás encargados de administrar los Sacramentos, que se guardasen, es decir
que se abstubiesen, no solamente de exigir por ello alguna cosa, sino
tambien de pedirla por palabras, ó por señales, directa ó indirectamente.
La escrupulosidad de la Iglesia y las prohibiciones eclesiásticas no se limitaron
á los que ordinariamente se llaman derechos de estola y pie de Altar. De las
Misas tambien hablaron especial y determinadamente algunos Concilios; á
saber el de York en Inglaterra, convocado en el año de 1194, y presidido por
el Arzobispo de Cantorberi Legado del Papa; el de Paris del año de 1212,
* . Las palabras del Santo fueron las siguientes= Quidquid praeter necessarium victum et moderatum vestitum
de Altari retines, tuum non est, rapina est, sacrilegium est. [Nota do orixinal; 2 a ed. (1) Las; 2 a ed. As palabras
latinas, en letra redonda e entre comiñas.].

Diálogo entre dos labradores gallegos 279
875
880
885
890
895
900
905
convocado tambien y presidido por un Cardenal Legado del Papa; y el de
Toledo del año de 1324, convocado y presidido por el Arzobispo de Toledo,
que entonces era D. Juan, Infante de Aragon, hijo tercero del rey Jacobo, ò
Jácome 2 .o . El primero de dichos tres Concilios prohibió que se hiciese pacto,
ó cualquiera convenio acerca del precio, ó lo que se llama limosna de las
Misas, y previno á los Sacerdotes que se contentasen con lo que les fuese dado
voluntariamente, á fin, segun dice el mismo Concilio en el Cánon 3 .o , de
evitar abusos y de que no se propongan la retribucion como principal
obgeto 286 de celebrarlas. El de Paris prohibió asimismo y encargó á los Obispos
que en sus Diócesis prohibiesen absolutamente toda suerte de convenios ó
pactos acerca de la Misa, es decir acerca de la retribucion cualquiera que
fuese, ó limosna de Misas; y previno á los Sacerdotes que no se encargasen de
tantas Misas que se viesen precisados á descargarse de ellas con otros por
dinero, ó á decir Misas secas por los difuntos. Y el de Toledo en su Cánon 6 .o
prohibió á los Sacerdotes el exigir dinero ú otra cualquiera retribucion por
celebrar el santo Sacrificio de la Misa, encargándoles que se limitasen á recibir
con gratitud lo que voluntariamente les ofreciesen aquellos que hacian decir
la Misa, sin haber hecho en razon de ello pacto, ni convenio alguno.
Baste de Concilios y de prohibiciones eclesiásticas, porque tantas como he
señalado son mas y mucho mas que suficientes; y baste digo por ahora,
porque todavia si sucediese que alguno se manifieste descontento, si por
egemplo alguno, á quien den ustedes á leer ese papel que el muchacho está
escribiendo, pusiese mala cara y se atreviese á hacer la menor obgecion 287 ,
citaré mas, diré mas, referiré las disposiciones todas concernientes á la
Simonia, demostrando su aplicacion á los casos y materia de que se trata, y le
satisfaré de manera que no le quede gana de otras contestaciones. Hablen
ustedes bajo este supuesto resueltamente y con firmeza, siempre que alguno
intente inspirarles dudas de lo que me han oido esta tarde, ó quiera
fascinarles, engañarles diré mas bien, con interpretaciones siniestras; y si
alguno tambien se sorprendiese al leerlo y de buena fé quisiese instruirse y
cerciorarse mas y mas, díganle que venga á ver esos libros tantos que
ocupan mi estante, y estos que aquí tengo abiertos y que estoy mirando
para no incurrir involuntariamente en errores; estas obras magistrales, que no
286. 2 a ed. objeto.
287. 2 a ed. objecion.

280 Papés d’emprenta condenada
910
915
920
925
debieran ser desconocidas, como por desgracia lo son para la mayor parte de
los Eclesiásticos. Ojalá que las lean.
Man. En boa hora ó diga, mi señor; é mais conte qu’ó 288 papel, como-ó pillen,
fan no 289 mil añicos antes que ó ler: pro xa 290 eu ó gardaréy de que lles caya
nas maus.
Franc. Pois eu ó traslado eyno 291 de levar, anque me custe duas pesetas, ou
anque sean dés reás, pro ha de ser pra que ó lean, á ver se collen medo; que
con todo, vendo que sabemos nosoutros ó qu’é 292 do caso, hanse de mirar ó
d’adiante.
Man. ¿É se cho pescan? Collélo é metélo no lume todo será un.
Franc. No-no creas: mais ben ó habian de gardar. É sobre todo, xa eu teréy
cuydado de que non me salla 293 de diante dos ollos. Que ó lean todos, é que
sáyban ó qu’ó 294 señor dixo, é ó que din os libros, pra que lles veña á
gana de os estudiar. É mais ainda eu conozo algun que ó ha d’estimar ben, é
hao de peneirar: agora outros non, qu’han de torcer ó fociño 295 .
Man. Tórzano ou no-no torzan, n’importa. Eles fagan ó que queyran 296 , qu’ó
papel ó meu fillo hao de deprender de memoria 297 , todo de p-á pa; que por
qu’eu sea un rústreco, non quero qu’el ó sea; é xa que tiben 298 á fortuna d’oir
ó señor estas cousas, no-na quero perder.
288. 2 a ed. que ó.
289. 2 a ed. fan-no.
290. 2 a ed. ja
291. 2 a ed. heino.
292. 2 a ed. que he.
293. 2 a ed. ja eu teréy coidado de que non me saya.
294. 2 a ed. sáiban ó que ó.
295. 2 a ed. que han de torcer ó fuciño.
296. 2 a ed. queiran.
297. 2 a ed. mamoria.
298. 2 a ed. ja que tiven.

Diálogo entre dos labradores gallegos 281
930
935
940
945
950
955
Abog. Bueno será eso, y me gusta que asi usted procure la instruccion de su
hijo: pero no basta que sepa lo que dige 299 de los Concilios y prohibiciones
eclesiásticas. En la materia de que se trata, las hay tambien civiles: hay leyes y
Reales órdenes que ustedes no deben ignorar.
Man. ¡Ainda mais, señor!
Abog. Si; mas, y mucho mas todavia. Oiganme ustedes con atencion por un
momento.
En la Real Cámara de Castilla se trató antes de ahora de la ereccion, ó
establecimiento de la Vicaría nombrada de Campo-darve, en el Obispado de
Barbastro, y el R. Obispo señalándola 300 dotacion, puso por parte, ó diré
señaló como parte de ella los derechos de estola. El Fiscal de la Real Cámara
se opuso, citando las prohibiciones hechas por el Concilio de Londres de
1125 y por el de Letran de 1215, ambos ya citados, y diciendo que
mediante ellas no debían los Párrocos cobrar, ni los feligreses pagar tales
derechos de estola: la Cámara conformándose en todo con la propuesta fiscal,
consultó al Rey usando en su informe de la misma espresion; á saber, diciendo
que no debían los Párrocos cobrarlos, ni los feligreses pagarlos: y S.M.
habiéndose conformado en todo con lo propuesto por la Cámara y por su
Fiscal, mandó que el R. Obispo dotase la Vicaría, sin contar con los derechos
de estola, mediante (dijo tambien S.M.) no deben los Párrocos cobrarlos, ni los
feligreses pagarlos. Esta resolucion se comunicó á los Prelados diocesanos por
circular de 20 de Noviembre de 1795, y con arreglo á ella y por nueva
resolucion de S.M., á consulta de 18 de Junio de 1804, se estableció la ley 9.a,
título 301 20, libro I.o de la novísima Recopilacion, la cual dice así.= Se observe
por punto general en todas las nuevas erecciones y dotaciones de Vicarías y
Curatos, que cuando las primicias y diezmos de sus territorios alcancen por
su dotacion, se complete de ellos la cóngrua de los nuevos Vicarios, sin
computar los derechos de estola, porque no se deben exigir, ni los feligreses
pagarlos.
Bajo la denominacion de derechos de estola se comprenden de ordinario
las que se llaman ofrendas y oblatas anuales. De las primeras habla una ley de
299. 2 a ed. dije.
300. 2 a ed. señalándala.
301. 2 a ed. títul.

282 Papés d’emprenta condenada
960
965
970
975
980
985
nuestro famoso y antiguo Código de las Partidas, diciendo.= Constumbre han
en algunos logares de dar algo á los Clérigos, cuando sotierran los muertos, ó velan
los novios; asi como candelas, ó dineros, ó pan, ó vino ó otras cosas... E como quier
que por estas razones dan algo los homes, así como sobredicho es, con todo esso non
gelo pueden demandar que lo den como por premia.
De las segundas, es á saber de las oblatas anuales habla tambien otra ley del
mismo Código de partidas, difiniéndolas y diciendo lo siguiente.= Oblaciones
tanto quiere como ofrendas que facen los homes en la Eglesia al Altar, ó al Clérigo,
besándole la mano, ó el pie, cuando dice la Misa, por reverencia á Dios, cuyo cuerpo
el consagra é demuestra entre sus manos: é esta es la tercera manera de ofrenda.
Pero esta non son tenudos los homes de la facer, si non quisieren, nin les pueden
apremiar que la fagan.
Son pues voluntarias, segun estas leyes, las ofrendas de entierros y
casamientos y las oblatas anuales; se hacen por costumbre; está bien que
se hagan y que de este modo la piedad religiosa de los fieles quede satisfecha;
está bien digo que se hagan con moderacion y proporcion: pero debe haber
en ello absoluta libertad; deben los interesados ser del todo libres en hacerlas,
ó no hacerlas; deben obrar libremente por devocion y por piedad, y no puede
obligárseles, ó de algun modo apremiárles á que las hagan. Asi lo quieren
nuestras leyes, conformes en todo con las de la Iglesia, con los Cánones hechos
en los Concilios: asi lo quieren, digo, nuestras famosas y antiguas leyes de las
Partidas, sin embargo de que ellas mas que otras algunas favorecieron de todos
modos y en todo al estado 302 eclesiástico y á sus individuos. Quieren, vuelvo
á decir, estas leyes, quieren los santos Cánones que sea gratuita la
administracion de Sacramentos y todo lo concerniente á ella; quieren que, si
algo diesen los fieles con tal motivo, sea de buena voluntad y con libertad
absoluta, sea sin obligarles á ello y hasta sin pedírselo y sin accion alguna que
demuestre deseos de parte del que ha de recibir, sea finalmente un don
voluntario, verdadera limosna dictada por la piedad del que la dá, y admitida
como tal: y si de otro modo fuese, perdería su mérito; y en vez de presentarse
con ella el corazon puro de un cristiano, se convertiría en paga y en verda-
dero salario que no puede recibirse ni darse por las cosas espirituales, ó
la administracion de ellas, sin cometer el horrible crímen de Simonía.
302. 2 a ed. el estado.

Diálogo entre dos labradores gallegos 283
990
995
1000
1005
1010
Man. Eso è 303 ó qu’eu digo, qu’á 304 gracia de Dios non se debe comprar, que
n’hay cousa que á pague: é ó traballo vay con ela, é ela c’ó traballo, qu’unha 305
cousa non anda sin á outra: é tamen aquel Santo ou aquel Profeta de quen falóu
su mercé, algun traballo había de ter pra facer ó milagre, anque non fose se
non 306 arrodillarse, é rezar, é erguer as maus á Dios pra que ò oise, é mais con
todo non levou nada; é ò criado Geci, porque tomou os regalos, permeteu Dios
que lle pegase á enfermedá é lle quedase pra sempre á él, è á todo-los que del
viñesen; qu’á min aquel egempro acòrdaseme moyto 307 . Pro cada paso mais, eu
non sey que diga, nin que pense; os Curas á pedir, é levar é cobrar todo ò que
poden, sin tan-siquera compasion dos probes, é sin facer caso de tantas leyes 308 ,
é tantos Cánones, é tantos Concilios, é tantos Santos é Papas que mandaron
que non levasen nada, é tamen sin acordarse do pecado é de que Dios lles
ha de pedir conta, ¡é que n’haxa un Abogado que saiba estas cousas, é faga
abri-los ollos, é diga como s’ha de poñer remedio! Vaya; de verdá ò digo,
qu’eu non sey que concencia ten uns, nin qu’estudiaron os outros.
Franc. ¡Concencia! vayche 309 boa á concencia: esa che me dea Dios. ¿É
que concencia terá un de certa parte, que cand’entrou no Curato, com’iba 310
de novo todo’-lo foron á ver, é as mulleres, asi como é 311 de uso, leváronlle uns
pucheiriños de mel ou de manteiga, cada unha segun tiña, pro os mais foron
de mel, que cadrou no tempo, è é 312 terra de carpaza, que se dan ben as
colmeas; é ainda ben non pasara un ano, xa andaba preguntando 313 cand’era
ó tempo de lle mandar os pucheiros de mel, que queria que sempre fosse 314 ó
mesmo; é tive 315 atrevemento d’acudir á Justicia porque non llos levaban. Pro
303. 2 a ed. he.
304. 2 a ed. que á.
305. 2 a ed. que unha.
306. 2 a ed. senon.
307. 2 a ed. que á min aquel exempro acórdaseme moito.
308. 2 a ed. leys.
309. 2 a ed. váiche.
310. 2 a ed. como iba.
311. 2 a ed. he.
312. 2 a ed. é he.
313. 2 a ed. perguntando.
314. 2 a ed. fose.
315. 2 a ed. tivo.

284 Papés d’emprenta condenada
1015
1020
1025
tamen lle saleu cara, que desd’entonces colléronlle tema, é danlle ó menos que
poden.
Man. ¿D’eso t’-espantas? Pois d’outro 316 sey eu é non quero nomealo, que fixo
ó mesmo é ainda pior, que porqu’unha vez ou duas lle regalaron unhas pernas
de carneyro 317 , pedeunas dempois outr’ano por Justicia, decindo 318 que estaba
en posesion, é dou querella 319 porque non llas pagaban; é mays 320 ben que se
gastou, qu’el salir non saleu co-á sua, pro á moytos 321 millor lles fora dar ó
carneyro po-la perna, que solasment’as costas importaron ó que Dios sabe.
Solasmente ó Recetor...
Franc. Nó: se vas por ahi,...: tan bos son uns coma-os 322 outros. Millor é 323 nin
tan-siquera s’acordar d’esso 324 .
Man. Pois por tanto. Ó señor díxonos todas estas cousas; Dios llo pague,
que non sey donde lle veu á pacencia, nin como ten cabeza pra tal: mays
agora, xa 325 que nos fixo á gracia é tiv’á molestea d’oirme, quixera que me
desse 326 ó seu parecer, se bastará presentar ò papel que escrebeo 327 ó señor
escrebente, ou como ey 328 de facer pra que non se metan conmigo, qu’ó Cura
ha d’apretar é ò Escribano manda n-o 329 Alcalde, é sabe Dios ó que pasa.
316. 2 a ed. te espantas? Pois de outro.
317. 2 a ed. carneiro.
318. 2 a ed. dicindo.
319. 2 a ed. crella
320. 2 a ed. mais.
321. 2 a ed. moitos.
322. 2 a ed. coma os.
323. 2 a ed. he.
324. 2 a ed. d’eso.
325. 2 a ed. mais agora, ja.
326. 2 a ed. dese.
327. 2 a ed. escribeo.
328. 2 a ed. com’hey.
329. 2 a ed. no.

Diálogo entre dos labradores gallegos 285
1030
1035
1040
1045
1050
Franc. Outro tanto sobre pouco mais ou menos sucédem’á min, qu’ó
Alcalde é 330 primo irmau da parte contraria, é por esso 331 levey os
pedimentos ó Regidor decánon: mays 332 él non fay caso, que lle ten medo ò
Alcalde, é ò Secretario 333 está ganado.
Abog. De las cuytas 334 de uno y otro estoy bien hecho cargo, y desde el
principio me propuse remediarlas cumplidamente. Al uno dí palabra de
sacarle del aprieto: al otro digo ahora que su consulta y la respuesta de ella
tienen relacion mucha con lo que conviene para libertarse de apremios por los
pretendidos derechos de entierro de la suegra y del hijo que murió en la
guerra de América. Contestaré pues á los dos; satisfarè sus deseos; lo prometo:
pero ahora necesita mi cabeza descansar algunas horas. Me hago bien cargo
de que la detencion será para ustedes incómo-da y gravosa: pero en
recompensa y por su alivio, una peseta solamente llevarè por la consulta.
Mañana temprano vuelvan ustedes y me oirán, y espero que me darán las
gracias de todo corazon: y tú muchacho, trabaja en poner en limpio ese papel
y en sacar la copia. La peseta será para tí; y prepárate para escribir mañana
otro, que contendrá lecciones todavía mas importantes.
Publica este papel D. Pedro Boado Sanchez, actualmente Gefe político de
la provincia de Orense, amigo de la verdad y enemigo de la mentira: y se
constituye responsable de la verdad y exactitud 335 de cuanto en él se contiene.
Orense 2 de Junio de 1823 336 .
330. 2 a ed. he.
331. 2 a ed. eso.
332. 2 a ed. mais.
333. 2 a ed. Sacretareo.
334. 2 a ed. cuitas.
335. 2ª ed. esactitud.
336. 2ª ed. engade aquí Rubricado.

286 Papés d’emprenta condenada
NICOMEDES PASTOR DÍAz: ÉGLOGA DE BELMIRO E BENIGNO
(ca. 1826-1828)
NPD1(26-28)
Ofrecemos aquí a transcrición dun manuscrito depositado na Fundación
Penzol de Vigo (signatura Ca-206 (11)), procedente dunha venda de documentación
realizada por Xosé María Álvarez Blázquez a Fermín Penzol. Cremos que se trata
dun manuscrito autógrafo, pois a súa letra semella saída da mesma man que redactou
algúns escritos de Nicomedes Pastor Díaz cos que puidemos cotexalo.
Xa en 1951 publicara Xosé María Álvarez Blázquez unha edición das poesías
galegas do poeta viveirense Nicomedes Pastor Díaz que contiña esta égloga:
Nicomedes Pastor Díaz (1951): Poesías galegas. Egloga de Belmiro e Benigno. A alborada.
Limiar de X. Mª Álvarez Blázquez. Ilustracións de X. Sesto. Vigo: Edicións
Monterrey. Segundo o editor, esta edición da Égloga fíxoa a partir dun manuscrito,
probablemente autógrafo, achado por el mesmo e por don Luís Viñas Cortegoso, un
manuscrito que, sen dúbida, debe de ser o que hoxe está depositado na Fundación
Penzol. A égloga contida en tal manuscrito non aparecía asinada, mais a súa atribución
a Nicomedes Pastor Díaz, realizada en 1951 por Álvarez Blázquez, foi unanimemente
aceptada e hoxe parece estar fóra de discusión: resultan concluíntes a
localización da acción en terras de Viveiro, os trazos dialectais da zona que afloran
no texto ou as súas similitudes lingüísticas e retóricas con A Alborada. A composición
probablemente date do período de estudos do poeta viveirense en Santiago de
Compostela, onde permaneceu de 1826 a 1832. Máis concretamente, Álvarez
Blázquez (1951: X) estimaba que debeu de ser escrita entre 1826 e 1828. Anos despois,
Carballo Calero (1981: 51) expresou a opinión de que a Égloga debía de ser
anterior ao outro poema en galego de Pastor Díaz, A Alborada, que leva a data do 11
de maio de 1828.
Segundo nos di o polífrafo tudense no seu limiar á edición das poesías galegas
de Pastor Díaz, na transcrición adoptouse “a ortografía moderna e asemade
modificamos no preciso a puntuación” (in Pastor Díaz 1951: 49); ademais, o editor
corrixiu algúns erros ao seu parecer ben claros e propios do que para el era unha
copia apresurada talvez feita a escape para algunha das moitas persoas que lle pedían
reproducións dos seus versos. Incorporamos as anotacións sobre formas do
manuscrito corrixidas na súa edición que poden atoparse en Álvarez Blázquez
(1963). Por este artigo sabemos que no manuscrito o copista “emplea la x casi siempre”
(p. 351, n. 8) e, ademais, que Álvarez Blázquez unificou en as vacilacións

Égloga de Belmiro e Benigno 287
entre e que no dito manuscrito se observan como representacións da
consoante nasal velar en posición medial de palabra (p. 354). Para Álvarez Blázquez
(1963), o manuscrito que a seguir transcribimos é un traslado apresurado e descoidado
dun orixinal perdido probablemente realizado polo propio autor. Pola súa parte,
Carballo Calero (1981: 51) aventurou a hipótese de que “cicáis o testo descoberto
por Álvarez Blázquez [fose] unha copia imperfeita dun borrador embrionario”.
Consonte os criterios que guiaron o noso traballo, ofreceremos primariamente
a transcrición do manuscrito hoxe depositado na Fundación Penzol, indicando
en notas de rodapé só as particularidades da edición de 1951 (XMAB51) e de
Álvarez Blázquez (1963) (XMAB63) que poidan ser de interese ou que poidan aclarar
algunha pasaxe escura.
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
Nicomedes Pastor Díaz Corvelle naceu en Viveiro o 15 de setembro de
1811 no seo dunha familia de clase media. Estudou latinidade no Colexio da
Natividade da súa vila natal e, entre 1821 e 1825, no Seminario de Mondoñedo.
Comezou os seus estudos de Dereito na Universidade de Santiago de Compostela
e tivo que rematalos na Universidade de Alcalá, onde se licenciou o 31 de outubro
de 1831.
Xa en Madrid contou co apoio de don Manuel Fernández Varela e co de don
Ramón Fort. Quintana tamén o apoiou e foi nomeado oficial segundo na
Subdelegación de Fomento de Cáceres. En 1836 foi secretario do Goberno Civil de
Santander e en 1837 oficial do Ministerio de Gobernación.
Mentres ía ascendendo nos postos da burocracia administrativa, colaboraba
en distintos xornais de Madrid: Museo Artístico y Literario, El Siglo, El
Español, etc.
Militando no partido moderado e contando co aprecio da Rexente dona
María Cristina, foi perseguido por Espartero e coñeceu días amargos, mesmo no
cárcere, no que estivo dous meses.
1847 foi o ano da súa consagración: presidente do Real Consello da
Agricultura, Industria e Comercio, membro numerario da Real Academia Española
e ministro de Fomento. Neste mesmo ano Narváez nomeouno reitor da
Universidade Central, cargo que ocupou durante tres anos. Máis adiante foi ministro
de Estado, e de Graza e Xustiza, así como embaixador en Portugal. Morreu en
Madrid, célibe e na digna pobreza que fora sempre divisa da súa vida, o 22 de marzo
de 1863.

288 Papés d’emprenta condenada
1 Egloga.
Belmiro y Benigno.
1ª…. Xá por detras dos montes se escondia
O rubo pai da luz en carro de ouro
5 De nubarros ó ceo se cubria
Tendia á noite ó lexos manto mouro
Enterraba ó Tesouro
O avaro gardador medio as escuras
E po las espesuras
10 Xa non cantaban ledos paxariños;
As obellas balando co os filliños
Pra os curros dos lindeyros se escapaban
O traballo os paisanos xa deixaban
Pra volver xunta as mais dos seus neniños
15 E os barcos preparando
Pro mar o mariñeiro iba cantando.
2ª… Cando sentado en unhas altas penas
Que ó mar batia con feroz ruxido
Ardendo en lume vivo as suas venas
20 Centellandolle os ollos encendidos
Xamais adormecidos,
Belmiro labrador se lamentaba
E os seus gritos alzaba
Os ceos dos seus males causadores
25 Contandolles os aires seus dolores
Xa tamen revolcandose na area
Das suas vaguas empapada é chea
Xa as rocas lles contaba os seus amores
Xa o triste deliraba
30 E en semejantes voces se exprecaba.
3ª. ¡Ay! nunca che eu nacera! ¡Ay sorte dura
En mala hora á luz viron os meus ollos
Dade ó meu corpo blanda sepultura
Ondas que rebentades nos escollos

Égloga de Belmiro e Benigno 289
35 Librame dos embrollos
Librame das desgracias de esta vida
¡Ou morte apetecida
E juntad[e]me 1 á miña compañeira
Augas que combatides a ribeira
40 Augas queridas pois que fostes lousa
Donde por sempre o meu amor repousa
Eu te vin espirar desde á monteyra
¡Xulia miña querida!
Eu morrer te mirey, é teño vida.
45 4ª. ¿Ainda Belmiro triste ten alento?
¿Ainda fala, ainda xime, ainda chora?
¿Porqué non fun servir xa de sustento
Os tragos peises 2 ? ¿porque ainda agora
Tras da miña pastora
50 Non me quero botar? Alma adorada
Xa mais nesta morada
Parar non quero, non; xa nada teño
Nin campo, nin cabaña, gado, ou leño
Xa ó perdin todo, pois que te morrich[e] 3 ,
55 Perdime á min tamen pois que pereciche
Eu á seguirte vou, ne lo me empeño
Nas ondas, ou nos toxos
Logo abandonarei fracos despoxos.
5ª….. Outros gritos é voces exalaba
60 Tolo, é sin sentimento ó bon Belmiro
E á noite á mais andar se adelantaba
E ainda non se fora ó seu retiro
Daba cada suspiro
Que ó mais duro á chorar se moveria
1. Ms. juntadame.
2. XMAB51 e XMAB63 tragós peixes.
3. Ms. morriché.

290 Papés d’emprenta condenada
4. Ms. fuxiché.
5. Ms. deixaché.
6. Ms. viñeché.
65 Cando veu que corria
Acia él con gran presa un compañeiro
Que errante, estraviado, é sin sendeiro
Aganchaba os penedos con presteza,
Ergeu Belmiro entonces á cabeza
70 E á escasa luz dos rayos do luceiro
Conoceu á Benigno
Dos seus pesares confidente digno
6ª. Como cando do alto dun navio
O seu pais descubre ó navegante
75 Que pensara quedar no Polo frio
Quo peito alegre salta, é ainda distante
Con corazon amante
As suas prendas desde lonxe abraza
Asi de alegre traza
80 E o tempo enternecido ó amigo vendo
O llanto suspendeu, as maos erguendo
Estreitouno no seo con dulzura
Sin poderlle falar, quá desventura
Embargaballe á voz, é asi detendo
85 As baguas que asomaban
Os dous ternos amigos se abrazaban.
7ª….. ¿Que fas aqui Belmiro, meu querido?
Benigno dixo en fin ¿porqué fuxich[e] 4 ?
¿Porqué deixach[e] 5 ó vale mais garrido
90 E entre as penas mais feras te metiche?
¿Porqué louco escondiche
Dos teus tristes amigos, ó consolo
E co as bestas solo
Te viñech[e] 6 á vivir? ¿que che fixeron
95 Na tua dulce patria? ¿que che deron

Égloga de Belmiro e Benigno 291
Que te fixo escapar das portas nosas
Pra estas ribeyras feas é escabrosas
Donde nunca con tigo dar puideron?
Vente, Belmiro, vente
100 Ven consolar á tua triste xente.
8ª….. Vente pra casa que te veu na cuna
Ven pra á porta en que tanto trabeseabas
Vente pra os campos donde festa alguha7 Non houbo compreta si é que tu non estabas.
105 O rio en que8 pescabas
Cando á min do septembre nas tardiñas
As olorosas viñas
Que contento con migo vindimach[e] 9
As copudas nogueyras que aganchach[e] 10
110 Pra facer os rolis en San Martiño
Ou pra pillar ó descuidado niño:
Todo en mutua tristeza sepultach[e] 11
Todo á gritos te c[h]ama12 Todo Belmiro á tua volta clama
115 9ª…. Deixa Benigno 13 , de aflixirme cesa
Belmiro suplicóu con fero acento,
Que importa que na fraga espesa
Nas ondas ou nas lousas do convento
7. No ms. hai un borrón sobre a letra de alguha. Téñase en conta a seguinte observación de XMAB63
(pp. 354-355): “En la estrofa 8ª, vv. 1-3, otra falsa rima, cuna-algunha, tiene explicación por influjo del castellano
(“alguna”) latente en tantos poetas gallegos, y más en quien, como Pastor Díaz, iniciaba, sin precedentes
para él conocidos, el cultivo artístico de nuestra lengua. Y es curioso que en el manuscrito figure
la forma alguha, aunque en otros lugares del mismo leamos unha, ningunha. Tal vez Pastor Díaz vacilase,
en cuanto al valor fonético de la peculiar nasalización gallega. En su poema A Alborada hallamos la forma
penhas, rimando con cadenas”.
8. No ms. este en que substitúe un donde anterior que está riscado.
9. Ms. vindimaché.
10. Ms. aganchaché.
11. Ms. sepultaché.
12. Ms. clama; XMAB51 e XMAB63 chama.
13. No ms. este Benigno substitúe un Belmiro riscado.

292 Papés d’emprenta condenada
Deixe do meu tormento
120 As reliquias, é ó carcel da alma miña?
Fuxo da patria miña
Porque ningunha patria teño agora
Pois en ningunha está á miña pastora
¡Ay! si amigo: xa se foi do mundo
125 O rostro hermoso que non ten segundo,
¿E donde me hei de ir eu? ¿mellor non fora
Que no mar me tirases
Ou con ese cuitelo me clavases?
10ª…. Clava este peito, quitame da terra
130 E morrerei contento, pois recivo
Ó mais precioso don que oxe me espera
Das maos piedosas do mellor amigo
Non sea mais abrigo
Do dolor mais acervo este meu peyto,
135 Sea presto desfeito
Este corpo, este barro, é terra impura,
Librame asi por Dios da desventura
De estar morrendo sempre, fire logo
Fire sin compasion, mata este fogo.
140 Saca á miña razon de esta loucura....
Axiña….., pronto....., clava
¡Clava! que te detés?.. ¡matame! acaba!...
11ª. Dicindo estas palabras parecia
Que do seu sitio os ollos lle saltaban
145 Suspiraba, choraba, enmudecia
E logo enfurecido se estancaban
O llanto que brotaban
Seus ollos cando estaba mais tranquilo.
Sin poder resistilo
150 Chorou tamen de compasion Benigno
E ó amigo de mellor sorte digno
Consolaba oficioso; xa contando
Da ausencia del as novas, xa falando

Égloga de Belmiro e Benigno 293
Da cabana, do campo, do moiño 14
155 Da sua alegre aldea,
Calmaba de aquel animo á pelea.
12ª. Contaballe tamen as suas penas
Pra que Belmiro mais se consolase
Con pade[cer] 15 alleo, aunque pequenas
160 Xunta as propias as xuzgase 16 ;
Que eu tamen me lamentase
Estaba po lo ceo destinado
E chorase ó teu lado
A miña mala sorte: lle decia
165 Vironme estos penedos algun dia
Correr alegre as suas verdes faldas,
Vironme engalanado co as guirnaldas
De conchiñas é flor con que solia
A miña dulce amante
170 Premiar garrido ó meu amor constante.
13ª. Todo alegria entónces [………….
....................................
.....................................] no meu alborozo 17
14. Sobre a rima Benigno-digno-moiño escribiu o seguinte XMAB63 (p. 355): “Sólo cabe suponer que, por
atracción de voces como signo > siño y otras similares, el poeta pronunciase Beniño-diño, siguiendo una tendencia
popularizante. Es este un tema sugestivo para los filólogos, y una pregunta queda en pie: ¿por qué
Pastor Díaz, cuyo fino oído poético nadie puede negar, considera consonantes Benigno-digno-moíño?”.
15. Ms. Con pader; XMAB51 Co padecer; XMAB63 Co pade[cer].
16. XMAB63 Xunta as propias [desgracias] as xusgase, e aclara en nota de rodapé: “Es importante aclarar que
el esquema estrófico seguido en la égloga es rígido, pues son heptasílabos todos los versos 5, 7 y 13 de
cada estrofa, siendo los demás endecasílabos, ya comunes, ya sáficos”.
17. Cf. esta nota da p. 50 de XMAB51: “O primeiro verso é defeitoso, e fallan outros dous ao comén, pois
fica a rima solta e non conta a estrofa máis que 12 versos. O mais doado é que ‘no meu alborozo’ perteza
ao terceiro verso, por un salto na copia. Sin pretensións de restituir a estrofa, senón coma exempro acraratorio,
coidamos que tería de ser algo eisí: ‘Todo alegría entonces, todo gozo –era naquel vivir ledo e
seguro–, que crín eterno no meu alborozo. –Eu non previña, non, o pesar duro...’”. XMAB63 Todo era alegría
entonces, [todo gozo, / Era n-aquel vivir ledo e seguro / Que eu crein eterno] no meu alborozo; previamente,
XMAB63 (p. 349) dá esta explicación: “Esta estrofa contiene solamente doce versos, en lugar de los catorce
de que constan las demás, y es evidente que el escriba se saltó el final del verso 1 y el comienzo del 3,
ligando visualmente el principio de aquél con la terminación de éste”.

294 Papés d’emprenta condenada
Eu non previña, non, ó pesar duro
175 Pero ¡ay!, seu manto oscuro
Non tardou en tenderse na mariña
Marchou á gloria miña
De esta aldea se foy á hermosa Ana
¡Ilusios dulces, esperanza vana!
180 Xa non houbo mais pracer pra min na Terra
E ó unico contento que me espera
E ó que do meu pesar ainda me sana
E ó dulce desahogo
Con un compañeiro do meu triste fogo.
185 14ª. E tu deixarme queres neste estado
¿Queres que no mundo solo ó triste imite
E siga tal proceder desesperado?
¿Queres que impio á morte solicite
E que ó gran Dios irrite
190 Arbitro das fortunas é das vidas
Porque as nosas queridas
Unha ausente outra morta suspiramos?
¿Ques que tamen nosoutros nos morramos?
Volve en ti caro amigo, volve axiña
195 Que asoma xa ó albor da mañaiña
A nosa dulce choza pronto vamos
A espesura deixemos
E nunca por mais nos separemos.
15ª. Tu os meus pesares aliviando
200 E eu consolando as tuas rudas 18 penas
Felicidad á vida vamos dando
Faremos as desgracias mais pequenas
Nas ribeiras amenas
Do apacible Landrobe, virá un dia
18. No ms. este rudas substitúe un dudas riscado.

Égloga de Belmiro e Benigno 295
205 Que con terna alegria
E con lagrimas dulces sin tristura
Me digas xa se foi á desventura
A calma renace de entre os dolores
Con amistad non necesito amores
210 E as miñas afliccios xa teñen cura 19 .
Vente, Belmiro, vamos,
Ven ser feliz, querido, ¿Que tardamos?
16ª. Xa por fin na quel golfo tempestuoso
A calma da amistad se introducia
215 Recobraba aquela alma ó seu reposo
E do amigo os consellos acedia.
Levame respondia,
Levame logo de estas rocas negras
Xa que solo tu me alegras
220 Leva[me] 20 ó sitio donde amistad santa
Encha ó meu corazon; é si entre tanta
Dulzura á veces ó dolor asoma
Con mutuo suspirar veras qual toma
Aumento ó meu valor, é se quebranta
225 Esta negra cadea,
Xa te sigo, esa mao, vamos á aldea.
17ª. As brillantes estrellas xa se foran
Dos ceos que alborearse comenzaban
E as flores que ó Febeo carro doran
230 Do oriente as rubas portas franqueaban.
Alegres saludaban
O resplandor primeiro as aveciñas
Brillaban as gotiñas
Que ó rocio nos arboles fixera
19. Ms. xa non teñen cura; XMAB51 e XMAB63 xa teñen cura.
20. Ms. Leva; XMAB51 Lévame; XMAB63 Léva[me].

296 Papés d’emprenta condenada
235 E ó grande mar con magestad severa
Bramando, á luz primeira reflectia
A este augusto espectaculo se erguia
Vnha almaboa acia ó criador da terra
Todo á Dios anunciaba
240 Todo as suas grandezas predicaba.
18ª…. Cando dos seus braciños agarrados
As suas casas iban os amigos
E diante ó ser eterno prosternados
Dos seus votos de paz foron testigos
245 Os arboles, os trigos
O mar, as rocas, é natura toda,
Xa da cupula goda
Do templo patrio á punta divisaron
A esta vista os seus ollos destilaron
250 Lagrimas de dolor é de ternura
E as ideas do ben, é da amargura
No seu peito aun non sano se encontraron
E enfin á aldea viron
Entraron ne la é sempre en paz viviron
255 19…. Don do bondoso ceo, amistad pura
Que endulzas os pesares de esta vida
¡Case enches ó meu seo de dulzura!
¡Canto nos meus dolores me [es] 21 querida!
Por sempre bendecida
260 Seas dos corazos que padeceron
E os que en ti paz tuberon
Ensalcente cen veces, é outras cento
Fuxa amor é ó seu fogo violento,
Que trai as almas boas solo males
265 E da amistad os goces celestiales
Deixe lugar tan fero sentimento;
21. Ms. he; XMAB51 e XMAB63 és.

Égloga de Belmiro e Benigno 297
Nicomedes Pastor Díaz Corvelle
¡Homes do mundo, un bon amigo, un campo 22
He aqui a Felicidad buscada tanto!
22. XMAB63 un canto, e en nota aclara: “La solución postulada por C. Calero [...] para la falsa rima del
ms., me parece perfecta, no sólo técnica, sino también ideológicamente. El ‘canto’ o ‘recanto’, el ‘rincón
olvidado’, donde gozar los dones de la ‘amistad pura’, constituye un tema medularmente romántico”.
Carballo Calero, na Historia da literatura galega contemporánea (aparecida na súa primeira edición en 1963),
apuntara o seguinte: “”¿Está ‘campo’ por ‘canto’? Viría ben ista verba, perfeitamente luguesa, no senso de
recanto ou corruncho, mellor que no de ‘canción’” (Carballo Calero 1981: 51, n. 25).

298 Papés d’emprenta condenada
Nicomedes Pastor Díaz Corvelle: Egloga. Belmiro y Benigno. [Manuscrito]. [Fragmento].

A alborada 299
NICOMEDES PASTOR DÍAZ: A ALBORADA (11 de maio de 1828)
NPD2(28)
Nicomedes Pastor Díaz Corvelle: “A alborada”, in Obras de don Nicomedes
Pastor Díaz, de la Real Academia Española (OC). Madrid: Imprenta de Manuel Tello,
1868, tomo II, pp. 37-41. A alborada volveu aparecer logo en diversas antoloxías e
outras publicacións. Delas escolmamos aquí a seguinte: Nicomedes Pastor Díaz
(1951): Poesías galegas. Égloga de Belmiro e Benigno. A alborada. Limiar de X. M a Álvarez
Blázquez. Ilustracións de X. Sesto. Vigo: Edicións Monterrey, pp. 43-47. Álvarez
Blázquez declara nesta edición o seguinte sobre A alborada: “Tomamos fidelmente
iste poema das Obras Completas de Pastor Diaz (Madrid; 1868). Fora dada á luz no
Museo no ano 1828 e recollida logo no tomo de Poesías, de 1840” (p. 50). Tamén
Carballo Calero (1981: 52) afirma que este poema se publicou por primeira vez no
Museo Artístico Literario, aínda que non confirma o dato de que se incluíse no volume
de Poesías de Nicomedes Pastor Díaz de 1840.
Lamentablemente, non demos atopado o Museo Artístico Literario de 1828.
Por outra banda, ao consultarmos o libro de Poesías de 1840 observamos que, efectivamente,
non contén A alborada. Por conseguinte, ativémonos á versión publicada
en 1868.
Cf. tamén Iglesia (1886: I, 191-194) e Garcia Negro / Gómez Sánchez
(1996: 93-95).
1 ¡Ay miña pequeniña!
¡Qu’ollos bonitos tés! ¡Que brilladores!
¡Case salta á alma miña,
É vendo os teus colores,
5 Ver me parece todos os amores!
Agora qu’á alborada
Os dulces paxariños xa cantaron,
É da fresca orballada,
N’as perlas os ramiños se pintaron,
10 Agora ¡qué diviños
Brillaran os teus ollos cristaliños!

300 Papés d’emprenta condenada
¡Ay! asoma esas luces,
Asoma á esa ventana, miña hermosa;
Tú que sempre reluces
15 Con elas máis lustrosa
Qu’á Luna, cando nace silenciosa.
Verásme aquí cantando,
Xunto estas augas craras, estas penhas,
Verásme aquí agardando
20 Que se rompan as lúgubres cadenas
D’a noite que m’aparta
De quén nunca á alma miña se véu farta.
Mírame, sí, querida,
Cando d’o blando sono te levantes,
25 Máis fresca, é máis garrida
Qu’estas frores fragantes,
Qu’á espuma d’estas ondas resonantes.
¿E ainda non parecen
Eses olliños teus? ¿Dormes rosiña?
30 ¿Dormes, é resplandecen
Os campanarios altos d’a mariña?
¿Ainda non oiche
Aquela dulce vóz que m’aprendiche?
¿Déixasme qu’aquí solo
35 Á as áugas lles dirixa os meus acentos,
É non vés ao meu colo
Fartarme de contentos,
É amante aproveitar estes momentos?
Desd’aquí vexo os mares
40 Serenos, estenderse alá no ceo;
Oio d’aquí os cantares
Da pillara fugáz, d’o merlo feo;
Pero o teu seno lindo
Non o vexo, meu bén, qu’estas durmindo.

A alborada 301
45 Xa se foi o luceiro;
Desperta d’esa cama, miña rosa;
Desperta, é ven primeiro
Abrir á venturosa
Ventana d’o teu carto: ven graciosa.
50 Sál como sempre sales,
Máis diviña qu’á diosa de Citera
Salindo dos cristales,
Mais galana qu’á leda primavera
Esparcindo rosales:
55 Venus pra min, amante,
Primavera, mañan, é fror fragante.
Xa te vexo salindo
Mirarme, é retirarte avergonzada,
¿É de quén vás fuxindo
60 Tontiña arrebatada?
¿Do teu amor que canta n’a enramada?
Non fuxas, non, querida;
Ven aquí: baixa á escala sin temores:
Esa frente garrida
65 Á miña man á cubrirá de frores;
Xa as teño aquí xuntiñas;
¡Qué venturosas son! ¡Qué bonitiñas!
Ven despeinada aïnda
Darme ó primeiro abrazo, darm’a vida
70 ¡Canto es así máis linda!
Ven qu’a mañan frorida
Solo pr’os que se queren foi nacida.
Non, non, durme, descansa,
Naide turbe ó reposo d’o teu peito:
75 Plácida quietud mansa
Sin cesar vele ó téu hermoso leito:

302 Papés d’emprenta condenada
Durme, que non tés penas,
É acaso en min soñando te enaxenas.
Reposen os teus ollos,
80 Eses ollos diviños, venenosos:
Tamén finos cogollos
N’os rosales pomposos
Agardan por abrirse recelosos.
Sí, miña prenda amante:
85 Eu cantarei aquí mentras que dormes.
¡Ay qu’o Landro brillante
Non é dourado Taxo; nin ó Tormes
Alinda ó meu retiro!
Durme, si, durme, mentras qu’eu suspiro.
90 Mayo 11 de 1828

Letrilla aos rexios desposorios 303
VICENTE TURNES: LETRILLA AOS REXIOS DESPOSORIOS
DE FERNANDO VII E MARÍA CRISTINA DE BORBÓN (1829)
VT1(29)
[V. Turnes] (1829): Letrilla de los Labradores Gallegos á los Regios
Desposorios de S.M. en las funciones de la M.N. y M.L. Ciudad de Santiago, con su
acostumbrado Ala, lála, lála, lála / Ala, lála, lála, lá. Santiago: Imprenta de D. Juan
Francisco Montero (Biblioteca Xeral da Universidade de Santiago de Compostela,
RSE Misc. III-11). Que a letrilla é de Vicente Turnes confírmanolo o seguinte
fragmento da Parola de Cacheiras: “Enganouse, minteu ò cego Turnes, cando dixo
“tirrias, vingas e liorta xâ moi logo terán fin; porque é certo que foi cando comenzano”.
Estas mesmas palabras conforman as liñas 51 e 52 desta nosa edición da
Letrilla de Turnes.
Nos arquivos da Real Academia Galega (Fondo Irmáns de la Iglesia) consérvase
un manuscrito con esta composición que semella ser unha copia do poema
publicado, pois ao final presenta o pé de imprenta da publicación: Santiago /
Imprenta de D. Juan Francisco Montero / Año de 1829. Ofrecemos a versión do
folleto publicado, coas variantes do manuscrito de maior interese lingüístico en
notas de rodapé.
Unhas probas de imprenta desta Letrilla de Turnes do ano 1829 figuran
entre os papeis de Andrés Martínez Salazar que actualmente se custodian na
Real Academia Galega (Fondo Martínez Morás, referencia 318/8).
Cf. tamén Álvarez Blázquez (1959: II, 209-212).
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
O matrimonio entre Fernando VII e María Cristina foi diversamente conmemorado.
Na amplísima relación de cancións, odas, himnos ou silvas que temos
recollido en conmemoración do acontecemento, podemos distinguir dous tipos: as
que poderiamos chamar de carácter protocolario (subvencionadas polos concellos
ou polas autoridades) e outras de carácter máis popular e cunha clara intención política:
a de garantir a sucesión á Coroa que desterre o temor á sucesión de don Carlos,
irmán do Rei, temor en definitiva a que os carlistas, xa constituídos en grupo político
arredor de don Carlos, chegasen a ocupar o poder.
A composición de Turnes, moi popular, ten tamén unha intención política
expresada nos seguintes versos:

304 Papés d’emprenta condenada
Vinde hermosas Santiaguesas;
vinde Nenas á cantar
ó noso REY DON FERNANDO,
10 que se acaba de casar.
Veñan as de Vista-Alegre,
de S. Lourenso 1 é Belvis,
con pandeyros 2 é ferreñas,
é con gaytas 3 do pais.
15 Veñan tamen as de Conxo,
Picaños, é de Mallou,
Dios queira que canto antes
un Reysiño salla á lus
para que poidan os Gallegos
ó deño faserlle a crus.
Representar no demo a opción carlista significaba tomar posicións sobre
unha cuestión que vai custar unha guerra civil.
1 LETRILLA
de los Labradores Gallegos, á los Regios Desposorios
de S. M. en las funciones de la M. N. y M. L.
Ciudad de Santiago, con su acostumbrado
5 Ála, lála, lála, lála
Ála, lála, lála, lá.
1. Ms. Lourenzo corrixido para Lourenso.
2. Ms. pandeiros.
3. Ms. gaitas.
4. Ms. c’unha.
5. Ms. do leite.
á saber que ó REY de España;
con unha 4 Estrela se casóu.
Esta santa criatura
20 alá na Italia naseu,
é Dios pra groria nosa
á FERNANDO lla sedeu.
Anque de terra tan lonxe
non por eso se olvidóu,
25 nin da sangre que acá tiña,
nin da leyte 5 que mamou.

Letrilla aos rexios desposorios 305
Ela ven á ser sobriña
do seu Novio, ó noso REY,
é por eso, ¡miña xoya!
30 anos 6 de ter moita ley.
E garrida como á prata,
é bunita como ó Sol,
é ha de ser ó amparo 7
do desdichado Español.
35 E alegre, falangueyra, 8
é de moi 9 donosa vos,
ten caridade dos probes,
é santo temor de Dios.
E á primeyra 10 CRISTINA,
40 que de REYNA á España ven,
é ha de ser sin segunda
po las virtudes 11 tamen.
Bástalle que teña ó nome
de Cristo noso Señor,
45 pra que en ela 12 busquemos
un segundo Redentor.
6. Ms. hános.
7. Ms. emparo.
8. Ms. falangueira.
9. Ms. moy.
10. Ms. promeira.
11. Ms. vertudes.
12. Ms. nela.
13. Ms. d’oir.
14. Ms. terán.
15. Ms. gabela.
16. Quizais comércios no folleto impreso; Ms. comerceos.
17. Ms. feiras.
18. Ms. quinteiro.
19. Ms. faltriqueiras roxir.
As miserias é traballos,
que nos poidan afrixir
todo, todo ¡miña rosa!
50 con gusto nos ha de oir 13 .
Tirrias, vingas, é liortas
xa moi logo tendrán 14 fin,
pois para faser as pases
baixou este Serafin.
55 Alcabalas é trabucos,
é canta gavela 15 hay,
á favor dos labradores
todo á rebaixarse vay.
Tratos, comercios 16 , é astrusias
60 salida logo han de ter,
é nas feyras 17 é mercados
ó gando vay á correr.
Xá parese que rebrinca
no quinteyro 18 por salir,
65 é que se senten os cartos,
nas faltriqueyras ruxir 19 .

306 Papés d’emprenta condenada
Grasias á Dios que podemos
dous netos oxe 20 botar,
porque 21 as endromenas todas
70 outro xeyto 22 han de levar.
Viva ó noso Rey FERNANDO,
viva CRISTINA, é sua Nai
vivan as fillas Infantas,
é tamen viva seu Pai.
75 Alegrádevos miniñas 23 :
esta Boda festexá,
que pronostico 24 seguro
da vosa tamen será.
Dios queira que canto antes
80 un Reysiño 25 salla á lus,
pra que poidan os Gallegos
ó deño faserlle á crus.
20. Ms. hoxe.
21. Ms. por que.
22. Ms. xeito.
23. Ms. meniñas.
24. Ms. prenósteco.
25. Ms. Reisiño.
26. Ms. Virxe.
27. Ms. grorioso.
28. Ms. fertuna.
29. Ms. anxelical.
30. Ms. Aterno.
31. Ms. grasias.
32. Ms. falta e.
Miña virxen 26 do Corpiño,
meu glorioso 27 San Ramon,
85 dádelle un fillo á CRISTINA,
que console esta Nasion.
Dádelle moita fortuna, 28
é que nunca sinta mal,
pra que FERNANDO se folgue
90 na sua grasia anxilical 29 .
O Padre Eterno 30 lles bote
á sua santa bendision
é teña este Casamento
decote no corason.
95 Déalles por moitos anos
gracias 31 , é bes á montós,
no seu Palasio alegría,
é 32 nas suas uchas millós.

Letrilla aos rexios desposorios 307
Citada en: [V. Turnes] (1829): Letrilla de los Labradores Gallegos á los Regios Desposorios de S.M.
en las funciones de la M.N. y M.L. Ciudad de Santiago, con su acostumbrado Ala, lála, lála, lála /
Ala, lála, lála, lá. Santiago: Imprenta de D. Juan Francisco Montero.

308 Papés d’emprenta condenada
Citado en: [V. Turnes] (1829): Letrilla de los Labradores Gallegos á los Regios Desposorios de S.M.
en las funciones de la M.N. y M.L. Ciudad de Santiago, con su acostumbrado Ala, lála, lála, lála /
Ala, lála, lála, lá. Santiago: Imprenta de D. Juan Francisco Montero.

Conversación entre dous compadres 309
CONVERSACIÓN ENTRE DOUS COMPADRES A PROL DA
PROCLAMACIÓN DE ISABEL II COMO RAÍÑA DE ESPAÑA (1833)
CLB(33)
La Estrella (Madrid), 22-XI-1833, pp. 3-4. Transcribimos do exemplar que
se encontra no Fondo Barreiro Fernández-López Morán.
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
No número 19 (22 de novembro de 1833) do xornal madrileño La Estrella
atopamos un artigo remitido desde Betanzos (leva a data do 13 de novembro de
1833), anónimo, no que se comentan as festas celebradas na cidade con ocasión da
proclamación de Isabel II como Raíña de España o 24 de outubro de 1833.
O que nos sorprende deste artigo é que se recolle unha longa conversa
entre un vello e unha muller que se desenvolve completamente en galego.
É dicir, estamos ante o primeiro comunicado ou información periodística,
escrita en galego e publicada nun xornal de Madrid.
La Estrella era un xornal que aparecía catro veces por semana, que publicou
o seu primeiro número o 22 de outubro de 1833 e o 26 de febreiro de 1834, o
último, co número 74. Era un xornal político, defensor da transición liderada por
dona María Cristina, respectuoso co poder, moi ben informado e posiblemente o
mellor xornal do momento, a distancia de La Aurora, El Ateneo, El Boletín del
Comercio, La Crónica, El Cínife, La Revista, El Siglo e El Tiempo, que eran os xornais
que naquel momento se publicaban en Madrid.
Aínda que os artigos son case todos anónimos e non aparece o nome do
fundador e director, todo nos leva a pensar que foi don Alberto Lusta y Aragón o
seu fundador e director. O profesor Barreiro Fernández ten a colección completa
do xornal, que pon a disposición dos investigadores.
1
5
Hemos recibido de Betanzos la carta siguiente.
Betanzos 13 de noviembre. = El espiritu de esta ciudad es el mejor a favor de
nuestra adorada Reina. Todos los pueblos de la provincia van celebrando
sucesivamente su proclamacion; aquí se verificó el domingo 10 á las tres de
la tarde, poniéndose en la casa consistorial desde por la mañana los retratos
de la Reina gobernadora Doña Maria Cristina, y el de su Hija y nuestra Reina
lejítima Doña Maria Isabel II, con su correspondiente dosel. Desde que se

310 Papés d’emprenta condenada
10
15
20
25
30
35
presentaron se agolpó la jente en la plaza, en tales términos que no se cabia,
y como era dia de fiesta, cada vez se reunió mas de las cercanías; es imposible
formar idea de los dichos y conversaciones que se oian por ver á la Reina
gobernadora que tan digna y sabiamente nos gobierna, al lado de su tierna y
amada Hija, pues que al verla tan pequeñita se deshacia el concurso en vivas
y aclamaciones; pero entre las muchas conversaciones que se oian, la que
mas llamó la atencion ha sido la de un aldeano y una aldeana, que
seguramente eran compadres, y se llevaron mas de dos horas sin quitar los
ojos de los retratos, y hablando de las cosas que pasaban, cuyo diálogo
estractado es como sigue,
Estaba el buen labrador mirando á los retratos arrimado á su báculo, tomando
sus sendos polvos, cuando llega una mujer que le dice.
—Buenos dias, meu compadre.
Miró el viejo hácia ella y le contestó: — Ben venida, miña comadre, é como
lle vai 1 —Ben, e[a] 2 bostede? —Eu feito un pobre bello, é meu compadre? —
Ese, queda aló có señor cura, que já sabe ó amigos que son.— Ja quedará; que
tan bó é Jan como Pedro.
—E boste que fay aquí, compadre?
—Estoille mirando para aquelas estampas, é non lleme canzo de mirar para
elas.
—¿E que estampas son, compadre?
—Son lle; aquel mais grande, comadre, elle á madre dá quel outro piquiniño
que lle he á nosa Reina nova, é non lle ten disque mais que tres anos, he já he
Reina.
—¡Avemaria, compadre! ¿he tan piquiniña, hi já he Reina? é segun lle teño
oido ó meu Jan, que me dijo que ó de[si]a 3 onoso cura, que no na queren,
é que van armar jente ben pajada para non querela, é traer disque un irman
dó Rey, que lle chaman Carlos, é que este tray á Santa Inquisicion para
queimar os que sean amigos da Reina, é mais os que no no queiran á él, é
que já polas Biscayas é por aló lonje andan moitos armados con moita
jente, é que por acó tamen han de facelo mesmo, que já teñen moitos
alistados, é que no no fijéron já porque disque lle teñen medo ó jeneral da
1. No orixinal, vais.
2. No orixinal, eu.
3. No orixinal, deisa.

Conversación entre dous compadres 311
40
45
50
55
60
65
Cruña, que disque é un demó, pero que esperan que se vaya é que ven
outro que lles dará á man [á] 4 moitos. Estas son lle conversacios, que lle
oyo ó meu Jan, é moitas veces, ó mismo crego que como boste sabe non sal
dalo da casa. Compadre, moito lle tiña que decir destas cousas, pero elleme
tarde é boume; outro dia falaremos mais: baya, baya, he bonita, anosa
Reiniña; Dio la garde que lla de ter us quince anos bonitos; tan bos como
os de sua Madre.
—Pois mire, comadre, eu estibena [oindo] 5 á boste de calado, e agora
hemonos dir sentar aló ó adro de Santiago, e eille de decir alguas cousas
contra ás que me dijo, para que llas diga ameu compadre, para que non sea
burro, é que non se guie polos consellos dó cura.
Se fueron los dos y se sentaron y prosigue el compadre: — Pois mire, miña
comadre, ó noso Rey, ja sabe boste que morreu é dejoille no testamento á
corona á sua filia, como heredeira lejitima, que hé aquela niniña que boste
beu, ementres ela non te[n] 6 desaoito anos, quedou á Madre d[e] 7
gobernadora da España, pero con algus homes ó seu lado grandes para que lle
digan alguas cousas; pero non son moit[o]s 8 , que non, non necesita; que ela
entendello ben.
Como lla deijou por Reina, jurouse, reconoceuse, é, á gora coronanse; por eso
oje hay acó todas estas danzas, é músicas, é á tarde salle ó auntamento á
cabalo é todos los señores. Boste diga á meu compadre que no[n] 9 sea burro,
que se beja conmigo; mire miña comadre, vamos botar dous net[o]s 10 , que eu
oje pra casa non lle bou sin verlle to[do] 11 é dispois tomar una borrachera da
legria por be[r] 12 amiña Reiniña coronada eali presente, que ja hay moyto que
á deseaba: é co señor Morillo que solamente ó seo nome ja parece que fay
meter á suos emeigos debaijo da terra, vaya comadre vamos; hay no bou oje
compadre que me he tarde he já han de estar esperando por min para
4 No orixinal, lles dará á man moitos.
5. No orixinal, oisido.
6. No orixinal, teu.
7. No orixinal, da.
8. No orixinal, moitas.
9. No orixinal, nou.
10. No orixinal, netis.
11. No orixinal, to.
12. No orixinal, beu.

312 Papés d’emprenta condenada
70
75
preguntarme alguna cousa: pois mire comadre, digalles ó que veo, é mais ó
que lle digo, emeu compadre que non dea creto ó seor cura, que se beja
conmigo é que falaremos.
—¿E logo hastrá cando?
—Logo hastra domi[n]go 13 , que nos juntaremos no adro de santo Domingo,
y…
—Baya adios, hastra o dito sin falta.
En este estado se marcharon, y pienso el dia de la cita estar a la vista para
oirlos y observarlos.
13. No orixinal, domigo.

Cuarteta en favor de Isabel II 313
CUARTETA EN FAVOR DE ISABEL II CANTADA EN CHANTADA
O 19 DE NOVEMBRO DE 1834
CCh(34)
Juan Gómez de Castro (1834), in Boletín Oficial de la Provincia de la
Coruña. Núm. 109 (8/12/1834), pp. 2-3. Relátase neste artigo o desenvolvemento
dos festexos de exaltación liberal celebrados en Chantada o 19 de novembro de
1834 en favor de Isabel II. No medio do alborozo xeneralizado que na madrugada
dese día se viviu na praza da vila, entre “vivas á Isabel II, á Maria Cristina y á nuestras
libertades”, un grupo cantou a que Juan Gómez de Castro consideraba “la letrilla
mas significativa, cuyo gracioso estrivillo decia” o seguinte:
Si Don Cárlos quer corona
Que á faga de papel,
Que a que deixóu Don Fernando
E da sua Filla Isabel.
Como dato de interese para a historia lingüística de Galicia, paga a pena
subliñar que o que cantou o grupo das “jovenes de la primera clase de esta villa” foi
un himno en castelán que fora composto aquel mesmo día e que nas súas dúas
estrofas finais dicía así: “Ninfas Chantadinas, / De mirtos, de rosas / Coronas preciosas
/ Tejed á Isabel. // Vereis de los Minas / Las armas gloriosas; / Fijad, presurosas,
/ Su sacro dosél”.

314 Papés d’emprenta condenada
Citada en: Juan Gómez de Castro (1834), in Boletín Oficial de la Provincia de la Coruña. Núm.
109 (8/12/1834), pp. 2-3.

Cuarteta en favor de Isabel II 315
Juan Gómez de Castro (1834), in Boletín Oficial de la Provincia de la Coruña. Núm. 109
(8/12/1834), pp. 2-3.

316 Papés d’emprenta condenada
DIÁLOGO ENTRE GORECHO E MINGOS (6/7/1836)
DGM(36)
“Comunicado. Diálogo entre Gorecho é Mingos”, Boletín Oficial de La
Coruña. A Coruña, núm. 147, 6 de xullo de 1836, p. 3. Hai unha reproducción fotográfica
en Barreiro Fernández (1982: II, 63). Tamén se reproduce, con case total exactitude,
en Chacón (1986: 356-358).
No orixinal, que é o que transcribimos, o texto aparece disposto en dúas
columnas. Indícase entre ángulos o inicio de cada unha delas.
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
No ano 1836 non había en toda Galicia ningún xornal. Por iso os Boletíns
Oficiais das catro provincias cubrían en parte o papel dos periódicos, incluíndo
noticias e artigos de información xeral. Neste caso a publicación do Diálogo non era
por altruísmo do gobernador senón por interese político: propoñíase o nome dos
candidatos ministeriais ás eleccións que estaban fixadas para o 13 de xullo de 1836.
Nas eleccións, o Ministerio (de acordo co gobernador e a oligarquía política) designaba
unha serie de nomes para deputados. Eran os chamados ministeriais, é dicir,
os que o Goberno prefería. Poderían presentarse outros, pero o electorado debía
saber que se non estaban nas listas non serían do agrado do Goberno.
Levadas a cabo as eleccións, un golpe de Estado o 12 de agosto de 1836, o
chamado dos Sarxentos da Granxa, impediu que se constituísen as Cortes. Foi necesario
celebrar novas eleccións o 2 de outubro de 1836. Nestas, de carácter máis progresista,
só saíron tres dos ministeriais propostos: Alsina e Ferro Montaos pola
Coruña e Bermúdez por Lugo. Cambiara o Goberno, cambiara o gobernador e xa
corrían outros ventos.
1
5
CORUÑA 5 DE JULIO.
Comunicado.
Diálogo entre Gorecho é Mingos.
Gorecho. Ou Mingos ¿que demos trahen os bolatis estes dias que puxseron
todas as cabezas revoltas.?

Diálogo entre Gorecho e Mingos 317
10
15
20
25
30
Mingos. Dicen que andan coas eleuciós para Percuradores aló en Madril, e
cada un pon os que lle parece.
Gor. ¿E que ban a facer? ¿Pornos acaso mais peor do que estamos.?
Ming. Non hó, si obran como Dios manda.
Gor. ¿Pois que ban a praticar.?
Ming. Decen que ban a facer a ley fundamental que ha de rigirnos.
Gor. ¿E non temos xsa bastantes? Preguntallo sinon a o noso escribano, e verás
como non me deixsa mentir.
Ming. Ai meu bello, esas sonche outras contas: as dagora e facer unha cousa
parecediña, parecediña á... ¿enténdesme Gorecho? ¡ai tu seica non me entendes...!
Gor. Xsa te entendo, Minguiños; pero si está feito xsa, a que vén perdelo tempo
nesas lilailas.
Ming. Aquelo non val todo: val moito, porque ó que é de direito natural, nadie
o pode quitar, a dificultade está nas combinaciós, son o demó as
combinacions, por onde se saca que deben ir homes de tallento que seipan
hirmanar os moitos intereses encontrados que creou o mundo ou a xsente.
Gor. ¿E a nosoutros que nos importan as combinacions? Nada; o que nos
interesa, Minguiños, éche non pagar tantos trabucos como botan. ¿Que lle fai
a Nacion un carto que cobran nas portas por unha dúcia de ovos, ou dous por
un feixse de queiroas? ¡Que ben sacado estaba esto.!
Ming. Ay Gorecho, pardiez tes razon hó; pero esto quer dicir que cos homes
de tallento deben ir algúns que aunque non teñan tanto, paguen trabucos,
para que seipan o que costa pagar os trabucos, e seipan pidir que non se
paguen tantos trabucos.
Gor. Eso é verdade; mais quens che parecen, Minguiños, que poden ir a os
Madriles con esas endróminas.?

318 Papés d’emprenta condenada
35
40
45
50
55
Ming. Bou a dicirche unhos poucos que teño no meu caletre e deben ser nove
nin mais nin menos por esta porvincia.
Gor. ¿E porque han de ser nove e non dez.?
Ming. Bó bó, eso no no entendemos, contos non henchen, Gorecho.
Gor. Non tenfades, Mingos, comenza logo a espricarte.
Ming. Pois comenzo xsa.
D. José Vermudez, Siñor da Misericordia. E ferrolan paga trabucos, e leve o
demo sinon e bó, e muy bó para pedir á rebaixsa deles.
D. Ramon Salvato. E oidor desta Audencia e aunque non e nativo da qui, foi
Deputado da Costutucion, da noba hó; par diez e muy bó para as
combinacions que che dixsen ¿enténdesme?
D. Vicente Alsina. E fillo da Cruña, comerciante é propietario; paga trabucos:
e bó para pidir que tiren moitos direitos de portas: e mellor do que moitos
pensan; ten caratre.
D. Plácido Muñiz. E fillo da Cruña: bo rapaz: paga trabucos: ten conocimiento
das necesidás da Provincia; ten xsuicio, e moitos que o queren ben.
D. José Antonio Vila. E ferrolan, non é prato de gusto para todos, porque sabe
e canta as verdás; e debendo tratarse nas Córtes das Méricas, e doutras cousas,
debe ir, porque sabe, Gorecho. Eche dos bos comerciantes que entenden o seu
oficio; paga trabucos tamen.
D. Francisco Ferro Montaos Caaveiro. E fillo de Santiago, Abogado do colegio
de Madril, é home de moito saber e entender; e mais paga trabucos.
D. Tomás Montoto. E nativo de Betanzos, abogado; non e mal rapaz, si
quixsera ir as Cortes; paga trabucos.
D. Saturnino Calderon y Collantes. Aunque non e nativo daqui, está casado con
una santiajesa; e propietario, oidor novo: foi duas veces Percurador; ten
palrra; paga trabucos, é mais e bó para as conbinacions.

Diálogo entre Gorecho e Mingos 319
60
65
70
75
80
D. Santos Allende. Brigadier, home de ben; estivo de Gobernador militar na
Cruña; estímano moitos, e meréceo.
D. Miguel Pardo Bazan. Propietario é militar retirado; e un benditiño; ten boas
ideas; foi duas veces Percurador; e mais paga trabucos.
D. Nicolás del Rio Noguerido. Propietario de Noya. E un liberal de boa fe,
amante dos probes labradores. Non faltará quen diga que e proyectista, e
sempre trahe cheos os bolsillos de proposicions; pero e efeuto dos seus bos
deseos, e algunha non e tan mala: paga trabucos.
Gor. Acabache Minguiños? Mira que falta un para una dúcia e non deben ser
mais que nove.
Ming. Xsa acabei. Bo e que sobre algun para que escollhan os eletores.
Gor. E onde deixsache a o noso General Mina?
Ming. Non cho poño, porque está mellor onde está, ¡Tempo virá en que
poidamos manifestarlle mellor o noso reconocimento.
Gor. Todo está ben, Mingos; mais eu falándoche con craridade non che conozo
á alguns dos que puixseches, e si socede asina á todos, estás fresco hó.
Ademais, non todos serán do gusto de todos.
Ming. Ben o vexso, pero as de saber, Gorecho, que todos temos angel bo, e
angel malo e que ó que a uns lles parece branco a outros parécelles azul. Non
che de cuidado, Gorecho, déixsaos ir como van.
Gor. Endeben, Mingos, de cote tes boas salidas, e agora dirásme como hemos
de facer saber esta idea as xsentes,
Ming. Vámonos a Emprenta á ver si o siñor redautor do Bolatin quer que
anden en letras de molde os seus amijos Gorecho é Mingos.

320 Papés d’emprenta condenada
PRIMEIRO DIÁLOGO NA ALAMEDA DE SANTIAGO
(setembro de 1836)
DAS1(36)
Diálogo en la Alameda de Santiago entre Cristovo, Farruco, Bartolo e Freitoso.
Santiago: Imprenta de J. Núñez Castaño, setembro de 1836 (Biblioteca Xeral da
Universidade de Santiago de Compostela, RSE Misc. 2-18 e RSE Misc. 3-10;
Museo de Pontevedra, Legado Baltar, impresos 4 – 22).
Cf. tamén Cátedra de Lingüística e Literatura Galega (1976: 45-50) e
Garcia Negro / Gómez Sánchez (1996: 63-70).
Sobre a posible autoría desta peza véxase o dito na introdución á “Carta
recomendada” (1812) de Ramón González Senra e mais na introdución á
“Conversacion entre los compadres Bértolo y Mingote” (1813).
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
Os liberais galegos e moi especialmente os de Santiago viviron con humillación
e vergoña a expedición do xeneral carlista Gómez que, con catro mil homes,
saíra de Orduña o 26 de xuño de 1836, entrou en Galicia sen atopar resistencia e
mantivo contacto coas partidas carlistas ás que lles proporcionou armas e lles deu
instrucións militares, para finalmente entrar en Santiago o 18 de xullo de 1836 en
medio do entusiasmo popular. Gómez destituíu o concello e nomeou outro formado
por relevantes carlistas. O día 19 celebrou un solemne funeral na catedral en
memoria dos carlistas caídos e o día seguinte abandonou Santiago de Compostela
camiño de Sobrado dos Monxes.
Aquela meteórica expedición foi unha operación publicitaria de enorme
rendibilidade política, pero de insignificante valor militar.
Cando o exército liberal, que se retirara para non facer fronte a Gómez,
entrou novamente en Santiago, foi recibido polos cidadáns como un exército de
ocupación.
Os tres diálogos na alameda de Santiago foron redactados pouco despois
da expedición de Gómez e neles o lector pode captar a humillación e a vergoña
polo sucedido. Isto traeríalle graves consecuencias ao carlismo, porque as autoridades
militares, ofendidas coa cidade de Santiago, iniciaron unha durísima
represión contra as autoridades, eclesiásticas e civís, máis relevantes do carlismo,
que naquela ocasión tiveran a imprudencia de se manifestar tan gozosamente
co xeneral Gómez.

Primeiro diálogo na Alameda de Santiago 321
1
5
10
15
20
DIALOGO
en la Alameda de Santiago
entre Cristovo, Farruco, Bartolo, é Freitoso.
FARRUCO E BARTOLO
Farruco. Vaya, vaya, que non che pensei que viñesedes oxê á Vila!
Bartolo. Home, si vin foi porque non tiña cigarrillos no estanco, é cumpriame
vir catálos á ó veredeyro: é ti ¿vés logo para á aldéa?
Farr. Estou agardando por meu compadre Freitoso, que vay enredado con
unha consilason; é abofellas que xâ tárda.
Bart. ¿E el con quen anda en xûsticia?
Farr. Hastra agora ainda non anda; que para eso son estas consilasiós, ou
xûicios de paz.
Bart. Bo::: bo::: ó que eu vexô que hasta ó dagora hay os mismos preitos que
sempre.
Farr. ¿E quen ten á culpa Bartolo?::: consistirá eso na ley que o manda, na nosa
mania de preitear, por non saber o que nos ten conta, ou nas autoridás postas
polos governantes pra cumprir có á ley? dirasme que de todo habrá un pouco;
pero escoita; pola sabia costituson que xâ temos xûrada (e eu pola terceira
ves I ), mándase no articalo douscentos ochenta é dous, que en cada pueblo
faga o Alcalde de conciliador entre os que se queiran poñer pleito; tamen o
manda o reglamento pervisional de xûsticia no capitalo dous, añadindo, entre
outras cousas, que o xûés de paz non leve dereitos ningus sinon dous reás por
cada parte non sendo prove, e esto para gastos de libro e escribente; asi
mesmo cho reza no articalo vinte e nove: pois meu amiguiño de Dios, ainda
I. Farruco di que xa xurou a Constitución de 1812 por terceira vez, o que é certo: en 1812, en 1820 e
agora cando dona Cristina, constrinxida polos sarxentos da Granxa, tivo que asinar un decreto que derrogaba
o Estatuto Real de 1834 e recuperaba novamente a Constitución de 1812, que estivo en vigor desde
o 12 de agosto de 1836 ata o 18 de xullo de 1837, en que entra en vigor a nova Constitución.

322 Papés d’emprenta condenada
25
30
35
40
45
non che hay dous meses, funche eu a unha 1 consilasion ¿e ti sabes canto me
levaron?::: vinte reasiños: unha peseta por cada parte e outra por cada testigo
sin contar un baso de viño que tiven que pagarlle o ome bueno: con que
xâ ves ti, si teñen de estos xûeces non che é milagre que os preitos vayan
adiante; porque unha consilasion xâ che é un preitiño cativo.
Bart. ¿E el quen foi o xûes?
Farr. Foiche o de primeira instancia: outra mais que non lles toca os xûeses
sinon á os alcaldes municipales conocer de estos xûicios, tanto pola
Costituson, como polo reglamento de xûsticia.
Bart. ¿E el que tal é ese xûés?
Farr. Ome, como dicen os portuges, nin fede nin cheira; está metido (falando
mal) polo cú dos quintanistas, deixâos ler pola cartilla bella: é vela aí...
Bart. Aló ven Cristovo é seu cruman:::
Farr. Vaya: seica se compuxêron que veñen en compaña...
Bart. ¿E logo foi con el á consilasion?
Farr. Foi, ome, foi...
Cristovo
e : Dios bendiga todo.
Freitoso
Farr.
e: Séades ben bindos.
Bart.
1. No orixinal, un-/ha en dúas liñas, con guión de separación entre e ao final da primeira delas.
Consonte o que é norma neste texto cando a palabra non debe cortarse entre liñas, reproducimos o artigo
indefinido sen guión.

Primeiro diálogo na Alameda de Santiago 323
50
55
60
65
Farr. ¿Seica vindes compostos?
Crist. Si; grasias á Dios.
Freit. A mi no me gusta andar en riertas de justicia, porque sé que viven á
nuestra conta tanto los Abogados, coma los escrivanos; y asi me folgo mucho
de que quedasemos amigos coma decote.
Bart. Sea enhorabuena, é nos alegramos.
Farr. Falas ben compadre, que as nosas liortas para nada mais sirven que para
engordar as xûsticias: e asi ende bén que se acabase a cousa. E a todo eso ¿que
soupéchedes de novedás?
Freit. Hombre nada de particular.
Crist. Solo estando arrimados á porta do Señor Alcalde agardando que viñese
para á casa, oímos á un fato de Señores que estaban nunha roleira falando de
moitas cousas que pasan.
Freit. Y abofé que estaban bien enfadados.
Farr. ¿E eles que decian ó?
Freit. Habraban de la Milicia Nacional de aquí, porque no se habia de poner
como estaba; ó porque no se les obri-gaba á pagar las armas á los que las
dieron á la faccion, y no que todo se quedó asi como si tal cosa:::
Farr. ¿E de eso quen ten á culpa sinon o xêneral da Cruña?::: II ben que xâ á
tubo de que os facciosos chegasen aco, polo que dí á xênte.
Crist. Ese ahora xâ o votaron á ó sol.
Far. Más novas: ainda el vaya en voltas, xâ que tan ben nos puxô.
II. Latre era capitán xeneral de Galicia e foi substituído de inmediato polo xeneral Ricafort.

324 Papés d’emprenta condenada
70
75
80
85
90
95
Freit. De ese General ya yo no oí habrar muy ben en Cais.
Bart. Tamen vos moito falás: é el ¿en que tuvo á culpa de que chegasen acó os
facciosos? o mesmo que facerlles pagalas 2 armas ós proves cando llas levaron
á forza::: vaya, que falás canto vos ben á boca.
Farr. Cata, cata, que bobalás nos queres facer ti tamén: ¿conque non tivo el á
culpa de que chegasen aco é? ¿é logo como pasaron por diante del en Lugo é
non lles dixô nada? ¿porque non xûntou toda á tropa ou os nacionás (que che
hay moitos) è lles fixô frente alo arriva? tou, tou rabela; porque non lle dou á
gana: si cho oubera feito non che habia ahora faccion en Galicia, pois dábache
xâ, como quen dí, as boqueadas, é esto non che lle tiña conta á ó Governo
Isturis por eso che quedou como estaba de Xêneral, pois tal he o carro tales
fungueiros leva. ¿E quen che dixô á ti que non deven pagar as armas os que
as deron os facciosos? ¡Ay que xûncras!!!! ¿E logo pra que corrian coma á un
xîbaleu á ó Auntamento con elas? ¡malas fadas chos faden de que boa gana as
deron! ¿porque non marcharon logo co Señor Marques de Astris cando lles
dixô que o seguisen? ¿por que deixâron os seus compañeiros? ¿ou por que
non foron á entregar as armas cando o tambor tocaba para marcharse?
vállachos á perdamá: non che teñen discurpa.
Bart. ¿E eles habian de deixâr as suas casas, co as mulleres é os fillos?
Farr. ¿E como as deixâron os demais? di ti que non lles tiñan medo porque
eran todos dunha camada.
Freit. De esa mesma moda lo decian los Señores que escoitamos; lo mismo que
muchos que en aquellos dias andubieron robando por las casas de los
liberales, insultando, apedreando y echando foguetes á los facciosos y otros
que se fueron con ellos, y ahora se pasean todos haciendo burla de los:::
Farr. De eso ninguen ten á culpa sinon o Xêneral que os perdonou; co
demais boas sopas che lle farian aquí.
2. No orixinal, paga-/las en dúas liñas.

Primeiro diálogo na Alameda de Santiago 325
100
105
110
115
Crist. ¡Vaya que tal Señor muy amigo he de perdonar!!! ¿non vos acordás
daqueles que estaban xâ na capilla para morrer é tamen lles perdonou?
Bart. Eneso fixô ven; porque á o fin é ó cabo:::
Farr. ¡Como que fixô ben! ¿é ti sabes o que dis?::: habias de oir á ó Abogado
como eu o oín 3 , que me cadrou de ir buscar un parecer cando foi ese conto,
é verias que razós puña, que deixâban á un co á boca aberta; que ahora non
se me alembran.
Crist. Falando de outra cousa: ¿porque non quitaron as cadeas do Hospital
como alo da outra ves?
Farr. ¿Por que? porque o Auntamento non quer; pois si mandara pola sua
conta quitalas (xâ que no no fixô quen devia) ninguen lle diria nada, é á
bofellas que non faltaría en que invertilas que che teñen moito ferro.
Bart. ¿E el que mais dá que as quiten ou non? ¿ou sinifican algo?
Farr. Non che sinifican nada, nin mais cousa ningunha qué que che fumos
Cautivos Cristianos.
Freit. En los Praceres ya las he visto yo quitadas.
Farr. Pois os donos delas non che rabean de costitucionás::: é agora que che
me acorda tamén che deven de ir para á sua casa á comer, si o teñen, é con
razon, pois cóstalle á Universidade algus miles de reás o manter estes folgasás.
Crist. E diceme outra cousa: ¿porque non lle porian o nome que tiña antes á
calle da fonte de S. Antonio?
Freit. ¿Y que nombre tenia?
3. Quizais oin no orixinal.

326 Papés d’emprenta condenada
120
125
130
135
140
Farr. Chamábase á calle de Porlier, ¡miña xôya! morreu el aforcado na Cruña
no ano de dez á seis III .
Freit. Ya sé, ya; fué el Marquesito.
Farr. Pois á culpa nadia mais á ten sinon o Auntamento en non poñerlle o
nome nunha pedra, como o tiña antes alí na esquina da administrason: ben
que como hasta o dagora non che he costitucional, ou nomeado segun o
manda á Costituson, non querrá facer estas cousas.
Bart. No::: o Auntamento bo é.
Farr. Vaya, vaya que ten de todo.
Crist. Xâ que falache da administrason: hayvos un fato de empregados novos
que os vin o outro dia que fun levar uns cartos!!!
Farr. Xâ se vé que si, porque votaron fora moitos dos que quedaron é
festexâron os facciosos cando viñeron; pro segun contas ainda quedaron
algús, é moitos dos que botaron ainda non sairon, seica turra o sitio por eles!
Crist. Tamen estarán alí para ir instruindo á os novos; porque o outro dia foi
un á perguntarlle á outro donde habia de por á firma nos papés que me deron.
Farr. ¡Que novos nin que albarda! si son todos vellos é mais, segun dicen
malas lenguas, da rapa á rebola veña o Demo é escolla, que algús estaban xâ
desempregados por tan bos como os dagora.
Crist. No eso non tanto::: que hay uns que viñeron da Cruña que son testisimos.
Farr. O-gó::: si non falo deses! xâ sei que son dos nosos, ainda un deles foi á
Cruña á nomear os Diputados pras Cortes.
Bart. ¿E el pondrannos en pas as Cortes?
III. En realidade Porlier foi executado o 23 de outubro de 1815.

Primeiro diálogo na Alameda de Santiago 327
145
150
155
160
165
170
Farr. Ome deven poñernos: as Cortes non, que non han de ir loitar cos
facciosos; pero farán que os Ministros marchen direitos, garden á Costituson
é á fagan gardar en todas partes: é meus amigos co á Costituson á diante non
vos hay remedio sinon acabarse á guerra.
Bart. Dios te oya Farruco; pro o Capellan non che está por esas, é diceche que
as Cortes farán coma de cote:::
Farr. Cala: que me da carraxê oirte falar do Capellan; ¡maleaquen!::: mellor lle
fora estar sacando pedra dunha canteira, que non poñendo medo ós proves:::
é á ti si fora de min á autoridade sacabache o estanco por non ser mais amante
da Reyna é ser desagradecido á ó pan que comes::: ben que peores que ti ainda
hay moitos empreados.
Bart. Ome: á verdade como me dice tantas cousas, é que o papa nos
escomulgou; é que sei éu... ¿que queres que faga?
Farr. Non estás ti mal páparo: ben á ca burro ¿é nós que mal fixêmos á ó Papa
para el podernos escomulgar?::: así nós o escomulgaramos á el xâ que se
mete no que non deve!::: el o Capellan ¿seica pensa que estamos no tempo
de antano? ou que todos creemos as tramoadas que á ti che dice, que ¿non
teñen outro ouxêto qué que tomes impinxâ á Costituson é á Reyna? ¡Ay que
diancres!!!! ¡quen non che soupera por donde vay á augua ó rego! que o
Governo faga o que deve, que non lle vayan para Roma sete ou mais millós
o ano con que nos fan á guerra:::
Crist. ¡Rabieira! ¿é el van para aló tantos cartos?
Farr. Sí, home, si: esto solo é o que se sabe, ¿é quen será capáz de adiviñar ó
que irá mais? Ben sei que dirán que entonces non veñen da ló as Bulas nin
despachos; é á esto respondo, que non vendrán polos cartos, pero sin eles ben
poden vir; é de este modo fan o que lles mandou Noso Señor Jesucristo: que
desen de valde o que recibiron de valde; é si non as mandaren, poden muy ben
facelo os Obispos, segun cho teño oido á quen o entende: faste Bartolo? é non
penses que estas modas son da gora; pois xâ moitos Reyes nosos (é todos bos
cristianos) enseñáronchelle os dentes á os Papas cando nos querian facer á
guerra ó seu modo, esto é espiritualmente; é entre eles foiche un Calrros

328 Papés d’emprenta condenada
175
180
185
190
195
quinto, ou primeiro, que é ó mesmo, que hastra mandou un exêrcito á Roma
é entraron nela os soldados que che fixêron cachizas, roubando, matando,
facendo mil xûdiadas co as mulleres, é co as monxâs, é prenderon nun castillo
á o Papa; é eso que este Rey ben servil che era.
Bart. Vaya: que ti sabes unhas cousas que me deixâs atrónico.
Farr. Esto he o que che ten escoitar os que son sabidos:::
Crist. O que eu alabo é á tua memoria; é como che se alembra todo.
Freit. Pues de la mesma moda que lo cuenta, lo oí yo tambien en Cais.
Crist. ¡Ah!::: esqueciaseme unha cousa ¿sabedes que vai á salir na vila un
deareo?::: polo que dixêron os Señores aqueles.
Farr. ¡Pola vida!!! ay amigos esa é unha cousa testisima é non sabedes canto
me folgo por sabela!
Bart. ¡Pardiola si sei porque te pós tan aquelado!
Farr. ¿E non me hei de poñer ó? ¿é ti sabes o que é poder un calquera ir á o
emprentador é que lle poña en letras de molde, calquera injusticia ou tal...
que fagan con el, sin mais nada que deixâr á sua firma ou un abono?::: é non
como hastra o da qui que nada mais que se emprentaba que novenas de
Santos, ou á cartilla dos Cregos. Vaya que xâ estoupo porque salla logo!
Crist. Falàs coma un libro, Farruco.
Bart. ¡Ay Canté! pero doune á Dios si á ti te deixân emprensar nada; nin ti
saves parolalo para levar á por no deareo.
Farr. A modo Bartolo ¡ay que diancres! pois eu non son un ciudadano como
calquera para usar do dereito que me da á ley? ¡o xêitiño ó! é si non me
poñen o que eu queira co lenguaxê que eu sei, non me faltará quen mo
esprique en Castillano: ¡faste burrican!

Primeiro diálogo na Alameda de Santiago 329
200
205
Crist. Eso non marra.
Freit. Y es tan craro coma el sol de mediodia.
Farr. É senon, aquí teño á meu Compadre que sabe ben o Castillano, é podo
valerme del cando faga falla.
Freit. Hombre: no lo sé mucho::: pro vamos á un decir, cuando faga falta por
eso podeis disponer de mi.
Farr. Dios cho pague, Compadre. Conque si vos parece iremos tirando para
Villestro que á noite ben encima.
Bart. Ome si que xâ he hora.
Crist. Vamos, vamos, que cando estemos de lesér falaremos do conto ese.

330 Papés d’emprenta condenada
Diálogo en la Alameda de Santiago entre Cristovo, Farruco, Bartolo e Freitoso. Santiago: Imprenta
de J. Núñez Castaño, setembro de 1836. [Fragmento].

Primeiro diálogo na Alameda de Santiago 331
Diálogo en la Alameda de Santiago entre Cristovo, Farruco, Bartolo e Freitoso. Santiago: Imprenta
de J. Núñez Castaño, setembro de 1836. [Fragmento].

332 Papés d’emprenta condenada
PRIMEIRA TERTULIA DE PICAÑOS (31/10/1836)
TP1(36)
La Tertulia de Picaños, Pátria del célebre y honrado Vilas, capatáz de
Carreteros; Conductor de efectos estancados de la Hacienda pública; Mayordomo que
ha sido del Santisimo Sacramento; de la Patrona de su Parroquia; de S. Blas; de S.
Antonio y Animas; porta-estandarte en muchas y diversas procesiones sacro-profanas;
individuo de várias Cofradías, con voto decisivo en ellas, &.. Individuos que asisten a
ella: Vilas, seu fillo Farruco, Pepe, Andruco e Catuxâ. Santiago: Imprenta de D. J. F.
Campaña y Aguayo, 31 de outubro de 1836 (Biblioteca Xeral da Universidade de
Santiago de Compostela, RSE Misc. 9-14; Museo de Pontevedra, Legado Baltar,
impresos 4-22; Instituto Padre Sarmiento de Estudios Gallegos, foll. 168-4603).
Cf. tamén Iglesia (1886: I, 187-189), Cátedra de Lingüística e Literatura
Galega (1976: 34-39) e Garcia Negro / Gómez Sánchez (1996: 47-53).
Sobre a posible autoría desta peza véxase o dito na introdución á “Carta
recomendada” (1812) de Ramón González Senra e mais na introdución á
“Conversacion entre los compadres Bértolo y Mingote” (1813).
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
Os verdadeiros liberais lamentan o desgoberno de España. Créanse postos
de traballo ben remunerados na Administración para beneficiar os familiares das
autoridades; non existe proporción entre os servizos prestados a favor da causa liberal
e a distribución destes postos. Como desapareceran as xuntas, que eran un
mecanismo de control sobre as autoridades para impedirlles cometer fraudes e exercer
o nepotismo, aos liberais puros non lles quedaba máis que a denuncia a través
da imprenta.
Hai unha segunda consideración: a situación de desamparo en que quedou
a cidade compostelá unha vez que foi extinguido o Voto de Santiago, se pecharon os
mosteiros e conventos e se nacionalizaron os bens dos regulares. Gran parte da
poboación compostelá vivía das rendas eclesiásticas ou de postos de traballo nas institucións
eclesiásticas. Nesta situación comezou a agromar un resentimento que se
proxectou contra A Coruña. Por iso reclaman a Audiencia e a Capitanía Xeneral, que
estiveran nesta cidade desde 1823 ata 1833.

Primeira tertulia de Picaños 333
1
5
10
15
20
LA TERTULIA DE PICAÑOS,
Pátria del célebre y honrado Vilas, capatáz de Carreteros;
Conductor de efectos estancados de la Hacienda
pública; Mayordomo que ha sido del Santisimo
Sacramento; de la Patrona de su Parroquia; de
S. Blas; de S. Antonio y Animas; porta-es
tandarte en muchas y diversas procesiones
sacro-profanas; individuo de várias
Cofradías, con voto decisivo en
ellas, &c. &c. &c.
Individuos que asisten a ella:
Vilas, seu fillo Farruco, Pepe, Andruco, é Catuxâ.
Andruco. TESTAS noites meu Compadre, é á compaña.
Vilas. Sentabos; é contá algo.
Andruco. Nada teño que decírvos. ¿He tendremos logo carretos?
Vilas. Bállate á perdamá! ainda viñechedes carta feira de Villagarcia.
Pepe. Desíme Andruco: ¿el he serto que botaron da lí á ó Administrador que
habia, que era el Castillano?
Farruco. ¡Non che foi mal botar! Chimparono no Carril, nada mais (por
agora) que con dés mil reás.
Pepe. ¿E canto tiña en Villagarcia?
Farruco. Catro mil.
Andruco. ¡Máma frade!!! non che he mal subir: con que seis mil dun
golpe?

334 Papés d’emprenta condenada
25
30
35
40
45
Pepe. Levará moitos anos de servicio; terá feito grandes sacrificios po la Patria,
é será home muy sabido: non sendo asi terá amigos na cociña.
Vilas. Ja, ja, ja, ja: por ahi!! por ahí!!! He verdade que era Sargento no ano de
23, é dicen bateuse en Madril ó 7 de Xûlio de 22 contra non sey quen...
Despois foi criado da xênte do Sr. Ballesteros; I tomouno este da sua conta, é
fixô home como vedes: arrimate á los buenos... ecetera.
Catuxâ. Con todo, he moito subir. ¿E cantos probes [h]aberá 1 que estarán
cheos de anos de servicio, de meritos é traballos, é quedarian á atras; é outros
desempreados? esa non he Xûstisia nin ley de Dios.
Vilas. Por que asi andaba á España... Si fora eso solo... Eu seivos todo ó que
hay no conto, por que xâ sabedes que tamen son empreado nas rentas. He
mesmo un-ha vergonza ver ó que pasa na quel Carril... Hun rapás con 6000
reás, solo por que sua nai foi... non sei qué dun Ministro, que todos
conocemos; outro que foi alí porteyro é realista na Cruña, con 5000; outro por
que ten un parente Marques é empreado en Madril, con 12000; outro... ó deño:
é todos sin mais meritos cos de S. Fidel (que he un Santo que veu de Roma
para alí); de sorte que todo canto na quel pequeno burato se cobra non chega
á media merenda para pagarlles á eles, que están decote mano sobre mano
coma muger de Escribano.
Farruco. E logo, meu pai, para que habilitaron ó Carril é puxêron Aduana alí?
Vilas. Cala burro: eres muy besta. Eso fixô certo pirillan por que lle conviña
engrandecer aquela Aldea, é colocar alí seus afillados: ¿fáste?
Farruco. Xâ sei por quen falaes...; Vállame Dios; é ó Ferrol despreciado!!!
Andruco. E nos cheos de trabucos para enriqueser á tanto galopin!
I. Refírese a don Luis López Ballesteros, que fora ministro de Facenda de Fernando VII e apoiara moitos
galegos desde o seu posto de ministro.
1. No orixinal, baberá.

Primeira tertulia de Picaños 335
50
55
60
65
70
Vilas. Ainda non vos hay moito que certo Adeministrador (¡boa vay...!)
comprou un-ha Casa testisima na Carreira do Conde, en mais de mil duros; é
verdá que ten baca branca, que asi chaman eles á Sal.
Farruco. Ay meu pai: ¿á que he aquel que presentou á folla de servicios no
tempo de marras, é ne la decia que habia sido aferrimo defensor do Altar é do
Trono, é enemijo da Constitucion, é que traballára por botala á baixô?
Vilas. Ti tamen lojo men tendes. O tal foi ademais oficial dos realistas.
Pepe. Vállocho á perdamá: ¿é el xûraría ahora á Constitucion, de que he tan
enemijo?
Vilas. Bo; bo: bo::: pois non habia de xûrar! Non hubo un que se opuxêse á
faselo, é eso que os hay ben servis é carlistas: xûrarían eles ó Coran por que
nos boten das prazas, que hay moito non debian ter si se gobernase ben.
Farruco. A verdade, dos empregados vellos hay-vos poucos que sean
constitucionás: é moitos dos que están nas portas... ¡vállame noso Señor, que
xêntiña!
Catuxâ. E lojo como ó Goberno os ten no canto?
Farruco. Por que ó Goberno no no sabe todo.
Vilas. Pódeo saber si quer: que mire na Direusion os memoriás é mais papés
que presentaron os empreados, para selo, desde ó famoso ano 23 ó de 34; é alí
achará os grandes meritos é servicios que teñen; II asi como nas follas de servicio que
deron nos dés ultimos anos. Ajora que han de decir?: todos son amigos da
Reyna é da libertá: ¡quen chos creera! Eu quixêra, en gracia de Dios, tantas onzas
douro como dos que alegaron por meritos para ser colocados, ó ser asesinos dos
liberás. Nun-ha palabra: novo sistema: nova xênte, é xênte comprometida por
el, desde ó Ministro hasta ó ultimo porteyro; non sendo asi marchará como
marchaba ó outro que decia “marchemos francamente é eu ó primeyro”.
II. Sempre que había un cambio de réxime os empregados eran sometidos a unha depuración ideolóxica
e política.

336 Papés d’emprenta condenada
75
80
85
90
95
100
Andruco. Na Adeministracion da qui parece que hubo limpeza.
Vilas. Eu non sei si limparon ou emporcaron::: sey que ain-da hay::: é sey
que certos de les están queymados por que alguns papés vanlles sacando os
trapos ó ayre: á tal libertá de emprenta he ó diabro! Deixêmos os empreados é
falemos doutra cousa. Botade un vaso, que he boa polvora, é fasede un sigarro.
Pepe. Comprei hoxê dous sigarrillos, é non hay quen os fume, por que he
mismo esterco.
Vilas. Eso he do mesmo tabaco, que está podre.
Farruco. Pois con eso ha de subir á renta!!!
Andruco. Vos, Compadre, cando váyades á Cruña ben podés desirlle algo ó Sr.
Intendente para que poña remedio.
Vilas. Eu xâ ó dixên na frabica, é non me fixêron caso: falareille ó Sr. Llanas,
que he reuto, é ó Sr. Intendente. Falando da Cruña, lembroume ahora un-ha
cousa que me contou ó Sr. Fariña á mesa, que si vo-la dijo quedades co á boca
aberta.
Farruco. Contá meu pai.
Vilas. Vaya: cando ó oín púxême feito un basilisco, é ó Sr. Fariña estaba como
un pemento de coraxê. ¿Non habedes de creer que esos fachendas da Cruña,
que nunca fartos se vexân, representaron á Madrí pidindo que á Universidade
da-qui fose para alá? parece conto; pois no-no he.
Pepe. Para ó que nos deixâron, que no-lo leven todo...
Catuxâ. Xâ eles puderan, que non quedaba Catredal, Espital, Seminario, nin
outras boas pezas que hay na Vila; é hasta Picaños corria peligro.
Andruco. Esa he-vos senrreyra, que xâ ven datrás: nunca os da Cruña puderon
ver os de Santiago; fai como os de Vigo que tamen lle teñen tírria os de
Pontevedra. Uns é outros, quero decir, os da Cruña é os de Vigo, fan como os

Primeira tertulia de Picaños 337
105
110
115
120
125
130
cregos é frades, que todo ó queren para si, é os mais que coman broa
escarolada: é lojo chámanse liberales: ¡eche bo liberalismo!
Vilas. Non Señor: á culpa está nos da Vila, que son uns papa-moscas, é non
se lembran mais que de andar muy estricados po-la Lameda, é botar borra nos
Cafés. O que debia facer ó Ayuntamiento da-qui, era nomear dous dentre
eles; virvi-jrasia, ó Alcalde 1. o , que he un-ha pementa é muy constitusional,
é un tal Ballesteros, que he mozo que sabe é padeseu moito po-la libertad (sin
que hasta ahora lle dese nada ó Goberno); é que fosen á Madrí á botarse á os
pes da nosa Reyna, é desirlle. SEÑORA: aqui están á los Reales pies de vuestra
Real Magestade dos apoderados de la ciudá de Santiago, de Picaños y demas Aldeas
de rededor; y asi Real Señora, desimos á vuestra Real Magestade de que aquela
grande Vila, muy nobre y muy leal, quedou hecha un corral de puercos y bacas; ou
una Aldea grande. Le sacaron el voto á los Canonijos (ben feito): botaron fuera los
frayles (malas nobas é que non tornen): las mongas tambien se botan (para nada
sirven); y asi sepa vuestra Real Magestá que la Cruña lo tiene todo, y nos nada. La
Cruña tiene la Audencia, el Güefe politico, la Capitanía gueneral, la Intendensia, la
Diputasion provincial y moitas mas 2 cosas; y nosotros los de Santiago, nada. Y asi
suplicamos á vuestra Real Magestade, que la Audencia volva para Santiago, donde
estuvo y debe estar; y donde la prantaron en 3 de Agosto de 1480 vuestros Abós los
Señores Reyes D. Fernando y Doña Isabel: pois que Santiago está no medio de la
Provincia, y la Cruña en un estremo ou rincon: y asi Real Señora, sepa su Real
Magestá que se les ocasionan muchos gastos á los que tienen preytos y riortas en ir
y tornar á la Cruña, donde roban bien en las posadas, por que es giente sin temor
de Dios. Y asi Real Señora, no caso que los Cruñeses quieran alli la Audencia, que
partamos para que todos vivamos: que venga para aqui la Capitanía gueneral y la
Intendencia, y nosotros le daremos en troque todas las mongas, que no es poco. Si
vuestra Real Magestá no lo hace asi lleva el diabro los grandes y hermosos edificios
de Santiago; y sus habitantes tenderemos que degarlo é irnos con la Musica á
otra parte por no morir de hambre.- Botáde un vaso: ¿que vos parece?
Andruco. Ben, ben: non fala millor ó noso crejo.
Pepe. Hay canté; si ó Ayuntamiento fixêse eso que acabades de desir.
2. Quizais más, con acento, no orixinal.

338 Papés d’emprenta condenada
135
140
145
150
155
Farruco. Estou serto que á nosa Reyna, que se-lle pode chamar Nay dos
Españoles, habia de mirar por Santiago; pero si non hay quen fale ¿que
queredes?
Catuxâ. Tes razon Farruco: éla ben mira por nos, bástache que sea muller; é
si houbese quen lle dixêse ó que pasa ¿como habia de consentir cos da Cruña
comesen á duas faceiras, é os de Santiago morresen de fame?
Farruco. Pero haibos un-ha cousa.
Vilas E que he?
Farruco. Que os Cruñeses dicen que Santiago he un-ha agra aberta, é que á
Cruña se cerra, é estan alí mais seguras as autoridades.
Vilas. Non seas páparo: tamen nos nós cerramos na nosa casa ¿é por eso
estamos seguros si por de noite ven un-ha gran gavilla é nos bota as portas
abaixô? ¿E estiveron seguros os da Cruña ó ano de 23? ¿Non entraron os
franceses? Non ves que pondo dous ou catro cañós no monte de Santa
Margarita leba xûncras á Cruña? Aquelas murallas eche solo un adorno.
Farruco. Eso non marra.
Vilas. E fora deso ¿todos os sitios donde hay Audencias estan amurallados é
cerrados?
Farruco. Non bolo podo decir.
Vilas. Eu si: moitas están en ciudades abertas como Santiago; é si se quer,
tamen Santiago se pode fortificar, como fixô Oviedo; é digan ó que queiran os
da Cruña. Dame boas autoridas, como ó Sr. Marques de Astarís (é que non-lle
aten as mas os da Cruña); que se poña á Milicia Nasional da qui como debe
estar, é deixâ que veñan os fauciosos ou ladrós, que todo he un.
Andruco. Tamen non falta quen diga que á Cruña he mais constitucional que
Santiago.

Primeira tertulia de Picaños 339
160
165
170
175
180
185
Vilas. Eso he falar de mamoria: fájolle ver á calquera ó contrario, é parece
conto.
Pepe. No eso si que non, Compadre.
Vilas. Direibos::: si comparás á Cruña con Santiago, he este mais liberal ou
constitucional. Esplicareyme: Santiago he, como sabedes, pueblo de cregos é
frades: é viven uns con outros (asi como eu teño que vivir con todos): por tanto
non debia haber aqui en ningun tempo (bou á un decir) un que quixêse á
Costitucion, por que por ela báixâlles ó bolso é á panza á aquela xênte: na Cruña
he ó robés; hay poucos de croa, é viven do trafico é comercio, á quen protexê
aquel sagrado Código: por tanto non he virtú (acho eu) ó ser alí amante da
libertá, é heo si, ó selo en Santiago. III Pois meus amigos, habedes de saber que
no ano de 23 fuxîron da qui da Vila para fora de España por patriotas
perseguidos po-lo Demo (arrenegado sea) do Despotismo; o Señor Marques de
Astaríz- O Sr. Barros- Un fillo deste- D. Paco Porras- O impresor Rey chiquito
(que a lá quedou)- D. Manuel Llorente, comendante da Coluna de granaderos-
D. Vicente Villar (que a lá morreu)- Don Antonio Rua- Don Francisco Varela é
Sarmiento (que dicen que lle dá ahora o Ayuntamiento á praza de Secretario, en
premio dos seus moitos traballos- Don Juan Montero (ó de Telin)- D. Romualdo
Yañez- D. Sebastian Perez, Secretario que era do Auntamento- D. Xâquinciño
Caneda- D. Francisco Sobreyra- Un que era el musico da Catredal, que tiña un
nome muy enrevesado, é está empreado ahora en Muros; é moitos mais que non
trajo ahora á mamoria; non vos digo os moitisimos que estiveron largo tempo
na cadea. A proporcion debian escapar da Cruña mais de cen; é eu abofé non
sey de mais que do Sr. Vega (sogro do millor Xêneral que temos, o Sr. Mina), D.
Pedro Llano, é os Cautivos; haberá algun outro; pero estou serto non chega ó
numero dos de Santiago. E non digan os 3 señores Cruñeses que foy por que alí
estaban seguros; pois que ó ladron de Madalena, é ó borracho é terrible Egía
buscaban os costitucionales en todas partes. Esto proba que Santiago, respeutivo
da Cruña, he mais liberal: ¿he asi Compadre? ja ja ja ja ja!!!!!
III. Coñecida a fama da Coruña como cidade liberal, inténtase, dalgunha maneira, rebaixar o mérito desta
cidade. Con este fin aparece unha curiosa lista de liberais progresistas de Santiago que ten pouco que ver
coa realidade histórica que coñecemos.
3. Quizais ós, con acento, no orixinal.

340 Papés d’emprenta condenada
190
195
200
Pepe. Téndes razon, é convencésme.
Farruco. Pois no dia hay na Vila uns rapaces testisimos y ergedores po-la nosa
Reyna é po-la noba.
Vilas. E mais habria si soupesen, ou quixêsen entusiasmar é comprometer á
xênte; pero os Xêfes politicos é os Xênerás, que debian estar decote
recorrendo os pueblos, chegan é métense na Cruña (como fixô ó Sr. Murillo é
ó Sr. Latre) é alí toca á baylar, ó treato; comer boas galiñas é bos capós; cun
fato de soldados que os garden...: é botan de conta: que importa que ó mundo
arda, como eu non me chamusque? Amiguiños: xâ vos he tarde. Boume á rezar
ó Rosario é á cama. Hide con Dios hasta mañá.
Andr.
é Boas noytes vos dea Dios.
Pepe.
Farr. Aluméa Catuxâ.
Andr.
é A Dios Farruco.
Pepe.
Farruco. Dormide ben. Tó Can: pasa Tigre fora.

Primeira tertulia de Picaños 341
La Tertulia de Picaños, Pátria del célebre y honrado Vilas, capatáz de Carreteros; Conductor de
efectos estancados de la Hacienda pública; Mayordomo que ha sido del Santisimo Sacramento; de la
Patrona de su Parroquia; de S. Blas; de S. Antonio y Animas; porta-estandarte en muchas y diversas
procesiones sacro-profanas; individuo de várias Cofradías, con voto decisivo en ellas, &.. Individuos
que asisten a ella: Vilas, seu fillo Farruco, Pepe, Andruco e Catuxâ. Santiago: Imprenta de D. J.
F. Campaña y Aguayo, 31 de outubro de 1836. [Fragmento].

342 Papés d’emprenta condenada
SEGUNDO DIÁLOGO NA ALAMEDA DE SANTIAGO (15/11/1836)
DAS2(36)
Diálogo 2 o en la Alameda de Santiago entre los mismos Cristobo, Farruco,
Bartolo, Freitoso y un Cura errante que toma parte en la conversación. Santiago:
Imprenta de D. J. F. Campaña y Aguayo, 15 de novembro de 1836 (Biblioteca Xeral
da Universidade de Santiago de Compostela, RSE Misc. 9-28; Museo de
Pontevedra, Legado Baltar, impresos 4 - 22; Convento de San Francisco de Santiago
de Compostela, AG-24).
Cf. tamén Cátedra de Lingüística e Literatura Galega (1976: 50-58) e
Garcia Negro / Gómez Sánchez (1996: 71-82).
Sobre a posible autoría desta peza véxase o dito na introdución á “Carta
recomendada” (1812) de Ramón González Senra e mais na introdución á
“Conversacion entre los compadres Bértolo y Mingote” (1813).
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
Aínda perduraba en Santiago a expedición de Gómez e o entreguismo da
cidade ao carlismo. O autor deste diálogo quixo que quedaran impresos non só os
decretos de Gómez senón tamén os nomes das autoridades nomeadas polo xeneral
carlista para que se responsabilizaran do goberno da cidade.
Grazas a esta información (que non se conserva en ningún outro documento
do arquivo municipal de Santiago) podemos coñecer quen eran os carlistas
agochados.
Interesadamente, o autor coloca un clérigo de pensamento liberal e regalista
para que non se pense que todos os clérigos composteláns eran carlistas.

Segundo diálogo na Alameda de Santiago 343
1
5
10
15
20
25
DIALOGO 2 o
En la Alameda de Santiago
entre los mismos Cristobo, Farruco, Bartolo, Freitoso,
y un Cura errante que toma parte en la conversacion.
CRISTOBO, FARRUCO E BARTOLO.
Cristobo. Sentémonos logo aqui, é esperaremos por Freitoso.
Bartolo. Si, que non pode tardar.
Farruco. Pois valer, valen moitos cartos vendidos por boas más: por exêmplo,
¿canto non darian por Conxô é S. Martin? por que amigos téñenvos moita
renda, grandes Birbiotecas cheas de Lejajos, vijas é taboas pra faser Casas::: é
que sei eu?
Crist. Xâ sei que teñen moito mais do que desís: pro falando das rendas, non
che son tantas, por que este ano pouco subiron.
Farr. Ainda ti es mais burro::: sí nonche subiron por activa, subiránche por
pasiva, enténdesme?
Crist. Home si che hei de falar á verdá, non sei ó que queres decir.
Farr. Eres un papalanata, outro dia cho espricarey.
Bart. Vos falás ben; pro tamen custa moito ó manter os que foron Frades, por
que vos cobran todos, sean Lejos ou Sasardotes.
Farr. Xâ sei que sube moito, por que solo en Jalisia importa ó que lles dan moy
cerca de tres millós ó ano: pro tamen sei que suben as rendas á moito mais,
sin comparacion.
Crist. ¡Pardiola! ¿E el levan os demos dos Frades tantos cartos? moitos debe
haber lojo.
Farr Non che hay mais que mil setecentos vinte.

344 Papés d’emprenta condenada
30
35
40
45
50
Crist. Malas fadas chos faden.::: Alo ven Freitoso.
Freitoso. ¿Con que me quedais de aguardar, y vos venís? esa non es moda.
Farr. Home estuvimoste esperando na agardentería mais de media hora, é
como non viñéchedes.:::
Freit. Esa es una discurpa: yo si no vine fué pro que me tuvo enredado el hijo
del amo, contandome que algunos del Auntamiento viego están quemados
por lo que habramos dellos el outro dia aqui en la Alamieda.
Crist. ¿E nos falamos mal deles?
Bart. Eso hay que miralo ben; si dixêstedes cousa que os puidese enfadar
habrá que aloumiñalos.
Farr. Quen te aloumiñára á ti, é á eles cun bo mangueyro.::: ¿E nos que mal
falamos de ninjun deles? ¿Dixêmos por si acaso, que quedaron aljús cando veu
á fausion, é que sertos deles lle sirviron de moito pra buscarlle bestidos é armas,
ajilloando os Nasionás que levasen canto tiñan á ó Auntamento, é acusandoos
do que lles quedaba? mal resajario neles::: casi non che deron ó seu, quedandose
coa Lavita, Casaca de informe, é hastra co Caramiñol asul é amarelo: é lojo pros
demais, tragéo acó todo; mal pulvuriño os mate!!!
Crist. Non-vos enfadés Farruco, que vos póndes co á carraxê::: Ave Maria
Purísima.
Farr. ¿E non me hei de enfadar? parese que teñen jana de que lle saquen os
trapos ó aire.
Freit. Non vos es eso solo, sino que algun empregado de la Aministracion está
que Dios nos libre.:::
Farr. ¡Ay que diancres!::: tamen querrá que lle canten os seus milagres ¿Vaya
que he algun Realista apaleador, empregado de onte acá, é con mais caca que
un-ha estrequeyra?::: Deixâdeme en pas, é falade doutras cousas. ¿E que papel
he ese que tragedes na man Freitoso?

Segundo diálogo na Alameda de Santiago 345
55
60
65
70
75
80
85
Freit. Este lo atopé en la calle asi envolveyto, y atado con una liña: veremos
ahora lo que es::: no tiene nada, y solo está escribido todo.
Farr. Leedeo lojo, é veremos si ten aljo de bo.
Freit. Dícevos asi: Papel inédito é interesantisimo á los Anales de Galicia, asi como á
las cronicas (vulgo hojas de servicio) de los que refiere; ó sea sombra de
Ayuntamiento, pandilla Carlista, Junta Apostolica ó Consejo de los Trece que el
Aeronauta Miguel Gomez, acertadamente, compuso para regir Inquisitorialmente al
pueblo Compostelano, en el año 4 o de la Cristiandad, segun el computo del Padre Vaca.
Farr. Debe estar cousa boa, sige sige, adiante.
Freit. Sijo pues: - Comandancia General del Egercito Real de la derecha en
Asturias y Galicia.- Habiendo reunido la Excelentisima Junta de Gobierno,
creada y presidida por mi, con arreglo á las instrucciones del Rey D. Carlos V.
para entender, tanto en los negocios Militares y administrativos, como en
todos los demas que corresponden al bien y felicidad de los pueblos de
Galicia: y despues de haber ecsaminado detenidamente las fatales
consecuencias que pudieran resultar del abandono en que han dejado á esta
Ciudad los enemigos del reposo publico, no he podido menos de fijar su
atencion sobre la indispensable necesidad de anteponer á cualquiera otra
medida de las que deban adoptarse, la formacion del Iltre. Ayuntamiento. Ha
tenido presente para ello, que sobre ser esta respetable corporacion la
Autoridad local mas util, y analoga á las costumbres de los pueblos en todas
circunstancias, lo es mucho mas en las del dia, no solo para mantener el orden
y tranquilidad publica, sino para cubrir con equidad, prontitud y bajo todas
las reglas de una prudente y economica administracion, las muchas y
perentorias obligaciones que esencialmente reclaman hoy las tropas de mi
mando y la critica situacion de la Ciudad; en consecuencia de tan justas
consideraciones, ha resuelto unanimemente la mencionada Junta, el que hoy
quede instalado el citado Ayuntamiento, que los Señores que deben
componerle, sean los espresados al margen en la misma forma y clase con que
van anotados.
Las recomendables calidades de celo, prudencia, ecsactitud y adhesion á la justa
causa de la legitimidad, que constantemente han manifestado los electos, dan á
la Junta fundadas esperanzas para creer que no quedarán ilusorias las

346 Papés d’emprenta condenada
90
95
100
105
110
benéficas y paternales miras de S.M. en favor de sus pueblos, pues no
duda, que tan dignos sugetos redoblarán su eficacia y acreditado entusiasmo en
obsequio de un servicio tan importante en que se interesa la Religion, el Rey
y la Patria.
Lo que comunico á V.S. para que se sirva ponerlo en conocimiento de dichos
Señores, á fin de que hoy á las once de la mañana concurran á la casa
Consistorial, á cuya hora lo hará la Junta para que tenga efecto lo resuelto.
Dios guarde á V.S. muchos años. Cuartel general en Santiago 19 de Julio de
1836.- Miguel Gomez.- Sr. D. José Varela, Alcalde interino de esta Ciudad.- Es
copia fiel del oficio original, que obra por cabeza del juramento y posesión de
los electos; asi como de sus actas archivadas á las que me refiero, y de que
certifico - TENTE TIESO.
Freit. Ahora vos hay del lado de acá una chea de nombres.
Farr. Ora lédeos á ver.
Freit. Alcalde 1 o D. Geronimo Losada, Coronel retirado con sueldo.
Farr. Bo paxâro: ese no tempo que os Rayalistas che fasian gran papel,
regaloulles un-ha Banda de tresiopelo encarnado muy repinicada pro Tambor
mayor.
Crist. Tamen oín que foi ó que lle dixô á os Fauciosos os cartos que habia, é
roubaron, na Aministracion: adiante, adiante.
Farr. Tou tou rabela: ainda eu non dixên nada do Señor D Geromeno; paráde
un pouco, ese demo dese vello chocho he-vos muy amigo das rapasas, é xâ
vay de duas veses que un-ha ó sige de mala maneyra á Cruña, é alí quérea
faser pasar por sua Sobriña; é ten tanto parentesco co ela, como conmijo:::
¡Váljame el Señor San Marcos!
Freit. Idem 2 o Lic. D. Francisco Ponte y Andrade.
Farr. Ese xâ está aló na Cruña, é mais he-vos bó merlo.
Freit. Regidores perpetuos: - Don Manuel Valderrama, Maestrante.

Segundo diálogo na Alameda de Santiago 347
115
120
125
130
135
Crist. Ese oín eu, que mandou desir á sua Señora que non podia asistir, por
que tiña non sey que mal.
Freit. El Brigadier D. Pedro Alcantara Verea.
Farr. Topábase fora ese Señorito na quel entonces, ou á lo menos asi ó
mandaron desir, co demais, rabieyra nel que si non tibo medo era escusado
nomealo para que se presentase.
Freit. Lic. D. Salvador Bodaño y Gil.
Farr. Cala cala, por Dios que á ese pirillan heylle de sacar eu á sua vida é
milagres; ó que fixô no tempo de Egía, é as suas malas intensions, que abofé
son como as dun can doente::: que ó dija certo Procurador, que está metido
po-lo seu cú.
Freit. Idem amovibles: -Don Agustin de Noya, Comerciante.
Freit. Sige Compadre.::: Valjate Dios.
Freit. Dr. D. Juan Neyra Martín, Catedratico de Leyes.
Crist. Ese sey-que he un hirman do Oídor que botaron de Caseres, é que sin
ser nada cando veu Gomez, disque levou os Concheyros aquel pendon
encarnado que hay no Ayuntamento.
Freit. D. Gregorio Garciapán.
Farr. No, ese coitado rápe ó demo se meteu en nada, quixô solo faser
centinela á os moitos cartos que ten, como desia seu Pai, xâ pajára dantes.
Freit. Dr. D. Ignacio Araujo.
Crist. Para ahí: ese he-vos un cativo que foi oficial dos Rayalistas do rio dos
sapos, Alcalde na quel tempo, é que sey eu? é tamen cando foi o outro
nombramento pra os diputados as Cortes, con pouca vergonza é sin temor de
Dios, andibo traballando pra que saísen os do seu bando.

348 Papés d’emprenta condenada
140
145
150
155
160
Freit. Dr. D. José Suarez Villanueva, Decano de Leyes.- Dr. D. Andres Castro,
Catedratico de Medicina.- D. Tomas Reguera, Medico.- Dr. D. Vicente Castro
Lamas, Catedratico de Leyes y Bibliotecario.
Farr. Alto ahí: ¿El eses que reza Cartedraticos, están ainda no canto?
Crist. Por ahora están, están; pro tras tiempos, tiempos vienen.
Farr. ¿E ó Medico Rejera, sey que ó querian pra levar ó estandarte das
beatas, si volvía ó engaspante do Arsidiano!
Freit. Procurador General: -D. Eduardo Osorio.
Farr. Cata cata, ó moina::: ben que xâ foi Nacional de Caballeria da outra ves,
Realista dartillería, Urbano da infanteria, é será canto haxâ que ser.
Freit. Idem Personero: -Dr. D. Jacobo Andres Garcia.
Crist. Tó tó,::: ese he ó fillo do Tesoureyro que foi das Buldas, tamen ofisial
dos Rayalistas, é agora Nacional.
Farr. E si ó he, no no será, si os demais teñen verjonsa; é mais ten-vos outro
hirman en Madril, que vos trage un vijote que mete medo, á ver si atrapa aljún
empreo.
Crist. Non che faltaba outra cousa tamen.
Freit. Diputados.- D. Antonio Vilariño,- D. José Cascaron.
Farr. No, ó primeyro tomouvos medo é ajachouse, é mais non he D. Antonio,
que he D. Francisco
Freit. Secretario:- D. Matias Coton.
Crist. Ese xâ vos he peyne vello, ten-vos feitas mais, que pelos ten na cabesa;
é po-lo que oín de serto presentousevos ó Xêneral Gomez, sin ser chamado, é
doulle fé de toda esa andrómena.

Segundo diálogo na Alameda de Santiago 349
165
170
175
180
185
Freit. Y se acabó la cuenta.
Farr. ¿Sey que criástedes ó pasmo, Bartolo?
Bart. Home quedey atronito co papelsiño ese.
Farr. ¿El que traherá aquel Cura que ven pra aquí?
Cura. Dios los guarde, amigos.
Farr. Santos y buenos dias lle dé Dios y la Virgen.
Cur. Déjense, déjense estar sentados, no se incomoden, y prosigan con su
conversacion, si no les estorba mi presencia.
Farr. Ca de estorbar, mi Señor!! nosoutros non lle falamos cousas que non se
poidan oir; estamoslle aquí apañando este pouquiño sol, que agora xâ lle
gusta, pasando ó tempo hastra que sea hora de ir pra aldea, é desindo ó que
nos ven á boca.
Freit. Pra eso ya andamos en letras de molde por la Vila, como si fueramos
alguién.
Cur. ¡Ola! Con que, segun cuenta, son los paysanos del Dialogo en la
Alameda? Vaya! me alegro de conocer-los, pues por su conversacion he
visto que son amigos de la paz, y deseosos de instruirse, que es lo que le hace
falta á los pobres Españoles.
Farr. Asi lojo, si mi Señor, que todos somos un fato de burros, é asi nos meten
po-lo aro do cesto.
Cur. Y díganme, ? cual de ellos es el que se llama Farruco, que está instruido
en sus puntillos de Historia, y presenta una razon natural muy despejada?
Farr. Son-lle eu pra ó que guste mandar.
Cur. Le doy las gracias, y dígame ¿donde oyó aquellas doctrinas del Pápa? que
yo supongo no sería en las pláticas Dominicales.

350 Papés d’emprenta condenada
190
195
200
205
210
215
Farr. De xûncras!!! non Señor, non::: eu lle direy, téñolle un fillo, (que xâ he
Bachilér) é moitas veces po-la noyte está lendo ó pé do lár, eu estou-no
escoitando, quédaseme moito na mamoria; é vela-hí.:::
Cur. Y dígame otra cosa, aquello del Diario, fué cierto ó nó?
Farr. Do Deareo, no no dixên eu, mi Señor.
Crist. Eso paroleyno eu, por que llo oira á uns Señores na Rua do Villar.
Farr. Bó, bó::: entonces foille coma moitas cousas da Vila, que se falan, é non
pasan de faladurías.
Cur. Pues amigos, eso era de lo mejor que podian hacer, no digo ya los
liberales en particular, sino el mismo Gobierno: un papel público en cada
Provincia, destinado solo á instruir al pueblo, es decir, á los paysanos ó
labradores, á los menestrales, á todos aquellos en fin á quienes no es posible
que lo hagan de otro modo, es necesario, es indispensable en todo Gobierno
libre que quiera consolidarse, y mucho mas en nuestra España: por que
amigos, es preciso confesar que no somos mas felices por no ser mas
instruidos, y que el germen de nuestra desgracia está en nuestra supina
ignorancia.
Farr. A-já padre Cura, dice ben abofellas; si souperamos ó que debiamos,
outro Galo nos cantára.
Cur. Yo les fuí Frayle, amigos, la opinion publica, ó el pueblo que es lo
mismo, conociendo nuestra inutilidad y los perjuicios que causabamos
reunidos, nos hizo vol-ver á la sociedad, de donde no debiamos haber
salido. Con mi pension y alguna cosita mas que uno se agencia se va viviendo,
sino tambien y con las cómodas superfluidades que antes, al menos con mas
quietud y sin tanto escandalo; hablo esto, por que asi cuanto yo les diga no
les podrá parecer sospechoso, ya por que deben suponerme instruido en lo
que les diré, é ya por que hablaré contra mi mismo. Nada mejor, como dige
antes, que un periodico destinado á desasnar ciertas gentes ignorantes de las
cosas mas necesarias: este periodico semanario, leido por los Curas y Jueces
(no una ni dos veces solas) al pueblo, mientras que este no sabe leer y escribir

Segundo diálogo na Alameda de Santiago 351
220
225
230
235
240
245
como debe todo ciudadano Español, segun lo prescribe sabiamente un
articulo del Código fundamental, es lo indispensable para que el Gobierno
llegue á un estado en que pueda ir trabajando en la felicidad de esta Nacion
tan digna de serlo.
Bart. E eso xâ ó temos no Bolatin, que ahora teñen que leelo os Señores Abás
despois da Misa.
Cur. Ya sé, ya, que tienen el Boletin, pero díganme ¿que instruccion sacan de
su lectura? ninguna: es lo mismo que si les habláran en griego. Los Boletines
oficiales es una prueba irrecusable de nuestra trastornada administracion;
¡tres pliegos de papel cada semana embadurnados solo con ordenes,
contraordenes, leyes, ampliaciones, restricciones!!! ¿quien será el dichoso que
se forme una idea justa de nuestra legislacion?
Farr. Fála ben, meu Señor, que do Bolatin non lle sacamos mais nada en
limpio que os cartos que nos custa.
Cur. El papel que yo digo seria destinado, un dia á esplicar un principio de
moral, ó de los deberes del hombre en sociedad; otro dia de politica,
inteligible á todos; otro de economías domesticas; otro de adelantos en la
agricultura; y asi de todos los ramos indispensables á la prosperidad de una
Nacion, por que nosotros ¡gracias al Señor! de todo tenemos suma falta. El
otro dia dijo Farruco que con las excomuniones del Pápa se les pone miedo á
los sencillos y timoratos paysanos; es una verdad, que este es el cóco con que
intentan los car-listas atemorizar á los tontos y desvirtuar de este modo al
Gobierno: ahora pues ¿que cosa mejor que un articulo presentando al pueblo
egemplos de muchos Reyes que refrenaron la osadía de Roma cuando se metió
en 1 lo que no le pertenecia? ¿no sería muy util hacerle ver que el Pápa está
espuesto á engañarse como cada hijo de vecino, destruyendo la perniciosa
doctrina de su infalibilidad? Si estuvieramos de despacio y no les llamasen sus
labores, yo les esplicaria algunos puntos, tanto hoy como otros dias, para que
vayan abriendo los ojos y despertando del sueño en que se hallan, causado
por tantos siglos de obscuridad.
1. No orixinal, en en.

352 Papés d’emprenta condenada
250
255
260
265
Farr. Pode falar ó que queira por que lle temos vagar para todo, gracias á Dios;
é mais escoitarémolo con grande gusto.
Freit. Sí, si: hay tempo para todo, que lo da Dios de valde.
Cur. Pues tomen un polvo antes.
Farr. Dios llo pague, logo.
Crist. Viva, mi Señor.
Bart. Do-xê nun ano nos dé outro.
Cur. (á Freitoso) No gusta tambien?
Freit. Grasias, no jasto.
Farr. Aaa...chíz... é testo que fai vir as vágoas.
Cur. Dominus técum.
Crist.
Bart. Dios te axûde.
Freit.
Farr. Dios lle lo pague.
Cur. Pues, escúchenme y les diré hoy algo sobre la corte de Roma. No creo
yo que en ninguna época estuviese España en el estado de degradante
humillacion en que se halla hoy dia respecto de la corte Romana, corte donde
debe conocer el Gobierno ecsiste el foco de la ruina de esta infeliz Nacion, y
á donde ella envia 3600 ó mas duros anuales para dar pábulo á su misma
perdicion. Por tanto, les probaré, que el Gobierno obrando con resolucion y
airosamente en estas circunstancias, nada hace que no se hubiese hecho ya
en siglos anteriores, y por Monarcas muy católicos. Sea el primero

Segundo diálogo na Alameda de Santiago 353
270
275
280
285
290
295
300
305
Enrique 3. o de Castilla, que ya en el año de 1396 en una pragmática fuerte
y decidida sobre provision de Beneficios en los naturales de estos Reynos,
para contener los agravios que recibia de la curia Romana, nos advierte: que
nos despojan de todo el oro y plata, y tiran de nuestra tierra lo nuestro, llevandolo
sutilmente, haciendonos peores que barbaros. Fernando 5. o llamado por su celo
religioso el Católico, escribiendo á su Virrey en Nápoles, le reprende
gravemente por que no hiciera ahorcar á un enviado del Pápa que se le
presentára con una Bula romana sin el consentimiento Real, mandandole
proceder al castigo de los culpados por todo rigor de justicia, y digan y fagan
en Roma lo que quisieren. Carlos 1. o en sus debates con Clemente 7. o defendió
resuelta y firmemente sus derechos atacados por este Pontífice; y
denegandole el paso por Roma á un egército suyo, fué tomada y saqueada
(como dijo Farruco el otro dia) permitiendo á la tropa toda clase de licencia,
quedando embarazadas muchos miles de Religiosas, sin contar otras
mugeres, y el Pápa encerrado en un Castillo, en calidad de prisionero; sin
que esto impidiese que asi que llegó la noticia de este suceso á Valladolid,
donde se hallaba el Emperador festejando el nacimiento de un Principe,
mandase cesar todas las fiestas y hacer rogativas y oraciones públicas por la
libertad del vicario de Cristo (aprisionado de su orden.) Felipe 2. o (á quien
llaman el prudente) en sus controversias con Paulo 4. o tuvo que declarar la
guerra á la corte Romana, y escribiendo á la Gobernadora de España, entre
otras cosas, le dice: procediendo S. S. en nuestras cosas con notoria pasion y
rencor::: no seriamos obligados á guardar lo que cerca de esto proveyese::: (era
escomulgarle y poner entredicho en el reyno) si por ventura entre tanto viniese
de Roma algo que tocase á esto, conviene proveer que no se guarde, y que se haga
grande y egemplar castigo con las personas que lo trageren. El devoto Felipe 3. o
y su hijo Felipe 4. o el Grande, procurando contener la osadia de la corte
Romana en la prohibicion de los libros que defendian las regalías de los
Principes, fomentando ademas los que las contrariaban y combatían; decia el
primero á su Embajador en aquella Corte; que advierta á S. S. que sobreséa en
semejantes platicas, pues de ellas no ha de conseguir otro fin que no egecutarse, ni
recibirse::: usando de los remedios por derecho introducidos. Y el segundo, con
motivo de la sucesion al reyno de Portugal, advierte á su Ministro
estraordinario en Roma: que si S. S. reconocia al Duque de Braganza por Rey de
Portugal se veria obligado á declarar á S S. por enemigo del Estado, prohibir el
comercio con su corte y secuestrar las rentas que gozase en este reyno. En las
diferencias habidas entre Felipe 5. o y la corte de Roma, tanto sobre la

354 Papés d’emprenta condenada
310
315
320
325
330
335
sucesion á estos reynos, como por haberse negado la curia á espedir las bulas
á un Cardenal presentado para el arzobispado de Sevilla; mandó el Rey que
dejasen la corte romana todos los Españoles, que se recogiese el Breve que
publicára la curia justificandose de su arbitrariedad, y que saliese de España
el Nuncio de S. S. El grande Carlos 3. o hizo recoger con la mayor energía un
Breve de la corte romana contra las regalías del ministerio de Parma, en que
se disputaba la soberanía de estos Estados á su sobrino el infante D.
Fernando, relajando en él al pueblo la obligacion de obedecer á su Principe,
y autorizandolo para la insurreccion.
Farr. ¡Vaya! que mamoria como á sua, leve xûncras si á pode haber!::: canto
nos leva dito teño oido un fato de veces á ó meu rapás, é nin por esas se me
alembra todo como Vosté ó dice:::
Bart. Deixâ falar ó Señor.
Cur. A mi me parece que no deben faltar hombres sabios y virtuosos que
aconsejen al Gobierno lo que el famoso Melchor Cano amonestaba al
Emperador Carlos 1. o obrase en sus debates con Paulo 4. o . Decía este sabio
Español en su imparcial parecer al Emperador: que no dependiendo nosotros en
lo temporal de Roma, podriamos darles el pan y el agua por peso y medida, sin gas-
tar hacienda ni peligrar conciencia::: y hariamos asi de los mas enemigos que
allá tenemos, los mejores y mas ciertos ministros de nuestra voluntad::: y que no
vaya por cambio ni por otra manera directe ni indirecte dineros á Roma, aunque
sean para los mismos Cardenales españoles que alli están::: y que si fuere necesario
se le aten las manos á S. S. pero todo con gran reverencia y mesura, sin baldones ni
descortesia; de suerte que se vea que no es venganza sino remedio, no es castigo sino
medicina. Y por fin, debe tener presente el Gobierno, que si Adriano 4. o tuvo
la insolencia de pretender que Federico 1. o (Barbaroja) le tubiese el estribo
cuando su ecsaltacion; este Emperador recibió tan desvergonzada proposicion
con el desprecio que se merecia: sin olvidar tampoco la respuesta de Carlos
2. o de Francia, al pápa Adriano 2. o : QUE NO DEPENDIENDO EL PUEBLO
SINO DE SI MISMO, el de Lorena pudo muy bien elegirle por Gefe.
Farr. A-já::: bene á nay que ó paréu: no ::: si predicáran asi todos, rápe ó deño
si tantos burros habia; pro, ó que facian, é fan, he cerrarnos cada vez mais os

Segundo diálogo na Alameda de Santiago 355
340
345
350
ollos, é enchernos á cabeza de mentiras é tramoyadas; é ó probe que non sabe
mais creeos de boa fé.:::
Bart. Vámonos, vámonos da qui que xâ he tarde, que á tí si te deixân falar tés
que decir hastra decote.
Farr. Vámonos logo: vaya, con sua licencia, Padre Cura, é Dios llo pague
hastra outro dia, si Dio-lo quer.
Cur. Hasta cuando quieran, que yo á esta hora, si el tiempo está bueno, soy
seguro en este sitio.
Bart. Quéde con Dios logo.
Crist. Páseo ben, é non morra.
Freit. Luego::: hastra la promera por no mentir.
Cur. Vayan con Dios, amigos.

356 Papés d’emprenta condenada
Diálogo 2º en la Alameda de Santiago entre los mismos Cristobo, Farruco, Bartolo, Freitoso y un Cura
errante que toma parte en la conversación. Santiago: Imprenta de D. J. F. Campaña y Aguayo, 15
de novembro de 1836. [Fragmento].

Segunda tertulia de Picaños 357
SEGUNDA TERTULIA DE PICAÑOS (15/12/1836)
TP2(36)
Núm. 2º. Sigue la Tertulia de Picaños. Asistentes a ella, los Consabidos
Farruco, Pepe, Andruco, Catuxâ y un Abad recién llegado. Santiago: Imprenta de D.
José Fermín Campaña y Aguayo, 15 de decembro de 1836 (Biblioteca Xeral da
Universidade de Santiago de Compostela, RSE Misc. 9-15).
Entre as probas de imprenta de obras de autores e de épocas diversos que
pertenceron a Andrés Martínez Salazar e que hoxe se encontran na Real Academia
Galega figuran as desta segunda Tertulia de Picaños (Fondo Martínez Morás, referencia
318/22).
Cf. tamén Cátedra de Lingüística e Literatura Galega (1976: 39-44) e
Garcia Negro / Gómez Sánchez (1996: 54-61).
Sobre a posible autoría desta peza véxase o dito na introdución á “Carta
recomendada” (1812) de Ramón González Senra e mais na introdución á
“Conversacion entre los compadres Bértolo y Mingote” (1813).
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
Propaganda liberal en forma de diálogo na que o abade pon o contrapunto
conservador e mesmo antiliberal. Os paisanos, milagrosamente convertidos en liberais,
fan un repaso dos abusos cometidos pola Igrexa (inquisición, percepcións ilegais
de impostos eclesiásticos, etc.), que parece ser que desapareceron repentinamente
grazas ao réxime constitucional.
1
5
SIGUE LA TERTULIA
DE PICAÑOS.
Asistentes a ella, los Consabidos
Vilas, Farruco, Pepe, Andruco, Catuxâ, y un Abad
recien llegado.
TODOS MENOS FARRUCO.
Vilas. CONQUE Vosté por acá, Señor Abá!!
Num. 2. o

358 Papés d’emprenta condenada
10
15
20
25
30
Abad. Si: vengo sobre cierto negocio::: pero me pasma ver á nuestros aldeanos
hechos filosofos, y especialmente á V.
Vil. ¿E eso de felosofos he cousa de comer, Señor Abá?
Ab. No, hombre, no: filosofos se llaman los amigos de la sabiduría, de las luces
y reformas (ó sea del progreso.)
Vil. Pois, Señor Abá, sendo asi, xâ lle digo que son eu felosofo, por que quero
reformas.
Ab. Ya, ya; por eso salió V. á lucirlo con su tertulia, metiendose, cual otro D.
Quijote, á desfacedor de tuertos.
Vil. Cáta, cáta! xâ sey por donde vay, Sr. Abá::: permítame é déixême falár.
Ab. Diga V. lo que quiera, que está en su casa.
Vil. Moitas gracias: pero ha de saber, Señor Abá, que como agora son as
noytes grandes, xûntanse aqui catro amijos do lugar, que cos da casa forman
un-ha::: como se chama, para ir pasando ó tempo. ¿fáise de carjo?
Ab. Si: conozco. Pero sería mejor pasarlas rezando el Santo rosario.
Vil. Eso xâ se fay; é non sempre ha de estar un rezando, por que algo se ha
de falar, é ó caso he non marmular de ningen, é decir verdades amarguen á
quen queira: ¡cantas deixâ un de falar do que pasa na Ga-licia, é estamos
vendo, solo por que::: ahinda non lle hay á libertá que eu quixêra!
Ab. Dice V. bien, amigo Vilas, la murmuracion es uno de los mayores pecados
reprobados por el Sr.; por que de ella ningun provecho, placer ni utilidad se
saca. Que hay aun despotismo ¿quien lo duda? acaso mas que nunca.
Vil. Pouco á pouco, Sr. Abá, eso si que non. Foyse aquel tempo da que
chamaban Sta. Inquisicion, da que se valían os birbós para desfacerse
secretamente de canto home sabio aparecese, pra que no nos abrisen os ollos,
por que metidos alí sin que ningen soupese deles, nin aun á sua xênte, sin

Segunda tertulia de Picaños 359
35
40
45
45
50
55
defensa é formandolles un-ha causa chea de embrollos é patrañas que solo os
Inquisidores entendian::: ¡Ah! ¡si aquelas paredes puideran decir os moitos
inocentes que sacrificaron os Frades, Cregos é Señores! ¡os tormentos que alí
se inventaron! ¡os asesinatos que alí se cometeron!::: Ademais, Señor Abá: xâ
no nos meten na cadea, como sucedia antes, solo por que un artesano ó un
labrador lle pidise á un Señor, á un Canonejo ou Crejo ó que lle debia; ou por
que non lle sacase á monteyra na calle::: tampouco lle poden agora meterse na
casa dun home de ben, nin faserlle abrir as portas á media noyte ¿enténdeme?
Ab. Eso no es asi: hace poco tiempo que allanaron mi casa á la alta noche.
Vil. He que irían por fauciosos::: tamen viñeron aqui un-ha noyte, é ó meu
Farruco dixô: arre caracha, que aqui non entran non botando as portas ó
chan, que rodén á casa é entrarán cando sea dia: ¿enténdeme? é fóronse, como
se dice, co rabo entre pernas. Elo sería á Xûsticia::: pero tamen serían ladrós.
Ab. Está visto: V. quiere reformas::: quiere libertad::: quiere Constitucion:::
quiere que todos los hombres seamos iguales::: quiere:::
Vil. Páre, páre Sr. Abá: quero, quero, quero é quero todo eso. E dígame:
¿Vostede leeu ben á sabia Costitusion?
Ab. No la he visto, ni quiero.
Vil. No no xûre que llo creo: eu nunca lle dijo que ó viño he malo hasta que
llo probo; pero xâ se vé, ó que non lle justa ó viño sempre dice que he
surpia, ainda que sea de Málaja::: ¿non sey si me esprico?
Ab. Demasiado entiendo á V.; pero ya que la leyó, esplíqueme que beneficios
trae al Pueblo ó á Ustedes ese libro que llaman Sagrado.
Vil. Eu tampouco lla lín, solo por que non sey, pero léumella, ahí donde vosté
está sentado, ó meu rapás, moitas noytes, que lle he amiguiño de ler, é afé afé
que ten mais libros que moitos Crejos da aldéa, á quen non se ve mais cun
Bribiario vello é á Cartilla do reso tapando ó xârro do viño. Aqui encontrará
vostede ó Flor Santorum de Villejas, entre ó temporal é ó eterno, Vida de Santa
Genoveva, os doce Pares de Francia, ó Lunario prepétuo é moitos mais dos

360 Papés d’emprenta condenada
60
65
70
75
80
85
buscados, como dice Farruco; é agora que me alembro ainda lle trouxên ó
outro dia da Cruña un que se chama Gritos del infierno. Mais volvendo á sabia
Costitucion, que vosté por burla lle chama libro sagrado, díjolle que está ben
chamado, por que contén as leys santas que deben gobernarnos fundadas nas
divinas, que se encerran no outro libro, tamen ben chamado á sagrada
Escritura, que manda nos amemos uns á outros, como hirmans, sin engañarnos,
roubarnos nin matarnos. Pois ó tal libriño ou Costitusion xâ que no na leu debe
saber que fixâ un-ha sola especie dos homes todos, sin dividilos en razas ou
castas como os cás; que establece á nosa libertad é independencia sin que
pertenescamos á ningun-ha familia nin persona, pois non somos un rebaño de
ovellas; que manda que á Nasion sola poida faser as leys; que estas sean
iguales para todos, sin que ó rico poida burlarse do probe, fundado de que ó
daño que lle fixêse habia de quedar sin castigo, é ó robés, si ó probe se
atrevese por calquera cousa contra un rico castigálo con todo rigor: á todos
suxêta á soportar as cargas para manter ó Estado, según á riquesa de cada un,
non solo pra os trabucos ou contribusions, si non tamen pra as demais gabelas
de aloxâmentos é bagaxês, é vostede ben sabe, Señor Abá, que antes non
aloxâban os Señores nin os Cregos; ó tal Códijo protéxêlle á industria é ó
comercio, sin ó manopolio de gracias de dereito esclusivo; abre as portas á
todos para entrar os empreos da Nasion, que non debe dalos si non os homes
de méritos, servicios é virtudes, é non á pillos, intrijantes é aduladores::: nun-ha 1
palabra, Sr. Abá, en cada articulo, para quen ó entenda, preséntalle amparo ó
probe é necesitado, é á grandes é pequenos un-ha xûstisia igual para á libertá
sivil, é respeto inviolable da propiedade con que á xênte sea felís, é á nosa
España se poña en un esplendor como está á Francia é á Ingalaterra.
Ab. Se conoce que le gusta pues la entiende y esplica perfectamente: amigo
Vilas, es preciso no olvidarse de la Santa Religion de nuestros Padres en que
hemos sido educados, fé, Vilas, fé.
Vil. Tou, tou rabela, caridá, caridá, Sr. Abá, caridá torno á decir, que he á que
lle falta á vostedes.
1. No orixinal, nun-/ha en dúas liñas, con guión de separación entre e ao final da primeira delas.
Consonte o que é norma neste texto cando a palabra non debe cortarse entre liñas, reproducimos o artigo
indefinido —amalgamado coa preposición en— con guión.

Segunda tertulia de Picaños 361
90
95
100
105
110
115
Andruco. Por ahi, por ahi meu Compadre, que esperanza sobralles; esto he,
por ó inquisidor D. Calrros, Rey dos ladrós.
Catuxâ. Decís ben: que vistan ó desnudo, que dean de comer al ambriento, é que
cumpran co mais que resan as obras de misiricordia, é no nos veñan con
endromenas, por que agora xâ á xênte conoce os bos é malos Cregos: todo ó
mundo vay abrindo os ollos:::
Vil. He-vos maña vella ó facer os Cregos á sua causa, causa de Dios::: por eso
decia ó outro
Jamas se ha visto en el mundo
lo que en España se vé,
que es hacerse los ladrones
defensores de la fé.
Fámbos co á Religion ó que fasia un Mono con un Néno que roubára: púñao
diante ó ladron para que non lle tirasen un tiro que meresia.
Ab. Mi intencion no fué ofender, ni incomodar á V., mi amigo Vilas, V. sabe
que le aprecio.
Vil. Si Señor, é eu ó mesmo á vosté, este he un falar, pero seylle de mamoria
á Cartilla nova é á vella, é seylle ó que he fé, que es creer lo que no vimos por
que Dios lo ha revelado y la Santa Madre Igresia asi nos lo enseña, é sey que
á Igresia componse de todos, por que dice á Cartilla que á Igresia es la
Congergacion de los fieles cristianos: pero ha de saber, Sr. Abá, que tamen lle
creo ó que vexô.
Ab. ¿Y que es lo que V. vé?
Vil. O que vexô he, que vostedes nos venden ó que noso Señor nos deixôu
de valde, quero decir, os santos Sacramentos: vostedes levan diñeyro por
bautisar, ou faser á un cristiano, por casar, por enterrar, esetra, esetra.
Cat. É po-lo metedoyro das mulleres na Igresia tamen chupan un-ha veliña,
ou ó que cadra.

362 Papés d’emprenta condenada
120
125
130
135
140
Andr. ¿É cando cumplimos co precepto no nos levan os ovos?
Vil. Téndes razon, que non me lembraba deso; ben desia ó noso Sr. Retor que
foy, que está na groria, (ó Sr. Maquieyra) ca usura estaba na Igresia, que non
habia ley nin libro que mandase levar dereytos por adeministrar os santos
Sacramentos, por que se opón as obras de misiricordia; é chamaballes él simôs
(que non sey que quer decir) os Curas que os levaban.
Pepe. Ó que os Curas debian faser para cumplir co que manda á ley de Dios,
era non levantar os dereytos cando morre á cabesa dun-ha casa, si non erger
os caidos; quero decir, que morre un Pay é deyxâ catro ou seis fillos probes,
ou con pouca cousa, é ó Cura déyxâos mas probes levándolles de dereytos ó
que non debe, é ó mellor sería que botase mán deles, os socorrese é
enseñase:::
Cat. Faládes como un Santo, Pepe; dilles á eles eso: ¡é chámanse ministros
dun Dios misiricordioso!!!
Vil. E os que falan de ese modo chámanlles sangenistas, xûdios é outros
alcumes.
Ab. No se puede hablar con gente ignorante: digan V. s ¿y el que sirve al Altar,
no tiene que vivir del mismo Altar?
Vil. Si Señor: ten rason; ¿é non lles basta ó dismo que lles damos,
descontando (como debian, é non fán) á semente? Ademais, tamen téñen ó
seu Igresario: ben sey que entre vostés hay alguns probes, comparados con
outros, co demais [n]ingun 2 morre de fame, pois nadie pode ordenarse
que non teña, dun modo ou doutro, ó bastante con que vivir; pero xâ ó
Goberno os arregrará á todos.
Andr. Que non jasten tanto co as mu:::las::: é que non coman guisopes, é:::
Ab. Ya es de noche y tarde. Adios Señores.
2. No orixinal, mingun.

Segunda tertulia de Picaños 363
145
150
155
160
Vil. Bóte un chisco; é espere que irán con vosté hastra botálo da ponte.
Ab. Gracias: no hay necesidad.
Vil. Compadre, encendé ese farol, é íde alumearlle: leváo por dentro.
Ab. Que venga, ya que V. se empeña. Buenas noches Señores.
Vil. Vaya con Dios, S. Abá, hastra decote.
Andr. Cáve quédo Cán, que he un Sasardote: non teña medo Señor.
Pep. Vállache xûncras ó Abade ese, que he ben cativo, pero ben truán; él mais
quixêra falar, pro non se atrevia, por que llas volvíades ó corpo; á min
aturrullábame.
Vil. Já, já, já, já::: estos pirillás solo campan cando áchan con bestas.
Cat. No::: ser, he dos de Calrros.
Vil. Pois non ha de ser!!! son-no casi todos, son pocos los escoguidos.
Farruco. (sale) Santas noytes.
Vil. Tardáches ben: ¿de donde vés?
Farr. Túvome ocupado ó Sr. Fariña.
Vil. Acábache de sair da-qui ó Abá Choupiñas, é tivémosche conversa larja.
Cat. ¡Ay Farruco! non sabes ó que perdiche.
Farr. ¿É él he dos que esperan ó Mesías?
Vil. Si, home, si: po-lo mesmo espriqueylle á Costitucion; faleylle contra esos
dereytos que levantan por enterros, casamentos, bautismos::: é ¿que sey eu ó
que lle dixên? por que, á verdá, enfadeyme cando me dixô: fé, Vilas, fé.

364 Papés d’emprenta condenada
165
170
175
180
185
Farr. ¡Que diancres non estar eu aqui!!!
Cat. ¿É que ven á ser ese Chousiñas?
Vil. He un que lle teño morto moitas fames: foy apren-dis de Crejo, fixô ó
papel de liberal cos liberás, meteuse no rosario de Castañeta; dicen que era
ó que lle fasia os risos á barba do Arzobispo, é colleu un curatiño:::
Andr. (sale) Aló vay ó tal Abáde: á casa non vos volve, Compadre.
Vil. Ni no deseo: nunca á pórta acerte. Contá ó que vos dixô po-lo camiño.
Andr. ¿E quen ó entendia? solo iba rosmeando heregues, flamasones, la religuion
vay por terra::: en fin, vay fedendo.
Vil. No me lembrou da-quel libro que tes tí, Farruco, das copras en que á Tia
enseñaba á Sobriña.
Cat. É que libro he? que eu non me lembro de oílo lér.
Farr. Pois eu xâ vo-lo lín: he un libro en español, que reza dun-ha Tia que
daba leuciós á sua Sobriña, é esta perguntáballe, si Dios perdonaría estes é
os outros pecados; á Tia decialle que si, tendo arrepentimento, por que
Dios era misiricordioso: tornáballe á perguntar, si tamen perdonaría
estoutros é os de mais alá; é á Tia xâ cansada de tantas perguntas,
contéstalle asi:
Andr. He-vos asi, pardióla.
Dégate Niña de hunduras,
eres por sierto incansable;
toda culpa es perdonable,
como no tóque á los Curas.
Vil. ¿Quen duda eso? Dios todo perdona; pero si lles tocan á eles nun pelo da
roupa, para eso non hay perdon; levántanse é berran: xûdios, herexês que tiran
contra á Religion; é ó Inferno non foy feito pra os cás.

Segunda tertulia de Picaños 365
190
195
200
205
210
215
Pep. Lémbrome agora, co vespera de Defuntos tropecey cun Crego cheo de
lordas, cos calcáños fora, á sotana de remendos é os manteus asulados, é dixôme
moito: peisano, ¿téne V. aljuna Misa que dar por sus Defuntos? é contesteylle: no
Señor; é fay, é dime él: está visto, se acabó el Purjatorio; é eu que ó vin vír, díxênlle:
pode moy ben ser, Señor, por que asi como los Reys dan endultos, su Divina
Maguestade, que es mas misiricordioso que todos los Reyses del mundo, daría
outro chamando ó seu lado, á las almas del Purjatorio.
Farr. E él que vos dixô?
Pep. Calou coma un rato: estíveno atisvando, é meteuse na taberna; entonces
dixên eu para min: quen che-lle dera á Misa, que á apricaba á tabarneyra.
Farr. Xâ sey, pouco mais ou menos, que Crejo hé::: heche da Prima.
Vil. No::: esa Prima, ou Curmana, ten un-ha xênte!!!::: (conto para outro
dia) Ó Goberno debia botarse sobre as rendas de-la; por que na Vila moitos
Pays poñen os fillos á Crejos, tan solo para que ganen á Prima; é fora millor
po-los á Canteyros, Sapateyros é Chalás: po-lo que perxûdica mais do que
aproveyta::: ¡é mais agora que me alembro, tamen hay xênte da tal Prima na
faucion!
Farr. Deixêmos esa conversa pra mañá: decí meu Pay, que relouco por sabélo
¿que vos dixêron na Cruña?
Vil. Cála; que me volveron tolo po-lo demo da tortilla, ou tirtulia, é doume
un empreado un papeliño con moito secreto pra que ó pobríque (mañá ó
lerás) eu dixênlle: Señor!::: vaya, Vilas, conviene al bien de la Patria:::
Farr. Pois á min, por á tal tortilla, houvéronme de comer os empreados de ahí
da bayxô, cando lles levey os tabacos.
Pep. E á min vanme ó lombo, se non fuxô, os do Carril, que estaban en
Villajarsia.
Vil. Mañán verédes ó que dicen os papés que me deron na Cruña: é por hoxê
íde con Dios, que he hora.

366 Papés d’emprenta condenada
220
Pep.
é Boas noytes nos dé noso Señor.
Andr.
Vil. Farruco: bota os Cás fora.
Farr. Ó Tigre, repónse.
Vil. Tal xênte teño na casa::: podes decir tamen que he un faucioso mais::: asi
anda todo:::

Segunda tertulia de Picaños 367
Núm. 2º. Sigue la Tertulia de Picaños. Asistentes a ella, los Consabidos Vilas, Farruco, Pepe, Andruco,
Catuxâ, y un Abad recien llegado. Santiago: Imprenta de D. José Fermín Campaña y Aguayo, 15
de decembro de 1836. [Fragmento].

368 Papés d’emprenta condenada
TERCEIRO DIÁLOGO NA ALAMEDA DE SANTIAGO (31/12/1836)
DAS3(36)
Diálogo tercero en la Alameda de Santiago entre los mismos Cristobo, Farruco,
Freitoso y el cura consabido. Santiago: Imprenta de don J. F. Campaña y Aguayo, 31
de decembro de 1836 (Museo de Pontevedra, Legado Baltar, Impresos 4 -22-).
Reprodúcese con case total exactitude en Chacón (1986: 358-362), onde se substitúe
o signo ::: por puntos suspensivos (...).
Sobre a posible autoría desta peza véxase o dito na introdución á “Carta
recomendada” (1812) de Ramón González Senra e mais na introdución á
“Conversacion entre los compadres Bértolo y Mingote” (1813).
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
O Diálogo quere ser unha advertencia ás autoridades liberais de que o carlismo
está vivo, agardando, como acaba de manifestarse coa chegada de Gómez. A
política de aproximación e colaboración coas forzas carlistas é un disparate porque
os carlistas só agardan o momento oportuno para impoñer a súa ideoloxía.
O autor do Diálogo pertence á liña dura do liberalismo. Por iso se escandaliza
de que se lles dean oficios e responsabilidades a persoas non suficientemente
depuradas. A inclusión do abade, un liberal radical, ten a intención de amosar que
non todo o clero pertence ao carlismo. O seu discurso final favorable á persecución
sen cuartel dos carlistas non fai máis que confirmar a idea do autor.
1
5
10
DIALOGO 3.o
En la Alameda de Santiago,
entre los mismos Cristobo, Farruco, Bartolo, Freitoso y el
Cura consabido.
CRISTOBO, FARRUCO, BARTOLO Y FREITOSO.
Bartolo. POIS eu::: non vexô que dixêsemos, que lle poidese parecer mal.
Farruco. E ti, parece que lle tés medo? ¿ou tamen crees que volverá tempo
que che saque ó Estanco? ¡vaya! ¡vaya! ¿seyca pensa, Sr. D. Geromeno, que
por que somos da aldéa nos espantan hovos fritos, anque veñan á pares?
¡ay que xûncras!!!

Terceiro diálogo na Alameda de Santiago 369
15
20
25
30
35
40
Cristobo. ¿El enoxâriase po-la banda de treciopelo; po-los cartos que dixêmos
que levaron os fauciosos por causa dél; ou por que contáchedes que era amigo
das mozas?
Farr. ¿E todo eso que vale, prá ó que habia que decir? ¿E logo si houbéramos
dito que debia poñer po-la sua conta esta Lameda no estado en que estaba no
ano de vinte é tres, por que un fato de pillos (que outro dia vo-los nomearéi)
despois de enchelos é enborrachalos nun-ha comedéla, botaron toda abaixô,
po-lo seu mandado, sin quedar mais nada de-la que este canto donde nos
estamos; é esto jrasias que lle fasía fálla para estar usmeando á Dómina (que
vos vivia na-quela casa da-colá) de camiño que quentaba os callos dos pés ó
Sol? ¿que diría si dixêsemos todo esto? é que foy ó que mandou sacarlle á
cabesa (¡si lle sacáran á sua!) á fijura que hay na fonte de Quiroga, que debia
pagar tamen?::: Dios nos libre: poida que afojase ca carraxê: ¡asi él estoupára!!!
Bart. Tamen eso he moito saber::: ¿é quénche dixô á tí que él mandára
faser todo eso?
Farr. Eso todo, sábeno hastra as pedras de Santiajo; pro eu seyno de boa tinta,
é que ó podria facer bó, si chejase ó caso: é vamos á un-ha cousa: si non fose
con consentimento dél, debeu haber formado causa de oficio en averiguacion
dos actores, por que ó fin é ó cabo foy un-ha maldá, esto no-no fixô; erjo::: é
hastra nesto foy un besta, como ó foy toda á sua vida, por que él debeu cubrir
el espediente, pois si hoxê ou mañan chejan un-has autoridás, como as eu
quixêra, é dicen: á Lameda de Santiajo no ano de vinte é tres ¿canto tiña de
coste? tanto, decian os peritos que se nomeasen; pois sorréjeos para acó, Sr.
D. Geromeno, que jrasias á Dios ten por donde: é mais viñan de pelrras para
choíla, que non entrasen os porcos ne-la.
Freitoso. Pues toavia sé yo mas de ese pirillan. Cuando fué Alcalde promero, en
ese tempo que dice el Compadre, habia muchos presos en la cársele por
costitucionás; pues amigos, cuando alguno de-llos estaba enfermo é iba el
carselero á darle parte que era menester sacarlo del calaboso á la enfermeria; le
contestaba, tanto el, coma esa buena alaga que tropesamos decote en el
camino::: ese que está en Laraño, que es Abogado él, ó::: Santas Marias:
carselero, nunca venja V. con esas novas; de cuantos tiene V. en la cársele por Negros,
nunca dé V. parte de enfermos, avise V. solo cuando mueran para sacarlos á fuera.

370 Papés d’emprenta condenada
45
55
60
65
70
75
Farr. ¡Ay malos cás chos coman!!! é estálle á Nasion pagando un-ha chea de
cartos!::: ¡mala rabia nél!!! non che he milagre que nós estemos cheos de fame
é miseria para sostér á tales bribós!! ¡válganchos mil nacidas!!
Bart. Home, esa era un-ha indinidáde; á fin é ó cabo eran cristianos, anque
foran uns asesinos, coma eles.
Crist. Por falar de todo un pouco, é para que vexâs as intenciós dos calrristas
(empreados) hey-vos de contar un conto. Vos ben vos alembrarés de D.
Sinforiano I , que morreu aforcado na Cruña no ano de quince?
Farr. ¡E non hemos da-cordar ó!!
Crist. Pois, meus amigos, ca sua morte quedaron catro filliños (que todos cavían
baixô un-ha cesta) sin Pay nin Nay, é sin que meter na boca, pois á chusma da
Vila, é alguns que hoxê pasean por ela, roubaronlle á casa que non deixâron nin
un-ha aresta: algun-has almas caritativas botaron man de-les é fóronos criando,
hastra que as Cortes do ano de vinte é un señalaronlle, á cada fillo, á pension de
douscentos ducados cada ano; veñen os demos dos Franseses (que nunca cousa
boa fixêron) é acabouse á pension; habrá pouco mais dun ano que un-ha das
Nénas, que recolleu é criou un oficial de seu Pay, fixô un memorial á Reyna
pidindo que lle siguisen pajando á pension que as Cortes lle señaláran, por que
¡cuitadiña! estaba pouco menos que espirando de miseria, é andando de porta
en porta co á nesesidá, pois morreu ó que á criára é quedou con duas velliñas
hirmás dél; á Reyna ¡miña xôya! mandou que decontado se lle pajase; ven á
orden ¿é sabes ó que sucedeu?::: que entre á Contaduria da-qui é á da Cruña
encafurnaron á orden oyto meses, hastra que veu ó Contador que hay hoxê é
andubo perguntando, quen lle daría rason da Néna, que ó cabo pudo encontrar,
que ápouco mais sírvenlle os cartos prá ó enterro.
Farr. E pasmaste deso?::: bastábache ver ó nome de Sinforiano para que lle
desen croyo, como dicen éles: é ó peor he que empreados malos decote ha
I. Sinforiano López foi un patriota durante a Guerra da Independencia, cunha rara habilidade para penetrar
nas capas sociais máis humildes e mobilizalas. Consta que recibiu importantes fondos para provocar
a primeira mobilización na Coruña contra os franceses. Posteriormente converteuse nun liberal exaltado.
En 1814 conspirou contra o réxime absolutista. Procesado, foi executado na Coruña.

Terceiro diálogo na Alameda de Santiago 371
80
85
90
95
da-velos, mentras haxâ autoridás 1 que reciban informaciós, é liberales
(muchos son los llamados) que declaren que he costitucional é amante da
Reyna, ún 2 que non hay cán nin gato que no-no teña por un forte calrrista,
tanto que cando veu á fausion de Gomez salíu de fraque é muy currutaco á
recibir ó seu paisano Ramos, á Amado (que Dios está nel Cielo) é mais
canalla, dandolles abrazos é norabuenas, é decindolle os liberales:::
perdonáde que he algo porca á espresion.
Crist. ¿E non sabes que autoridá foy?
Farr. No-no sey, nin me importa: ó milagro fixôse; fose ó Santo que fose,
liberanos Domine.
Bart. E autoridá que remedio tiña sinon recibir á informasion?
Farr. Hastra ahi sey eu; pro tamen sey que debia esaminar os testigos (xâ que
non faltan pra todo), é perguntarlles ¿Vostedes que datos teñen pra decir que
D. Fulano he adíto? Señor::: dirian éles, merendou con Ramos II é comparsa,
cando os liberales andaban de céca en méca: é á resposta da autoridá entonces
calquera á adiviña; pro como decia ó outro:
¿Quien hace de piedras pan,
sin ser el Dios verdadero?
Don Dinero.
Bart. E esa informasion será pra levar algun empreo?
Farr. Dicen que he pra pretender á praza de Promotor fiscal de Padron: ¡que
se chupan un-ha púpa os Padroneses!!!::: ¡Vaya que con todo cumpréu á
palabra ó noso Maestro! ahi ó téndes.
II. Ramos, que aparece varias veces citado neste Diálogo, era Ramón Ramos, capitán dunha das gavelas
máis activas, a de Arzúa. Estaba acompañado na gavilla por un irmán e un sobriño, tamén de apelido
Ramos.
1. No orixinal consultado, escrita á man, ábrese unha nota (1) en autoridás que logo, a pé de páxina, se
resolve así: D. Jose Caneda y H[u]alde.
2. No orixinal consultado, escrita á man, ábrese unha nota (2) en ún que logo, a pé de páxina, se resolve
así: D. D. J. Carril; Ch úno que non.

372 Papés d’emprenta condenada
100
105
110
115
120
125
Cura. Felices dias amigos mios: ya hace tiempo que no nos hemos visto!
Farr. Santos y buenos dias lle dé Dios. Tamen ó tempo non estibo para festas.
E á todo eso ¿foylle ben de salúde?
Cur. Muy bien, gracias al Señor: ustedes tambien no tendrian novedad, por lo
que veo.
Farr. Vamos tirando hastra que noso Señor ó queyra; solo ahi meu Compadre
que ten á sua Mingóta na cama.
Cur. Lo siento amigo; y es cosa de cuidado?
Freit. De cuidado, no Señor; es ya enfermedá viega, que llevo jastado con ella
lo que no es creible, por que toavia cuando vin de Cáis tuven que pajar cien
reales de mencinas al Boticario, y ella siempre de la misma moda: es imposible
que non sea algun feitiso ó frida de ojo.
Farr. Cála, cála: ten verjonsa de decir eso diante do Sr., que pensará que ti
tamen crees esas burricadas.
Cur. Dice bien Farruco, amigo, que no ecsisten semejantes hechizos, ni
heridas de ojo, ni posesos, ni endemoniados, ni cuanto discurrieron mis
compañeros para amedrentar al Pueblo sencillo é ignorante, y vivir á su
cuenta. ¡Asi no ecsistieran otras heridas que nos afligen, y otros endemoniados
que nos pusieron en el desastroso estado en que nos encontramos!
Farr. Deyxê que eso hase de acabar co tempo, si Dios quer.
Cur. Si, amigo, yo asi lo espero: pero será si toma otra marcha nuestro
Gobierno. Es imposible que una fatalidad no persiga á cuantos se sientan en
aquellas desgraciadas sillas. Vino el Ministro Céa Vermudez, é intentando
seguir las huellas de su antecesor Calomarde con un poco menos de
despotismo ó con un despotismo ilustrado, idea que no puedo concebir por que
equivale á la luz con tinieblas, conservó las armas en manos de los Realistas y
vimos el alzamiento de las Provincias, que hoy tanto cuesta á nuestra infeliz
Patria: le reemplazó Martinez de la Rosa y avanzó á querer darnos libertad sin

Terceiro diálogo na Alameda de Santiago 373
130
135
140
145
150
155
Constitucion, concibió y parió el Estatuto Real con sus Próceres vestidos de
mogiganga; pero su imaginacion poetica acosada por fantasmas que mataban,
le hizo dejar el puesto al Padre de los empréstitos, al Padrasto de su Patria, al
orgulloso Conde III que con su despótica altanería puso á la Nacion en un
estado convulsivo, del que solo su caracter docil y pacifico pudo sacarla á
salvo; vino el arbitrista, el programista prometiendo imposibles, y cayó al cabo
por no haber hecho lo que pudiera y por fiarse en quien no debia: caimos en
las garras de unos viles apóstatas, traydores á sus principios, y vendidos á
cierta clase de enemigos (por que tenemos mas enemigos que los carlistas);
pero la España manifestando su justa indignacion en todos sus angulos, le
hizo ver á nuestra angelical CRISTINA que no eran estos infames los que
afirmarian la Corona de castilla en las sienes de la inocente ISABEL: les
sucedieron los que ecsisten y::: me abstengo de su calificacion: ello dirá. Todos
ellos, unos y otros tubieron por norte y divisa la maldecida fusion, y la
impunidad en toda clase de delitos: he aqui, á mi entender, la causa de
nuestro deplorabe estado. Dos partidos muy marcados dividen á la
Nacion Española: el uno es el carlista ignorante, fanatico y por lo tanto bruto,
insolente y sanguinario; el otro es el liberal ilustrado, benefico y por lo mismo
justo y amante del bien general; en todas partes luchan y pelean por defender
sus tan encontrados principios; el hipocrita y egoista servil, llama al liberal
impio, irreligioso; y el liberal que sabe que estos calumniosos epitetos son solo
para engañar al pueblo incauto y encubrir asi los abusos, arbitrariedades y
supersticiones de que viven, los desprecia: ¿y se pretende fundir tan opuestos
elementos? ¿no sería mas facil unir los corderos y los lobos? Los liberales
perseguidos durante diez años, mendigando en paises estrangeros un escaso
sustento, arrastrando injustas cadenas en obscuros calabozos, ecsalando en
terribles suplicios sus ilustres vidas; miran hoy con estoica serenidad al que le
acusó falsamente, al que aniquiló sus bienes, al que llevó sus parientes al
cadalso, y lleno de moderacion y generosidad todo lo perdona. ¿Se querrá,
acaso, que á mas de esta demasiada indulgencia se reconcilie con sus
enemigos, y les perdone sus posteriores delitos? es mucho pedir: es pretender
pervertir la moral publica: es poner á igual nivel la virtud y el vicio.
Crist. Ten razon Padre Cura.
III. Refírese ao conde de Toreno, presidente do goberno do 7 de xuño de 1835 ao 13 de setembro de 1835.

374 Papés d’emprenta condenada
160
165
170
175
180
185
190
195
Farr. Caràcha si tén!!! que sey eu de aljuns que decote están vendo á quen lle
maltratou á muller é os fillos, quen lle apredreou á casa, quen lle acabou con
canto tiña, quen foy testigo falso contra eles::: é eles os burricás non lles falta
si-non pór á outra faceyra pra que lle sorrejen ne-la.
Cur. Habla bien Farruco: nada falta á los liberales sino abrazar á sus enemigos,
darles sus propias armas para que con ellas le atraviesen su filantropico
corazon; y que despues ellos riendose de su candor, llámen debilidad y
cobardia lo que fuera escesiva bondad. Pues en cuanto á la impunidad que se
egerce con los criminales, no diré nada; pues hablan mas los hechos, que
cuanto puedan decir todos los escritores de la España ¿á quien no pasma ese
indulto interminable, que no es sino una puerta abierta al crimen? ¿que mejor
salvaguardia para el malvado que tener un asilo á todas horas y en todas
ocasiones, sin escepcion de delito alguno? yo confieso que no puedo
imaginarlo: ¡ah! que cara ha de costar á los liberales esta punible indulgencia,
esta criminal insensatez! ¡ojalá asi fuese! pero es igual con todos: asi el ladron,
asesino, mutilador, incendiario ó faccioso con un solo nombre, como el
traydor á su Reyna, el que juega á dos manos, á todos se les perdona: todo se
mira con igual desprecio. Y en verdad, si la justicia fuese recta, fuese severa
¿cuantas fajas y cuantas togas no debieramos haber visto enseñar, con un justo
y egemplar castigo, á las demas á caminar por la senda del honor y del deber?
¿Vimos acaso caer la cuchilla de la ley sobre los culpables de las escandalosas
incursiones de los facciosos en tantas y tan varias provincias? ¿No está
clamando al Cielo la sangre de tantas victimas inmoladas á la traicion, á un
plan convinado, ó al menos á la ineptitud de muchos mandarines? ¿Vimos por
ventura otra cosa que formulas de consejos de guerra y suspensiones de
mando, sin que sirva todo esto mas que para acallar al pronto la indignacion
publica? ¿Cuanto mas util y sencillo no sería que esos traydores ó cobardes
compareciesen ante el Congreso Nacional para ser alli juzgados como reos de
lesa-Nacion, y que ella viese patentizados sus crimenes ó su inocencia? ¿No lo
hicieron los franceses con Fieschi, Alibeau y otros reos de asesinato intentado
contra su Rey? pues que ¿importa mas, acaso, la vida de un Monarca que la
de una Nacion unica Soberana?::: Si asi se obrára, no lloraría España las
calamidades que la afligen. No crean, amigos, que por lo que clamo por
justicia soy un cruel, un deseoso de baños de pies en sangre, no; yo tengo muy
presente una verdad eterna que me dice: que debe perecer la republica en
que falte la justicia, por que nada precipita mas á los hombres á la

Terceiro diálogo na Alameda de Santiago 375
200
205
210
215
220
desesperacion que la falta de ella; y opino tambien con un célebre poeta
nuestro que ha dicho:
Es abrir la carrera del delito
El usar de piedad con los perversos;
No hay otras armas que oponer al crimen
Sino rigor, suplicios y escarmientos,
.................. A los perversos
Darseles debe por piedad la muerte,
Solo pueden ser útiles muriendo.
Otro dijo despues, entre muchas cosas buenas:
.................... El egemplo
Del criminal impune, lleva al crimen
A muchos infelices:
Ni justifica el numero á los reos;
Y aun cuando por millares se contasen
Condenarlos debiera un juez severo.
Farr. ¡Ay canté, si fixêran ó que Vosté díce!!! si á os que andan con amaños é
pasteles; os que parece que van en persicion tras os fausiosos; en fin, si ó que
caéra na mais pequena, lle déran páu que non se poidese erger; habian os
demais de decir pra ó seu sayo: tóo::: que vay deberas; fay fálla mirar pra os pés
é non tropesar, que si un cay::: Laus tibi Cristi.
Freit. Ya se vé que si: é yo si fuera de min á quien manda habia de facer:::
Crist. Farías; farías::: farías coma todos, encher á andorga é::: ladran os cás é
eu estoume na cama.
Freit. Que sabes tu lo que hábras.:::
Farr. ¡Vaya! hasta outro dia Sr. Cura que xâ he tarde.
Todos. Quéde con Dios, logo.
Cur Adiós amigos, hasta otro dia: (si el tiempo lo permite.:::)

376 Papés d’emprenta condenada
PAROLA DE CACHEIRAS (ca. 1836)
PC(36)
Parola k’houbo entre Goriño Antelo, Farruco Allende é Antón Terelo a tarde de
carta feira d’a outra semana n’a taberna de Cacheiras, relatada ó pé da letra por un
urbano que à oeu agachado tras d’unha pipa; ó que viña de camiño (Fondo Barreiro
Fernández-López Morán). A obra semella, por diversas razóns, un borrador pendente
aínda dunha severa revisión: presenta un uso moi irregular e mesmo caótico dos
signos de puntuación e das letras maiúsculas, contén non poucos anacolutos, etc.
O seu final abrupto suxire incluso que a obra quedou inacabada. As súas páxinas
manuscritas están moi aproveitadas, pois o autor non só prescindiu nelas case por
completo das marxes superior, inferior, dereita e esquerda, senón que tamén escribiu
moitas liñas por páxina e, ademais, renunciou, con moi poucas excepcións, á utilización
dos puntos e á parte, que nin sequera usou para separar as distintas intervencións
dos personaxes que participan no diálogo. Para facilitar a lectura do lector
moderno introducíronse nesta edición tales separacións, ao tempo que se marcaron
en cursiva os nomes, completos ou abreviados, cos que se indica que personaxe é o
que vai falar en cada ocasión.
No Instituto da Lingua Galega está depositada unha transcrición inédita da
Parola de Cacheiras realizada por José Luis Pensado. Nosoutros traballamos directamente
sobre o manuscrito, mais tendo á vista a transcrición de Pensado.
Cf. tamén Cátedra de Lingüística e Literatura Galega (1976: 61-63) e
Garcia Negro / Gómez Sánchez (1996: 85-88).
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
Polos contidos do texto e a súa argumentación o autor debeu ser un clérigo,
por suposto de Santiago, porque coñece perfectamente non só as persoas senón
tamén os alcumes, e evidentemente carlista.
A importancia deste texto radica en que é o único texto en galego ideolóxica
e politicamente absolutista e carlista. O control da censura sobre toda publicación
carlista fixo imposible que se imprimise ningunha obra de propaganda.
Tampouco esta foi impresa. Posiblemente estas pezas propagandísticas circulasen
de man en man.
En canto á data, tendo en conta que se escribe en plena Guerra Carlista
(1834-1840), que os regulares xa foron expulsados dos seus conventos pero non
aínda as monxas, todo nos sitúa no ano 1836.

Parola de Cacheiras 377
Seguindo o mesmo modelo das producións liberais (un diálogo entre paisanos
con posicións encontradas), nesta peza é Farruco quen dirixe a tertulia e expón
os argumentos: a vida económica está estancada, a liberdade converteuse en libertinaxe,
perséguese a Igrexa e os seus ministros, etc. Cara ao final aparece a argumentación
en contra da sucesión de dona Isabel ao trono de España pola súa incapacidade,
como muller que é, para exercer o poder e porque ao casar será o marido,
“si é home de calzós”, quen exerza de rei.
1
5
10
15
Parola k’houbo entre Goriño Antelo, Farruco Allende, é Anton Terelo
a tarde de carta feira d’a outra semana n’a taberna de Cacheiras, relatada
o pé da letra p[o]r un urbano q[u]e à oeu agachado tras d’unha pipa;
ó q[u]e viña de camiño.
Gor. K’ai meu compadre Farruco, como vos vai de saude?
Far. Ou Goriño folgome d’acharvos, de saude vamos pasando, prô... non canta
ó merlo: é p[o]r alá que tal á xentiña toda d’a casa?
Gor. Esa madia tén; pro eu teño un catarro que m’afoga, nin me deixa turrar
polo alento, é ó Siñor abade que nos daba as meiciñas, que bén sabês qu’é moi
entendido, teñeno preso esos démos, e cartos nos hai, p[o]rq[u]e anque un
home teña algo que vender non hay quen ó merque, si ó pode esconder dá
tropa principalm[en]te dós cristinos que canto vén, canto apañan; é vede k’un
home tén que morrer à la tragala sin romedio: é vos seica vindes dá vila?
Farruco. home veño, émais c’alá non fora.
Goriño. E logo q[u]e....
Anton. Dios los guarde cabaleiros.
F. e G. Seás ben bindo Anton.
Ant. Hay pa todos?
Os d[ous]. home dò k’ai tomarés coma un de tres.

378 Papés d’emprenta condenada
20
25
30
35
40
45
Ant. pois logo à vuestra saude.
Os d[ous] K’aproveite é d’oxe n’un ano querendo Dios.
Ant. asi sea. E que contás de nobo, si he que non hai cousa secreta, q[u]e
estonces....
Gori. non hai cousa q[u]e non podás saber.
Ant. Pues logo echade p[o]r esa boca que yo tamen quiero saber algo de
bueno.
F. estaballe contando à Goriño q[u]e veño dá vila é mais k’ala non fora
p[o]rq[u]e eu non sei coma estou, pois mais teño de louco que de cordo.
A. G. é logo q[u]e tuvestes?
F. calá, q’ô que tal non vé non tén q[u]e contar. Eu fun c’un pouco gran, é
estiben sin vendelo mais de catro dias, e tiveno [que] deixar ben barato
sinon inda non viña hoxe para á Aldea; p[o]rq[u]e habés de saber q[u]e noutro
dia xuntanche catro pillos q[u]e asi ó decian ás panadeiras é toda xente,
descamisados anq[u]e vestidos d’urbanos, alborotando á praza maior e toda á
vila gritando coma loucos viva la libertá, viva la Costitucion, viva à Republica,
viva la libertá de Francia, mueran los Frades, mueran los curas, q[u]e sei eu
os disparates q[u]e decian. Puxose á tropa sobre dás armas, os urbanos
tocaron é retocaron, e só se xuntaron uns noventa é cando mais cen, é eso
q[u]e os vuscaban polas casas. Eivos nomear alguns p[o]rq[u]e poida dár q[u]e
conozás un q’outro. O q[u]e mais farolaba berraba é adoecia era ó noso viciño
de S[an]ta Baia, ó que fixo àquela casa tan pintada ¿no conoces? ó tolo q[u]e
acá lle chaman D. Xacobe ó dá praza, ó fillo dó xastre Eiras, q[u]e despois
q[u]e xogou é malgastou as talegas q[u]e lle deixou seu pai, anda à ver si pode
rapiñar; outro era ó fillo de D. Mauro ò boticario dó canton, q[u]e tamen está
tronado; un longo d’un reloxeiro q’ai frente ó calexon dá porteria de San Payo,
q[u]e non lle chega prâs p.... todo ó q[u]e gana, nin tén en que caerse morto,
nin e viciño etc. un macaco da rua travesa q[u]e chaman Ramon Barros, sin
oficio nin beneficio, etc. un francés beleiro dó calejon dá pescadaria q[u]e lle
chaman cau..cau, valgate ca vila hom. O fillo dá puta de fociños, ou muller de

Parola de Cacheiras 379
50
55
60
65
70
75
80
estarís q[u]e he noso visiño tambe[n], que ten à casa escontra ó rio. Un tal
sanchera que tén o dia é a noite p[o]r seus. un neto dó abogado Xunqueira,
q[u]e ten ò que Dios lle dou, ó catalán Pou, q[u]e veu de criado de mulas à
ser Siñor à Santiago côs miles da reigier, óu judia q[u]e si he coñecida, un
peluqueiro dó franco, q[u]e veu de Madride có cú ó aire, un linterneiro
chamado impropiam[en]te Justo Fraga, q[u]e xá foi dos q[u]e àfogaron nó ano
vinte é tres, o gundiano é outros; un carpinteiro chamado brandaris, un
zapateiro gordo 1
Qué tal non hé xente de valia? pois estes son papas reyes obispos, generales,
justicia, pueblo é todo. Despois de juntos todos estos letrados pidino ó q[u]e
lles veu à boca é entre outras cousas éna q[u]e mais aferrano foi q[u]e se
botasen todolos 2 frades é monxas. Formouse ó sabio auntam[en]to é non
estrevendose á facela mastrugada só, chamou á varios sugetos, entre eles
(anq[u]e dá misma lán) alguns de valia; tal coma ó Marques de Santeesteban,
D. Xeromeno Losada, ó Escribano bocas, Montepío, D. Pedro Vermudes, ó
Comand[ant]e dó 16, etc.. p[ar]a q[u]e figurasen ó Pueblo. Oubo ó demo e
mais la mona, é quedou prâ o outro dia. Aqui foi ela, ós ricos, é de prô non
quixeron firmar, é pagano 15 ducados de multa cada un, amen de pasteleiros,
etc. O encargado dâ representacion foi cara de bella, ó xenro dó bello caneda
D. Benito Losada, ó q[u]e levou ó guion ná procesion de S. Roque, ¿non
vos facés de cargo q[u]e iba caio aqui caio acola, cunha turca q[u]e partia á
alma? pois amigos anq[u]e fixo (ou constou q[u]e a fixera) à representasion
non queria firmala, é ladron de Nieto, deulle duas bofetadas, é D. Pedro bolos,
un catalan gordo é negro k’ai n’o escuriño dá praza, quixo o botar polo balcon
¿non vos rís? pois asi vos foi. Despois desto leuo no balcon ó acordo dá xunta
q[u]e foi votar ós frades fora, e facer posta dicindo q[u]e á cidade ó pedia ¡Que
mentira! Os urbanos con armas, e foguetes bén poucos (p[o]rq[u]e era gente
de pouco ber) con musica foron alborotar ás calles con berros que aturdian
(cousa que he contra toda ordenanza, p[o]rq[u]e si fora cando eu servin ó Rey
xá tiña pau ó q[u]e ná formacion abrise os labios). A xente andabavos
pasmada, as tendas e tabernas é casas estabanvos cerradas coma cando
entraron os franceses no ano de 9, que non fixeron con ser ó que eran o q[u]e
ahora fán estos malos españoles.
1. No ms. déixase a seguir un espazo en branco, probablemente destinado a ser cuberto cos nomes doutras
persoas que tamén participaran na manifestación de que se está a falar.
2. Ms. todolos los frades.

380 Papés d’emprenta condenada
85
90
95
100
105
110
Gor. ¡Ai tal hom! ¡si nosos abôs viñeran à este mundo no nos coñecisin p[o]r
seus netos. ¡Vaia ó mundo està perdido.
F. Bén nos decìa meu Padre ála no ano de quince; os travallos inda non
viñeno, todo ó q[u]e pasou foi mel; os q[u]e viviren d’aquí algun tempo han
de ver ò q[u]e nunca se veu!
Ant. hombres non sabés lo q[u]e decides; p[o]rq[u]e para q[u]e se queren tantos
frades mongas é cregos? para comer, rascar la panza, é andar á la q[u]e salta, sin
degar soltera nin casada, metendolas en el beaterio, p[ar]a megor hacer la suia
con capa de hipocresia, teniendo los q[u]e estan afuera las amas p[o]r mugueres,
y á los higos p[o]r sobrinos, etc. Las mongas ya sabés que entran p[o]r el
capricho de los padres, p[o]r codicia de un tio ò hermano, o p[o]rq[u]e no
las degano casar con quien querian, o p[o]rq[u]e algun guapo las degó en aunas,
etc. Tanvien vedes q[u]e todas las riquezas estaban en ellos, y q[u]e con sus
escesivas rendas cospiraban en favor del perro Carlos contra la leguitima reina
Ysabel 2 a , y otras cosas q[u]e calo p[o]rq[u]e vos non quiero escandalizar.
G. ¡Ou Anton! évos tamen sodes dese bando? ai home no no creia devos!
Farruco voume indo prâ a Aldea q[u]e me he noite, é deixalo á Dios que ó
governe.
F. tendes razon, eu tamen me vou retirando, k’o fin nos non hemos de
governalo, é deixar andar ótempo k’el dirá ó que ó for.
G. F. Pois logo Anton quedá con Dios, é perdoná, astra outra ocasón, vaia á Dios
si, dadelle moitas memorias á Margarida, é mais á Sabela, é mais á Martiña.
Ant. Encomendadas seran; pero digo, seica vos enoxastes p[o]rq[u]e falei asi
dos frades é cregos; ou tendes medo de k’eu vos faga la falsa fe? falá lo q[u]e
quisieredes q[u]e por mi non hay nova.
F. Xá ô sabemos, prô é noite; é como ó mando anda asi, á millor palabra é á
q[u]e queda p[o]r decer, pois prâ perderse un home pouco fai falla.
Ant. poco á poco Cabaleiro, que eu anq[u]e sô d’outro pensam[en]to non sô
espia nin vendido; tarbarnera vote usté una botella...

Parola de Cacheiras 381
115
120
125
130
135
G. home non k’e tarde.
F. deixao prâ outro dia, deixao k’e prâ aora foi d’abondo.
A. lo dicho dicho, y lo mandado mandado veñan os dous netos, y San se
acabó: bebé.
G. por moitos anos.
A. q[u]e aproveche.
G. è volvendo ó conto Farruco, âs monxas tamen as votano.
F. Astra aora non, prô seique pensâs q’an d’estar moito tempo? Vaiche boa, xâ
ô pidino, e xa as fono insultar con unhas palabras tan feas q[u]e inda âs
mulleres d’aquela casta non selles botan na cara.
A. Esos son alguns botarates q[u]e se valen d’a ocasion, mais os liberales
netos non pensan asì. Conocen quelas mongas no deben estar oprimidas y
q[u]e non conviene su existencia p[o]rq[u]e son asilos los convientos del
despotismo, [pues] quen impide, q[u]e la q[u]e queira ser santa, lo sea en su
casa, y q[u]e sinon quiere casarse, pueda estar sin ver hombre? degaos
de tontarias, q[u]e muchos eguemplos se tienen visto, ademas de q[u]e sirven
frailes y mongas al Estado? denada, antes polo contrario son causa de
despoblacion, p[o]rq[u]e son moitos os brazos q[u]e fantan ala labranza y
of[ici]os utiles, p[o]rq[u]e non es cierto q[u]e si tantos miles de frailes curas
y mongas como hobu y hay en España se hobiesen casado, cantos millones
de almas no tendria la nacion? con los bienes q[u]e ellos poseen cantas
familias non estarian acomodadas? Yo bien sei q[u]e parece mal asi al
principio, p[er]o ya vereis conel tiempo las ventagas q[u]e trae su esterminio.
F. Ai Anton esa non é á ley en q[u]e vos criou voso pai, donde ou quem vos
insinou tal modo?
Ant. Es verdade q[u]e mi Padre non me criou asi, pero si el e todos los de su
tiempo, fueron burros, fanaticos, esclavos, y supersticiosos, p[o]r q[u]e eu lo
hei de ser tamien? Yo cando estive en Cais tiben unus amos q[u]e correran las

382 Papés d’emprenta condenada
140
145
150
155
160
165
170
catro partidas del mundo, estuberan en Amereca, Eguito, Costantinopla,
Amesterdan, Londres, Parìs, Lisboa, y q[u]e sé yo q[u]e mas, sabian todas las
leises, é decian q[u]e los frades y toda esa chusma de cregos no eran outra cosa
que un fato de Sanganos, chupones del corazon delas naciones, e q[u]e p[o]r
lo mesmo ya los echaran de casi todas ellas, bien convencidos de q[u]e eran
los estrumentos del despotismo, los opresores del guenero humano, y los
candados delos grillos de nuestra libertá: que eran lobos con pellego de
ovegas, q[u]e cubertos con la hipocresia criticaban todos los fotos 3 de los
hombres, al paso q[u]e eles vivian como querian, pues q[u]e eles solos tenían
libertá para hacer lo q[u]e les daba la gana; q[u]e para migor pintar y hacer
creer sus patrañas, finguian milagros, e aterraban con la inquisicion á
cualquiera q[u]e lles roncase con la verdá. Que si era certo q[u]e cristo viniera
al mundo, no les degaria poder p[ar]a hacer una cosa, cando enseñaban
otra; y q[u]e en todo caso non haciendo cosa contra la ley natural, se complia
con la Religuion. Aqueles Señores eran hombres moi entendidos, pues
ademais delo q[u]e corrieron p[o]r el mundo eran moi estudiosos, y me
quitaron moitas preocupaciones que mamara en mi gubentude
F. Guesus canta blasfemia Dios mio, miña virxe! calá, calá, q[u]e imposibre cô
mismo demo non fale pola bosa boca.
G. pois xa q[u]e me detiven á oir tanto disparate tamen será razôn q[u]e vós
volva ô corpo algunhas verdades dô barquiero; p[o]rq[u]e anque ó Demo anda
solto ainda hay fê, é habrâ fê hastra el fin del mundo. ¡Canto sinto Anton
vervos tán antusiasmado pola causa do Demo! prô inda teño mentres k’as
vulver en tí: oieme, q[u]e tamen teu oin. Principio pola parte da religuion. Ou
hay Dios, ou non; si hay Dios será immortal é xusto; e omnipotente, criador
de todas las cousas; sendo criador p[ar]a algun fin lles deu sér; si lles deu ser,
é consiguiente que lles deu medios prâ subsistir, esto xâ vedes que non tén
volta; aora bén, entre as cousas infinitas q[u]e quixo criar, foi ó home; para
uso, regalo, necesidades, e felicidade del criou todas as demais cousas,
facendoo sêñor de todo ó universo; dandolle p[o]r habitacion mentras vivise
á terra, e p[ar]a despois ô ceo, p[ar]a toda eternidade en sua presencia é de
todos os espiritus puros. Para q[u]e pudese coñecer esto mismo deulle unha
alma espiritual é immortal, dotada de entendimento memoria é voluntá; o
3. Así no ms. Pensado tamén leu todos los fotos.

Parola de Cacheiras 383
175
180
185
190
195
200
4. Ms. ou.
entendim[en]to para discernir ó bô dô malo, á memoria p[ar]a q[u]e se
acordase dos seus preceptos, é voluntá p[ar]a q[u]e abrazase ó mal ou ben, n’a
inteligencia q[u]e si seguia este gozaria de felicidáde eterna, si aquel estonces
iria facer compaña cos demos ó inferno; pois sendo el o Señor, era preciso
cumplir os seus mandatos p[ar]a merecer oseu agrado, é si non despidilo de
si como fai un amo c’un criado q[u]e non lle sirve á seu gusto, pois el é Santo,
é na sua casa non quer sin[on] Santos.
Como ó Demo hé enemigo declarado de Dios é de consiguiente principio é
autor de todo ó malo, envidioso dô seu poder é bondade quixo estorbar á
amistade q[u]e Dios fixera co home; este como tiña libertá de seguir ó ben ou
ó mal, agradado dâs promesas do demo, faltou ó precepto d’aquel, é veu ben
pronto as resultas. Conocendo noobstante Dios noso siñor q[u]e o home fora
feito debarro, é p[o]r tanto quebradizo, doulle palabra q[u]e como se
arrepentise mandaria á terra o 4 seu querido é eterno fillo p[ar]a q[u]e tomando
á seu cargo os pecados dos homes, nos redimise dá esclavitú dô demo, énos
franquease ás portas do céo. Prâ q[u]e esto se cumprise imprimeu na alma dó
home á ley natural, q[u]e hé ó q[u]e chamamos razon natural; olvidouna, é
estonces deulle as tablas dá ley p[o]r escrito, entregoullas á Moises é Aaron
cabezas dôs q[u]e creian nel. Mandou q[u]e as tibesen en suma veneracion é
custodia, fabricando un templo ó mais sumptuoso q[u]e viron os pasados,
presentes, éfuturos; Mandou tamen k’unha dás doce tribus en q[u]e divideu
óseu pueblo fose destinada ó servicio dó tempro. Aqui non podo menos de facer
unha pausa = mandou Dios que unha das doce tribus se destinase ó servicio dô
templo; e para q[u]e? p[ar]a q[u]e lle desen culto publico, sacrificando uns as
victimas, outros cantando himnos dalabanza outros tocando suaves
instrumentos, outros en servicios menores, como gardas, porteiros, etc. E
p[o]r mandado de Dios, pregunto entre nosoutros sontantos los cregos
monxas efrades que compoñan unha duodecima parte dâ poblacion? pois si
para un templo sô destinou Dios de cada doce un, entre nosoutros q[u]e hay
tantas yglesias gardase [e]se orden?
Anton. Eso todo es invencion de los curas y frailes oí mas de una vez á dotores
y gentes de sabiduria, á lo menos en la maior parte.

384 Papés d’emprenta condenada
205
210
215
220
230
235
5. Ms. os.
6. Ms. mesmo.
7. Ms. su.
8. Ms. su.
9. Ms. danlle.
Goriño. Calá louco: Por ventura eso non costa dá sagrada escritura? no no
creén os hereges? no no veneran os xudios? é astra os mismos turcos no ó
confesan? idiotas! queren negalo todo, p[o]rq[u]e confesando parte caen nà
rateira. Volvo ó conto. Como os homes sempre fomos malos, somos é seremos
astra la fin, p[o]r eso os mismos q[u]e foron testigos dos milagres q[u]e Dios
fixo cos israelitas foron olvidandose dos beneficios recividos, cometendo cada
vez mais faltas; mandou profetas santos q[u]e avisasen, é correxisen, e
amenazasen con os terribles castigos q[u]e lles tiña preparado, p[er]o foi en
vano, prenderon, perseguino, é matano os mais, é verificouse ó q[u]e
predixeron.
Farruco: oi meu compadre tamen me parecés vos un profeta, p[o]rq[u]e eu
non pensei q[u]e tanto sabiâs, tendesme coa boca aberta, seguí, q’eu creo en
Dios à pés xuntos.
Ant. ¡Que ilusos, que fanaticos!
G. Si home si, vos sós solos os q[u]e tendes á sensia infusa; prô p[o]r moito
q[u]e digades à verdá é verdá. Prosigo.
Veu ô Mesias, predicou contra os vicios, fixo miles de milagres en testimonio
da sua doctrina, é en pago matarono afrentosamente, e quen o 5 matou? os
mesmos q[u]e o esperaban, os mesmo[s] 6 q[u]e reciviran á sua ley p[ar]a
estreitar mais ánosa amistade con Dios, estableceu á su[a] 7 iglesia, pondo p[o]r
cabeza visible dela á S. Pedro, dando lle as chaves dó ceo, á el é todos los
apostoles mandoulles estender á su[a] 8 doctrina, fundar templos, consagrar
obispos q[u]e fosen seus sucesores, ordenar sacerdotes, etc. prometendolles
q[u]e estaria con eles hastra a consumacion dos siglos, dan[do]lle 9 potestá
p[ar]a perdonar os pecados, è fortaleza p[ar]a resistir átodos los q[u]e se
opuxesen a recivir à Santa ley. Millons de Martires regaron coa sua sangre a
viña do siñor; e apesar q[u]e en todolos Siglos houvo crudes persecucions
contra os fieles, nunca pudo ó inferno derribar á Ygle[s]ia de Cristo noso

Parola de Cacheiras 385
240
245
250
255
260
265
ben, ni’n’a derribará por mais q[u]e invente impiedades martirios, nin
revolucions, p[o]rq[u]e Dios pode mais q[u]e todos os demos, todos los
homes, todos los elementos, é todo canto existe, p[o]rq[u]e existindo p[o]r el
é sabido q[u]e pode deixar de existir p[o]r el: é q[u]e si non acaba con nosco
è porq[u]e non quer, é p[o]r cumplir à sua palabra; prô non p[o]rq[u]e non
poida, pois quen licencia as augas p[ar]a q[u]e inundasen toda á terra, tamen
pode acabar con ela. Do ceo pois vén acreacion dós Pontifices obispos,
sacerdotes é mais individuos do servicio dô Altar dô ceo vén ó q[u]e os
homes vusquen con anhelo unha vida perfecta p[ar]a chegar á posesion de
Dios, q[u]e é ásuma felicidad á q[u]e debemos aspirar. En todos tempôs
houve santos varôs q[u]e inspirados p[o]r Dios fundaron varios sistemas de
vida santa q[u]e sirvise de escala p[ar]a [que] os q[u]e [os] abrazasen chegasen
á conseguir ó deseado fin 10 , é q[u]e con o seu enxempro, predicacion, é santos
consellos nos guiasen p[o]r la misma senda: estas fundazôs foron aprovadas
p[o]r lo papa, polos concilios gen[erale]s nac[ionale]s é prov[inciale]s e polos
obispos, protegidas p[o]r los Reyes, emperad[ore]s, cortes, republicas é
governos seculares, consentidas p[o]r los pueblos. Os seus individuos foron
entodo tempo un sosten dâ Yglesia propagadores dâ fê con efusion dâ sua
sangre p[o]r todo ó mundo consoladores dos pobres, amantes dâ paz, é
conductos de infinitos béns espirituâs. Conservaron as sencias é as artes nos
tempos mais calamitosos, cultivaron mil barrancos q[u]e non servian sinon dô
abrigo das fieras. Contribuiron con immensas sumas, fruto dâ sua ordenada
economia, en todas las epocas q[u]e á nacion seveu en peligro, etc. As animas
dô purgatorio tiñan nas corporacions eclesiasticas un mar de sufragios, xâ con
misas, oracions, aunos, mortificacions, é limosnas xâ con sin numero de
indulxencias concedidas p[o]r calquera boa obra q[u]e fixesen os q[u]e
visitasen á[s] su[a]s 11 Yglesias, vistisen ôseu habito, ôu se alistasen nâ su[a] 12
hermandade. Dos conventos foron os millores escritores de todas las edades,
é en todas as materias; os profesores das artes os maestros da agricultura, é os
modelos dâ vida arreglada.
10. Ms. p[ar]a os q[u]e abrazasen chegasen á conseguir ó deseado fin.
11. Ms. á sus.
12. Ms. su.

386 Papés d’emprenta condenada
270
275
280
285
290
295
300
Ant. Si... mucho; poida ser que n`otro tiempo fuse como decís, péro en
el dia non se pode negar q[u]e son moi otros; que viven como quieren y q[u]e
fomentan la sedicion.
G. Todos somos de carne, todos nacemos de pecadores, é en todos tempos
houbo vos émalos; p[o]r ser cregos, frades ou cofrades non se quitan de sí ó
sér dè homes; é canto mais s’arreden dô comercio humano, tanto mais
traballan as pasions p[ar]a facelos caer; ó demo como non lles quer ben,
tentaos á todos instantes, é calquera falta q[u]e cometa un, anq[u]e sea
pequena, avultâa canto pode, e achacaá á todos é sinon decideme; acâ entre
nôs raro é ó lugar ou parroquia donde non hay un aragan, raspiñeiro,
borracho, amancebado, ou jogador, é seria bén decer q[u]e todos nos eramos
outros tâs; pois p[o]rq[u]e un frade ou crego neste convento o n’aquel lugar
fixese un disparate, serâ xusto decer que todos ó fán? a tirria non [é] esa,
venvos dâ trás. Os Xudios, hereges, é materialistas encontran n`a sua ley mais
libertá de obrar mal, os cregos é frades sirven de freno, conteñen con os
sermons, escritos, é consellos á moita xente prâ q[u]e non se deixe arrastrar
dás pasions; reprenden os vicios, ensalzan as virtudes; recordan ô trance dâ
morte, manifestando os traballos é penas q[u]e agardan no abismo polos
impios, é impenitentes, estas reprensios danlles na cara, vense como señalados
cò dedo, è vede ahi q[u]e botan: à conta que quitados os sagrados ministerios,
dâ predicacion, confesion, misas, é culto, q[u]e terán moitos compañeiros, e
polo mismo non serán tan coñecidos. Ademais eles escreben canta mentira é
insolencia se lles vên á cachola, calumniando á todo vicho viviente q[u]e non
sea dô seu modo de pensar; uns polo medo, outros por cobardia, outros p[o]r
pouca fê, calan os mais, contentandose con que os deixen sin acordanza; prô
os cregos é frades saben rebatilos con firmeza con celo, é con cara descuberta,
desenredandolles ásuas marañadas é facendo ver con evidencia todas as suas
trampas ¿que remedio pois pra non se ver desmentidos con tanta vergonza?
destruir os estorbos; fora pois frades é cregos, é vivirémos como salvages sin
Dios nin ley.
Ant. Bien se conoce Grigorio lo embuido q[u]e estades de las preocupaciones.
Creo demi q[u]e algun frade ó clerigo vos ensaió, p[o]rq[u]e de tal modo
parolás q[u]e parecés uno d’ellos. Si efectivam[en]te ellos son los inventores
de todos esos embrollos, p[ar]a q[u]e las guentes rusticas los crean p[o]r
santos p[er]o ese tiempo ya se acabô, están bien conocidos, y su avaricia nô

Parola de Cacheiras 387
305
310
315
320
325
330
tendrâ nunca lugar entre los ilustrados. Si en los tiempos rudos simpres y
supersticiosos puderon facer figura (p[o]rq[u]e ná terra dós cegos un torto es
Rey) aora los hombres no son tontos y saben donde les aprieta el zapato,
ademas de q[u]e su vida licenciosa y brutal bien dá á conocer, q[u]e no la
Religuion, sino su conveniencia y bien estar es lo q[u]e les obliga á predicar
lo q[u]e no creen, p[ue]s no lo eguecutan.
F. San Simon me valla Dios mio; est’home perdeu à chapeta; quen pensaria
oir tal! baia, vai á bella morrendo é vai aprendendo. Dios nos teña de su mano,
y la Virguen Santisima vos abra as alas dô corazon, p[ar]a ver ó voso engano,
ébos cerre á boca p[ar]a decir tales blasfemias. Xesus, Xesus, Xesus Maria, y
Gose nos valla á todos amen!
Ant. Ah.Ah.Ah, me facés rir Farruco con las vosas esclamaciones. Vos
pensades q[u]e yo no sôi cristiano, catolico, pues yo soy como el q[u]e mas,
pero lo q[u]e dita la razon y la esperència, seria moi tonto en no abrazarlo.
Farr. Cristiano! home non seâs testudo, facê reflexion....
G. Farruco deixame con este meixengo, q[u]e lo teño de poner como unhas
brebas, é xâ q[u]e me obliga á falar, falarei: Decíme Antón decides q[u]e os
cregos e frades viven licenciosam[en]te coma brutos; esto é p[o]rq[u]e algun
outro tive unha rapaza, ou tivo un fillo; é verdá q[u]e p[o]r desgracia vense
mais dô q[u]e debian, prô q[u]e tén q[u]e ver ó cú coas catro temparas?
p[o]rq[u]e un coutro teña mala vida, óu tivese unha falta, teñena todos? non
son homes coma os mais ¿é p[o]rq[u]e teñan pecados, deixaran p[o]r eso de
decer à verdá? entre doce non tuvo cristo un q[u]e o vendeu ó outro q[u]e ó
negou, prô este chorou, arrepinteuse, é volveu à gracia, é o q[u]e é mais foi
cabeza da Yglesia; ó outro foi obstinado é foi prâ ó inferno; dandonos con esto
aconocer ó noso Redentor, q[u]e non se ofendìa tanto dô pecado coma dá falta
do arrepentimento, q[u]e o crego ou frade peque no he de admiracion
p[o]rq[u]e he fillo d’Adam. Prô dicime pola vosa vida: os q[u]e tanto
botan contra á incontinencia de cregos éfrades teñen algun candado nà
pirinola? é esas mulleres de bén 13 q[u]e tanto se escandalizan p[o]rq[u]e unha
monxa esté media ora na reixa teñen tres pechos nô....? Son pois alguns
13. No ms. semella lerse de Zanca por riba de mulleres, no espazo entre liñas.

388 Papés d’emprenta condenada
335
340
345
350
355
360
365
espritus q[u]e non fosen picados dá vivora? O q[u]e se mete á reformador
debe principiar p[o]r si mismo: Pero os cregos efrades q[u]e viven
libertinam[en]te non son p[o]r ventura dâ mesma vosa lán? non pensan coma
vosoutros? Ogalá asi non fora! p[o]r tanto esos non queren verse reprendidos
dos prelados, nin afeados polas virtudes dos seus hirmans, é queren polo
mesmo andar p[o]r donde queiran; non he tanto ó deseo de deixar os
conventos (p[o]rq[u]e p[r]o malo nunca falta ocasion) sinon p[o]r non mirarse
ó espello dos demais. Decides q[u]e son cristianos como el q[u]e mas; ¿E he
cristiano ó q[u]e non cumple cos mandam[en]tos de Dios é dá Yglesia, non
receve os seus sagram[en]tos, persegue oseus ministros, insulta é se desmanda
dos prelados? ¿e cristiano ó q[u]e anda polas calles prazas é camiños
insultando á publica honestidá? ¿e cristiano ó q[u]e se vale de mentiras,
calumnias, alevosias, perfidias é de canto medio inicuo p[ar]a perseguir ó
veciño pacifico é honrado sô p[o]rq[u]e non [é] outro tal? ¿e cristiano ó que
nunca oe unha misa, nin reza un rosario, nin compre c`o precepto? ¿e
cristiano ó que publicamente blasfema de Dios, de Maria Santìsima, dos
santos, é se mofa de calquer acto de Religuion? ¿E cristiano o q[u]e anda
seducindo á toda criatura, enseñandolle ó q[u]e non debia saber anque vivise
na ley dos tartaros, ou chinos? Esos cristianos son peores quos cafres, q[u]e
non tendo domicilio nin ley, usan indistintamente das nais, das fillas, dos
irmâs, é non se alimentan sinon dá carne dás tribus ou pueblos viciños
estando en continua guerra con elés para cebarse na sua sangre. Acordome dô
q[u]e decia Xacobe Eiras é mais camaradas (segun contou meu
compadre) viva la libertá da Francia; é sabía ó q[u]e decía ese barbaro? atendê:
Oin leer n’a casa dô Siñor tio ó escrivano á Historia de Francia; e dispois q[u]e
botaron tamen frades é cregos, q[u]e correron rios de sangre, pois na cidá de
Lion ouvo vez de poñer mais de seis mil personas n’un campo é tirarlles polas
catro esquiñas cañonazos de metralla; levaron en andas á unha rameira de
París en coiro como sua nai à pareu é puxerona n’un altar, é adorarona como
diosa, decendo viva la razon; pois si esto se veu, é p[o]r desgracia se vai vendo,
como nos queren meter polos ollos ó negro p[o]r blanco?
F. Caramba Xuro os crabos dô carro q[u]e si aora Anton non se convence,
tamen digo q[u]e tên ó corazon de pedra.
Ant. Ai q[u]e pava, eso es bueno p[ar]a almas simpres, y necias como las
vosas, mas p[ar]a un iluminado toda esa bataola es un cuento de mari castaña.

Parola de Cacheiras 389
370
375
380
385
390
395
400
14. Ms. os.
Pero demos de barato q[u]e todo eso sea asi, q[u]e ventagas teneria el Estado
politico en tener los frailes y demas; no es cierto q[u]e con sus rendas se
pueden aliviar las cargas delos pueblos, q[u]e con sus edificios, utiles hasta ora
solo para vegetar una porcion de hombres se pueden formar fabricas de mil
cosas q[u]e están viniendo de fuera, cuarteles p[ar]a la tropa sin q[u]e los
vecinos tengan q[u]e dejar su cama y habitacion p[ar]a alogarla, hospicios y
casas de educacion q[u]e formen ciudadanos utiles en vez de folgazanes q[u]e
andan de plaza en plaza ensaiandose en el robo? y aun cuando, me hableis de
socorros de pobres ¿no es verdá q[u]e con este aliciente se entregaban muchos
á la pedicha, abandonando el trabajo p[o]rq[u]e tenian la bucolica segura?
ademas es evidente q[u]e eran enemigos de Cristina, q[u]e daban auxilios á
calros, y q[u]e intrigaban con las naciones mediante su gran bolsa,
proporcionando armas municiones, gente, y dinero álos fauciosos.
F. Nô... a ora p[o]r Dios votouvos ó voi goriño, este [...] tripas dô q[u]e
parês, tomou ben as liciôs de sus amos, vaia vaia q[u]e xá pode ir as cortes,
q[u]e leve os demos q’o ha de lucir mais q[u]e alguns outros de peluca y
espadin; merecés un vaso polo ben q[u]e o 14 fixechedes, tomâ Anton, é
permita Dios que caiâs do burro à baixo. Ea Goriño; seica vos dás por
vencido? pois ámin, creeme, inda me afirmou mais no pensamento q[u]e tiña,
de q[u]e tan lonxe de ser util ó Estado á botadura dos frades, q[u]e é
perxudicial, é moi perxudicial.
Goriño. vou á entrar nese punto; p[o]rq[u]e este peixe non e ainda ó q[u]e me
embauca a min co seu polido é pomposo linguaxe, q[u]e e ó de todos os
tempos é homes q[u]e pensan asi. E cousa sabida, q[u]e en tanto émais feliz,
poderosa, é temible toda nacion é governo, canto mais ricas casas é
corporaciôs tén, porq[u]e é certo q[u]e asi como ningun edificio se sosten sin
cimentos, ningunha pranta sin raices, é ningun animal sin pés, asi tamen
ningun estado sin recursos Pouco importa k’axa moitos homes prâs armas,
sinon hay pan, vestido, municiôs é mais aparellos de guerra. Tamen é certo
q[u]e anque de cada viciño se poida sacar p[o]r exempro unha paseta, esto
necesita tempo, pois ai q[u]e votar à cota, q[u]e repartila q[u]e recollela,
entregala etc. prô habendo casas pudientes, logo se lles pede un dous ó vinte

390 Papés d’emprenta condenada
405
410
415
420
425
430
435
millôs, é estâ remediada á necesidâ. A esperencia nos tén mostrado, pois he certo
q[u]e n’a guerra de Napolion, as corporazós, é casas fortes foron as q[u]e sistiveno
en gran parte á indep[endenci]a nacional; pro tamen é certo q[u]e destonces à cá
lles veu á tirria, p[o]rq[u]e como os chamados regeneradores non sahino coa sua
xuranolles eterna vinga. Por moito q’os modernos publiquen igualdade,
nunca severá realizada pois estes mismos si chegan ó termeno da sua
ambizôn, peden orden queren paz, é dicen q[u]e á revoluzôn sô é boa p[ar]a
[que] ó que non ten nada se faga co alleo, sin acordarse queles o teñen dela
mesma manera. O governo pois podia contar con un fondo de reserva en
protexer ás corporazôs, é nunca sevaleu delas q[u]e non achase pronto
desprendim[en]to, é en moitisimas ocasiôs, non esperaron á q[u]e llo pidisen,
sinon q[u]e se adelantaron voluntariamente. En certas epocas hay calamidades
públicas, á q[u]e o governo non pode atender sempre coa prontitude
éficacia q[u]e desea; prô tiña un alivio pronto nas corporazôs eclesiasticas,
p[o]rq[u]e estas tan pronto ventaban á peste ou á fame facian todos os
sacrificios q[u]e podian en ven dos infelices, émpeñandose algunhas veces prâ
moitos anos. En fin ó Estado sacaba sempre ventaxas, xâ p[o]r fas, xa p[o]r
nefas. Escoitâ.
En tempo de calma, aforraba un convento v.g. dous tres óu dez mil reâs, pois
vede q[u]e nos empetaban, p[o]rq[u]e levantaban un muro caido, ganaba ó
monteiro, carreteiro, peon, canteiro, ferreiro, é carboeiro; e edificaban un lenzo
do convento, ganaban ávida ademais dá queles o tenedor dé madeiras, ó
carpinteiro, ó caleiro, o arquitecto ou mestre de obras, o vidrieiro, ó pintor etc.
renobaban unha igresia, entraba tamen ó escultor, facian uns ornatos, ganaba
ófabricante, mercader ó xastre á costureira; facian alaxas, ganaba ò plateiro,
latoneiro, cordoneiro etc. derrotabase algo de cociña, ganaba ó caldeireiro,
picheleiro etc. eles mantiñan ó criado, protexiano, é pùñano en carreira.
Cantos obispos canonegos, oidores, abogados, medecos, ciruxanos,
boticarios, é tendeiros non deben ó ser á estas casas? Cantos miles de familias
non subsistian ásuas espensas. As Artes é oficios tiveron sempre obra donde
quiera q[u]e existisen, é ó que non tén non pode dar q[u]e facer. Dicides q[u]e
en contra desto cesarán as contribuzôs, traballaranse as terras incultas etc.
bamos pouco á pouco. Anq[u]e sean moitas as rendas q[u]e tiñan, nunca
serán suficientes á cubrir os gastos dô estado. E preciso saber q[u]e ómodo de
ter, e ó de saber gastar; pouco importa cun home teña cen mil r[eá]s ó ano si
gasta cento un mil, ó quide está en ter tres ou catro mil é aforrar cen. Os frades
tiñan un governo domestico tan economico, q[u]e sin faltarlles nada, con

Parola de Cacheiras 391
440
445
450
455
460
465
pouco sevalian p[oi]s he certo q’un convento de 40 ou 50 mil reás chamase
rico; pois ben este convento tiña trinta ou corenta frades, tiñan pan carne
éviño con abundancia, mantiñan criados, daban limosna reparaban os
edificios sostiñan ó culto é sobraballes; de sorte q[u]e botadas ás contas, saia
tres ou tres r[eá]s é medio cada un; p[o]rq[u]e o chocolate ó pañuelo etc.
[sae]lle da limosna dás misas ou outros emolumentos personâs. Aqui de la mia
¿quen é o griton q[u]e se manten con tan pouco? quen ó que sea [a] sua
casa tan economico pasando ó ben ao mesmo tempo? Dividanse estos trinta
ou corenta mil reâs entre catro o cinco familias; chegaralles á tanto q[u]e
poidan dar q[u]e facer á toda clase de artesano?; ó xastre, zapateiro,
sombreir[eir]o 15 , modista, costureira etc. tendeiros serán os unicos q[u]e
saquen algun lucro anq[u]e este xá ó teñen acaso maior na conservacion deles.
Poñense en adeministrasón as rendas, hay q[u]e pagar os empleados con bos
sôldos, è non hán ser poucos, é despois dos gastos de recolleita, venta, e
conservacion dos frutos, e edificios urbanos, canto chegará liquido as arcas do
fondo. Dirés q[u]e se vende todo, é se quitan esos inconvenentes: peor q[u]e
peor me las tienes pedro; vendese todo, fanse unha chea de millons, fortuna
prâ os acomisionados q[u]e meterán ven áman, p[er]o ó estado à de ser pouco
ó q[u]e chegase: prô supoñamos q[u]e se faga con docentos ou trecentos
millôs p[o]r unha vez, cal lle seria millor contar con dés ou doce millôs ó ano
sin dispendio nin traballo ningun? un home q[u]e ten unha leira q[u]e lle dâ
pan prâ ó ano, si se desfai dela collerá alguns centos de reâs, é certo, é dispois
non langrea? pois é sabido côs cartos logo se ván, prô á finca e un pozo q[u]e
sempre dâ. Ademais esos millôs ou caen en boas maos ou non, si oprimeiro,
q[u]e e omais seguro [(]p[o]rq[u]e à mar abolto ganancia de pescadores) non
serâ unha desgracia p[ar]a toda a nacion verse coa mina agotada? pro sea 16
loq[u]e se fuere, q[u]e se vendan óu non se vendan, q[u]e caian os cartos en boas
[ou] 17 malas maos, p[o]r eso non cesarán as contribuzôs. Na ingalaterra botaron
hay moitos anos os frades cregos etc. fixeronse con os seus véns, é cesaron as
contribuzôs[?]; pois sabê q[u]e as teñen hastra polas portas é ventanas das
casas. En Francia polo consiguiente contribuzôs é mais contribuzôs, e eso
q[u]e acharon unha mina en Argel, moito mais crecida q[u]e à dos frades; é
15. Ms. sombreiro.
16. Ms. se a.
17. Ms. ós.

392 Papés d’emprenta condenada
470
475
480
485
490
495
500
aca en España, q[u]e come ó Estado dô q[u]e deixaron os Xesuitas?. Deixame
de contos, é non porfiés en facer torres nel aire.
Son tantas as cousas q[u]e se me veñen á m[em]oria q[u]e casi non sei en cal
escoller, pois son tantâs ás utilidás q[u]e vexo na estancia é subsistencia
dos religiosos, é os daños e perxudicios dá sua falta q[u]e era preciso un libro
prâ os nomear. Dicide homes, un pai tiña catro ou cinco fillos, dous iban prô
rey, outro iba á ganar a vida, á servir, ou por donde pudese, outro casaba na
casa, outro metia[o] frade 18 , non é verdade, que este xâ ó contaba ácomodado,
e que asua erencia quedaba en beneficio dos mais irmas. Outro tiña moitas
fillas, estas no as quer ó Rey, no sirven p[ar]a andar polo mundo carrexando
odres, nin p[ar]a os navios á manexar os remos, non se encontra con medios,
p[ar]a q[u]e encontren conveniencias, coos donativos é limosnas dos
cabildos, obispos, é comunidades xunta o dote p[ar]a unha metea monxa,
non é verdade q[u]e xá ten acomodada? Nay de Dios q[u]e podia ter fillos é
de consig[uien]te 19 brazos utiles p[ar]a ò estado! e decime gran canalla
p[o]rq[u]e non casás á tantos solteirôs e solteironas como hay
particularm[en]te do voso bando? si todos se casasen é se notase q[u]e facian
falla; pase: ademais q’as monxas non son tantazas. Prô deixarme facervos
unha pregunta d’acompañado; non decides q[u]e os cregos efrades están
todos emputeados? logo fan p[o]r vida; si fán ó q[u]e vos fagan, terán fillos,
netos, tartaranetos, etc. é polo consiguiente nón hay falta de brazos p[ar]a ó
cultivo, p[o]rq[u]e sea asi ou sea andando fán rapaces, é estonces non pende
á falta neles, é preciso vuscala noutro lado q[u]e xâ direi mais adiante. Digo
prô cultivo, p[o]rq[u]e prâs artes non faltan pois sobran das catro partes tres;
é sinon ide por todas partes é verés homes con chaqueta ou capote ó lombo
mirando prâ ó ceo à ver si caga petadas. Mulleres vén sabés q[u]e sobran
p[o]r todolos currunchos, e q[u]e non se ven sinon prostitutas p[o]r falta dé
homes q[u]e se casen. Prô non é p[o]rq[u]e nos axa, sinon por outras cousas.
Os da Santa hermandade, particularmente os q[u]e corren con fondos están
suxetos polos fideicomisos (q[u]e esa [é] umha artimaña q[u]e non conoces)
según os q[u]e estàn privados de contraer matrimonio outros p[o]rq[u]e non
teñen con q[u]e mantelas, outros p[o]rq[u]e ven q[u]e tanto as casadas comas
solteiras están perdidas; outros p[o]rq[u]e aguerra os emplea, outros
p[o]rq[u]e botan de conta q[u]e non lles falta unha rapiña aqui ou acolá:
18. Ms. metia frade. E a seguir, riscado, ó crego.
19. Consiguiente é o que se le no ms. cando esta palabra aparece sen abreviar.

Parola de Cacheiras 393
505
510
515
520
525
530
535
prô, non concedendolles q[u]e os cregos é frades séan ó q[u]e dicen, non p[o]r
eso son causa dá despoblacion do Reino: demostrareino.
E sabido q[u]e despois dá descuberta das amerecas (donde os nosos modernos
trouxeron ó materialismo) non houbo cán nin gato q[u]e non procurase ir alá;
primeiro iban coa de ir vuscar ouro é prata, mas dispois foronse establecendo
alá, fundando cidades e establecementos; casaronse, tiveno fillos, é non se
acordano mais de volver; decime en mais de trecentos anos que durou esta
migracion, cantas xenerazôs non pasaron, de consig[uien]te cantos fillos é
netos non tiveron? é esto non foi un roubo de xente prâ España? ou queriase
q[u]e ó mismo tempo cubrise de xente á Patria matriz, á Habana, ó Peru,
Mexico, Filipinas, etc. etc. tantos millôs de almas como saliron é tantisimos
como deles naceron, non é verdâ que si estivesen acâ non caberian entre nos?
ademais tantas guerras, pestes éfames non comeron é comen xente? ¿querés
dun remedio prâ q[u]e axa xente? pois vuscâ á paz é verés q[u]e anq[u]e
oubera seis veces mais frades dos q[u]e hay; pronto veriás á terra, poblada.
Pero é q[u]e decìs coa boca no pensás co corazon, pois ó verdadeiro arcano
dos novadores é acabar, ou o menos desminuir á poblacion de sorte q[u]e
queden eles sôs, é establecer despois á conta nosa os dereitos feudâs sobre
q[u]e tanto chillan. botan contra o despotismo, contra á tirania, p[er]o os
despotas, os tiranos os Neros Caligulas Adricanos etc. son eles: gritan livertade
pero so son eles libres p[ar]a facer todo ó que queren, oprimindo á todo
viciño pacifico é honrado, sin q[u]e nin na casa nin fora esté seguro dá sua
saña, nin poida ganar un bocado de pan con honradez prâ manter os fillos,
pois ou á deser espia, delator, asesino, calumniador etc. si quer q[u]e
comer, ousi non ademorrer de fame è miseria sin se poder queixar;
p[o]rq[u]e sinon grita viva la livertá, somos felices, acabouse ó despotismo,
morra Christo q[u]e xâ ebello etc. etc. etc. he un carlista, é un frailero, é un
iluso, é p[o]r consiguiente, prendeno, matano, é hastra lle negan sepultura,
toque de campanas etc. Esto non [é] así? negarelo? ben q[u]e quen nega kai
Dios, k’ai ceo, kai inferno, Yglesia, Religion etc. tamen non é moito q[u]e
negue, que anda, q[u]e vé q[u]e oie; é p[ar]a estos tâs sô ó remedio do
rustico contra ofilosofo q[u]e o queria embrollar, doulle unha boa tunda, e
despois q[u]e lle mallou ben ás costas dixolle é voste cree q[u]e eu manexei
este pau, é q[u]e el lle puxo os osos millor dó q[u]e estaban?
Ant. hombre vos sois el diantre! decides muchas cosas q[u]e yo non sabia, y
non hai duda q[u]e algunas se acercan á la verdâ.

394 Papés d’emprenta condenada
540
545
550
555
560
565
570
G. Estas todas [son] verdades de pero grullo, ou Xán peruleiro.
A. Pero con todo non me habés de negar q[u]e los frades y cregos son
despotas, soberbios, usureros, intratables, sin proguimo intrigantes, y q[u]e si
facen alguna cosa buena, es para darse tono, metiendose en todos los negocios
prubicos y privados, y p[o]r lo mesmo se ficieron y fan odiosos à todo el
mundo.
Gor. Mirâ, eusonvos parente de Xân perico cantaclaro, é curman 20 de Perico e
pendanga. Eu ben sei q[u]e hay de todo en la viña del Siñor, como xos levo
dito, é tamen sei q[u]e, n’algûs cregos particularm[en]te á prosopopea estâ en
su punto; prô os frades xâ son mais afables, é anq[u]e sea un prelado ou Padre
Maestro, non se desdeña de falar con calquera; pro porq[u]e un q[u]e outro se
porte feam[en]te contra o seu deber p[o]r eso todo ó estado ha de ser malo?
en todo caso áquel q[u]e cometa á falta q[u]e se lle castigue estáben prô q[u]e
todos paguen á culpa d’un está mal.
Pro quero supoñer q[u]e os frades é cregos non sean convenientes á
Religuion, nin ó Estado, nunca se pode cohonestar o despojo infame, é inicuo
q[u]e tiveron. E unha verdade incontrastable q[u]e cando se fundaron os
conventos foi con beneplacito dó governo é consentim[en]to dos pueblos, q[u]e
se fixeron coas limosnas dôs fieles, p[o]rq[u]e os fundadores non foron roubar
á ninguen; é tamen certo q’o dado é un acto libre e pasa ó dominio da persona
á quen se dâ, é q[u]e ô mismo q[u]e o dou xâ non tén dereito á pedilo nin
reclamalo, canto mais outro calquera, é despois de estar siglos en quieta é
pacifica posesôn; tendose por ladron calquera q[u]e intente despojar ó poseedor
da cousa q[u]e fixo sua pola traslacion do dominio; con q[u]e dereito pois se
poden votar cregos éfrades dos conventos casas é Yglesias q[u]e son suas
propias. Estará ben que ávos ou amin nos boten fora das casas é bens q[u]e
quedaron adiquiridos polos nosos antepasados ou polo noso sudor?; hay ley
n’a terra q[u]e mande esto? cabe en boa Xusticia ó q[u]e se lle quite á un ó
q[u]e tén? Ademais os q[u]e deron, casas, bens, censos, etc. á estos
establecementos casi todos puxeron condizons sin as q[u]e nohay nada dô
dito; p[o]rq[u]e uns puxeron responsos, outros misas, outros esta festa á aquel
Santo, uns escolas, outros estudios; p[ar]a q[u]e repitindose estos actos de
caridade cristiana, se aliviasen as suas ánimas, ou as dos seus parentes,
20. Curman escribiuse entre liñas. Debaixo, riscado, lese primo irman.

Parola de Cacheiras 395
575
580
585
590
595
600
605
deudos, amigos ámais do purgatorio; quen cumple pois con estas cargas? Si
os q[u]e as deixaron non contáran con fe do governo é da nacion houveranos
feito? non he esto faltar á caridade, sino tamen à Xusticia é humanidade?
somos outentotes, ou catolicos? Non e esto oposto ao direito Divino, natural
de gentes, é contratos nacionâs? q[u]e creto darán mañan os nosos fillos ó
q[u]e oxe nos fixemos, vendo q[u]e nos votamos p[o]r terra, e nos cagamos
n’o q[u]e os nosos veintenos ou treintenos abôs fixeron? Eu pasmome
cando vexo ó modo de pensar q[u]e teñen os homes deste tempo. Mais demos
de caso q[u]e no se quieran os frades etc. non escede á toda crueldade, tirania
é impiedade o modo con q[u]e se despoxaron dos seus retiros é domicilios?
p[o]r ventura, anq[u]e outra consider[aci]on non oubera, non son españoles,
fillos é netos de Españoles coma nosoutros? ¿non se criaron, educaron, y
viviron entre Españoles? A mesma constancia conq[u]e esperaron á sua
espulsion debia aterrar os seus enemigos. Si, en esto deno un prubico é eterno
testimonio da humildade evanxelica. En q[u]e persecucion dà Yglesia foron
mais maltratados? á uns asesinaronos nas suas mesmas celdas, á outros
estando nos oficios divinos, outros fixeronos sair co encapillado, é alguns
atra 21 como sua nai os pareu privandoos à todos de usar de habito ou insiña
de frade, sin señalarlles ninguha pension, nin susistencia. Que tal! é moito de
somos felices, somos libres, somos ó demo q[u]e vos levante, xente ruin e
endiablada. Son Mouros ou turcos q[u]e nos viñesen à escrabizar? non serian
non tratados de un modo tan barbaro. Este [é] osiglo das luces, da filantropia,
din, p[er]o eu creo q[u]e [é] osiglo das tinieblas è ferocidade.
Ant. A min tamien me pareció mal, y á los liberales todos, no sendo algunos
mentecatos ese rompim[ien]to.
G. Si, levan a culpa esos pelagatos q[u]e sacan ó cu as azoutas, p[er]o no
farian si non estiveran sostidos p[o]r outros paxaros maiores q[u]e tiran á
pedra é esconden á man, é coma mais ladinos p[o]r si mañan ou outro dia hay
unha revolta quedar de pé coma o gato.
Decen aora q[u]e se aumentan os precisos coa botadura dôs frades; e p[ar]a
q[u]e é eso para armarlles outra rede botan de conta q[u]e vencidos en corpo
son mais faciles de esterminarse dispersos, é apretesto de k’un ou outro
de desesperado se una á algun faccioso, prenden neles é si nos amatan,
21. Pensado leu aquí outros no canto de atra.

396 Papés d’emprenta condenada
610
615
620
625
630
635
640
teñenos nos ferros ou botanos p[o]r esos mares. ¡Pobriños tal vos espera! non
pensés q[u]e os vosos enemigos están satisfeitos, hasta q[u]e non quede un de
vos non se teñen por vencedores. Despois kacáben coa Religuion xâ
discurrirán con quen pegar, p[o]rq[u]e e oficio dô demo non estár quedo, é
como enemigo irreconciliable de Dios é dos homes, non quer sinon arruina
destos p[o]rq[u]e non pode à daquel.
F. No eso no han de ver si Dios quer é [a] Virxe, anque ai malos tamen inda
ai almas boas, é noso Siñor non quer ánosa destruzon, é anq[u]e merecemos
esto é moito mais p[o]r os nosos pecados, con todo eu teño mentres que se ha
d’apiadar de nôs; travallos pasarémolos, prô á fé ha deser fé; é nosa Siñora tén
ofrecido que no arrigarán da España p[o]r moito q[u]e fagan é fagan.
Gor. Canto me gozo de q[u]e pensés asì compadre! Eu tamen confio en que
asi será, prô ha d’haber moito q[u]e ver antes q[u]e pase á tormenta.
Falachedes Anton dôs edificios dos frades q[u]e sirvirán p[ar]a frabicas,
cuartês etc. é eu añado as igresias p[ar]a cortes de cabalos; prâ os impios este
[é] odestino mais nobre q[u]e lles acostuman dar; Dios Santo Que ambiciòsos
somolos homes, pois hastra as casas destinadas para orazôn, é manifestazôn
dô vasallaxe q[u]e vos debemos de justiza é agradecem[en]to; as casas
destinadas prâ administrazôn dos Santos sagram[en]tos sin os q[u]e non se
pode salvar ninguen; hastra esos Siñor vos quitan, é hastra as campanas q[u]e
serbian os fieles daviso dos oficios sagrados fán calar; é son, ou chamanse
catolicos estes monstros? prâ frabicas, os conventos, é descando áca ó q[u]e
tivo gusto ganas é cartos pra facelas contou con algun convento? ademais, non
é certo que calquera que queira facela neles ten q[u]e gastar ácaso mais en ela
que si á fixese de nova pranta; é si ô derriba p[ar]a aproveitar os materiâs non
costa mais, os xornâs, estadas, limpa de escombros etc. q[u]e o
compralos de novo?... Prâ cuartés, p[o]r ventura en todas as partes q[u]e hay
conventos ha de haber tropa fixa, é adonde ha hay no nos tén xâ? ¿si en lances
estraordinarios acudia moita tropa n’un pueblo, é a primeira ou vintena vez
q[u]e os aloxaron? Citese unha epoca en q[u]e os frades deixasen de contribuir
as necesidâs dó Estado, é entonzes calarei; prô non son capaces de facelo; prâ
casas de misericordia, educazon etc. E pregunto quen’as ha de soster, non é
certo q[u]e as mais d’as kai se sostiñan pola maior p[ar]te á conta dó estado
regular? en calquera p[ar]te q[u]e se tratou dé algun establecim[en]to de esa
crase non foron sempre os primeiros en suscribirse?, inda poucos dias antes

Parola de Cacheiras 397
645
650
655
660
665
670
de votar os de Samartiño entregano 200 ferr[ados] de centeo prâ ó espicio dos
chochiños; é os adeministradores das suas rendas, farán desas entregas. pouco
importa darlles casas, sinon hay pan; prô nò suposto q[u]e faltasen casas, non
contribuirian prâ 22 facerllas? non ves eso; é ha tirria q[u]e teñen á Santa Yglesia;
seica iñorâs kai en España compañias de Xudios é protestantes q[u]e xiran este
manopodio? pois haivos moitisimas, é o seu intento é borrar á mais pequeña siñal
do cristianismo e envidiosos das nosas glorias, queren afear as poblazôs arrasando
os edificios q[u]e lles servian d’a dorno é hermosura; p[o]rq[u]e he certo kunha
vila queten edificios grandes antigos é modernos presenta unha grandeza é
perspectiva encantadora.
Entramos n’un punto en q[u]e me tembran as pernas, é so direi algo baixo á
protesta de q[u]e falamos como amigos.
Ant. hombre cada uno es dono de su modo de pensar, y si vos tendes otra
opinion, distinta dela mia non por [eso] creâs q[u]e os faga una mala partida
é asì decide lo q[u]e queirás, q[u]e el hombre debe oir para saber, y escoller
lo migor p[ar]a seu govierno.
F. folgome de q[u]e non estés de todo prevaricado, porca prefidia éun dós
resortes principâs de q[u]e se valen os pìcaros para acabar cos homes de bén.
Ant. Non yo hastra lo de agora, mediante Dios nunca perdin á Naide, nin
quiera Dios q[u]e perda mi honra p[o]r semegante camino. Que tenga cada
uno su idea bueno, p[er]o q[u]e se valla dela amistade p[ar]a perder á un
hombre, de ning[u]n modo.
Gor. pois baixo de esa confianza, contestarei ó q[u]e dexestes dé q[u]e
os frades son enemigos de Cristina, protexen os fausiosos etc. vamos por
partes.
E evidente q[u]e ó q[u]e naceu sudito non pode ser siñor, é asi q[u]e a muller
naceu sudita ó home logo non pode ser siñora dél; á primeira proposizon
entendese mentras exista ó primitivo siñor, pois anq[u]e é posibre é se vé todos
los dias q[u]e osudito se calza co señorio, non é legalmente sinon p[o]r
usurpazôn. Que a muller è sudita dó home consta desde á sua creazôn, pois
22. Os fragmentos que aparecen en cursiva de aquí ao final esan subliñados nas páxinas 24, 25, 26, 27 e
28 do manuscrito.

398 Papés d’emprenta condenada
675
680
685
690
695
700
705
Dios puxo á Adam p[o]r cabeza é Siñor d’Eva, mandando áquel q[u]e a amase,
amparase e protexese; é á esta q[u]e ó amase respetase é obedecese; deixandoa
p[o]r tanto baixo tutela; o q[u]e está baixo tutela, non pode señorear ô titor;
logo tampouco á muller ó home. Nesta ley xa vedes q[u]e non sô se cifra ó governo
domestico sinon tamen ò comun é prubico, é vese millor no feito de presentarlle
todo los animâs prâ q[u]e lles puxese nome, dandolle con este acto posesion real,
civil, seu quasi, como din os Escrivanos. Dios para governar ò seu pueblo non
escolleu mulleres, pois tanto no espiritual como no politico puxo homes q[u]e ó
dirixisen, é asta prâ as figuras domesias se valéu domes, comaAbel, Ysac,
Salomon. Cando ó governo foi aristocratico, escolleu os ancianos, non as bellas; é
cando ó Santo Samuel lle pideu rey ó pueblo, nin pideu reina nin Dios lle la deu
sinon q[u]e nomeou á Saul, é despois á David, habendo sido varôs todos os reis
de Xuda, de Ysraèl, é de todas as naciôs coñecidas. E sabido que en todas las partes
dô globo, naciôs é creencias [...] é formas de governo foron sempre homes os q[u]e
rexiron á nave dô estado politico e religioso. Os Pharaos, os Nabucos, os Darios,
Alexandros, motezumas, Yncas, Kans da china etc. etc. entre os idolatras os
califas, sultâs, Beyes, Deyes, Bagâs, etc. entre os mahometanos. os q[u]e
compuñan ó Areopago dôs gregos; os reyes, senadores, consules dictadores é
emperadores romanos, en fin os Fernandos, Filipes, Alonsos, Xorges, Estevos,
Alexandros, Franciscos, Eduardos, Xacobes, Leopoldos, Luises etc. etc. entre os
cristianos, hereges, cismaticos, e puros todos foron homes; é si n’algunha parte
reinou ou quixo reinar [unha muller] sempre houbo loitas, guerras, é
desazôs; é si algunha chegou áreinar pacificamente, un paxaro nunca fixò brán;
pois quen non é capaz para un fielato dunha porta, ou cadrileira dunha
parroquia como ha deser capaz de governar un Estado? Eu ben sei q[u]e á muller
ten alma, entendem[en]to memoria voluntâ é sentidos como nosoutros, q[u]e està
obrigada á obrar lo ben é detestar ó malo debaixo das mismas penas q[u]e
nosoutros (anq[u]e os turcos as teñan en menos) prô tamen é certo q[u]e non teñen
generalm[en]te ó grado de perfeccion q[u]e se necesita prâ governar; pois Dios
criador é Siñor nos dotou á todos cô necesario segun ó lugar q[u]e debia ocupar, é
asì como ó home o fixo mais forte, robusto, é atrevido p[ar]a os menesteres q[u]e
lle confiou asi á muller á fixo mais dilicada, sensible, e sedentaria como q[u]e ó
seu empleo debia ser de portas adentro. Tamen mirando á sua costitucion como
femia, xa vés q[u]e durante á su[a] vida adulta estâ cando en cinta, cando criando,
cando coestereco etc. é seria bén q[u]e cando estibese á parir lle chegasen á dar
p[ar]te d’unha guerra, dunha provincia, óu d’unha perda dunha armada? seria ben
q[u]e cando corria prisa ô despacho dalgun negocio grave lle dese unha cigallada,

Parola de Cacheiras 399
710
715
720
725
730
735
740
q[u]e outros chaman ramo cativo? Ademais Areina hase casar, xá prâ asegurar
sucesôn, xâ prâ non entretenerse c’un namoricoque; hase casar cun home dá sua
valia, este ha ser estranxeiro; si’l [é] home de calzôs el ha de ser ó Rey,
encheranos de xente dá sua terra q[u]e nos chupen os meolos, oh q[u]e de
desgracias se acostuman seguire. Si ainda unha 23 reina sin mando, q[u]e teña un
simon favorito causa grandes males à nacion (como mais d’unha vez ó temos
espirimentado) que será con marido dafora? é tamen como o amor rara vez se
apodera de estes matrimonios, si toma algun cavaleiro sirviente, como se
usaba (e usa) en tempos pasados, e como p[o]r desgraza temos esperimentado
en España, é si vos parés queu minto preguntallo a Xil Bras de Santillana.
Pero sin eso habendo homes, é estes habendo nacido, segun toda ley, p[ar]a
siñores, non [é] unha baixa humillazón deixarnos governar p[o]r mulleres?
E ainda non [é] eso ó peor, sinon q[u]e sendo estranxeira no nos mira coma
fillos sinon coma fillastros. Os q[u]e pensan distinto de nos é q[u]e so perpenden
à nosa destruzôn ben o coñecen, prô como lles sirve de capa prâs suas maldâs,
querennos facer tragar pedras de moiño.
Enganouse, minteu ó cego turnes, cando dixo “tirrias, vingas, é liorta xâ moi
logo terán fin”; p[o]rq[u]e é certo q[u]e foi cando comezano. Yba á España
millorando á ollos vistos; os militares, ben vestidos mantidos é pagos, os
empleados, horfas, viudas, retirados é todos todos estaban al corrente; á
marina principiaba á tomar vuelo, en fin digan ó q[u]e queiran, naide tiña
queixa fundada, p[o]rq[u]e hastra iban olvidados os contos pasados; é sô os
q[u]e nunca poden estar quedos comezano á metela cisma con Cristina. Esta
embaucada é seducida coa ambizon de mandar, puxôse ofrente dâ chusma é dispois
q[u]e se entregou á tal xente tivo è ten q[u]e facer ó que eles queren, é apesar q[u]e
prometeu entregar ó timon dô estado á sua filla no mesmo estado en q[u]e o
herdára, e ven pronto faltou á todo perseguindo á todos los q[u]e foran fieles
libertadores dô difunto Rey. Dou libertade á prensa, non para côs homes de ben
redargüisen contra os sarcasmos, mentiras é calumnias, sinon p[ar]a q[u]e
todas estas se escrebesen, é estendesen p[ar]a desacreditar ó clero é os vasallos
q[u]e foron en todo tempo ó sosten dâ croa. Como pois queren q[u]e á xente á
mire con vos ollos? como q[u]e se presten con gosto á derramar á sua sangre contra
si mesmos? os q[u]e à comprometeno è os q[u]e foron seus protexidos son os
q[u]e están obrigados en conciencia é en agradecem[en]to á sair á campaña;
23. Este artigo unha aparece partido entre dúas liñas: na primeira lese un- (con guión) e na seguinte ha.

400 Papés d’emprenta condenada
745
750
755
760
765
770
prô cuitadiños non saen non; que no paga somos os labradores é artesanos,
q[u]e nos quitan os fillos prâ deixarnos sin amparo, é ó peor é q[u]e ban defender
à ley q[u]e é contra os seus mesmos pais. Porq[u]e é ben certo q[u]e oxe no dia
non se pode chamar guerra de sucesion sinon de religuion; pois he certo
q[u]e os picaros se quitaron á mascara, manifestando á sua rabia contra todo ó q[u]e
é catolico sô pretesto de carlista. E sinon decime q[u]e caso fan oxe dá Reina,
observan às suas ordes? no à insultan con representaciôs áteas desafiando esa
mesma morte? vexase à represent[aci]on de Ferrol é outras; non son fillas da
inpiedade é reveldia? peden q[u]e mande esto è aquelo, é sin mais dacame acá
esas pallas, nin esperar resolucion fán é desfan ó q[u]e lles antoxa? ¿non
forman xuntas representativas, ou reprubicanas revelandose contra ò seu
governo? é esto é defender os dereitos de Ysabel 2 a ? é respetar à Reina
governadora?. è querela!...!
Pero ó mais donoso é q[u]e de todo teñen à culpa os frades valgate Dios polos
frades!!! Os frades no se meteron nin meten nese fregado (pois un ou otro no
son 24 os frades) é si asi se quer tomar estonces todolos militares comerciantes,
paisanos, etc. etc. son fausiosos p[o]rq[u]e de todos ai algun individuo[...].
Os frades contentaba[n]se 25 con pedir à Dios pola paz é sosego da nacion,
esto sì q[u]e era é e ó seu verdadeiro fausionismo; si esto é delito, entonces
está ben q[u]e selles bote fora. Que con sua bulsa intrigaban coas naciôs como
si non houbesen sacudido ben p[o]r moitos estilos hasta ó rompem[en]to à
non ser kas berzas das suas ortas cagasen onzas d’ouro. Que proporcionaban
armas, municiôs é pertrechos de guerra, como si en cada celda tivesen unha
frabica delas. Querés saber quen són os intrigantes d’un partido é doutro,
querelo saber? Os yngleses, é os franceses; eses, eses, e non os frades son os
actores dâ discordia; eses q[u]e queren ver à España aniquilada (anq[u]e xa
aniquilaran bastante) eses son os q[u]e sobre as suas cinzas queren establecer
as suas colonias. Eses si q[u]e son os verdadeiros fausiosos, pois è ben sabido
q[u]e si Ysabel pede armas municiós etc., danllas; si carlos as pede danllas si
ó demo llas pede dânllas, si as formigas llas peden danllas [...] prâ q[u]e
vuscâs p[o]r moviles os q[u]e no o son nin foron?
24. Ms. no son son.
25. Ms. contentabase.

Coloquio na pontella da Chaínsa 401
COLOQUIO NA PONTELLA DA CHAÍNSA (27/1/1837)
CPCh(37)
Encuentro y Coloquio que tuveron na pontella da Chainsa, cercana á vila de
Noya, Gurumete, Pedro de Atanasio é Pepe Alonso o dia 13 de Noviembre de 1836, en
que se nombrou na-quela vila ó Auntamento Costitusional. Santiago: Imprenta de D.
José Fermín Campaña y Aguayo, 27 de xaneiro de 1837. Hoxe consérvanse catro
exemplares deste folleto na Biblioteca Xeral da Universidade de Santiago de
Compostela (FOLL.D-67-20, GA.FOLL-8/9, GA.FOLL-44/2, GA.Foll-9/25) e
outro na biblioteca do Museo do Pobo Galego.
Cf. tamén Iglesia (1886: I, 183-185), Cátedra de Lingüística e Literatura
Galega (1976: 59-60) e Garcia Negro / Gómez Sánchez (1996: 83-84).
Sobre a posible autoría desta peza véxase o dito baixo o rótulo “Autor e circunstancias”
e nas introducións á “Carta recomendada” (1812) de Ramón González
Senra e á “Conversacion entre los compadres Bértolo y Mingote” (1813).
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
A pesar da súa autoría anónima, polas razóns que veremos ben podería ser
da autoría de don Ramón Malvárez, o párroco de Miñortos. Aínda que a estrutura
do Coloquio é a mesma ca a das Tertulias (da Alameda e de Picaños) e ca a doutras
das que xa fixemos mención, este que nos ocupa está indubidablemente moito
mellor escrito, destaca pola súa amena e graciosa redacción, que permite unha fácil
lectura, e así mesmo amosa un coñecemento dos personaxes que indica que o autor
coñece a vila e as súas forzas sociais e políticas. Doutro lado, o seu galego revela a
unha persoa avezada no seu uso. Por todo isto é probable que o seu autor fose, como
dixemos, don Ramón Malvárez, natural de Noia e párroco de Miñortos (vid. Autor
e circunstancias RM1(44), p. 489).
O coloquio na Pontella da Chaínsa é un magnífico retrato dunhas eleccións
municipais na vila de Noia. Aparecen perfilados os dous bandos: o de don Fernando
Lamas e o do «conde» Malvar. Aínda que a política ten un determinado papel, en realidade
o que está en xogo é o predominio dun dos dous líderes no control do poder
local. Por iso parecen alianzas antinaturais desde a lóxica política (de realistas e liberais),
pero que responden a unha lóxica natural: a do poder local. O feito de que as
eleccións non fosen directas senón por medio de compromisarios obrigaba a significarse
publicamente aos poucos electores da vila. Cada un deles debía elixir o seu
compromisario a viva voz para que logo os elixidos nomeasen o alcalde e a súa lista.
Deste xeito todos podían descubrir os pactos secretos previamente establecidos.

402 Papés d’emprenta condenada
1
5
10
15
20
25
ENCUENTRO Y COLOQUIO
Que tuveron na pontella da Chainsa,
cercana á vila de Noya,
Gurumete, Pedro de Atanasio, é Pepe Alonso,
ó dia 13 de Noviembre de 1836, en que se nombrou
na-quela Vila ó Auntamiento Costitusional.
Gurumete. ¿CONQUE ó fin saliu outra ves Alcalde D. Fernando Lamas? I
Pedro de Atanasio. Cála por Dios, Gurumete, que veño pasmado; é eu casi
cheme alegro, solo po-lo chasco que levou Paulos; por que che aseguro, que
anque fora para xûntar puchos para á cortaduria non rompia mais sapatos, nin
levaba mais molladuras das que levou de casa en casa dos eleutores.
Pepe Alonso. Home, o chasco de Paulos calquera ó levaba. ¿Quen habia de
creer que-lle faltase Silvestre, ó da Iglesia? E de Pose ¿quen ó pensára, sendo,
como he Lamas, enemigo dos cregos e frades? ó serto he, que da-qui en
diante dou ó demo vay haber quen pare na Vila, maormente si ten mala nota
de calrrista
Gurum. En eso de cregos é frades ténche de todo. Si el non-che fora que
informou ben ó Señor Astaris, non-che volvia para Noya ó Padre Visitador,
que he un flayre muy asistente dos enfermos; nin-che tiñamos as campanas de
S. Francisco, que abofé fasían boa falta nestas noytes de inverno, para saber á
hora en que un vive.
Pedro. Eso tamen eu ó oín: á mais ó Cura da Vila está-vos muy contento, que
dise, que non encontra un-ha ixôliña de man coma él para levar Sacramentos,
é faser outras cousas, que xâ non pode faser po-la sua vellés.
Gurum. Pero, ¿por que lle tomarian tanta tirria ó Alcalde? que ó cabo, sea
quen queyra, en faser xûstisia non se porta mal: he muy equitatible nos
direytos, é pérde-vos moitos comparendos, por que si colle ó camiño pra ó
I. Don Fernando Lamas, que resultou elixido alcalde, era liberal e avogado, fillo de Antonio Lamas, que
fora procurador. Estaba casado con Francisca Varela, filla tamén dun escribán do Obre. O seu fillo, don
Luis Varela Lamas, foi deputado a Cortes polo distrito de Noia e senador pola Coruña.

Coloquio na pontella da Chaínsa 403
30
35
40
45
50
villar a ler as gasetas, ou á pasear, diselle os paysanos que se compoñan; é
queyran que non queyran teñen que comporse, é forran á pes[e]ta, á mais
volven amigos para á aldea.
Pepe. Todo eso he verdade, pero non me negarédes que he muy vengatible, é
muy amigo de que non quede sin pagarlla ó que lla faga; é eso no-no manda
Dios. Miráde, que á picardia que lle fixô ó Conde cando foron os Nasionales
á Santiajo, foy-vos moita cousa. Formoulle un-has sopas, que si ó Conde non
saca os pes das alforxâs mataban o fillo, á mais á un-ha chea de Urbanos. Por
eso tamen che-lle tomou tirria, e anque non andubo por fora da vila, como
Paulos, non-che rompeu menos botas en ir é vir á sua casa, á mais á de Calote,
para que non-che saise Lamas Alcalde.
Gurum. ¿É ó conde de S. Xûan vive ahora na Vila?
Pedro. Non, home, non: fala po-lo conde Malvar.
Gurum. Pois que ¿tamen Malvar anduvo na trenla?
Pepe. Tamen, home, tamen: he-che un Señor muy llano, é non-che tuvo á
menos ó entrar na casa de Paulos; ca inda pensaron alguns que traia entre
mans algun-ha obra de canteria.
Gurum. Entonses non me cheyra ben ó asunto. Ó Sr. Malvar II he home de moitos
empeños; ten caratre muy testarrudo, é si se pon en que ha de meter á cabesa
por un burato, métea anque sepa que na volve á sacar: he capás de acudir á
Madril é escribirlle á Morillo para que bote por terra ó novo Auntamiento.
Pedro. Non, eso dou ó demo duda tén. Eu desde que vin ó terco que foy co
muiño da ponte Dargalo 1 , que gastou mais de vinte mil reás no pleyto de
II. Don Julián Malvar, casado con dona Xosefa Taboada, era coñecido como «conde», pero nunca tivo tal
título. Aparece perfectamente retratado como teimoso e obstinado. Quedoulle pequena a vila noiesa e, xa
en Madrid, dedicouse a realizar importantes negocios. O seu fillo, don Bernardino Malvar Taboada, foi
cinco veces deputado por Galicia.
1. Así no orixinal, por de Argalo.

404 Papés d’emprenta condenada
55
60
65
70
75
Añon, é en faselo moer, vendo que non viña gota de agua, fadeyno, acá para
min, do mismo que ti dis; pero ó cabo, á Lamas ¿que lle han de desir? él non
foy ladron na alcaldía: arde nun candil po-lo que toca as cousas do dia: non foy
rayalista alá no tempo de marras, ó rebés, era un rapás é xâ ó tiñan de ollo:
ahora tuvo mais votos que os demais; con-que, por moito que cabeseen, non
vexó burato po[r] 2 onde podan meterse é conseguir botálo fora.
Pepe. Ay! levouche Calote uns libros debaixô da capa, cando foy á
eleusión, é leeu uns capitulos claros; é segun eles non pode ninguen ser
Alcalde duas veses seguidas. Vos ben sabedes quen he Calote, que para todo
hacha direyto, e ali non pudo falar fora da rason, por que ó cabo o Conde
desia ó mismo, é fixô non sey que protestas cando veu que os votos non iban
por donde el tiña pensado.
Gurum. Logo po-lo visto á cousa estuvo formal.
Pedro. Caramba, si estuvo: habíades de ver ó Alcalde, que ergido se puña:
tanto lle importaban na-quel auto Malvar é os fárragos que lía Calote, como si
os leera ó Foco ou calquera x[a]stre. Tanto ó apuraron, non sey con que
motivo, que lles dixô: aqui soy yo el Soberano, y mis prosedimentos pienden de la
Diputasion Provinsial: con-que mirade si á cousa estaba séria.
Pepe. Eu (aqui para entre nos) non-vos estou po-lo Alcalde, por serta picardia
que me x[ô]gou; pero gustoume moito aquela platica que lle botou os
Eleutores, o prinsipio, sobre quen eran os homes que debian buscar para ó
Auntamiento, é desialles que non buscasen Abogados nin señoríos, sinon xênte
de sayo que fose honrada, é nada mais. Pero non viñan ó caso ali outras
palabras; por que o cabo á ninguen deben faserse vir os colores á cara, que
huberonseme á min de ir as aguas no canto, como si ó Alcalde falára conmigo.
Gurum. Pero ¿é el que dix[ô]?
Pedro. Eu xuro-vos que non lle oín cousa que non pudese desirse á salida da
Misa. Ben, que si baixô un-ha palabra queria sinificar outra, á bo seguro que
2. No orixinal, pon.

Coloquio na pontella da Chaínsa 405
80
85
90
95
100
105
aunque á min me chamára ladron na cara, ó demo me leve, é non á alma, si
lle contestase á menos.
Pepe. É logo, asi Dios che-me salve, non lle entendestes un punto que dixó na
platica.
Pedro. Digo che que non; é basta que yo lo diga.
Pepe. ¿É non reparaste en un serto que estaba na Xùnta, é co á platica volveuse
amarelo como un-ha sera, é clavou os ollos nos puntóns do fayado do
Consistorio, á uso de carrapato?
Pedro. Digo-che, é redígo-che que non: pode ser que estuvese estraido é:::
Gurum. Vaya: eso he ó que menos importa. ¿É os que non lle deron ó voto á
D. Fernando, á quen querian para Alcaldes é Rexìdores?
Pepe. ¡Ay amigos! era gente del bronse: iva-vos ó sobriño do Cura da
Vila, é ó Conde para Alcaldes; Calote para Percurador xêneral; ó Confiteyro,
ó Pay do Foco de Boa, é Labarta para Rexìdores: os demais no me fago ben
de cargo, solo oín que despois pensaban poñer Calvo de Secretario,
Minguiño Arse de Escribiente, Ventura Rey de Vedor, é de Medico á D.
Pedriño Pipotes.
Gurum. Hombre: ese dis-que bota bien las lavativas ¿É ó Siruxâno Rey tamen
ó quitaban?
Pepe. Do Sirux[â]no non oín; pero para entonador falaban do Galano, por
empeño de Paulos.
Gurum. Vaya, home, que me deyxàs atronito con tantas novedas!::: ¿E
apelarían Paulos á mais Malvar?
Pedro. E para onde demo habian de apelar?::: Si Lamas tuvo mais votos,
como po-lo visto tuvo, pleyto concluido; é cuidado que si por falar fora,
Paulos ten-vos un-ha esplicativa, que ó primeyro Domingo da xûnta fixô-vos
calar ó Alcalde.

406 Papés d’emprenta condenada
110
115
120
125
130
135
Gurum. Turra algo po-la fala, ó demais argallar, argalla ainda mais que eu, que
he canto hay que desir.
Pepe. Eu o que vos podo asegurar, he, que á cousa non queda asi: andan cáns
gordos na conta, é segun lle oín á Carril (que he suxêto que ten por que
sabelo) non dura quinse dias ó novo Auntamiento.
Gurum. Non durará, por que los empeños todo lo pueden; mais á min, á
verdá, fayseme costa arriba que queden os que me dixêstes que querian
nombrar; por que, ó sobriño do Cura foxê da xênte da Vila, é non pensa
mais que na frabica do Castro; Malvar colle ó campo arriba para á horta,
pensando no muiño do tio Miguel, é nos cartos que gastou; á mais ainda
che-lle han de acordar as moscas que lle viñeron da Audensia cando foy ó
inventario do Boan, por haber feyto non sey qué, que tamen lle saeu caro; é
tanto ó incomodou, que se botou entonses fora de Alcalde: Labarta:::
Pepe. Labarta ¿que? Muy tolo es. Ti non ves que cando todos os Eleutores
foron para alí, xâ iban seguros de que querian ser do Auntamiento os que
iban á nombrar. Saleu-lles á conta errada, ó demais ibamos á tér uns Alcaldes
lusidos.
Pedro. Mais que inda, que ter, tiñan uns alifafes do demo, que sempre daban
que sospechar: esto non he disir mal; pero (aqui para entre nos) bo peyto
no-no podia faser os liberales, ver de Alcaldes ó primeyro á mais ó segundo
Coman-dante de Rayalistas; ver a Labarta, que xâ foy chamado por
Astaris, de Rexidor; é ó confiteyro que tamen foy Capitan. ¿Que diría ó Xûes
politico cando soupese de semexânte xênte?
Pepe. Bó, bó: aguas pasadas no muelen molinos. Eles ó cabo non fixêron mal
á ninguen
Gurum. ¿E logo aquelas listas que Malvar mandou á Polisia de todos os
Nasionales, con nombres y sobrenombres, para que si se perdian que os chegasen
á encontrar, non iban con segunda?
Pedro. Caballeros: oín-vo-las eu lér un-ha ves no Villar, é houbenvos de mexâr
de risa, que dou ó demo sey como tiveron na memoria os alcúmes de todos

Coloquio na pontella da Chaínsa 407
140
145
150
155
160
para poñerllos. Na miña vida supen hasta entonses que á D. Benito Sierra lle
chamaban Porchinela, é á Blas, ó ferrador, Caniña.
Gurum. ¿E tamen iba ó pobre de Blas?
Pedro. ¿E eles deyxàron ninguen? Hasta iban mulleres, desindo que ó seu
ofisio era trabajo de manos; por serto que eu non entendia que ofisio era este,
é dixôme Cataqui, que era faser labor blanca, ou ser Costureyras.
Pepe. Eso foy cousa do difunto de D. Xâcobo Rey; que ó Conde non fixô mais
que firmar.
Gurum. Disculpa de malos pagadores: non-che he tan lerdo Malvar que firme
sin mais nin mais; é eu oín que el sacára da lista á Señora de Aneyro, á mais
á Doña Xêtrudiñas da porta da Vila. Pero volvamos ó caso: ¿él firmou, ou non
firmou? pois si firmou, ten rason aqui Pedro, que añadindolle ó haber sido
Comandante de Rayalistas, he un alifáfe do démo para ser Alcalde
costitusional. Ainda si fixêran un-ha mescolansa: vervi-jrasia; si tamen
puxêran ó Boticario da porta da Vila:::
Pedro. ¿E como non poñerían á Braña?
Pepe. Ti non ves que entonses non podia ir Calote? Mira que ó cabo non-che
lle esquense nunca, que entre él á mais Ponte botárono de Xûes, á mais fora
da Vila, desterrado ó Ribeyro, con campanas é fogetes.
Pedro. Por eso ben cabian ambos: tamen Malvar puxô á D. Ventura Gonsales
como un sapato, alá nun-ha quinta, que pouco faltou para chamarlle ladron,
por que queria librar ó fillo de Inosente, desindo que lle daba tanto y cuanto
para manter á seus Pays, é ó Conde fixôlle á conta no dedo, é sacaba á
consecuensia de que lle viña á dar casi todo ó sueldo; mais por eso ahora
todos están á la una en contra ó Alcalde.
Pepe. Entre gente nobre y caballera se olvidan esas cosas. Á exêcutoria de
Gonsales he-che tan boa coma á de Malvar. Aquelo xâ pasou é xâ non acorda:
eso de andar sempre ti fixêsteme, é eu fixên-che, non-che he de homes ben
criados.

408 Papés d’emprenta condenada
165
170
175
180
185
190
Gurum. Eso he-che conto, Pepe Alonso: tanto che importan as exêcutorias á
mais as nobresas en sertas ocasions, coma á vaca de Xân dos démos. Faríanse
eles amigos de Lusifér, con tal que lles axûdase á meterse no Auntamiento.
Todo ó que diga outra cousa chámolle conversasion.
Pedro. Non, ti dis un-has verdades que nin ó crego de Carou. ¿Quen
pensaría que na primeyra xûnta lle habia Braña de dar ó voto á Calote para
Eleutor, despois de faserlle ó que lle fixô?... Pero, Pepe Alonso, mira que
eu, nin po-los démos, quero que salga esto de entre os tres. Non sea o
démo que llo vayas meter no cú á Carril; por que cheyrache á señorio, é
podrá chegar os oidos do Conde, é tomárenme tírria po-lo que no me vay
nin me vén.
Pepe. Hombre: fayme mais favor. Mi boca es una ucha fechada, é non se abrirá
para contar á menos. Outro tanto dígovolo eu á vos. Escusa de saber nada ó
Alcalde, que che he capás de mandarme á Cruña cun ofisio, como lle fixô
ahora ó cuñado do Lelo, alá non sey por qué.
Gurum. Pues á mi se me dá un pito por que lo sepan. Ó que lle debo, tanto á
uns coma á outros, teñollo pago; ademais de que ¿nos desimos algo que non
poda desirse, é non sepan todos os da Vila? ¿para que he logo á libertá?
Pedro. Bén, bén: ti fála, é veras como con libertá é todo che encamiñan para á
Moa do Fransés.
Gurum. Ou para á corte das ovellas, como fay o sobriño do Cura de
Lousame::: Muy bóbo es, por Cristo. ¿Nos aqui sacamoslle ó creto á ninguen?
Canto non se falará na Vila á estas horas sobre do asunto? ¿E por eso hanos
de prender á todos.
Pepe. Este fúndase-che no Alcalde que he amigo:::
Gurum. Bo pelo me puxô no pleyto de meu hirman: dou ó demo á él.
Pedro. ¿El púxôcho él, ou Cataqui á mais ó Torto?
Gurum. Vaya, non mexêmos fora do arinal, é deyxêmos á cousa en este estado.

Coloquio na pontella da Chaínsa 409
195
200
205
210
215
Pepe. Cála, que Don Lorenso tame[n] 3 che foy Eleutor po-la Vila, é era ó
primeyro que empesaba á dar ó voto; á mais abofé, que pode tér boa memoria:
nin siquera se engañou desde ó Sobriño do Cura da Vila é ó Conde, hasta
Calote que nomeaba para Percurador xêneral.
Pedro. Tameno eu notey: é logo ó Ayudante, que tamen era ó primeyro po-lo
partido do Alcalde, seyque non se acordaba tanto, que antes de desir ó nome
rascaba un-ha ou duas veses á cabesa.
Gurum. Pero, entendámonos: ¿non concordaron ó Torto á mais ó Ayudante,
sendo liberales é os dous da Marina?
Pepe. Non: que un era Roma é outro Cartago.
Gurum. Conque logo, tamen nomeou os do alifáfe, que dixô aqui Pedro:::
Pepe. Volta á bola Loureyro: alí cada un iba para darlle ó voto á quen millor
lle acomodase: estou ben sejuro que non se-lle pasou ó que foran Realistas ó
Conde, á mais os demais, que si se acordára pode ser que se mirase; por que
ó cabo vay-vos á vir de Oidor para Villajarsia, é si llo chejan á saber, xâ vedes:::
Pedro. ¿E en Villajarsia hay Audensia?
Pepe. Non: que he un empreo po-la marina que ten Usia, é manda sobre os
Catalans da ria.
Gurum. Pois xâ non lle dou catro cartos po-lo empreo, si hay algun que o
queyra mal, é llo vay soplar ó Comendante do Ferrol::: Pero ¿vos estádes
sejuros de que era meu primo o Asesor?
Pepe. Si he teu primo, ou non, no-no sey::: á mais tes rason, que he cruman
po-la muller::: pois éra-che ó mismo.
Pedro. Sey-que ahora non conosemos todos á Don Lorenso, anque non fora
sinon po-lo ollo.
3. No orixinal, tameñ.

410 Papés d’emprenta condenada
220
225
230
235
240
Gurum. Vaya: o que pasa no tal Noya, non se-vos vé en moitas leguas da redor
¿E Paulos tamen iba de Rexîdor?
Pedro. Eu oín al[i], que ó Conde queria que fose; pero el dixô, que tiña moito
que faser co á obra do Cura de Lousame.
Gurum. Bó pelo che lle vay á poñer.
Pepe. Ay! non: en prúbico sona un presio é outro en secreto, por que non
fagan ó Cura de moito diñeyro.
Pedro. A min ó que me pesou foy non salir Eleutor, que ben púden, si soupéra
ó que despois soupen. O Sorro léva-vos coyro para traballar tres meses, cando
me consta que non tiña un carto; é foyse rindo de Paulos á mais dos
demais.
Pepe. Caballeros: basta de dotrina, disen os predicadores na Coresma. Co
démo da eleusion, é ahora con estes contos, non-vos fun á casa, é estou-vos
eslumiando de fame.
Gurum. Ven aqui ó Portelo, é pagas dous netos, ca-bofé caen ben sobre un
magosto que com[i]n ó xântar.
Pepe. Adiós, adiós.
Pedro. Eu tiña que estar con Cataqui para irmos á casa de Varela, por causa do
pleyto de Bautista; pero hoxê como foy Eleutor non se colle.
Gurum. ¿Que tal? estaría muy prantado no Consistorio::: ¿Va que non-lle
ganaba Fernandes Sis cando estaba na Audensia?
Pedro. Pois falouche alí ó prinsipio, é mais deron-lle atension::: Vou á ver si ó
hacho, é ahí á noytiña caeremos po-lo Portelo é escacharemos un xêrro dél.
Gurum. Entonses, hasta ó dito.
Pedro. ADIÓS.

O preiteante galego / O litigante labrador 411
O PREITEANTE GALEGO / O LITIGANTE LABRADOR (ca. 1837)
OPG(37)
Coidamos que O preiteante gallego e O litigante labrador se poden catalogar
como dúas variantes dun mesmo texto. Dado que d’O preiteante coñecemos tres
publicacións, mentres que d’O litigante só podemos actualmente dar noticia da existencia
dunha copia dun antigo manuscrito, opinamos que é probable que O litigante
sexa o resultado dun longo proceso de transmisión en que paso a paso se irían
acumulando as diferenzas verbo da versión orixinal. Concretamente, parécenos
verosímil que O litigante nacese como a escriturización dunha versión d’O preiteante
coñecida a través da transmisión oral, o que explicaría as importantes diferenzas
existentes entre os textos publicados e O litigante. Tales diferenzas implicarían
mesmo unha modificación do título do parrafeo, aínda que é certo que o substantivo
litigante xa aparecía no subtítulo do folleto publicado.
Unha das versións impresas d’O preiteante leva o seguinte título: O PREI-
TEANTE GALLEGO. / Relación que un litigante chamado FARRUCO, fay ó Cura
da sua / Parroquia, do que lle sucedeu no tribunal da Cruña, / ó ano de mil oito centos
trinta é sete. Pontevedra: Imp. de R. Quintans (OPG1). Un exemplar desta peza
encóntrase depositado no Museo de Pontevedra (Col. Casal LXXI, C-10). Neste
folleto non consta o ano da publicación, mais esta debeu de se producir bastantes
anos despois de 1837, xa que da imprenta pontevedresa de Rogelio Quintáns sabemos
que mantivo actividade comercial entre 1874 e 1900 (cf. Cabano Vázquez
2002). Tampouco consta nesta publicación o nome do seu autor.
Esta obra gozou dunha notable fortuna editorial e tamén debeu de circular
bastante de forma oral e en forma manuscrita, como se colixe das informacións que
ofrecemos deseguido.
No Fondo Barreiro Fernández-López Morán está depositado un folleto
(OPG2) que contén unha edición do Preiteante con diferenzas respecto da publicada
en Pontevedra por Rogelio Quintáns: O PLEITEANTE GALLEGO / Relación
que un litigante chamado Farruco, fai ó cura da sua Parroquia, do / que lle sucedeu no
Tribunal da Cruña, ó ano de mil oito centos trinta é sete. En OPG2 non figuran nin
o nome do seu autor, nin o da imprenta que publicou a obra, nin tampouco o ano
en que se produciu a súa publicación.
No Arquivo da Real Academia Galega atópase unha edición distinta das
dúas anteriores (OPG3) que se titula O PLEITEANTE GALLEGO / Relación que
un litigante chamado Farruco fai o cura da sua parroquia, / do que lle socedeu no

412 Papés d’emprenta condenada
Trebunal da Cruña o ano de mil oito centos / trinta e sete. OPG3 non leva o nome
do seu autor e na páxina final, sen indicación de data nin de imprenta, preséntase
como “Reimpreso en La Coruña”.
Coas intervencións que Antonio de la Iglesia adoitaba facer nos textos que editaba
(nomeadamente as relativas á representación gráfica do fonema fricativo prepalatal
xordo), o folleto apareceu recollido no Album de la Caridad (AC), A Coruña: Imprenta
del Hospicio Provincial á cargo de D. Mariano M. y Sancho, 1862, pp. 332-338, onde
don Antonio llo atribuíu a Juan Gómez del Ferrol. Esta atribución xa lla comunicara
Antonio de la Iglesia a Francisco Javier Rodríguez, bibliotecario da Universidade de
Santiago de Compostela, nunha carta que lle dirixiu o 25 de marzo de 1856: “De D. Juan
Gómez, párroco que fue de San Pedro de Santa Comba tengo el Pleiteante” (apud.
Saurín de la Iglesia 2003: 108). Porén, nosoutros coñecemos un documento en que se
afirma que este diálogo, presentado baixo o título de O litigante labrador, non era obra
de Juan Gómez del Ferrol, senón do escritor dezao Ramón Varela Vahamonde.
En efecto, no arquivo legado por Xosé María Álvarez Blázquez está depositado
un caderniño composto por trece folios mecanoscritos e grampados nos que se
len dous “paliques” atribuídos ao devandito Ramón Varela Vahamonde. Na parte
superior do folio que fai de portada deste caderniño lese o seguinte: “Conversa entre
arrieiros / e / O litigante labrador / Paliques / por / Ramón Varela Vahamonde”; máis
abaixo, no mesmo folio, dise: “Copiados por [esta liña escrita á man] / LEANDRO
CARRÉ / Antonio Pedreira Rios, 4º-2º / LA CORUÑA / 1970 [esta data está escrita
tamén á man]. No seguinte folio, e antes de iniciar a transcrición da Conversa
entre os arrieiros Cosme da Granxa, Marcos Rielo e Roque Arán, Leandro Carré dá
noticia de que estes dous “paliques” estaban entre os papeis de Manuel Murguía e
afirma que a el llos facilitara Xoán Naya Pérez, daquela bibliotecario da Real
Academia Galega. Carré di ademais que na cuberta do caderniño que pertencera ao
primeiro presidente da RAG alguén escribira a seguinte nota:
El autor de las dos composiciones que figuran bajo esta cubierta sábese fué
D. Ramón Varela Vahamonde, poeta popular de gran facundia y disposición, natural
del valle de Deza y fallecido en su casa de San Román de Santiso el año 1858;
debiendo tener presente el señor Murguía, respecto a la de “El litigante labrador”, que
en el Album de la Caridad, o Juegos Florales, de La Coruña, año 1861, aparece con
la firma de F. G. del Ferrol esta misma composicion, bien que incompleta y un tanto
disfrazada. No pretendo se juzgue acerca de la bondad de uno y otro trabajo; deseo,
sí, que, depurada de algunas faltillas la composicion del señor Varela, sea para éste
solo la gloria de la invención y no se la lleve quien nada más hizo que aliñarla un poco,
suprimiendo, en cambio, lo que le pareció.

O preiteante galego / O litigante labrador 413
Segundo don Leandro, aínda que esta nota non levaba sinatura, pola súa
letra víase que o seu autor fora “o mesmo que [copiara] os parrafeos”. No artigo
“Literatura galega. Teatro”, Céltica. Cadernos de Estudos Galaico-Portugueses, Porto,
s. a., p. 167, Carré Alvarellos insistía en que fora o dezao Ramón Varela Vahamonde,
falecido en 1858, o autor das pezas en verso tituladas Conversa entre os arrieiros
Cosme da Granxa, Marcos Rielo e Roque Arán e O litigante labrador.
Ademais de todo isto, coñecemos tres copias manuscritas deste diálogo que
teñen carácter fragmentario e presentan notables variantes respecto das versións
impresas. Nunha delas, propiedade de Antón Santamarina Fernández, represéntase
explicitamente o seseo e non se pode ler o título. As outras dúas, sen título ningún,
encóntranse actualmente no Arquivo da Real Academia Galega, e unha delas semella
datar da década de 1860.
Así as cousas, ofrecemos aquí, en primeiro lugar, a transcrición do folleto
publicado na imprenta pontevedresa de Rogelio Quintáns, con indicación das variantes
máis importantes que presentan as outras tres publicacións d’O preiteante gallego
antes mencionadas (OPG2, OPG3 e AC). Entre estas variantes non incluímos, por
consabidas, as relativas á representación gráfica do fonema fricativo prepalatal xordo en
AC. Escolmamos como texto base o do folleto saído do prelo de Quintáns por ser este
o único ao que lle podemos asignar un impresor e unha data de publicación aproximada,
dándose ademais a circunstancia de que, ao contrario do que acontece coa versión
do Album de la Caridad, non nos consta que no seu caso se fixese unha intervención
premeditada sobre a lingua da peza. Alén disto, pareceunos oportuno ofrecer aparte a
transcrición d’O litigante labrador que se nos transmitiu a través do manuscrito que
copiou Leandro Carré e que hoxe se encontra no arquivo de Xosé María Álvarez
Blázquez. En troques, para non sobrecargarmos con notas de rodapé esta nosa edición,
decidimos non sinalar as variantes que presentan as copias manuscritas incompletas ás
que no parágrafo anterior nos referimos, copias que, na nosa opinión, deberán ser tidas
en conta nunha posible futura edición completa deste singular diálogo decimonónico.
En todo caso, recoñecemos que non podemos presentar esta nosa edición
como definitiva, de maneira que animamos a outros investigadores a que traten de
reunir toda a información e os materiais necesarios para elaborala.
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
É unha dura sátira contra a cobiza do sistema xudicial, tal e como estaba
montado, de xeito que o preiteante se convertía en vítima dos procuradores, avogados,
escribáns, receptores e plumistas, que cobraban elevadas taxas e só se movían untados
polas moedas. Ao mesmo tempo é unha prudente reflexión sobre a teima que

414 Papés d’emprenta condenada
tiñan os galegos de preitear. A Coruña, que acollía toda aquela tropa, así como os pousadeiros
sen escrúpulos, simboliza a opresión que os paisanos sufrían da xustiza.
1 O PREITEANTE 1 GALLEGO
Relación que un litigante chamado FARRUCO, fay 2 , ó Cura da sua
Parroquia, do que lle sucedeu 3 no tribunal 4 da Cruña,
ó ano de mil oito centos trinta é sete. 5
5 Farruco.—
Alabado sea Dios...
Cura.—
Por sempre sea alabado
Farr.—
10 Por sempre é resempre ¡amén!
de agradecido lle falo
que agora me vexo libre
de aqueles6 fillos do trasno.
Xesús María é7 Xoxé8 ,
15 San Felipe é Santiago,
que che estou na miña casa
1. OPG2, OPG3 PLEITEANTE.
2. OPG2, OPG3 fai.
3. OPG3 socedeu.
4. OPG3 Trebunal.
5. AC introduce aquí, en liña aparte, a voz FRAGMENTO.
6. OPG2, OPG3 D’ aqueles.
7. AC y.
8. OPG2 Jesús, María é José; OPG3 Jesús María é José.
9. OPG3 diablo.
10. OPG2 lastimando.
11. OPG2, OPG3 rabeando.
12. AC se vostede soubera; OPG2 bustede; OPG3 vustede soubera.
é inda che estou pensando
que están á redor de min
aqueles fillos do diabro9 20 ¡vaya por amor de Dios
que tempo tan deseado!
Cura.—
¿Qué tes amigo Farruco?
¡case te ves lastimado 10 !
25 Farr.—
Señor déixeme por Dios
que penso que estou rabiando 11 ,
pois si bostede 12 soupera

O preiteante galego / O litigante labrador 415
ó que por min ten pasado
30 n’ ese tribunal da Cruña
había quedar pasmado;
pois unha cousa é decilo13 é muy14 distinto é pasalo
porque solo entre os herexes15 35 pode facerse outro16 tanto.
Cura.—
Home, por Cristo 17 che pido
que te vayas temperando
que non fas nada con eso
40 é vay amigo 18 contando,
pouco á pouco como foy 19
que quero sabel-o caso
que ey 20 de ordear un sermón
pro dia de San Fernando
13. AC dicilo.
14. OPG2 moi.
15. OPG3 entre herexes.
16. OPG2 facers’outro.
17. OPG3 por Dios.
18. OPG2 vaim’amigo; OPG3 E vaime, amigo.
19. OPG2, OPG3 foi.
20. AC Qu’hei; OPG2 hey; OPG3 ei.
21. OPG2, OPG3 ll’ei.
22. OPG2 pieital-o; OPG3 pleital’o.
23. OPG2 pleiteándo; OPG3 pleiteando.
24. OPG2, OPG3 señor.
25. OPG2, OPG3 cuidado.
26. AC se.
27. OPG2, AC botar.
28. OPG2 Tráguelle.
29. OPG2, OPG3 Lourenza.
30. OPG3 probe.
45 que ll’ey 21 de peinal-o 22 pelo
os que andan preiteando 23 .
Farr.—
Pois logo, seor24 escoite,
è mais esté con coidado25 50 que verá como llo conto
dend’ a cabeza has[t]r’ o rabo
mais si26 quere que llo conte
mándeme votar27 un trago
que por Dios aló na Cruña
55 pagueill’ o tempo pasado.
Cura.—
Traigalle 28 un trago Lourenzo 29
que o pobre 30 ven desecado...

416 Papés d’emprenta condenada
Farr.—
60 Pola saú 31 de vosté 32 ... ( 33 )
Dios nos libre de escribanos 34
de xueces receptores 35
de ministros abogados 36
porque 37 ainda son piores
65 que todos os 38 condanados
des que cheguei meu seor 39 ,
quixen facer com’ un 40 guapo
mandei buscar catro netos
pol-o ladrón do meu amo ( 41 )
70 que foi mais 42 ledo que un cuco
nun periquete buscalos 43 ,
unha peseta 44 lle dey 45 ,
en prata para pagalos...
mais cando de ela 46 me volve
75 tan solamente dous cartos
quedey 47 tan fora de min
e de un color 48 tan mudado
que todos mo conoceron
é non podia miralos 49 .
80 é dixeron de 50 esta sorte:
vallao Dios homiño honrado,
¿qué foi ó que lle ocurreu 51
dende 52 hay un pequeno rato?
tal vez 53 andaria moito
85 é chegaría sudando;
tome, tome bo homiño
31. OPG3 Po la saùde.
32. OPG2 vusté.
33. En OPG2 e OPG3 figura aquí (1) como chamada para a seguinte nota de rodapé: “Bebe”.
34. OPG2 d’Escribanos; OPG3 d’escribanos.
35. OPG2, OPG3 recetores.
36. AC menistros; OPG2 De ministros é abogados; OPG3 De menistros é abogados.
37. OPG3 Por que.
38. OPG2 todos-os; OPG3 todos los condenados; AC tódol-os.
39. OPG2, OPG3 siñor.
40. OPG3 com un.
41. En OPG2 e OPG3 figura aquí (2) como chamada para a seguinte nota de rodapé: “O da pausada”
(OPG3, AC pousada).
42. OPG2, OPG3 mas.
43. OPG3 Nun periquete á buscalo.
44. AC paseta.
45. OPG2, OPG3 dei.
46. AC d’ela.
47. OPG2, OPG3 Quedei.
48. OPG2, OPG3 E de color.
49. Entre as liñas 79 e 80 engade estes dous versos AC: Entónces que o meu semblante / Tan mudado me
notaron.
50. AC Dixéronme d’esta.
51. OPG2 ocurreo; AC ocurrío.
52. OPG2, OPG3 Desde.
53. AC ves.

O preiteante galego / O litigante labrador 417
tome, tome bote un trago
que este elle d’ aquela54 pinga
que lle chaman do Condado,
90 é á calquera55 que enferme
mandan os medicos darllo
eu por gardar cortesía
de que sempre fun preciado
saquei forzas de56 fraqueza
95 fixen ó disimulado
é convidei á seora57 é tamen ò seor58 amo
pro cando me procatei59 ...
[a campana sin badalo] 60
100 valganos61 sete mil demos
que logo ó chupetearon62 pois eu solo lle bebin
un vasiño63 ben escaso,
que catro como64 él cheos
105 eu non quixera eng[a]ñalo65 levaria66 medio nèto
na67 taberna de Xan Calvo68 ( 69 )
pero como lle aproveite
como lle eu70 quedey71 rogando
110 caladiño sin que oísen
como72 quen esta rezando
non lle sairá73 do corpo
en tres anos nin en catro
é esto ha de ser á couces
115 tan fortes como os d’ un74 faco
despois tamen lla peguei
ainda me leve Santiago
se lle peguei75 outra gota
54. OPG2 daquela; OPG3 da quela.
55. OPG2, OPG3 qualqueraa.
56. OPG2, OPG3, AC da.
57. OPG2, OPG3, AC señora.
58. OPG2, OPG3, AC señor.
59. AC porcatei.
60. Este verso falta en OPG1 e OPG3.
61. OPG2 Valgannos; OPG3 Válgannos.
62. OPG2, OPG3, AC chupeteano.
63. OPG2 basiño.
64. OPG3, AC coma.
65. En OPG2 e OPG3 este verso vai entre parénteses.
66. OPG2 Lebarian, OPG3 Levarían, AC Levarian.
67. OPG2, OPG3, AC Da.
68. AC Calbo.
69. En OPG2, OPG3 e AC figura aquí (1) como chamada para a seguinte nota de rodapé: “En Santa
Comba”. Esta nota falta en OPG1.
70. OPG2, OPG3, AC ll’eu.
71. OPG2, OPG3, AC quedei.
72. OPG2, OPG3, AC Coma.
73. AC sahirá.
74. OPG3 de un.
75. OPG2, OPG3, AC paguei.

418 Papés d’emprenta condenada
se non76 ó ladrón do amo
120 que ese77 érame preciso
telo agabordoado78 porque79 me enseñase á casa
do meu seor80 abogado
è mais do precurador81 125 que e[r]a home muy82 honrado
pero tiña seis prumistas
que parecían seis diabros
cada dia que iba á ver
[ó] que tiñan83 adiantado
130 no meu pleito84 me decian85 :
—¿Qué buscas aquí peisano86 ?
pensas ti que nesta vila
sin música están danzando [?]
larga diñeiro si queres
135 ser en breve87 despachado
é si non baite ó inferno88 que ala89 sin paga hay90 criados
é fan danzar bellamente
os que sigan91 o seu bando
140 entonces eu respondinlle92 como quen está rezando
é vos como alá93 vayás
tamen xa vos diran craro
se ó diñeiro94 que pedis
145 se ó levais95 ben96 g[a]nado
aló no97 han de valer
os empeños é regalos
que vos meten nesas unllas
con que98 vos poñedes guapos.
76. OPG2 Senon; OPG3 Senon o.
77. OPG2, OPG3, AC aquel.
78. OPG2 agabordonado; AC agalardonado.
79. OPG3 Por que.
80. OPG2, OPG3, AC señor.
81. OPG2, AC percurador.
82. OPG2 moy; AC moi.
83. OPG2, OPG3, AC O que tiña; OPG1 é que tiñan.
84. OPG2, OPG3, AC preito.
85. OPG2 dician.
86. OPG2, OPG3, AC paisano.
87. OPG2 brebe.
88. OPG2 É senon vate al infierno; OPG2 E senon vate al infierno; AC E se non vate al infierno.
89. OPG2, OPG3 aló.
90. OPG3 ai; AC aló… hai.
91. OPG2, OPG3, AC siguen.
92. OPG3 respondinlles.
93. OPG3, AC aló.
94. OPG3 Se diñeiro.
95. AC levás.
96. OPG2 ven.
97. OPG2, OPG3, AC non.
98. OPG2 Conque.

O preiteante galego / O litigante labrador 419
150 Cura.—
¿E oironche’ eles 99 , Farruco?
Farruco.—
Neso puxen bon coidado100 ;
[tan solo eu entendia
155 o que en min iba falando] 101 ,
mais salinme engruñadiño
casi102 frio rabeando103 é volvín104 ó outro dia,
é dixeronme outro tanto
160 é ainda mais que non me acordo105 mais un dia mofeando
preguntaronme muy106 tesos.
— “Hombre ¿Tu eres cristiano?[”]
“Si señor, lle107 respondin”
165 Dixeronme—M[e]ntecato
[¿]como non108 eres devoto
tambièn del Santo Sudario[?]
mira que aquí na Cruña109 has de traerte as maos110 170 desatadas y bien flojas
as amarrallas del sayo111 bulsa112 abierta y con dinero
esto si hay113 derecho claro
de condición en estado114 175 mucha justicia y razón
que sin esto mal ¡parado!”—
eu díxenlle115 ¿E á concencia?
que à concencia seores116 hastra morrer eu amo117 180 é eles dixeronme118 moito119 99. OPG2 oironch’ eles; OPG3, AC oíronch’ eles.
100. OPG2, OPG3 cuidado; AC bo coidado.
101. Faltan en OPG1 os versos tan sólo eu entendia / o que en min iba falando; en OPG3 falta tan sólo eu entendia.
Seguimos a lección de OPG2.
102. OPG2, OPG3, AC Case.
103. OPG2, OPG3, AC frio e rabeando.
104. OPG2 bolvin; OPG3 volvin.
105. OPG3 m’acordo.
106. OPG2 moy; AC moi.
107. OPG2, OPG3, AC lles.
108. OPG2, OPG3, AC no.
109. OPG2 en la Coruña; OPG3, AC en la Cruña.
110. OPG2, OPG3, AC las manos.
111. OPG2, OPG3, AC Las amarrallas del saco.
112. OPG3 Blusa.
113. OPG2 ay.
114. En AC falta este verso; OPG 2, OPG3 de condición ou estado.
115. OPG2, OPG3 E eu díxenlle. OPG1 dixenle.
116. OPG2, OPG3, AC señores.
117. OPG2 eu á amo; OPG3, AC eu a amo.
118. AC dixeron.
119. OPG2, OPG3 dixeron, moito.

420 Papés d’emprenta condenada
cunhas 120 caras de miñatos.
— “Ahora no hay mas 121 concencia
que sin concencia levalo 122 ”—
Enchinme 123 de ir é volver
185 hastra que pasou un ano
pensando que eles 124 mudasen
de condición ou estado
mais por eso os demoniños
sempre me tiñan ó lado
190 dendes que tanto esperei
è de moy 125 ben desgastado
guindey á un 126 lado á vergonza 127
é voteime á casa do amo 128
sin mirar á cortesia,
195 é asi con mediano garbo
é dixenlle de esta129 sorte,
aunque130 ó corazón tembrando131 .
“Señor meu precurador132 [esto] 133 xa pasa de largo:
200 ¿En que demo empreei134 eu
as visitas todo un ano?
eu pareceme135 de feito
que V. está soborneando136 e facendo xeito [ó] pleito137 205 que nunca será138 fallado
en que o139 meu dereito pase
na audencia por descoidado140 ,
despacheme ó pedido,
v[o]stè141 e máil-o142 abogado
210 é senón xurolle as barbas143 120. AC c’unhas.
121. OPG2 mais.
122. OPG2, AC llevarlo; OPG3 conciencia llevarlo.
123. OPG2, OPG3, AC Henchinme.
124. AC qu’eles.
125. OPG3 moi; AC mui.
126. OPG2, AC Guindei ò; OPG3 Guindei o.
127. OPG2 vergon.
128. AC E boteimé a cas do amo.
129. AC d’ esta.
130. OPG2, AC Anque.
131. AC temblando.
132. OPG2 percurador; AC procurador.
133. OPG1 asta; OPG2, OPG3, AC Esto.
134. OPG2, AC empleei; OPG3 emplei.
135. OPG2 u paréceme.
136. OPG2, OPG3 Que ustede está sobornado; AC Que usted’está subornado.
137. OPG1 e facendo xeito pleito; OPG2 Q facendo xeito ó pleito; OPG3 E facendo xeito o pleito; AC E facendo
geito ò pleito.
138. OPG2, OPG3, AC sea.
139. OPG2 Euque ó; OPG3 Eu que o; AC Ou que o.
140. OPG2, OPG3 descuidado.
141. OPG1 vestè.
142. OPG3 A osté é maill-o; AC Vosté e máil-o.
143. OPG2, OPG2 se non.

O preiteante galego / O litigante labrador 421
da cara de este144 home ho[nr]ado145 que nos han de oir os xordos
é á de andar o demo arr[a]stro146 que agora xa sei audiencia147 215 e mais donde estan pousados148 os tres ou catro oidores
que se149 lles esprico o caso
han de ter ven150 que sentir151 meus amigos falo craro
220 entonces el respondeume
así con mediano acato.”
— “Esa culpa non e152 miña
que la tiene el abogado
que vaya allá uno de esos
225 muchachos con el obrado
y después153 al relator
habrá también que llevarlo154 Farruco al relator
no155 fostes á visitalo,
230 pero mandarei á noite156 un oficial ajustalo157 .”—
Fumos158 enton de repente
á casa do meu letrado
puxose muy159 reverendo
235 á escribir160 un alegato
é logo desque acabou
[miroume de medio lado] 161
é dixo: amigo Farruco
bota para acó162 seis ducados
240 pro163 alegato que che fixen
cando vin que ó condenado164 por un priego165 de papel
144. OPG3 deste; AC d’este.
145. OPG1 homado; OPG2, OPG3, AC honrado.
146. OPG3 E ha de andar ó; AC E ha de; OPG1 arrsstro.
147. OPG2 xa sei a Audencia; OPG3 xa sei á Audencia; AC ja sei a audencia.
148. OPG1 é donde estan os pousados; OPG2 E mais donde estan pousados; OPG3 E mais donde están pousados;
AC E máis donde estan pousados.
149. OPG2, OPG3 si.
150. OPG2, OPG3, AC ben.
151. OPG2 sintir.
152. OPG2 he.
153. AC despois.
154. OPG2, AC Habrá que tambien llevarlo; OPG3 Habrá que también llevarlo.
155. OPG2, OPG3, AC Non.
156. AC nuite.
157. OPG2, OPG3 Un oficial á ajustalo; AC Un oficial a ajustalo.
158. AC Fomos.
159. OPG2 moy; OPG3 muy; AC moi.
160. OPG2, OPG3 escribirme; AC escrebirme.
161. En OPG1, OPG2 e OPG3 falta este verso enteiro. Seguimos a lección de AC.
162. OPG2, OPG3 pra có; AC pr’acó.
163. OPG3 Pro ó; AC Pr’o.
164. OPG2 vin co condanodo,; OPG3 vin co condanado,; AC condanado.
165. OPG2, AC prigo.

422 Papés d’emprenta condenada
é á mitá quedaba166 en branco
me pedia tal presada
245 quedei medio desmayado
mais ó conto foi despóis
ó que me fixo ó relato
que ainda non un carto d’ hora167 que alí estuvo168 parolando
250 me pedía cen reás169 eu anqu’ estaba calado
decia por entre os170 dentes
medio entre murmullando171 ah traidor, cara de Xudas
255 fillo de un escomulgado172 tanta polvora che173 erga
como me levas de cartos
ven174 axiña ti os ganache175 ¡vállante sete mil diabros!
260 cala se eu176 algún dia
na miña terra che177 cazo
aló pol-a miña porta
xuroch’ a pall[a] 178 dos nabos179 ,
que che ei de poñel’ os hosos180 265 que an181 de poder peneiralos
mais ó meu procurador182 que cheg[ou] 183 abarruntado184 foi185 aló nunha carreira,
é ainda fixo algo
270 que á cen reas que me pedia186 quedou’sen ochenta e187 catro
logo me escapei de alí188 166. OPG2 á meta quedou; OPG3, AC quedou.
167. OPG2 Cainda… cuarto d’hora; OPG3 Cainda.
168. OPG3 estubo.
169. OPG2, AC rayás; OPG3 reyás.
170. OPG2 entros; OPG3 entr’os; AC antr’os.
171. AC murmurando.
172. OPG2, OPG3, AC d’un escomulgado.
173. OPG2, OPG3 polvera te; AC te.
174. OPG2, OPG3, AC Ben.
175. OPG2, OPG3, AC ganaches.
176. OPG3, AC Cala que se eu; OPG2 Cala que se en.
177. OPG2, OPG3, AC te.
178. OPG1 palle.
179. OPG2 navos.
180. OPG2 Que chei de poñel-os osos; OPG3 Que chei poñel-os osos; AC que ch’hei de poñel-os òsos.
181. OPG2, OPG3, AC han.
182. OPG2, AC percurador; OPG3 Mais meu precurador.
183. OPG1 chegun.
184. OPG2 á borruntalo; OPG3 á barruntalo; AC a barruntalo.
185. OPG2 Foy.
186. OPG2, AC Que d’os cen que me pedia; OPG3 Que á os cén que me pedía.
187. OPG2 Quedous’en oitenta é; AC Quedous’en oitenta e.
188. OPG2 de a li,; AC m’escapei d’alí.

O preiteante galego / O litigante labrador 423
é fun a falar co amo
da pousada para189 pagarlle
275 ó que lle debía190 atrasado
que por Dios non era pouco
que como se me anoxaron191 porque non lles din192 á gota
que ó principio me chuparon
280 do[u] 193 os demos me quixeron194 perdonar un195 ichavo
é non solo196 por eso
se lles hei197 de falar craro
porque todos os da Cruña
285 son un fato de falsarios
eu habialles de dar
cada dia doce cartos
[esto sólo para piso,
que, ademáis, vaya contando;
290 eu dáballe para vaca
cada dia doce cartos] 198
é xuro á199 Dios n’ esta cruz
[n]on200 comía tres bocados
daba tres cartos pra201 luz
295 dous202 para garabanzos
deque203 non viña unha ducia
na cunca podo xuralo
doce cartos para viño
para repolo tres cartos
300 é pra touciño tamen
me lambian outros tantos
ó xamón non digo nada
de conforme mo204 cobraron
hastra á auga me fixeron
305 pagar os escomulgados
esto alí elle por forza
que porfiar elle escusado
dispois o peor205 do conto
é que o bico do pucheiro
310 sempre era para o amo206 189. OPG2, OPG3, AC pra.
190. OPG2 O que devia; OPG3 O que debía; AC O que debia.
191. AC se m’anojaron.
192. OPG2 Por que non lles dei; OPG3 Por que non lles din; AC dei.
193. OPG1 do; OPG3 Dous.
194. OPG2 quexeron.
195. OPG2, OPG3, AC Perdonar nin un.
196. OPG2 E non foi solo; AC E non foi sólo.
197. OPG2 llei; AC lle hei.
198. Debido a un evidente salto de ollo, en OPG1, OPG2 e OPG3 omitíronse os versos 288-291.
Ofrecremos a versión de AC.
199. AC jur’ a.
200. OPG1 con.
201. OPG2 para.
202. OPG2, AC E dous.
203. OPG2, AC E que.
204. OPG2 m’o.
205. OPG2 Despois ó pior; AC pior.
206. OPG2 Sempre lle vai para o amo; AC Dispóis o pior do conto / É que o caldo è pouco e malo / Porque
o bico do pucheiro / Sempre lle vai para o amo.

424 Papés d’emprenta condenada
que con aquel é mais outras
anda muy ben207 colorado
permita Dios que no corpo
se lle volvan ainda lagarto208 315 de esos209 arnales ben longos
é que non poida sacalo
hasta que eu210 chegare aló
é lle chante ó meu211 arado
¡malos traballos ó sigan212 ,
320 diñeiro que me levaron213 !
mais falta ó pior do conto
que vou agora á contalo
que foi214 cando me dixeron
que me salia ó meu auto215 325 que por Dios me condenaban216 207. OPG2 moy ven; AC mui ben.
208. OPG2, AC Se lle volva ainda un lagarto.
209. OPG2 De eses; AC D’ eses.
210. OPG2 Hastra que eu; AC Hastra qu’ eu.
211. OPG2 meo.
212. AC Malos trabállol-os sigan.
213. AC lovaron.
214. OPG2 foy.
215. OPG2 acto.
216. OPG2, OPG3 condenaba; AC condanaba.
217. OPG2, OPG3, AC Ai.
218. OPG3 nunca Dios me dera.
219. OPG3 Veñen aquí os autos; AC autos.
220. Este verso falta en OPG1, OPG2 e OPG3. Ofrecemos a versión de AC.
221. OPG3 temen.
222. OPG1 sea.
223. OPG3 Empregeiche.
224. OPG2 ven.
225. AC Qu’ estiven.
226. OPG2 Eses.
227. AC Eses... d’ unha.
228. OPG2, OPG3 de contado.
229. AC pr’ a.
230. AC No’ esteas.
nas costas e percesados
¡ay 217 nunca Dios che me dera 218 !
estouche ben amañado
esta sentencia e do demo
330 ou do fillo de Pilatos
veñan aquí os actos 219 todos
[que vou coller e queimalos,] 220
e tamén 221 no medio d’ eles
[esta] 222 tropa de falsarios
335 empregueiche 223 ben 224 o tempo
que estiven 225 aqui gastando
¿esos 226 fillos dunha 227 meiga
non podían decontado 228
decirme: — “Vaite pra 229 casa;
340 non esteas 230 aqui gastando[“]

O preiteante galego / O litigante labrador 425
mais eles231 ¡busca!... do demo
[querianme ter] 232 ó seu lado
pra xugarme á sangre toda233 é despois234 que m’ acabaron235 345 fixeron á falcatrua
é votaronme236 esta ó rabo
bosté237 señor Cura dice
que ó inferno esta encerrado238 aló no centro da239 terra
350 pois está moy240 engañado
ó inferno está na Cruña
é nas casas [e no raso:
alí vin a Lucifer,
a Barrabás e] 241 Pilatos
355 condenados242 lle243 son todos
os prumistas, abogados
relatores é ministros244 receptores245 é escribanos
en fin, [quixen] 246 responder
360 como estaba asi, enfadado...
¡[A]y Virxe ó que dixeron! 247
válgame Dios soberano248 trataronme de ladron
infame, pi[c]aro249 , gafo250 365 barbas de pocos251 amigos
cara falsa, mal falado
[ollon podre, bocalan,] 252
pernas tortas... mal formado
231. OPG3 Mais eu.
232. OPG1 querianmeter; OPG2 Querianme ter; OPG3 Queríanme ter.
233. AC sugarme o sangre todo.
234. OPG2, OPG3 dempois.
235. AC dempóis que me acabaron.
236. OPG2 botaronme; OPG3, AC botáronme.
237. OPG3, AC Vosté; OPG2 Boste.
238. OPG2 enzarrado; AC Q’o inferno está enzarrado.
239. OPG2 d’á; OPG3 A ló no centro d’a.
240. OPG3 muy; AC moi.
241. OPG1, OPG2 e OPG3 omiten o texto entre corchetes e din: ó inferno está na Cruña / é nas casas de
Pilatos (OPG1); O inferno está na Cruña / E nas casas, é Pilatos (OPG2); O inferno está na Cruña, / E nas
casas, e Pilatos (OPG3). Reproducimos a versión de AC.
242. OPG2, AC Condanados.
243. OPG3 lles.
244. OPG2, OPG3, AC menistros.
245. OPG2, OPG3, AC Recetores.
246. OPG1 que responder. Reproducimos a versión de OPG2, OPG3 e AC.
247. OPG2 ¡Ai virxe, ó que me dixeron; OPG3 ¡Ai Virxe, o que me dixeron; AC ¡Ai Virge, o que me dixeron!.
248. AC ¡Soberano Santiago!.
249. OPG2, OPG3 pícaro.
250. Talvez gato en OPG1.
251. OPG3, AC poucos; OPG2 poucos umigos.
252. En OPG1, OPG2 e OPG3 falta este verso. Reproducimos a versión de AC.

426 Papés d’emprenta condenada
metamo[s]ll’ e253 a ese254 cornudo
370 por esa boca un zapato
[p]ouco255 faltou por256 me daren257 un xibon muy258 apretado
[s]e259 non calo señ’ abade
maldito se me lle escapo260 375 sin deixarlles261 no calzón,
segun llos bin262 enfadados
é asi valinme de estar
caladiño é largar cartos
é asi que me vin libre
380 de aquel263 fato de falsarios
agachadi’ ñas264 orellas
funme por ali abaixo
253. OPG1 metamoll’ e.
254. OPG2 Metámosll’á ese; OPG2 Metámosll’a ese; AC Metámosll’ a este.
255. OPG1 souco.
256. OPG2, OPG3, AC pra.
257. OPG2 deren.
258. OPG3, AC moi.
259. OPG1 de.
260. AC ll’ escapo.
261. OPG2, OPG3, AC deixarllos.
262. OPG2, OPG3 vin; AC ll’ os vin.
263. OPG2, OPG3, AC D’ aquel.
264. OPG2, AC Agachadiñ’ as; OPG3 Agachad’as.
265. OPG2, OPG3, AC Direito.
266. OPG3 uns balcós.
267. OPG2, OPG3, AC para.
268. AC Veu.
269. OPG2 sempr’ali escoitando; OPG3, AC sempr’ alí escoitando.
270. OPG2 E ó quererm’eu; OPG2 E á quererm’eu; AC E ò quererm’ eu.
271. OPG2 Colleume […] baixo; OPG3 baixo; AC co o calzon baixo.
272. OPG2 Decindome desta; OPG3 Decíndome desta; AC Dicíndome d’ esta.
273. AC indesente.
274. OPG2, OPG3, AC y.
275. OPG1 pensan. Reproducimos a versión de OPG2, OPG3 e AC.
276. OPG2, OPG3 cas.
277. OPG1 curralles; OPG3 corrales. Reproducimos a versión de OPG2 e AC.
dereito265 á porta da torre
e como iba algo malo
385 baixeime so uns balcons266 pra267 ó que non è escusado
ven268 un d’ aqueles chupins
que andan sempre ali escobando269 ,
el á quererme eu270 levantar
390 colliume co calzón beixo271 deciame de esta272 sorte:
— “A picaro, gallego bato
puerco, cochino, indecente273 ,
descortés è274 mal criado,
395 pensa[s] 275 que276 as calles da Cruña
son currales277 de ganado?

O preiteante galego / O litigante labrador 427
[dame] 278 xa catro reas
de multa pra ó279 encarg[a]do
que é á orden280 que está281 posta
400 é senón282 ó cepo andando[”]
botoume as mans283 ó sombreiro284 [nunca me quixo deixalo] 285
[tiven] 286 que darlle os cartiños
para dispois convidalo287 405 [desindolle] 288 no meu peito
coma289 quen esta rezando.
— “Toma tizón do inferno
queira Dios é mais ó[s] Santos290 que che sirva291 pra ó enterro[”]
410 e meu señor, lle decraro
que por aquela peseta292 que eran os meus últimos293 cartos,
non bot[e]i tantas bagullas294 cando á teta me quitaron295 415 subín á Santa Lucía
ali recei o calvario296 pedindo de esta297 maneira
pa[r]a aqueles empreados298 que doña Santa Secia299 420 madre dos desamparados300 que sabes toda verdad301 é que con Dios podes302 tanto
278. OPG1 carne. Reproducimos aquí a versión de OPG2, OPG3 e AC, onde o verso completo reza así:
Dame xa catro rayás (OPG2, OPG3), Dame ja catro raás (AC).
279. OPG2 pr ó; OPG3 Da multa pra o.
280. OPG2 orde.
281. OPG3 qu,está; AC orde qu’ está.
282. OPG2, OPG3 se non.
283. OPG2 mus; OPG3 maus.
284. OPG2, AC sumbreiro.
285. Este verso falta en OPG1, OPG2 e OPG3. Reproducimos a versión de AC.
286. OPG1 tienen; AC tuven. Reproducimos a versión de OPG2 e OPG3.
287. OPG2 Amais dempois comvidalo; OPG3 Amais dempois convidalo; AC Amáis despóis convidalo.
288. OPG1 decinllo; OPG3 Decíndolle; AC disíndolle. Reproducimos a versión de OPG2.
289. OPG2, OPG3, AC Como.
290. OPG3 e mais os santos; AC e máil-os santos.
291. OPG2, AC sirvan; OPG sirvan pro.
292. AC paseta.
293. OPG2 eran meus ultimos; OPG3 eran meus últimos; AC eran meus últemos.
294. OPG3 votei...vagullas.
295. OPG2, OPG3 tirano; AC tiráno.
296. OPG2 os calvarios; OPG3 no calvario; AC òs calvarios.
297. OPG2, OPG3 desta; AC d’ esta.
298. OPG2, AC empleados; OPG3 pra...empleados.
299. En OPG2 e AC, no canto deste verso, lese o seguinte: “Miña Sobrana Señora. En OPG3: Miña soberana
señora.
300. OPG3 desemparados.
301. OPG2 toda á verda; AC toda a verdá; OPG3 que sabés toda verdá.
302. OPG3 podés.

428 Papés d’emprenta condenada
limpialla 303 vista dos ollos
os que na audiencia 304 ten mando
425 como me limpiaron 305 á min
á miña bu[l]sa 306 dos cartos
Cura.—
¿E oiuche algen 307 Farruco[?]
Farruco.—
430 Dios me libre de tal caso
[que o dixen caladiño
como quen esta rezando,
445 [JUAN GOMEZ DEL FERROL] 316
mirando a un lado e outro308 por certo desconfiado
435 pensando que inda me oisen
aqueles fillos do diabro...
inda me tiña o meu medo
que, se309 barruntasen algo,
botarian sobre min
440 e me pidisen máis cartos:] 310
quedarey eu de co[n]cepto311 que eu iba muy312 agraciado
(si algo se me esquenceu313 sirvanseme314 perdonalo) 315
303. OPG2 Linpalle a; OPG3 Límpalle a; AC Limpálle a.
304. OPG2 Audencia; AC audencia.
305. OPG2, AC limpano.
306. OPG1 busa. Reproducimos a versión de OPG2, OPG3 e AC.
307. OPG2 oieuch’alguen; OPG3 oiuch’alguen; AC alguen.
308. OPG2 é a outro.
309. OPG2 si.
310. En OPG1 e OPG3 falta do verso que o dixen caladiño ao verso e me pidisen máis cartos:, ambos incluídos.
Reproducimos a versión de AC.
311. OPG1 coucepto; OPG2, AC Por quedaren no conceuto; OPG3 Pro quedaron no conceuto.
312. OPG2 moi; OPG3 mui; AC Qu’eu iba moi.
313. OPG2 esqueceu.
314. OPG3 Sírvanse.
315. Estes dous últimos versos faltan en AC.
316. Esta identificación do autor do texto falta en OPG1, OPG2 e OPG3.

O preiteante galego / O litigante labrador 429
LABRADOR
¡Alabado sea Dios!
CURA
5 Para sempre sea alabado
LABRADOR
Que agora me vexo libre
D’aqueles fillos do diablo.
¡Xesús, María e Xosé,
10 San Felipe e Santiago,
Que cheguéi â miña terra
E mais inda o estóu dudando!
CURA
¿Qué tés, amigo Francisco?
15 Que así te vês lastimando?
LABRADOR
Señor, déixeme por Dios
Que penso qu’estóu soñando,
Que se sua mercé soupera
20 O que lle me ten pasado
Naquel Real Tribunal,
Había quedar pasmado;
Porque unha cousa é dicilo
E outra esperimentalo.
***************
1 O LITIGANTE LABRADOR 317
25 CURA
Home, por Cristo che pido
De que me vaias contando
Todo o que alá che pasóu,
Que teño determinado
30 De predicar un sermón
Pr’o día de San Fernando,
Que lles ha chegar ao pelo
A eses que andan pleiteando.
LABRADOR
35 No, por moito que predique
Non se lle han facer cargo
Que pleitos e baraxenias
Tráenlle o reino acabado;
Pero antes que llo conte
40 Mándeme buscar un trago,
Que pardióla alá na Cruña
Paguéi o tempo pasado;
Porque logo que cheguei
Quixen facer com’un guapo:
45 Mandéi buscar un azumbre
Ao escaldado do amo
Que foi com’un basilisco
Nunha carreira buscalo;
Pero cando me volvéu
50 D’unha peseta, dous cartos,
317. Na parte superior deste folio mecanoscrito Xosé María Álvarez Blázquez escribiu á man o seguinte:
“Data de 1837, según Album de la Caridad (vid. Hª de Carballo)”.

430 Papés d’emprenta condenada
Qued[ei] 318 tan esconsolado,
Tan triste e tan sentido
E o color tan demudado
Que todos mo coñeceron,
55 E dixéronme: home honrado,
¿Qué lle deu? ¡Vállalle Dios,
Tome, tome, bote un trago.
Eu por gardar cortesía
(que deso son moi preciado)
60 fixen beber á Señora,
e tamén o Señor amo;
mais, cando me descoidei,
tocaba a vacío o xarro
e vin que aquela campana
65 xa quedara sen badalo.
Solo bebín un vasiño,
que non sei se tres ou catro
levarían medio [n]eto 319
da taberna de Xan Calvo;
70 mais como lles el prestase
según foi encomendado,
non lles salva el do corpo
en tres meses e un ano;
y eso había ser a causa,
75 que así o estaba rogando;
mais decíao moi pasiño
coma quen está rezando.
CURA
Logo alá bébeno ben,
80 según te vas explicando;
nunca faltan compañeiros
se hay quen o vaya pagando.
LABRADOR
Esto de beber de estafa
85 en todas partes o fan;
mais alí, todos lle están
a ver se sacan a capo;
pero eu escarmentéi,
que por mais voltas que deron,
90 mais gota non lle la dei;
senon o bribón do amo
que me era preciso telo
en algo galardonado,
pra que me fose enseñar
95 a casa do abogado
y a do seu procurador,
que ainda era home honrado;
mais tiña seis escribentes
que parecían seis diablos.
100 Cada vez que iba a ver
o que tiñan adiantado
no meu pleito, me decían:
— ¿que é o que buscas, paisano?
¿ti pensas que nesta terra
105 sen música están bailando?
Larga diñeiro se queres
ser en breve despachado;
e senon vay 320 ao inferno,
que alá sen paga hay criados,
110 que traen o rabo quente
os que siguen o teu bando.
E eu decía entre min:
no, pois vos do bando sodes,
e do bando relaxado;
115 deixá que alá o veredes
318. Na fonte que transcribimos, Quedíu, que non dá sentido.
319. Na fonte que transcribimos, meto.
320. Na fonte que transcribimos, o de vay semella corrixir un subxacente.

O preiteante galego / O litigante labrador 431
se o diñeiro é ben levado.
Marchámonos de repente
á casa do abogado,
que estaba moy reverendo
120 escribindo o alegato;
pero logo que cheguéi,
miroume de medio lado,
díxome: — Amigo Francisco,
bota pra ca seis ducados
125 que anque che foran doblós,
téñochos ben amargados
polo escrito que vay feito,
que ha de ter bôs resultados,
e debes ganar o pleito
130 co as costas e cos gastados.
¡Que tal quedaría eu
vendo que aquel condenado
por un pliego de papel,
que a mitá estaba en blanco,
135 me levaba tal presada
sin querer baixar un carto!
Díxenlle: ¡Ay, cara de Xudas,
fillo d’un escomulgado!
tantos polvoriños te ergan
140 como me levas de uchavos;
ganástelos ben axiña,
válgante sete mil diablos;
moy rico podes estar
se así esfolas nos paisanos.
145 Se no meu país te collo
xúroche as pallas dos nabos
que che hei de poñer os hosos,
que che han de poder contalos.
CURA
150 ¡Vaya que de esa maneira
malia se vas triunfar!
Mais é palabra de Dios
que non lles ha de gorentar,
que todo o que é roubador
155 non medra nin ha medrar.
LABRADOR
No, eles están ben gordos,
ben vestidos e ben sanos,
e non lles importa nada
160 por moitas que lles digamos;
O que queren é diñeiro,
y están tan acostumbrados
a pedilo renegando,
que se finxen enfadados
165 pra que o paisano pense
non van de todo cobrados,
por eso, ademais dos cartos,
queren tamén os regalos;
mais se foran sabañós,
170 tercianas, e constipados,
eu lle los regalaría
pra que os levasen os diablos.
Penso que é praga do mundo,
que si os tempos en que estamos,
175 anque sean homes burros,
pretenden ser abogados;
e xa hai tanta perrería
deses bichos desdichados,
que tropezan us nos outros,
180 e moitos descamisados
que por comer e roubar
ándanlle desesperados.
CURA
Moitos mais gastan os cartos
185 pensando que han de ser cregos,
e logo resultan legos

432 Papés d’emprenta condenada
con fillos e con muller,
que eso foi o que estudaron
y así non poden saber.
190 LABRADOR
Mais, seguindo cô meu conto,
marchéilleme pra pousada,
pensando que cô que dera
o litixio se ganaba;
195 pero ¡vállame San Pedro,
que enganado camiñaba!
Soupen do procurador
que a parte contraria andaba,
s’empeñando e regalando
200 a quen mais lle acomodaba,
e que tamén conseguira
que o pleito se fallara
o outro día, e por eso
era ben me presentara
205 na sala a ver a Defensa
e o que se determinaba.
Levanteim[e] 321 á boa hora,
cheguéi; pero cando vin
tanta xente alí esperando,
210 dixen ¡ay, probe de min!
moitos somos a manter
aquí tanto palanquín!
Viñeron os Oidores,
todos de negro vestidos;
215 cando lles vin aquel traxe,
quedéi chocho dos sentidos,
que demais son como os outros
¡Vaya que estamos servidos!
321. Na fonte que transcribimos, Levanteima.
CURA
220 Home, alí seique fan xusticia,
según din os que alá van,
e mais que son us señores
que moito sueldo lles dan.
LABRADOR
225 Pois, eu, ben o saben todos
que tiña moita razón,
e sempre fago oración
pra que os coman os lobos;
porque eles en conclusión
230 de fallar ten moitos modos,
véxao no mellor do conto
que vou agora á contalo:
e foi que me condenaron
nas costas e procesado;
235 e á mais de perder o pleito,
apercibido e multado.
Pero logo que o soupen
díxenllas con gran descaro:
Veña pr’acá o proceso,
240 que hey de coller e rachalo.
Mala palabra lle dixen,
que como estaban culpados,
tratáronme de ruin,
de chulo, cornudo, gafo,
245 barba roxa, bocalán,
pernas tortas, malfalado,
mentireiro, palanquín,
pícaro, desvergonzado,
de modo que se mais chío,
250 escapar, non lle me escapo

O preiteante galego / O litigante labrador 433
sin deixalas pol-o dente
e roelas alí rabiando;
que como eles eran moitos,
e eu estaba a meu cabo,
255 penséi levar unha xiba
dende as orellas ao rabo.
Non tratéi mais do proceso,
vendo o conto mal parado
¿Sabe de que me valín?
260 De calar e largar cartos,
que aquela xente non quer
mais contos que poutealos.
Pero o Oficial mayor
xa lle me tiña pillado
265 mais de dous pesos e medio,
moitos netos e cigarros.
Cando llo quixen dicir,
puxo os ollos remelados,
zarróu o puño pra min,
270 e cos dentes regañados,
fíxome a conta de todo,
sen siquera descontalos;
de tal sorte e tal maneira
que de tales resultados
275 deixáronme pez sen bota,
eles de todo cobrados.
Cando me salín d’alí
vínme tan abochornado,
que pensei volverme louco
280 e case desesperado.
Marchéi á Porta Real,
e nela fun atacado
de facer o menester
que a ninguén élle escusado.
285 A cousa non daba treguas
por moito que se apretara,
que era algo de correncia
dos sustos que antes levara.
Retireime pra un ladiño
290 caladiño como un rato,
e, baixando as zaragollas
desocupei un bô saco;
Despachei todo o que puiden
pero ¡Vállalos el diablo!
295 que da tropa que alí estaba
logo me veu un soldado.
Chegouse xunto de min
antes de estar atacado,
díxome: alma de merda,
300 galopín e malcriado,
¿Onde viches que ninguén
fixese aquí tal recado?
Se non das duas pesetas
voute levar arrestado
305 â guardia da prevencion,
e dela vas destinado
para un ano á barrecalles,
ou aquí ou noutro lado.
Eu, como xa viña chocho,
310 quedei de todo pasmado;
non tuven que lle dicir,
e el entonces enfadado,
sacóu o sable e bateume
mais de sete lampreazos
315 e cô dolor dos hosos
volvín en min decontado.
Fíxoma sacar do sitio
e coa man apañala,
botándoa na monteira
320 sen quedar unha migalla,
e coberto cô capote
y a manteiga ben tapada,
marchéi d’aquela maneira
conducindo a empanada

434 Papés d’emprenta condenada
325 hasta chegar ao Orzán
e naquel mar valeirala.
Quíxenme marchar, e entonces
botoume as unllas de gana,
pedíndome as duas pesetas
330 e se non que me furaba.
Eu, vendo o sable onde as tripas,
para contal-a verdá,
solo unha peseta tiña,
e aquela quedóu alá;
335 pero cando lla entreguéi,
díxenlle con desenfado:
Toma tizón do inferno,
permita Noso Señor
que che sirva pro enterro…
340 Botéi fora sin un carto
d’aqueles muros zarrados,
cheguéi á Santa Lucía
e alí recei un calvario.
Díxenlle: miña Santiña,
345 xa que con Dios podes tanto,
pídelle que os que na Audiencia
son ladrós e teñen mando,
que o demo lles limpe os ollos
así como me limparon
350 a miña bulsa dos cartos,
y os que non sentencian ben
por empeños e regalos,
que mala sarna os rebalbe
ou que morran descerrados
355 malas novas d’eles vayan
xa que son tan relaxados.
Cando lle cheguéi a Poulo
inda atrás iba mirando,
porque se me figuraba
322. Na fonte que transcribimos, pleita.
360 que me viñan agarrando
e que decían: Paisano,
daca cartos, daca cartos,
daca cartos decontado.
Así lle veño, meu cura,
365 como quen ven escapado,
e estóu tan arrepentido,
e do pleito escarmentado,
que se me queren sacar
o que teño ben ganado,
370 déixoo ir por non volver
onde hai tanto escomulgado.
A conta non para aquí,
que non sei que hei de dicir
â muller, logo que chegue
375 a casa, que ha de pedir
que lle faga relación
de como o pleito saléu;
se digo que se perdéu,
logo empeza c’un sermón:
380 — Ês un burro, un palanquín,
un boca aberta, un lambón,
que non tes disquisición,
se non d’un gran galopín.
Vês pra casa pra comer
385 traendo o pleito perdido?
Deixa que te hei de manter;
¡hora mâ non ves tullido!
Malos corvos te merenden;
indo ti, xa era sabido
390 que o pleit[o] 322 s’había perder;
se eu fora, con ser muller,
habíase de ganar,
pois como sei parolar,
e andrómenas entender,

O preiteante galego / O litigante labrador 435
395 non m’habían de pegar,
nin de nos burla facer.
Daca, daca os cartos que levache;
as contas hal-as de dar,
pois para pasar o tempo
400 pouco pudeches gastar.
Alí non m’ha de valer
o decir que “mos roubaron”
e ha de pensar a meu ver,
que os teño e non m’os levaron.
Sempre hame d’andar con esto,
406 y a fé que me dá na gana
de ausentarme desta terra
por unha gran temporada,
hasta que lle pase a teima
410 y a cousa vaya olvidada,
que de mais élle imposible
ter paz coa miña pendanga.
CURA
Home, eu iréi alá
415 decirlle o que se pasóu;
pode que se faga cargo
que o diñeiro se roubóu,
e se o pleito se perdéu,
n’haber xusticia o causóu.
420 LABRADOR
Quen ten pleitos, ten a praga,
o demo mete na casa,
acaba con canto ten,
gasta sin son e sin tasa,
425 sáya 323 ben ou saya mal,
os seus enseres arrasa;
e anque pareza que gana,
queda tan descamisado
e sale tan aburrido,
430 que pensando pôrse ben,
vese pobre e xiringado,
e con esto, meu abade,
téñolle o conto acabado.
323. Na fonte que transcribimos, o de sáya corrixe un subxacente.
CURA
435 Home, hoxe has de cear aquí
que, anque lástima me dás,
divertíchesme esta noite
coas noticias que trâs;
e s’outros non escarmentan,
440 será porque satanás
os ten xa da sua mao
sen poder volverse atrás.
Dios nos castiga con esto,
e ti, amigo Francisco,
445 toma pacencia, que o mundo
perdido está, pol-o visto.

436 Papés d’emprenta condenada
VICENTE TURNES: “DIEGO E CRISTOBO” (1840)
VT2(40)
V. Turnes (1840): “Diego y Cristobo”. Ofrecemos a versión publicada en El
Eco de Galicia, 67 (15/11/1851), que aparece disposta en dúas columnas, segunda
e terceira da súa páxina e na nosa edición designadas como e . Pódese consultar
no Museo de Pontevedra e na Real Academia Galega.
Cf. tamén Album de la Caridad (1862: 124-125), Iglesia (1886: I, 179-181)
e O Galiciano (08/06/1886, parola 89).
1 POESIA.
He aquí la segunda contestacion dirijida al amigo residente en la Cór[t]e 1
sobre las elecciones en algunos distritos municipales, por el festivo escritor á
quien hemos debido la descripcion satírica de varias municipalidades rurales.
5 ADVERTENCIA.
Hay aldeanos honrados,
pacíficos, laboriosos,
obedientes, virtuosos,
y en fin desinteresados:
10 Estos viven ocupados
en sus agrestes labores
mientras otros labradores,
de menos nota y valer
las abandonan por ser
15 alcaldes ó regidores.
1. No texto de El Eco de Galicia, Córie.
Sobre estas ocupaciones
y todas sus incidencias,
tienen varias conferencias,
al tratarse de elecciones:
20 curiosas conversaciones
se escuchan entre esta gente
y aunque no estuve presente,
ni en sus juntas tengo parte,
puedo amigo noticiarte
25 el diálogo siguiente:

Diego e Cristobo 437
DIEGO.
¡Ola compadre! bos dias:
¿Seique ves oxe disposto
30 á escagallar á botada,
que amañei por ven de todos?
CRISTO.
Asi Dios á os teus axude
como tratas do ven noso:
35 ¿seique pensas que inoramos
como se xogan os bolos?
ti con esta votasion
queres 2 faser ò teu conto,
é servir á tua pandilla
40 engañando á catro bobos.
Por eso tanto traballas,
por eso falas á todos,
é de casa en casa andas
nas mesmas horas do sono:
45 Pro á min xa non me enganas,
porque moi ben te conoso,
é mais á os teus compañeiros
que pra si non che son tontos.
DIEGO.
50 Estás moi equivocado,
porque nós tratamos solo
de poñer no auntamento
homes que chamamos probos,
CRISTO.
55 Asi será é por eso
andades pillando votos
2. No texto de El Eco de Galicia, queeres.
DIEGO Y CRISTOBO.
á vandadas como cando
preada ventan os corvos.
Por eso eres ti do banco
60 donde se xuntan os votos,
pra trocar as papeletas
é facer outros embrollos.
DIEGO.
Tamen os do teu partido
65 fan ó que poden, Cristobo,
tamen andan os cartiños,
é de papeletas trocos.
CRISTO.
Non falemos de eso, Diego,
70 porque mais temos nosoutros
con que dar na cara á ingratos,
que oxe votan por vosoutros;
cando foi do Diputado
alguns do partido noso
75 foron sacados da cama
a maneira do raposo.
¿E quen fixio este milagro?
A cara do Rey de ouros,
que domea hasta os mais ricos
80 paisanos de pan é porco.
DIEGO.
Baia, baia, meu compadre,
que tamen do lado voso
astrusias hubo e non poucas,
85 que ravisaron os votos.

438 Papés d’emprenta condenada
CRISTO.
Eso fasedelo vos
borrando á roso é belloso
homes de ben, é metendo
90 quen non debe estar no rolo.
Por esto é por moito mais
xa che me futro no voto;
vou coidar da miña casa,
pois non quero andar en contos:
95 Nin que me chamen farsante
chafulleiro, codicioso,
nin outros feos alcumes,
nin que me teñan por tolo.
DIEGO.
100 Podes faser ó que gustes,
é pensar de calquer modo,
porque sea xa como queira
eu non che deiso ó meu choio 3
3. No Album de la Caridad, despois deste último verso aparece o nome do autor: “VICENTE DE TURNES.”.

Diego e Cristobo 439
V. Turnes (1840): “Diego y Cristobo”. El Eco de Galicia, 67 (15/11/1851).

440 Papés d’emprenta condenada
V. Turnes (1840): “Diego y Cristobo”. El Eco de Galicia, 67 (15/11/1851).

O Seor Pedro 441
MANUEL FERNÁNDEZ MAGARIÑOS: O SEOR PEDRO, núm. 1 (1840)
OSP1(40)
Numaro un. Fuliada que fixo o labrador Seor Pedro porgresista, / dendes que
soupo o pornunciamento dos puebros en / favor da libertade. Santiago: Imprenta de
Núñez, 1840. O texto aparece atribuído na edición orixinal ao “Chavacano Poeta
Gallego”, que non será outro que Manuel Fernández Magariños, o autor dos “prigos
de actualidade” que durante as décadas de 1840, 1850 e 1860 se publicaban
en Santiago de Compostela co nome d’O Seor Pedro (cf. Carballo Calero 1981:
124-125).
Non tivemos acceso á edición orixinal, senón só a unha copia mecanografada
que leva a data de 1840 e que pertence ao Fondo Álvarez Blázquez. O que ofrecemos
a seguir é a transcrición desta copia, pero sen indicación dos pasos de páxina,
por non nos ser posible traballar sobre o orixinal.
Entre as probas de imprenta de obras de autores e épocas diversos que pertenceron
a Andrés Martínez Salazar e que hoxe se atopan na Real Academia Galega
figuran as desta primeira entrega d’O Seor Pedro (Fondo Martínez Morás, referencia
318/17).
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
«O Seor Pedro» é unha composición poética de carácter propagandístico a
favor da Rexencia de Espartero e do Goberno progresista. Despois do Abrazo de
Vergara (31 de agosto de 1839), co que remataba a Primeira Guerra Carlista,
Espartero é o militar con máis prestixio e poder en España.
A Raíña Rexente dona Cristina, sen renunciar ao liberalismo, apoia unha
solución conservadora e moderada para España. O partido progresista atopa en
Espartero o líder que o pode levar ao poder. Por iso no mes de setembro de 1840 os
progresistas se pronuncian en varias cidades. O 10 de setembro pronúncianse Vigo
e Ferrol, o día 11, A Coruña e o 12, Santiago. Dona Cristina, ante a situación creada,
renuncia o 12 de outubro de 1840 á Rexencia e sae para Francia. Espartero foi
nomeado Rexente polas Cortes.
Estes acontecementos e, sobre todo, a felicidade que se agardaba dos
gobernos progresistas son os que canta «O Seor Pedro».

442 Papés d’emprenta condenada
1 Nunha aldea de Galicia
vivia con Minga Pedro:
dous peisanos casadiños
co a bendicion dos ceos.
5 Era no mes de Setembre
é no ano de oitocentos
é corenta nada mais,
porque ben presente ó teño.
Era unha miñan garrida
10 sin lóstregos, é sin vento,
sin chuvia, nin ainda brétema;
pro de en contra un Sol chusqueiro
alumeaba desde as nubes,
que seique estaba contento
15 porque dormira co a Lua,
é aporveitáralle ó leito.
Pois nesta miñan que dixen
salía de casa Pedro
esboirando de alegria,
20 é tarumbo de contento.
Iba todo escarranchado
corre que corre é poñendo
os botós da sua petrina,
que iba frio no pelexo.
25 A sua Minga desde á cama
díxolle berrando: “ay Pedro,
seique che pegou no rabo
un dos fogos do inferno,
que te vas pro casi en-coiros
30 fuxindo sin darme creto:
ven, Dios mo perdone, ven
á darme un bico no queixo,
que tanto gusto che da,
que hasta agora ainda e cedo
35 pra salir, pra traballar.
¿Qué fogo é ese? ¿que demo
chese meteu nese corpo,
que che enfantomiña os sesos?”
Pedro deixaba falar
40 á Minga sin darlle creto,
porque o que el queria facer
era negocio moy serio,
no-era cousa de mulleres,
é o Seor Pedro era discreto,
45 é ademais, pra acariñala
tiña dimpois moito tempo.
Compre que sepa o leutor
á educanza do Seor Pedro,
pra que non poida dudar
50 do que contarlle prometo.
Era sobriño dun Cura
é neto doutro o Seor Pedro,
é mandarono á estudear
nun libracho tan grasento
55 é espelexado, que coido
que foi de seu pai é aboelo.
De cando en cando seu tio
espricáballe contento
á boa vida dos Curas
60 é dos Frades e dos Cregos,
as enchentes que papaban,
as trageiras é todo eso;
pro nunca poido facer
que o Seor Pedro fose crego,
65 que en medio de ser meniño
xa pensaba con gran seso.
Tirárono dos estudios,
xa que tan fortes consellos
non bastaron pra o domear
70 á que fose frade ou crego.
Él sinteu deixar os libros,
pro á porca tuvo que roelos.

O Seor Pedro 443
Pois dende estonces conserva
moita aficion o Seor Pedro
75 os libros, que apañar pode
pra lelos é releelos.
Saleu, pois, como xa dixen
da sua casa naquel tempo,
é xuntando os seus veciños
80 espricouse nestes términos:
“Xa sabedes, meus amigos,
“que eu son ó peisan Seor Pedro:
“como vos revolvo á terra,
“como vosoutros eu bebo,
85 “é como, é ando arrastrado
“por ganar un pan ben negro:
pois, sendo asi, eu confío
“que me darés moito creto
“no que vos vou á decir,
90 “que e tan certo como o credo:
“non teñás medo que minta,
“poño por testigo ó Ceo;
“é si algun engaño digo,
“que ouserbáredes co tempo,
95 “esmiaxádeme á cabeza,
esfrungalládeme os sesos,
crebádeme pernas, brazos,
“con uns ben gordos fungueiros
“é de tanto esmiñancarme
100 “si non quedades contentos,
“esmagado contra o chan
“poñéme un miolo feito,
“é dimpois dádello os Cas,
“que lles faga bo porveito:
105 “atendede po-la Virxen,
“que eu o voso ben deseo,
“como neto liberal,
“que moito honor teño en selo,
“non liberal como moitos,
110 “que din que son, é sin selo.
“Vosoutros xa sei que oíchedes
“falar do pornunciamento
“é falar de moderados
“é de Xuntas de Goberno,
115 “de libertade, independencia,
“e demais cousas, que esquenzo;
“pro eu teño pra comigo
“que non sabedes todo esto
“como vos compre saber
120 “é tamen compre ó Goberno.
“Estas noticias chegaron
“as vosas orellas mesmo
“como cando ceiban cartas
“no furaco do correo,
125 “que as cartas din moitas cousas,
“pro nin furaco, nin dentro
“ó queixón, que as recibe,
“non teñen conocemento
“de como as cartas se esprican:
130 “esto e asi, nada menos:
“é gracias que non pensádes
“co as noticias que vos deron
“o que non houbo, nin hay,
“nin pensalo poida ó demo.
135 “Estou pro casi seguro
“que algun de vosoutros creeron,
“asi que oiron falar
“que todos todo-los puebros
“de toda España berraron
140 “contra ó pasado Goberno,
“coidaríades, repito,
que se afundiría enteiro
“ó mundo dentro do mar,
“(que seria un grande feito)

444 Papés d’emprenta condenada
145 “é que chegara sin falla
“do mundo ó fin derradeiro.
“Outros de vos coidarían
“que cando dixo Esparteiro
“que España facía ben
150 “en renegar do Goberno
“composto de seis ministros
“tan malos, como seis demos,
“coidarian outros, digo,
“que iría o duque Esparteiro
155 “á fusilar á Madrí
“é atacar á todo reyno,
“é á Reyna Gobernadora,
“é ó que encontrase promeiro.
“Outros tamen pensarédes
160 “que o noso Seor está fero
“porque a Nai de Isabeliña
“reloucouse e deixou o reyno.
“Figurarédesvos outros
“que, si libertade tivéremos,
165 “ó mesmo ten que decir
“que o que poidamos, querendo,
“todo o podemos facer:
“supoñamos por exempro,
“que podremos darlle un couce
170 “o santismo Sagramento,
“que eu podrei ir á unha casa
“é rebuldarlle no leito
“de dous probes apegados
“co lazo do casamento:
175 “que eu podrei esfuracarlle
“os ollos á Xan Gorecho,
“porque lle dixese á Minga
“que non lle valdría “non quero”.
“Poida ser que outros creádes
180 “que por libertade entendemos
“cuspirnos os uns os outros,
“mexar por riba dos Cregos,
“andar sempre a peitugazos,
“querernos como os Carneiros,
185 “corneándonos de duro,
“sin respetar Ley nin Ceo,
“coller á un é esganálo
“arrincarlle á outro os pelos,
“é agarrar á un po-las pernas,
190 “é rachalo po-lo medio,
“ou guindalo nunha presa,
“ou retorcerlle os cotenos.
“Pois todo vos e o rives:
“as novas, que en este tempo
195 “poidestes oir, son novas
“de moitismo ben: no-hay medo.
“O Setembre de este ano
“hémolo alembrar de vellos.
“O que está habendo en España
200 “hoxe en dia, e un comenzo
“de enxugar as nosas lágrimas,
“é virarnos doutro xeito;
“pro e un comenzo no-mais,
“compre no-nos engañemos.
205 “Hei de ter un gozo grande
“en espricarvos todo esto,
“é outras cousiñas mais,
“que vos han gustar prometo,
“porque vos compre saber
210 “tan ben como o Padre nuestro
“donde está á consistidura;
“pro, como hoxe aperta ó tempo,
“rematarei con decirvos,
“é asegurarvos de certo
215 “que hoxe en día hay quen desea
“que se ande co pe direito,

O Seor Pedro 445
“que bo e que haxa deseos,
“pois nos houbo en outro tempo,
“por eso poido falar
220 “con crareza é con direito.
“Mentres non falo outras cosas 1
“boas, aconsellareivos
“que non dés creto os serviles,
“que hay duas crases po-lo menos.
225 “Os uns chámanse calristas,
“que xa sabedes, por certo,
“que nos racharon a alma
“co a guerra que sostuveron.
“Os outros e outra crase
230 “de homes falsarios, rateiros,
“é malvados Españoles,
“que van o frances promeiro
“pra pedirlles que lles deixe
“ter en España Goberno:
235 “estes son os Moderados,
“que tal nome se puxeron
“sin cadrarlles, porque son
“mais tercos cos gatos feros;
“pro non persigás á naide:
240 “caritativos debemos
“ser con todos-os españoles
“é ainda españoles non sendo:
“non somos Cas, é esto basta.
“Eu fálovos falangueyro
245 “é seguindo o voso ::: tal,
“érros na fala cometo,
“pra que vos entren millor
“as verdades “do Barqueyro”.
Asi acabou de falar
250 o liberal Seor Pedro:
e sufreu tantos abrazos,
é tantos vivas lle deron,
que o probe botou á fuxir
amorriñado de medo;
255 pro logo volveo e trouxo
de bo viñ un odre cheo,
é dimpois que o difuntaron,
unha baila compuxeron,
chamando antes raparigas,
260 que mais que á prisa viñeron;
é o Seor Pedro á fuliada
dirixéuna deste xeito.
= = =
Gorecho, ¿queres
beilar con Ana?
265 ¡mira que fresca!
¡como unha pascua!
Marica, traes
roña nas patas,
¿porque nas limpas?
270 ¿porque nas lavas?
Ou ti, Farruco,
¡qué animalada!
¡décheslle á Minga
co cú na cara!
275 Sacude o ayre,
mona Pascásia,
¡moito derretes
de Xan a alma!
1. O autor da copia mecanografada que transcribimos escribiu, despois de cosas, a anotación [sic].

446 Papés d’emprenta condenada
Pedro Benito,
280 ¿ves Xuliana
como che bota
tantas miradas?
Hoxe, Antoniña,
ves moi hinchada:
285 ¿seique bebestes
moitisma auja?
Coidado, Anxelo,
co as patadas,
¿non ves que magoas
290 á probe paula?
Salta, Pereiro,
é vira a cara:
¿non ves Rosiña
como se enfada?
295 o cú pra o Demo
non pra as rapazas.
¡Ou Caitaniña!
¡que maja me andas!
¡é que cuquiña
300 eres nas falas!
Por vida miña
que me dan ganas
de darche un bico
na fuliada.
305 Veigate Xuncras,
Manoela brava,
¡que xota estás
pra quen te ama!
Calros, rabea,
310 vendo a fuliada,
¡casi te quinas!
¡casi na tragas!
Rematada á fuliada
dixeron: “viva o Seor Pedro:”
315 é el contestou decindo:
“que viva, viva o Porgreso”.
Advertencia: Este romance vale un realiño de ouro; pro como o autor e moi
amigo dos probes, con quens fala nel, dao por dous cartos os que o merquen
en Santiago, é por tres os que esto fagan noutro canto. Ao númaro un, hanlle
de seguir outros, que dirán cousas moniñas, moi majas é moi cuquiñas.- Este
romance e propiedade do Chavacano Poeta Gallego. / Santiago, Imprenta de
Nuñez, 1840.
FIN

O Seor Pedro 447
Numaro un. Fuliada que fixo o labrador Seor Pedro porgresista, / dendes que soupo o pornunciamento
dos puebros en / favor da libertade. Santiago: Imprenta de Núñez, 1840. [Probas de imprenta de
Andrés Martínez Salazar]. [Fragmento].

448 Papés d’emprenta condenada
PERICO BOTA-FUMEIRO (1842): “CARTA A TIRABEQUE”
CT(42)
Perico Bota-Fumeiro (1842): “Carta a Tirabeque, lego de Fr. Gerundio,
remitiéndole un ejemplar de la obrita titulada “Ideas generales sobre administración
militar,” publicada en La Coruña en 1842, por el Intendente del ramo D. Joaquin
Fontanilles”, FRAY GERUNDIO. Periódico satírico, de política y costumbres,
Capillada 372, Madrid, 27 de febreiro de 1842, pp. 141-143. Evidentemente, a
peza vai asinada con pseudónimo, e parece improbable que o seu autor fose
Modesto Lafuente y Zamalloa, responsable e único redactor do Fray Gerundio que
naceu en Rabanal de los Caballeros (Palencia) en 1806 e residiu durante moito
tempo en Madrid, onde faleceu en 1866.
Chama a atención que esta composición en galego aparecese nunha publicación
madrileña no ano 1842, mais débese ter presente que a tal carta a Tirabeque
non tardou en verse acompañada por unha carta en catalán sobre cuestións políticas
do momento que baixo o título de “Vamos con otro dialecto” se inseriu na
Capillada 373 (6 de marzo de 1842) do mesmo Fray Gerundio. Esta carta en catalán
presentábase da seguinte maneira:
Hombre perdido fuera, yo FR. GERUNDIO, si la casualidad de haber tratado
en los conventos con frailes de todas las provincias de España no me hubiera proporcionado
conocer alguna cosilla de cada uno de los dialectos españoles. El otro día
se le antojó á un coruñés escribirme en gallego; ayer le dio á un tarraconense por
escribirme en catalán, y mañana me escribirá un asturiano ó un valenciano en valenciano
ó asturiano, y tendré que entender y contestar á todos, porque todos quieren
que los entienda y les conteste. Sea por amor de Dios. Todo va bien con tal que no
me pongan en el mismo compromiso los vascongados, porque aquello de:
Agorril asquen baten
Vergaraco urirá
seruac arrtituric
egonsan guirá;
no lo pude nunca entender sin intérprete. En fin despachemos hoy al catalán, que me
dice así (Fray Gerundio, Capillada 373, 6/3/1842, pp. 157-158).

Carta a Tirabeque 449
Deste xeito, nas Capilladas 372 e 373 desta publicación madrileña de signo
liberal ensaiouse unha mínima apertura á realidade da variedade dos “dialectos” de
España. Con todo, debemos facer notar que na resposta á “Carta a Tirabeque” que
inseriu nas páxinas 144-151 da Capillada 372, Modesto Lafuente, baixo o pseudónimo
de Fray Gerundio, reproduciu os consabidos preconceptos denigratorios do
“dialecto” galego, daquela moi arraigados:
Leyó Pelegrin tu carta,
hermano BOTA-FUMEIRO,
en patan gallego escrita,
mas no por patan gallego.
Que bajo de incultas frases
se descubre el culto genio,
cual bajo de un tosco sayo
se conoce á un Caballero.
Pues es cualidad preciosa
de la cuna y del talento
brillar en humilde estilo,
lucir aun entre remiendos.
Vinieron tambien con ella
tus dos citados folletos;
recibiolos Tirabeque,
y entregómelos diciendo:
“Conteste vd. á ese hermano,
señor, que yo soy muy lego,
y si de español sé poco,
¿qué he de entender de gallego?” (p. 144)

450 Papés d’emprenta condenada
1 FR. GERUNDIO.
Cruña á dezanove dias
d’ este presente Xâneiro,
10 ano de corenta é dous,
sobre de mil oitocentos.
¡Ou TIRABEQUE de Xudas!...
¡Que fixêche do folleto
que hay un ano che enviey
15 pra ese frade tan discreto?..,
¿Botarialo no polvo,
ou no fondo do tinteiro?
Pois á fé que si ó fixêche
fuche mais malo que ó demo.
20 ¿Non t’ acordas da portada
do disgraciado cuaderno,
que decia “Ouservacíos,”
craro no ringlon primeiro,
e no que seguia “sobre,”
25 e no último ou terceiro,
Admisttriciom Militar?
¿Non t’ acordas, barulleiro?
Asi é que ó ilustre frade
que tanto di con inxênio,
30 deixôu de dar parecer
sobre ó xâ dito folleto,
CARTA A TIRABEQUE,
LEGO DE FR. GERUNDIO, REMITIÉNDOLE UN EJEMPLAR DE
LA OBRITA TITULADA “IDEAS GENERALES SOBRE ADMI-
5 NISTRACIÓN MILITAR,” PUBLICADA EN LA CORUÑA EN
1842, POR EL INTENDENTE DEL RAMO D. JOAQUIN FON-
TANILLES.
mentras tantos periodistas,
por medio dos emprenteiros,
alabárono por bóo,
35 como era de dereito.
Anque tan mal te portache
náquel estonces, contempro
que oxê, que entendes latin,
has de ser menos zopenco;
40 e tanto mais, cando volto
d’ aquel pais gavacheiro,
has de ser home de pró,
escribido é de proveito.
Razon po la cal maxîno
45 que collerás ó folleto,
e ó darás á teu bon amo,
como debiche ter feito.
Conque, dallo, Pelengrin...
Dallo logo; que ó deseo
50 de saber seu parecer,
non se quer salir do peito.
Dempois que ó teña leido,
daraslle esoutro cuaderno
das “ideas xênerales,”
55 que é moi bon, á ó q’ eu penso;
verás como Fr. Xêrundio

Carta a Tirabeque 451
non se deixâ no tinteiro,
como antaño ti deixâche,
o que merecía premio.
60 Verás como di ese frade
que este escrito é d’ un discreto;
e verás como él ó encomia,
porque ben pode entendelo.
Non dirá, non, como alguno
65 din, sin licencia do seso,
que non fan falla oficinas
para axûstar á ó exêrcito;
como si á lexîslacion
d’ esta clas fora d’ un priego,
70 e que non necesitase,
pra estudiala con proveito,
moitos homes, moitos anos,
bos meolos pra ó acerto,
apricacion, xênio vivo,
75 e gran coidado nos feitos....
............................................
Ten presentes, Pelengrin,
as razós que d’ elas cheo,
esparrama n’ este escrito
PERICO BOTA-FUMEIRO.

452 Papés d’emprenta condenada
Perico Bota-Fumeiro: “Carta a Tirabeque, lego de Fr. Gerundio, remitiéndole un ejemplar de
la obrita titulada “Ideas generales sobre administración militar,” publicada en La Coruña en
1842, por el Intendente del ramo D. Joaquin Fontanilles”, FRAY GERUNDIO. Periódico satírico,
de política y costumbres, Capillada 372, Madrid, 27 de febreiro de 1842, pp. 141-143.

Carta a Tirabeque 453
Perico Bota-Fumeiro: “Carta a Tirabeque, lego de Fr. Gerundio, remitiéndole un ejemplar de
la obrita titulada “Ideas generales sobre administración militar,” publicada en La Coruña en
1842, por el Intendente del ramo D. Joaquin Fontanilles”, FRAY GERUNDIO. Periódico satírico,
de política y costumbres, Capillada 372, Madrid, 27 de febreiro de 1842, pp. 141-143.

454 Papés d’emprenta condenada
Perico Bota-Fumeiro: “Carta a Tirabeque, lego de Fr. Gerundio, remitiéndole un ejemplar de
la obrita titulada “Ideas generales sobre administración militar,” publicada en La Coruña en
1842, por el Intendente del ramo D. Joaquin Fontanilles”, FRAY GERUNDIO. Periódico satírico,
de política y costumbres, Capillada 372, Madrid, 27 de febreiro de 1842, pp. 141-143.

Unha carta anónima 455
FRANCISCO AÑÓN: “UNHA CARTA ANÓNIMA” (1842)
FA1(42)
A máis antiga poesía en galego de Francisco Añón que se coñece é “Un-a
carta anónima”, datada en Santiago en 1842. Editouna Andrés Martínez Salazar en
Añón Paz (1889: 135-138). A edición de Martínez Salazar foi reproducida por
Fernando Bel Ortega (1991: 231-233). Nosoutros presentamos aquí a edición de
Andrés Martínez Salazar tomada directamente do libro de 1889, onde o poema se
introduce coa seguinte nota de rodapé: “Entre los originales de Añón que conservaba
el también difunto poeta, D. José Mª Posada, se halló éste que, con otros
varios, debemos á la amabilidad del Sr. D. José de Santiago, hijo político del Sr.
Posada. Parece que por el año de 1842 no admitieron ó despidieron de una tertulia
de Santiago al poeta Añón y otros estudiantes, quienes se vengaron escribiendo
este anónimo á la dueña de la casa y repartiéndolo entre otros vecinos de aquella
ciudad” (p. 135).
1 UN-A CARTA ANÓNIMA
Mi señora doña Urbana,
Anque non lle cadra o nome
5 Pois groseira como un porco
Algun-as veces portouse:
Voulle dar un conselliño
Dende esta aldea de Cornes
Donde veñen á comer
10 O leite alguns rapazotes;
E mentras lamben as cuncas,
Parolan d’os seus amores,
Falando cousas tan chuscas
Que ¡vaya!, Dios me perdone,
15 Si non mejei co’a risa
Co’que lles oin... escoite:
(Inédita)
Dis que tèn n’a sua casa
Un-as nenas como soles,
Mocosiñas e escorreitas
20 Ainda de patria e cajotes;
Con todo, as tales meniñas
Anque novas son atroces,
Pois dis que meten n’o seo
Farrapos, para que os homes
25 Todos rebulden con elas
Cando beilan po-l’a noite.
Por fertuna os q’ahí entran
Son lampos e sin bigotes
E non hay mayor peligro
30 Si as meniñas non escorren.

456 Papés d’emprenta condenada
Con todo, á un d’os rapaces
Dis que ja o can de San Roque 1
Lle chantara ben os dentes
E que sufreu ben o probe.
35 Ten conta, Urbana, co’as nenas
Mira que o demo non dorme.
_____
¿Qué mil demos fan ahí
Eses perillans decote?
¿E cal é a gente d’eles?
40 Ja ves que ningun é nobre
E ti baijas liña reuta
D’o cú de Wamba catorce;
Pois teus ilustres avós
Se defenderan entonces
45 D’un-a nube de piollos
Que servían para odres
Tirándolles a peleja
E pondo a secar os foles.
Dis, que mataban con seijos
50 Aqueles bichos enormes,
E dende aquela de Seijas
Adequeristes renome.
Un d’os tales rapazacos
Dis que quijo certa noite
55 Esmujicar a candea,
(Tal ves un descoido fose)
Esmujicouna tan ben
Que quedaron... buenas noches...
Mentras chaman à criada
60 Ou á os fósforos acòden
Dis que houbo bicos, abrazos,
Ou quizáis cousas mayores;
Pois cando veu o candil,
O sobrado alumiouse
65 E estaban tan bermelliñas
As nenas como un-as flores.
Ten conta, Urbana co’as nenas
E bota fòra de noite
Á eses canciños faldreiros
70 Que sin ladrar, morder pòden.
Fíate d’os meus consellos,
Mira que o demo non dorme.
Santiago, 1842.
1. “Aludiendo al Hospital de este nombre, en Santiago, y á las enfermedades que se curan en él” [Nota de
Andrés Martínez Salazar].

Unha carta anónima 457
Francisco Añón.

458 Papés d’emprenta condenada
VICENTE TURNES: FELICITACIÓN CRÍTICA POR DOUS LABRADORES
GALEGOS. DIÁLOGO ENTRE MINGUIÑO E FARRUCO (1842)
VT3(42)
Felicitación critica / Por dos labradores gallegos / Dedicada / Al Sr. D. Narcis
Cepedano / Alcalde Corregidor de la Ciudad de Santiago / Presidente de la Junta de
Beneficencia / Año de 1842. / Diálogo / Entre Minguiño y Farruco, labradores y vecinos
/ de sus respectivos lugares y Parroquias en el Dia que / refieren, Santiago, 1842.
Transcribimos esta peza dun manuscrito que se conserva no arquivo da Real
Academia Galega (Fondo Irmáns de la Iglesia). No carpeta de Vicente Turnes que
pertence ao Fondo Álvarez Blázquez hai outra copia deste texto que semella debida
á mesma man ca a que fixo a anterior e que non presenta variantes de importancia;
con todo, faltan nela as páxinas 1, 3 e 4 da que mencionamos en primeiro lugar.
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
Turnes dedícalle esta peza a un don Narciso no día do seu santo. Trátase de
don Narciso Zepedano Carnero, avogado e doutor en Xurisprudencia. Foi alcalde
de Santiago e desenvolveu unha grande actividade no eido da beneficencia.
Introduciu na cidade a compañía de seguros «La Tutelar». Xa entrado en anos decidiu
emigrar a América, onde se estableceu como avogado en Dolores (ao sur de Bos
Aires) e, aínda que exerceu sen a titulación requirida en Arxentina, gozou dunha
grande acreditación. Con case toda probabilidade morreu en terras arxentinas.
1 Felicitación critica
Por dos labradores gallegos
Dedicada
Al Sr. D. Narcis Cepedano
5 Alcalde Corregidor de la Ciudad de Santiago
Presidente de la Junta de Beneficencia
Año de 1842.
Diálogo
Entre Minguiño y Farruco, labradores y vecinos
10 de sus respectivos lugares y Parroquias en Dia que
refieren

Felicitación crítica por dous labradores galegos 459
M. Boas tardes meu compadre.
F. Santas é alegres, Minguiño:
Vindes de Lamasdeabad,
15 Seique de esfollar ó millo?
M. Quiria estar con meu amo,
Que alá foi con uns amigos
A ver como estaba aquelo,
Pro marchou decontadiño.
20 F. Ándabos moi ocupado
Cos rapases do Hispicio:
Non quer que morran de fame,
Nin lles faga mal ó frio:
Pro como oxse no dia
25 Apretan a bulsa os ricos
E hay moita xsente dentro
Vese ó probe apuradiño.
M. ¡Vállachos á perdamá!
¡Como acochan os cartiños
30 Eses ricazos da Vila
Vendo os probes sin abrigo!
F. Non son todos sicateiros
Hay algus moy compasivos
Hay limosneiros é de eles
35 O mayor é ó Arcibispo.
M. Dios lle dea moita vida,
Si combén ó seu sirvicio,
E sinón déalle a groria,
Que ó mundo non vale un pito.

460 Papés d’emprenta condenada
40 F. E mais tamén á teu dono,
E á cantos Siñoriños
Lle axudan á traballar
En probeito do Hispicio.
M. Asi sexsa meu compadre,
45 Dios escoite ese teu dito:
¿E que contas da culleita,
Pillouse aló moito millo?
F. Coidey que á chuvia ó lebase
E non sei por que ó Cabildo,
50 Como ha doito, unha novena,
Aó Santo Apostol non fixso.
M. Non hubo quen lla pidise
Pois á moitos teño oido,
Que en esta terra por chuvia
55 Nunca os frutos son pirdidos.
F. Pro, compadre, hay mais que eso,
Non se andan os camiños,
Nin puden ir ó mercado
A vender ó bacuriño.
60 Debo moitas zapicadas.
Non se pagou ó dominio,
E ó xsudas do escribano
Decote pega comigo.
M. ¿Serèdes cabezaleiro?
65 F. Dice que son ó mais rico
Dos pagadores no foro
E querme enbargar ó millo.

Felicitación crítica por dous labradores galegos 461
El anda cos seus papeis,
E eu decote fuxsindo
70 Pro ó deño me pon diante
Á cada paso este indino.
M. Compre ter moita cachaza
Todos estafas sufrimos.
Todos, pouco mais ou menos,
75 Temos na casa enrrediños.
Solo Dios sabe ó que pasa
A lá nos meus escundrixsos:
Teño á camisa rachada
Sin dous cartos para fio.
80 Esta de Dias meu amo1 E non hay na casa un Cristo
Que se lle poida lebar
Para relembrarlle ó cariño.
Ten disposto á miña dona
85 Vn cesto con uns hoviños,
Cornellos de herbellas brancas,
Balocas, noces, e figos.
F. Mira que estando de Dias
Heche regalo cativo:
90 Será ven que ti lle arrimes
Vn anaco de touciño.
M. Eu con esas murriñadas
Non iba alá pro confio
Na ama que é moi guapiña,
95 E ven sabe como eu vivo.
1. É dicir, celebra a súa onomástica. Téñase en conta que o amo de Minguiño se chama Narciso e que o
diálogo leva ao final a data do 29 de outubro, día de San Narciso.

462 Papés d’emprenta condenada
¡Miña rosa! non me vou
Sin ó meu trago de viño,
Vnhas sopas de manteiga
E un codélo de pantrigo.
100 Non é menos sua hirman
Honrradiña de xsuicio,
E por moitas razos dina
De ter un mozo garrido.
F. Esas Señoras conocen
105 Tan ven como D[o]n Narciso
Que na aldea as sumesugas
Chupan hasta ó sangumiño.
M. Tamen nos sabemos que el
Soscandolle andubo os nidos
110 E sinón fora ó que foi,
Mais faria do que fixso.
F. Eu non entendo esas cousas,
Nin che sei por que motivos
Lle rebiraron ó mando,
115 Que lle déran ó principio.
M. Non foi por mal meu compadre,
Escoita por un pouquiño,
E saberédes á fondo
O que ó meu cura me dixso.
120 Ben sabedes que na España,
Todos lebantan ó grito,
Todos fungan é rabean,
Cos trabucos é pididos.
Á Reina é ós que governan
125 Á todos déron oidos,

Felicitación crítica por dous labradores galegos 463
2. Podería ser maus.
E por eso ¡Miñas xsoyas!
Rebiraron ós mandiños.
F. ¡Cata cata! xsa comprendo:
Foi por noso veneficio
130 Pra nos compartos das pagas
Rebaixsar algun piquiño.
M. Todo estará ven disposto
Mais por outras razos sinto,
Que lle marre á os labradores
135 O seu brazo é agarimo.
F. Eu tampouco estou contento:
¡Como ha de ser! é preciso
Ter pacencia é conformarse
Co á voluntá do Altisimo.
140 M. El se acorde de nosoutros,
E non deixse sin castigo
Áqueles que á nosa costa
Queren encher ó bulsillo.
El lle dea á ese honrrado
145 E bó Siñor D[o]n Narciso
Por á sua caridade
Ó premio ven miricido.
Dealle ves a mans 2 cheas,
Castañas, centeo, trigo,
150 E aló en Lamasdeabad
Grandes colleitas de millo.

464 Papés d’emprenta condenada
Dealle vida é saude,
Pra que rexso moitos sigros
Poida pasar este dia
155 Festexsado dos amigos.
Dealle canto desee
Aló en altos distinos,
E piadoso escoite os rogos
De Farruco é de Minguiño.
160 Santiago Octubre 29 de 1842

Letrilla galega 465
VICENTE TURNES: LETRILLA GALEGA EN CELEBRACIÓN
DA MAIORÍA DE IDADE E DO SOLEMNE XURAMENTO
DE ISABEL II DE BORBÓN (1843)
VT4(43)
[V. Turnes] (1843): Letrilla gallega en celebridad de la declaracion de mayor
edad, y solemne juramento de S. M. la Reina D.ª Isabel IIª de Borbon. Santiago: Impr.
de la V. é H. de Compañel (Biblioteca Xeral da Universidade de Santiago de
Compostela, RSE.FOLL-13/14, RSE.VAR-11/27).
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
Expulsada de España dona Cristina, nai de Isabel II, no ano 1840, foi
nomeado Rexente o xeneral Espartero. Ao coidado de Isabel II, menor de idade,
quedou a ama dona Juana de Vega, viúva de Espoz y Mina.
Unha trama militar e civil, liderada desde Francia por dona Cristina e coa
colaboración de Narváez, Serrano e O’Donell, logra depoñer a Espartero. O novo
Goberno decide acelerar a declaración da maioría de idade de Isabel II. As Cortes
publican o 8 de novembro de 1843 a lei e Isabel II, con trece anos, alcanza a maioría
de idade como Raíña de España o 10 de novembro de 1843.
1 LETRILLA GALLEGA
En celebridad de la declaracion de mayor edad, y
solemne juramento de S. M. la Reina
D.ª ISABEL II.ª DE BORBON.
5 Estribillo.
Ala lalá, lalá, lalá,
Ala lalá, lalá, la.

466 Papés d’emprenta condenada
Vinde rapasas correndo
Vinde mosas á bailar
10 Na fuliada, que agora
Vamos á ter no lugar.
Saian os vellos da casa
As vellas beñan tamen,
Pois sin adibirtimento
15 Non vai quedar ningen.
O motivo de esta festa
Xsa ó dise ó bolantin,
E ben vedes que este caso
Traje moito retintin.
20 Xsa cutifar non se pode
Si un, ou tres han de ser
os que co achaque da Nena
Queren ainda lamber.
Xsa gracias á Dios, xsa temos
25 No canto do noso Rey
A sua filla Sabeliña
Xsurando gardar á lei.
O Santo Apostol bendito,
Que da España é ó patron
30 Lle dea solás, é xeito
Pra gobernar á Nasion.
¡Miña xsoia! non son malas
Según din as intencios,
Pro comprelle votar fora,
35 E ben lonxse os comellós.
Comprelle de contadiño
Os trabucos achicar,
E mais os Auntamentos,
Que se deben sersenar.
40 Nosoutros nunca á labransa
Debemos deixsar da man
Si rica ha de ser á Reyna,
E mais os que co ela están.
Deixsemos as Alcaldias
45 Pra quen as sepa serbir,
E baia á coidar do gando
O que non sabe escribir.
Cando veñen os ofisios
Temos as de san quintin,
50 E sabe Dios ó que pasa
Pra lermos ó bolantin.
Sobre esta molesta praga
Moito tiña que deser
Pro agora, Dios mediante,
55 Todo remedio ha de ter.
Xsa lebo dito que á Reyna
E de moi bo corason,
E con el ¡meu amoriño
Coutará á rebelion.
60 Esperemos con pasensia
Que ese dia chegará
E mentras tanto fagamos
Unha figa á perdamá.
Pidamos todos de veras
65 Que Dios á deixse vivir,
Con homes bos ó seu lado,
Que ó choio sepan rexsir.

Letrilla galega 467
En ela ó seu agarimo,
A de ter ó labrador,
70 porque si as colleitas marran
Non vale nada ó Señor.
Nonlle esquenserán os Cregos,
(Que levaron un bo pau)
Pois como boa cristiana
75 Ha de estenderlle á sua mau.
Tamen ha de ter coidado,
Cando se trate do sal,
Que se nos despache logo,
E que non se mida mal.
80 Outras moitas enxsangadas
Faille falla compoñer,
Que si bou á nomealas
Os pelos an se de erger.
Esto nin pouco, nin nada,
85 Oxse ó caso pode bir;
Despois que pasen as festas
Temos moito que pedir.
Este dia é de fandanga,
De tragos é copras mil,
90 Pois tamen ela ó seu modo
Se adevirte á ló en Madril.
Vamos ruando miniñas,
E tamen pidindo á Dios,
Que forte é rexsa á conserbe
95 Moitos anos entre nos.
Que á libre de tramoieiros,
Dandolle un Nobio capas,
Que non alborote ó cotarro,
E á todos nos poña en pas.

468 Papés d’emprenta condenada
JUAN MANUEL PINTOS: A FAUSTINO DOMÍNGUEZ,
CON MOTIVO DO SEU CASAMENTO (1843)
JMP1(43)
Este poema, que se conserva manuscrito no Códice 1052 B do Arquivo
Histórico Nacional de Madrid, foi dado a coñecer por Xove Ferreiro (1999). Trátase
dun autógrafo asinado por “Juan Manuel Pintos. Cambados” o 13 de marzo de 1843,
de modo que se pode afirmar que é o máis antigo texto deste escritor que se coñece
ata o de agora. En distintos aspectos lingüísticos (gráficos, lexicais, etc.) é patente a
influencia que sobre o autor deste poema de 1843 exerceu o Padre Sarmiento a través
da súa Colección de voces y frases gallegas e do Coloquio de 24 gallegos rústicos.
No devandito Códice 1052 B do Arquivo Histórico Nacional de Madrid está
depositada tamén unha copia parcial do poema realizada por unha man distinta da de
Pintos. O que ofrecemos a seguir é a transcrición do manuscrito autógrafo do autor.
1 Dándome parte Faustino Domínguez de su casamiento con Luísa Coumes
gai le contesté en 13 de marzo de 1843 a la suya del 6 del mismo lo siguiente
Crescite &c.
Sin mirar o Doctor Gall
5 Faustino, e sin muito enseño
Ja che dixen meu amigo
Teu carís non é de Crego.
N’as de tirar pola Ygrexa
Nin pedir ningun emprego
10 Qu’arrisque à tua saùde
Contra o primeiro preceuto.
Asi foi; nin quem diria
O contrario do que asento
Si te vira andar as turras
15 Como eu te vim noutro tempo?
Todas aquelas festiñas
Ydas, è voltas, paseos
De dia é noites de bran
Bailes é triscas d’inverno,
20 Aqueles papes escritos
En pequeniños carreiros
E mais outras xirigonzas
Que deixo aqui no tinteiro, 1
Eran por abrir coroa,
25 Ou por ganar jibaleo?
Luisa das Rulas
Responde ti a esto
1. Á dereita destes dous versos (“E mais outras xirigonzas / Que deixo aqui no tinteiro,”), que van comprimidos
con letra miúda entre o precedente e o subsecuente, hai unha chamada de atención consistente
na palabra “ojo” e nunha cruz. Na cuarta páxina, ao final do poema, reprodúcense a cruz e a palabra “ojo”
e escríbense os mesmos dous versos con letra grande e ben lexible.

A Faustino Domínguez 469
E dime si foron
Os teus ollos pretos
30 Os qu’enfeitizaron
Ó teu compañeiro.
S’as tuas olladas
Con ganchos d’aceiro
Cravadas en èl
35 Puxerono à geito,
E cal hum peixiño
Caìdo no anzuelo
Chegarono á tí
A carón do peito?
40 Muito me folgo Faustino
De verte ja no meu gremio,
E que che teñan envexa
Hum-ha chea de lavercos
Qu’andan catando nas ubas
45 Sin deixar recimo inteiro:
Sempre as mesmas panxoliñas
Sin migalla de proveito.
Eses lambós, lacazás,
Palanquins, è mais fedellos,
50 Escoleres, maricallos,
Maloutans, e galdrupeiros
Que foxen como do lume
Do setimo sagramento
Sentiran na sua vida
55 Ô mais doce sentimento
Das mais doces badaladas
Que da o corazon no peito
Cando co a muller legitima
Parte ô casado ô seu leito?
60 Malpecado, de remorsos
Anque rian andan cheos,
E non deixan de lembrarse
De certo refran dos vellos,
Quen co Demo cava a viña
65 Vendimia a viña co Demo.
Dime Faustino
Non ê esto certo?
E qu’as laverquiñas
D’aqueles lavercos
70 Non miran á gente
Jamais por direito,
E foxen das ruas
E mais do paseo..?
S’amostran às veces
75 Co seu rostro aceso
O fruto vedado
Dos seus regodeos,
Agiña lles chantan
Os ollos os dedos,
80 Sobre elas fitando
Rapaces è vellos.
Non tema Luisa
Tamaño desprezo
Pois compre co as leis
85 Da terra è do ceo.
E cando hum traslado
Tivere cô tempo
E se vexa toda
Num humano espello
90 Alí gozará
Praceres sin termo,
E reloucará
Dicindolle ò neno:
Penliña da casa,
95 Solsiño do eido,
Cariña de anjo
Serafin dos nenos
Son os teus coquiños
Meiguices do cèo.
100 Poralle ò biquiño
Arrente do peito
Nas fontes da vida
Do esquerdo è direito,
Daralle apretiñas
105 E vícos à eito.

470 Papés d’emprenta condenada
Poralle hum-ha figa
E hum evangello,
Que non firan d’ollo
As brujas é meigos.
110 Dempois erguerao,
Yrao mecendo
Con mil amorios,
Louquices facendo,
E peneiraráo
115 Cantandolle arreo
Cantigas d’arrolo,
Cantigas dos nenos.
E mais as deveces
Con muito contento
120 Dira muy gozosa
Ao son da muiñeira:
Mirade Faustiño
Faustiño o pequeno,
Fillo de Faustino
125 O novo arquiteuto.
A pinta do ollo
Ja dis que co tempo
Fara como ò pai
Os mesmos inxertos.
130 E anque esto faga
No medio do pueblo,
Quem s’estreverá
A poñerlle pero?
Dios vos faga bem casados
135 Sobre ó cal no m’arreceo
Pois mirando para á folla
Ja se conoce ò pereiro.
Ela è branda é amorosa,
Cuitadiña, è de sosego,
140 Virtudosa coma á mais
Recollida sin defeuto.
Fara boa casadiña
Darache fillos bem feitos,
Cuidara muito de ti,
145 Sera muller de governo.
Tanto fai bôa crianza
Tanto fai ó bô enseño,
Tanto pode sobre os fillos
De pais cristianos ò enxempro.
150 Cando vayas à par dela
Parolando de recreo
Cantos da parte de fora
Diran para os seus adentros:
Quem fora como Faustino!
155 Quem de corazon tan reuto!
Quem de tan boa conduta!
Quem tivera ó seu talento!
Canté! qu’algum-ha joíña
Coma a qu’el leva, co tempo
160 S’ajuntára con nosoutros
Naquel mesmo ajuntamento.
Velos ahi van polas ruas
Eses dous mozos bem feitos,
Cada hum deles leva ao lado
165 A mitá do mundo inteiro.
Non te babes toleiron
Non te babes, que è bem certo
Que ja me pasou à min
O que che está sucedendo.
170 Dios vos faga bem casados
Volvo á decir arquiteuto,
N’arriedes as virtudes
Qu’o demais virá de seu.
Viviras d’esa maneira
175 Cheo de amor é contento
Co esa mansa ovelliña
Que sò para ti naseu.
Juan Manuel Pintos
Cambados.

Cambados, 1836 471
CAMBADOS, 1836 (1843)
C1836(43)
Esta composición, ata o de agora inédita, consérvase en dous manuscritos
distintos datados en 1843 que se encontran nos arquivos da Real Academia Galega
(Fondo Irmáns de la Iglesia). Un deles, composto por doce páxinas cunha columna
de versos en cada unha delas, leva unha nota lingüística que falta no outro. Este,
pola súa parte, consta de catro páxinas a dobre columna e leva na primeira delas un
encabezamento (Cambados – 1836) que non aparece no manuscrito máis longo.
Semella que os dous foron producidos pola mesma man, a de Antonio de la Iglesia
(cf. Saurín de la Iglesia 2003: 98), mais actualmente non podemos aclarar se
“Cambados, 1836” é unha composición deste escritor e investigador ou se, pola contra,
é unha peza literaria máis das moitas que el recolleu e coleccionou ao longo da
súa vida.
Seguiremos prioritariamente o manuscrito de doce páxinas, que chamaremos
A, mentres que ao outro nos referiremos coa letra B. Esta decisión baséase na
maior riqueza de datos para o estudo lingüístico que presenta A, debida á inclusión
da devandita nota. En todo caso, en B tamén se seguen as normas de acentuación
das vogais medias que se expoñen en A, aínda que tendendo a abandonalas conforme
se avanza cara ao final da peza; dada a importancia que esta cuestión ten nesta
composición, anotaremos na sección do aparato crítico as diferenzas que teñen que
ver co uso de tiles sobre estas vogais. A miúdo, en A márcanse con apóstrofo os
encontros das preposicións cos artigos determinados (c’o, d’o, n’o…), mentres que
en B a soldadura gráfica é plena (co, do, no…); non se indicarán en nota estas diferenzas
en cada unha das súas numerosas ocorrencias. Por outra parte, os versos de
B inícianse sempre con letra maiúscula, o que non acontece en A.

472 Papés d’emprenta condenada
1 Cambados – 1836 1
Era dia de San Ròque 1
mañá quent’alegr’è crara 2
en q’o mar está durmindo
5 rendido da’ suas ansias 3
è os montes è as vèigas 4
fomean co sol q’abrasa.
Aló n’a vèira d’o mar
camiña detras d’a gaita
10 á percesion 5 de San Ròque
c’o santo n’a’ suas andras 6
cheo de cintas è ròsas 7
azules è 8 coloradas.
1. Falta en A.
1. Advertencias para su buena lectura é intelijencia.
Hay en gallego o abierta y o cerrada, e abierta y e cerrada. La o y e abiertas van marcadas con una rayita
de izquierda á derecha. Es tan esencial conocer esto, cuanto que de ello pende, ya que no del contesto, el
distinguir una parte dela oracion de otra, como por ejemplo: ò (abierta) es preposicion y o (cerrada) es
artículo. Sirve tambien para distinguir el significado de dos palabras que constan de unas mismas letras y
cuya diferencia existe solo en que una de las enunciadas vocales sea cerrada o abierta, por ejemplo: sòl
(con ò abierta), significa la suela y sol (con o cerrada), el sol que nos alumbra, [è]rgue [Ms. e&rgue], es la
tercera persona de singular del presente de indicativo de ese verbo, y érgue, primera del mismo número
en el imperativo. La vocal que lleve esta nota e& quiere decir que es abierta y acentuada: e significando verbo
lleva esta señal –e, por diferenciarle de cuando espresa conjuncion.
La palabra que finaliza en vocal o vocales siguiendole otra palabra que comience tambien con vocal se
omite regularmente la de aquella señalandose su puesto tan solo con una coma en el aire, ejemplo en q’o
mar está, sol q’abrasa: tambien se suprime la consonante con que termina una palabra cuando la que le
sigue comienza con la misma v.g. da’ suas. Y nótese que en gallego es frecuentísimo el uso dela sinalefa por
lo cual y el poder hacer uso dela dieresis cuando se quiera, es tan acsequible este lenguaje para los versos
sin que por eso pierdan la fluidez que en ellos se necesita.
No existe en gallego esa pronunciacion gutural de la j: ó hay que pronunciarla como en francés ó se sirven
de la x los es-critores. Nosotros por buenas razones preferiremos la j á la que es preciso dar en la
lectura el valor que tiene enla lengua francesa, como queda dicho. Carraje se lee aproximadamente,
carrachse pero con tal prontitud que chs suene como una sola consonante.
Si dicen Santiajo, etc. los menos instruidos de alguna que otra poblacion de Galicia, no se llame á esto cosa
dela lengua sinó de un abuso, del prurito de imitar á los castellanos; pero semejante abuso no debe darnos
la ley, asi como no la da el que en alg[un]a parte de Castilla y en Madrid mismo, diga el vulgo trempano
por temprano, ojecto por objeto, miu V. por mire V., etc. ni que se mude la l en r: arza por alza y la r
en l y la ll en y. En los escritos burlescos se echa mano de estas faltas viniendo al caso. [Nota do ms. A].
2. B Mañan quente mañan crara
3. B de tantas ansias.
4. B veigas.
5. B procesion.
6. B andias.
7. B rosas.
8. B é.

Cambados, 1836 473
Cantan os crègos ò son
15 d’o puntèiro d’unha gaita
é vai votando foguetes
o mayèrdomo con alma
q’è un pròbe pescadore
aviñotado d’a cara,
20 arropiñado d’os pelos
ollos verdes, longa pata.
Vai co el o fillo grande 9
q’è moreno com’a casca
è o’ seus compadres todos
25 mais alègres 10 q’unhas pascoas 11 .
Chegan ò crucèir’antigo
de Fèfiñás n’a entrada,
San Ròque non dèu a vòlta 12
q’ò redor decote daba 13 .
30 Os d’a vila que tal viron
vótanse 14 fòra d’as casas,
9. En B, vello corrixido para grande.
10. B alêgres.
11. B pascuas.
12. B volta.
13. B A redor q[u]e sempre daba.
14. B Votanse.
15. B andias.
16. B Perguntaron.
17. B fèsta.
18. B q’òutros á.
19. B moito.
20. B Monte Sacro.
21. B tès.
22. B Yndo á vesitarll’as.
23. En A, miñá corrixido para mañá; B mañan.
cheos de viñ’è carraje
prántanse diante d’as andras 15 .
¿Por q’o santo n’ha d’andar
35 o que tod’os anos anda?
(pergontaron 16 todos juntos) =
Por q’a min no’ me d’a gana!
(respondèu o mayèrdomo)
Se querés fencion 17 pagaya
40 q’èu non hèi d’abril a bulsa
pra q’àlgús a 18 bulra fagan
de Jan por que gasta mòito 19
de Jan por que pòuco gasta =
= Ay dèmo de galopín!
45 vai ròubal a fròita, anda,
d’o marques de Montesacro 20 . I
= Eu? = Ti = Mira como falas!
que m’o tes 21 que facer bo
ynd’a visitarll’as 22 barbas
50 ò señ’alcalde mañá 23
I. O Marqués de Montesacro, D. Vicente María de Zárate y Murga, tiña o seu pazo en San Tomé do Mar
(Cambados).

474 Papés d’emprenta condenada
è veremos como danzas.
Os presentes son24 testigos
d’o que suceder m’acaba
è de com’Anton Portèla
55 de raspiñèiro me trata.
= Se falas mòito dij’òutro
rompoch’a mòca n’a alma.
– Antre medias d’uns è d’òutros
mètes’Andres de Parada
60 è ò pròbe mayèrdomo
pujoll’os puños n’a cara.
O fillo que veu sèu pai
c’as facèiras coloradas
arremanga de moñeca25 65 è mètell’Andres Parada26 un peitugazo27 que foi
coma d’alí catro varas.
Levant’ò28 brazo Bartulo
e&rgues’o bo de Parada29 24. B sean corrixido para son.
25. B moñéca.
26. B Mètell’ò bó de Parada.
27. B pèitugazo.
28. B Levant’o.
29. B e&rgues’Andres de Parada.
30. B Fèfiñás.
31. B s’agarran, con traban entre liñas.
32. B levan.
33. B Pòusaron.
34. B andias.
35. B Ladròs.
36. B No nos.
37. B òían.
38. B medio.
39. B infèrno.
40. B e&.
41. B tamèn.
70 estonz’os de Fefiñás30 c’os de Cambado’ se traban31 è lòitan com’os almallos
è chòven paus coma trancas.
Os que lèvan32 a San Ròque
75 pousaro’ 33 n’o chao as andras34 è meteronse n’a lòita
c’as forquitas empuñadas.
Ladrós35 ! = Cochinos! = San Ròque
ha de vir = No’ nos36 d’a gana! =
80 = Veña san Roque = Non vai!!
= Pois ha d’ir!!! – Tantas palabras
è tantas voce’ s’oían37 no dèmo38 d’a zaragata
q’un inferno39 parecia
85 cheo de diabros è40 diabras
por q’as mullères n’a lòita
d’os pelos tamen41 andaban.

Cambados, 1836 475
Vn caía pol o chao
d’unha zòupada n’a cara,
90 òutro queda sin patillas
òutro pol os bèizos42 sangra
òutro queda sin calzós
c’o a camisa rachada;
è s’os crègos non se meten43 95 n’o demòntre d’a’ ncaldada44 è o45 abade c’o seu46 tòrgo
fort’e recio47 non lles fala
d’irs’a jantar o48 ’ utro mundo
iban ja lovando trazas49 .
100 Yndá con es’è50 sin eso
dòus que deijaron51 a danza
arrapañan a52 san Ròque,
santiño d’a miña alma, 53
42. B d’as narices corrixido para po los bèizos.
43. B mèten.
44. B No dèmo da foliada.
45. B ó.
46. B sèu.
47. B Recio e fòrte.
48. B ò.
49. B Ja iban levando traza.
50. B con es’, è.
51. B Dóus que dèijaron.
52. B Agarraron á.
53. B (Santiño d’a miña alma).
54. B ö.
55. B De boa òu.
56. B Levaron ó.
57. B Dèijando.
58. B foi.
59. B Féfiñas.
60. B Logo San Ròque dou vòlta.
61. B n’òuvèra.
è o 54 redor d’o crucèiro
105 de bo’ òu 55 de mala gana
lovaron o 56 pròbe santo
pol a bred’acostumada
deijando 57 q’os de Cambados
dempois d’o cha’ o tomaran
110 O abade fòi 58 fedendo,
o mayèrdomo rabeaba,
o fillo tod’encrespado,
os compadres pateaban,
os de Cambados juraron,
115 os de Fèfiñás 59 juraban....
San Ròque dempòis dèu volta 60
coma se n’ouvèra 61 nada.

476 Papés d’emprenta condenada
2.
Ja noso Seor62 está
120 rodeado de candeas
n’a costòdea do altar
garrido com’unha strela63 .
Grandes ramallos64 de bujo
vens’aló pol as esquèiras65 125 coma pinales n’o monte
carballos n’a carballèira
Cortinas d’un lad’è d’òutro66 coloradas è mòi vèllas
croben as paredes todas
130 por q’estaban algo pretas67 Est’a igresia chea68 toda69 d’a jente que vèn a70 fèsta
siñoritos è pastranos71 que ninguèn quère72 perdela.
135 Outra còusa73 non se ve
n’a tribuna que cabezas.
Repenican as campanas,
os d’a fencion74 foguetean
os crègos cantan o groria,
140 a misa grande vai n’èla75 con tod’a solèminade
que se ve n’aquèla tèrra.
È se tanto non custara76 o demo77 d’a pitacèga
145 d’unha múseca de Caldas78 non marraba, non da fèsta,
asin’ o pròbe gaitèiro
tivo q’aguantal a breba79 Cheg’a hora d’o sarmon
150 tod’o mund’erg’a cabeza: 80
o crègo sòbes’o81 púlpeto
62. B Seör.
63. B estrèla.
64. B Ramallos grandes.
65. B Vense pol as escalèyras.
66. B d’un lado e d’òutro.
67. B Coloradas anque vèllas / Tapan as paredes dende / As còrnijas hastr’a tèrra.
68. En A, antes de chea lese a palabra toda riscada.
69. B Está che’á igresia toda.
70. B ven á.
71. B Pastranos é siñoritos.
72. B ninguen quere.
73. B Òutra cousa.
74. B fension.
75. B n’èla!.
76. B È se non custara tant’.
77. B Dèmo.
78. B Música d’aló de Caldas.
79. B Tòuvo que pagal a breba.
80. B cabeza.
81. B sobes’ò.

Cambados, 1836 477
è a paròla scomenza 82
dempòis de tusir e 83 dar
un mirón a tod’a igresia.
155 Quedanse pasmados todos
d’a manèira con que bèrra
è mais vendo que padrica
o hòme por vez promèira.
O mayèrdomo miraba
160 pr’o sèu compadre Mantèiga
ambos a dòus 84 regaland’
os ollos coma dòus bestas
n’a pòrta d’a sancristía
detras d’unha colcha vèlla.
165 Eu… escòitaba 85 tamèn
c’a boca d’un palm’abèrta 86
pro nada’ ntendin d’aquelo
por que so 87 burro sin letras
que pasèi a mocedade
170 n’o mont’apastand’ovellas,
pro sèi decer q’os siñores
tiñan mòi 88 boa faena
de’screber o89 q’el falaba
n’unhas pequenas libretas90 175 rindo coma tolitates
cal se fora n’a91 comedia.
O sarmon siguèu adiante
sin andar en trequiñuèlas
ja pasara media hora92 180 sin que remate lle dèra93 e todol os que non rian
iban94 fujindo d’a igresia.
O mayèrdomo ja iba
poñend’a car’algo fèra95 185 è deciall’o compadre
= Ay mèu96 compadre Mantèiga
o demo leve s’est’home97 non ven unha sopa fèita
¡pois non ve q’è tarde ja
190 e fojeme tod’a cera? –
(era certo q’os cabiños
puñan o fogo’ as esqueiras). 98
82. B scomènza.
83. B è.
84. B á dous.
85. B escoitaba.
86. B palmo abérta.
87. B son.
88. B moy.
89. B De escrebir ó.
90. B libretas pequenas.
91. B for’unha.
92. B Media hòra ja pasara.
93. B remate tòuvèra, con lle dera entre liñas.
94. B Yban.
95. B fea.
96. B meu.
97. B O dèmo lève s’est’hòme.
98. B ¿Pois non ve que ja è tarde / È vaiseme tod’a cera? / (Era cèrto q’as veliñas / Puñan fog’as escalèiras).

478 Papés d’emprenta condenada
– Ay que condanad’! el quèr
votarm’a piq’è por tèrra
195 coma se n’ouvèra99 Diòs
è non tivera’ l concència100 ¿Voste veo como fai
bulra d’a miña probeza101 ?
Ai102 o dèmo me non leve103 200 se lle pag’unha peseta!
= Compadre, por Dios, non hai104 que ter tan pòuca pacència;
a pratica vai mòi105 longa
es’è cousa verdadeira, 106
205 pro107… no’ no fará por mal
senon por locirll’a festa108 .
= Ay vállancho dous109 mil dèmos
pol a sua locimenta110 q’ei111 de quedar aforcado
210 por q’es’animal o quèira…!
Vota latís condanado
por q’os homes non t’entendan112 è nunca sallas d’ahí
è quedech’a lingua seca. 113
215 Vota latís outra vez….
galopin! demo de besta!
basta que seas d’o Gròbe
que sempre dèu114 boas pèzas.
Ay s’o dia q’o sarmon
220 che fun a ‘ncargar morrera115 ou cando116 menos quedara
esmiñancado d’as pernas. 117
99. B n’òuvera.
100. B È él non tivèra concència.
101. B pròbeza.
102. B Ay.
103. B lève.
104. B hay.
105. B vay moy.
106. B Es’e còusa verdadèira.
107. B Prò.
108. B Senon po’ lucila fèsta.
109. B dòus.
110. B lucimenta.
111. B Q’hèi.
112. B Por q’a jente non t’entenda.
113. B presenta a seguir os seguintes dous versos, ausentes en A: Com’o pergamino vèllo / Que se mete na
fogueira.
114. B dou.
115. B a’ encargar, morrera.
116. En A, antes de cando lese riscada a forma verbal quedara.
117. B Mud’e qrebado das pernas!, pero por baixo lese esmingallado no inicio do verso.

Cambados, 1836 479
¡Voste non o ve compadre?
por Dios vay’aló, Mantèiga, 118
225 túrrelle pol a sotana119 ou guindem’o pol a’squèira. 120
Vay’aló, compadre121 , vaya
anq’un escándalo sea!
= Por Dios, compadre, por122 Dios
230 teña un pòuco de pacència123 .
= Pacencia! ¿E vosté124 non ve
que se me defunt’a cera
è125 a misa non s’acaba
dempòis n’unha hora e media? 126
235 Ay q’iste dem’unha127 frebe
me vai128 a dar co’a pena!
Padrica, burro, padrica129 levem’o dèmo se lèvas130 por tod’o tèu latinòrio131 240 tansiquer’unha peseta.
Trinta rayas foi o trato…
promèir’a132 miña peleja
deijaba èu133 n’un persidio
antes q’un carto che dèra134 .
245 E pensa lamber bescòitos135 asi que remat’a fèira? 136
Mèu compadr’aló os tendes
enriba d’aquèla mesa,
faceme lòg’o favor
250 de gardalos na lacena
è s’o burro quer bescòitos
que roy’os canos d’a jèsta137 .
118. B Por Diòs vayaló Mantèiga.
119. B sòtana.
120. B Ou voteo pola esqueira; en B antes de ou lese senon, borroso na marxe esquerda; en B por riba de
voteo lese guindeo na entreliña; en B lese a palabra escaleira riscada, con esqueira na entreliña. B presenta a
seguir os seguintes dous versos, ausentes en A: Q’òutra còusa non merece / Semejante panadèira (con
Semellante corrixido para Semejante).
121. B Vaya aló compadre.
122. B Por Dios compadre p[o]r.
123. B pouco de pacencia.
124. B voste.
125. B E.
126. B Dempois[…] media.
127. B q’este demo unha. En A iste corrixe un este subxacente
128. B vay.
129. B Predica pillo predica.
130. B demo se levas.
131. B teu latinorio.
132. B Promeir’a.
133. B eu.
134. B dera.
135. B biscoitos corrixido para bescoitos.
136. B Asi que baij’a escaleira..?.
137. B Compadre acolá os tendes / ¿Vedelos naquela mesa? / Pois facedesm’o favor / De gardalos na lacena / E se
quer bescoitos [biscoitos corrixido para bescoitos] el / / Q[u]e Roy’os canos [cañotos riscado, con canos na entreliña]
da jèsta.

480 Papés d’emprenta condenada
Nada compadre n’acaba
anque ‘n a boca lle metan
255 un cantallau com’a un còcho138 cando vai a chamusquèira139 .
Chámeme por Miculás
o sancristan, è140 que veña
repenicalas campanas
260 á ver se de bruar dèija. 141
È voste vote foguetes.
Mande tocal a moiñèira142 o gaiteiro ‘n esa143 porta
por que j’os dèmos me lèvan144 !
265 O bo d’o crègo 145 seguía
padricand’a toda vèla 146
cand’as campanas tocaron
a rebate de manèira147 que pensaron os d’a vila
270 que prender’o lume ‘n èla148 senon149 foran os foguetes
è a boa d’a moiñèira150 que decraraba que todo
era foliad’e fèsta151 .
275 Berrab’o pròbe do crègo
chamandoll’a todos bestas;
mais por bèn que pateaba
padricaball’as silvèiras. 152
Prò153…. ainda non quería
280 deijàl o154 diabro d’a tenda
s’outro creg’aló155 non fora
138. B porco.
139. B chamusqueira.
140. B e.
141. B deija.
142. B muiñeira.
143. B n’esa.
144. B levan.
145. B crego.
146. B vela.
147. B maneira.
148. B pensaron os da vila / prenderan o lume nela entre liñas, con pares que tod’a vila / Ardia n’unha fogueira
riscado.
149. B Se non.
150. B muiñeira.
151. B Que decraraba q’àquelo / Era fuliada é festa.
152. No lugar dos catro versos anteriores de A, en B lense os dous seguintes: Seguia berrando ben / Mais
pedricab’as silveiras. Na marxe dereita de B lese o seguinte engadido: Verrab’o probe d’o crego / chamandoll’a
todos bestas / mais por ben q[u]e pateaba.
153. B Pro.
154. B Deijal’o.
155. B crego alo.

Cambados, 1836 481
á rabuñarlle ‘n as pèrnas 156
con iso baijòu 157 votando
lume por ambas facèiras.
285 Mentres tant’o mayèrdomo
un ay! dèu com’a158 becerra
è dill’os159 crègos d’a misa
que lle despachen a fèsta160 por que ja non tèn161 un cabo
290 que cheg’a Santos siquèra162 Esto dij’è163 decontado
viròu o pròbe de pèrnas: 164
sin mirar ò165 do sarmon
que tanto mal lle fijèra166 ,
156. B non pèrnas.
157. B eso baijou.
158. B Da un ay com’á.
159. B dill os.
160. B festa.
161. B ten.
162. B siquera.
163. B dijo e.
164. B Virou ó probe de pernas.
165. B ó.
166. B fijera.
167. B siñor.
168. B estaba ó outro.
169. B crego.
170. B Os trinta rayás queria.
171. B probe riscado, con bo entre liñas.
172. B por riba de enrabiado lese pediall’o […] os 30.
173. B Nunha.
174. B concencia.
295 fois’a meter ‘n o corruncho
mais apartado d’a igresia.
3.
Diante d’o seor 167 alcalde
Jan estab’ò òutro 168 dia
300 por q’o crègo 169 do sarmon
pediall’o pròb’os trinta 170 .
O bo 171 de Jan enrabiado 172
bruaba pol a injosticia
d’o que ll’acabar’a casa
305 ‘n unha 173 sola romaría,
decendo: Teña concència 174

482 Papés d’emprenta condenada
è ‘ses cartos no me pida: 175
lo&grese176 c’o que me fijo
gastar ònte177 de ceriña
310 senón… os dèmos me lèven178 se vosté cant’òutra179 misa! =
O crègo d’escòitar180 esto
subèusell’a181 sangr’arriba
è c’a forza d’a carraje
315 puj’o colór d’a chacina;
chamòulle borrach’e òutras
òitocèntas picardías182 .
= Borracho será vostede,
o diabro183 de Jan reprica,
320 q’anda c’a cabeza quènte184 è s’ha de decela vida
de San Ròque ‘n un 185 sarmon,
vota latinòrio 186 enriba
de latinòrio, hastra 187 que
325 se fòj’a 188 jente d’a misa.
O hòme q’está 189 bebido
anq’o ësganen 190 palica
è vosted’anq’o ‘smagaran 191
do púlpeto 192 non salía;
330 è o pròbe 193 Jan gastando
ó que ‘n a ucha non tiña!
o pròbe Jan que quedòu 194
sin un cart’è 195 sin camisa!
Se vosted’un hòme 196 fora
335 d’os hòmes bos d’esta vila
antes de chuparm’un carto
175. B no’ me pida.
176. B Lógrese.
177. B onte.
178. B ¡os demos me leven.
179. B voste cant’outra.
180. B crego d’escoitar.
181. B Subeusell’a.
182. B Quedou color da chazina. / Chamoulle borracho e outras / Catrocentas picardias [perrarias entre liñas].
183. B o probe.
184. B quente.
185. B Roque nun.
186. B latinorio.
187. B latinorio hastra.
188. B foj’a.
189. B home q’esta.
190. B Anque o maten.
191. B queimaran.
192. B pulpeto.
193. B probe.
194. B probe […] quedou.
195. B cart’e.
196. B home.

Cambados, 1836 483
dabam’a sua bulsiña
q’a un pescador coma min
boa falla lle facia 197
340 Yb’o creg’abril a boca,
tapòulla su señoría198 e díjolle moit’a Jan
sin poder contel a risa:
Janiño non hay remèdio199 345 senon ajustar contiñas
c’o pròbe crègo200 , q’o trato
debe ser trato, por vida! 201
Haja paz è un jèrro202 d’auga
votar a tod’esta riña.
350 = Diga un jèrro203 de bo viño
‘n ese caso! ¿E què’ m’hablita204 cand’un205 ichavo non teño
nin siquer’unha sardiña
que con estas rebolturas
355 esquèncèus’a pesquèiría206 è öj’o207 mar non esta
pra guindar ‘n el a dorniña? 208
= Eu Janiño poñ’os cartos:
ti, aló… calquèra209 dia
360 m’os pagarás… cando pòidas210 en jirèlos è211 sardiñas.
Vaya! ja s’acabòu212 todo:
haja paz è213 santos dias;
e pol a comparecència214 365 non quer diñèir’a josticia215 .
197. B presenta a seguir os seguintes dous versos, ausentes en A: Pro… ¿Dónde tienes la […]? / Estach’en
[con ch’ na entreliña] la igresia metida.
198. B Yb’o creg’abrila boca: / Tapoulla su señoria.
199. B remedio.
200. B probe crego.
201. B presenta por vida entre liñas, con na terra miña: riscado.
202. B paz, e un jerro.
203. B jerro; antes lese Vn bo riscado, con Diga un entre liñas.
204. B Nese caso! ¿E quen m’hablita.
205. B Cando un.
206. B Esquenceus’a pesqueiría.
207. B oj’o.
208. B Pra contos nin pra festiñas!.
209. B calquera.
210. B Mos pagaras…, cando poidas.
211. B jirelos é.
212. B s’acabou.
213. B paz, é.
214. B comparecencia.
215. En A, justicia corrixido para josticia; B cartos á justicia.

484 Papés d’emprenta condenada
= Mòitas216 gracias señ’alcalde
pol á sua becerría217 !...
pro… cando volv’a meterme
en tales mayèrdomías,
370 hanme de sacar as móas218 hanme de’estoupal219 as brillas.
Dende maña ën220 adiante
vida nòva, nòva221 vida!
q’en verdade ja vòu 222 morto
375 con tamañas perrarías.
Ser mais borricá’ non quèro 223
nin ser jastre d’as Baíñas,
veñan log’as miñas redes
è vámonos a dorniña 224 .
380 Madrid 16 de N[oviemb]re de 1843
216. B Moitas,.
217. B su bezarria.
218. B moas.
219. B d’estoupar, con tripal entre liñas.
220. B mañan en.
221. B nova nova.
222. B vou.
223. B Non quero ser burrican, con burrican na entreliña e mais burrán, por baixo, riscado.
224. B E voum’a miña dorniña, con barquiña riscado e dorniña escrito por baixo do verso.

Cambados, 1836 485
Cambados, 1836. [Manuscrito A]. [Fragmento].

486 Papés d’emprenta condenada
Cambados, 1836. [Manuscrito A]. [Fragmento].

Cambados, 1836 487
Cambados, 1836. [Manuscrito A]. [Fragmento].

488 Papés d’emprenta condenada
[RAMÓN MALVÁREZ]: Á ENTRADA DO SEÑOR ARCEBISPO CANDO
VIÑA DO SEU DESTERRO DE MAÓN (1844)
RM(44)
J. P. V. (1844): Á entrada do Sr. Arsibispo cando vinha do seu desterro de
Maon. Cantabanse n’a porta de San Roque en Santiago. Santiago: Imprenta de la V.
é H. de Compañel. Trátase dunha composición de benvida a Frei Rafael de Vélez,
arcebispo de Santiago que fora deportado a Maón despois da morte de Fernando
VII. En 1983 Chacón (1983) deu noticia dela indicando que a coñecera grazas a
Antonio Odriozola, quen lle mostrara a folla solta de 1844 que a contén. Nesta súa
nota Chacón (1983: 496) sostiña que quen se ocultaba baixo as siglas J. P. V. da tal
folla era Juan Manuel Pintos Villar: “A defensa da lingua propia e con argumentos
case idénticos, un vocabulario semellante ó utilizado na Gaita... e no Rechamo, a
mesma versificación, a defensa que se fai de Vélez tanto en A Entrada... como no
Rechamo, a coincidencia ideolóxica en puntos concretos entre Pintos e Vélez, que
teñen como fondo os dereitos de ‘estola e pé de altar’, fainos pensar que esta composición
con toda seguridade é de Pintos, que ó longo da súa vida firmaba como
J.M.P.V. ou J.P.V. ou J.M.P.” Á entrada do Sr. Arsibispo foi posteriormente publicada
en Chacón (1984: 230-231).
Contraria á de Chacón é a opinión de Xove Ferreiro (1999: 733), para quen
“a pesar de certas analoxías hai aspectos tan alleos a Pintos nesa composición, que
fan difícil que a peza sexa da súa autoría”.
Polas razóns que Xosé Ramón Barreiro Fernández expón máis abaixo, hoxe
sabemos que o autor desta peza foi realmente Ramón Malvárez, párroco da parroquia
de Miñortos en 1844. Certamente, a combinación do seseo prenuclear (nasín,
prasa...) e o cheísmo (non che vexo mais) que se observa no texto é congruente con
esta atribución a un autor da comarca de Noia e o Porto do Son. Cara á mesma conclusión
apuntan as referencias do poema a hidrónimos e topónimos da zona:
Tambre, Porto do Son, Noia, A Creba.
No Fondo Álvarez Blázquez consérvase unha copia mecanografada desta
composición, precedida dunhas poucas liñas introdutorias en que Xosé María Álvarez
Blázquez manifestaba a súa inclinación a pensar que tales versos eran de Juan
Manuel Pintos. O escritor tudense declaraba ademais que tivera acceso ao poema
a través dun exemplar da folla solta de 1844 que lle facilitara Juan Gil Armada,
Marqués de Figueroa, e afirmaba que interviñera sobre o orixinal arranxando “a puntuación,
acentuación e algún que outro detalle ortográfico. No orixinal –engadía–,

Á entrada do Señor Arcebispo 489
unhas veces ábrese a interrogante co correspondente siño e outras non; escríbese
‘foy, madeyxa, vay’, etc. e úsase o acento circunflexo: Tamén é adoitada a acentuación
das palabras graves”. Nosoutros transcribimos directamente dunha fotocopia
da folla de 1844 depositada no arquivo persoal de Rafael Chacón.
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
Don Ramón Malvárez, párroco de Miñortos (Noia). Consta nunha carta enviada
por Bernardo Barreiro de V. V. o 5 de abril de 1873 a Murguía na que lle enviaba
información sobre os escritores e artistas de Noia para os traballos de Murguía: «Cura
de Miñortos, natural de Noia, Dr. en Teología, consultor de cosas sagradas, autor de
poesías impresas en gallego a la prisión del Arzobispo Vélez y a la venida de su destierro».
Barreiro estivera varios meses en Noia pintando parte do altar maior de San Martiño e
o convento novo das Trinitarias e aproveitou o tempo para buscar información sobre
escritores e artistas, debuxar varios monumentos, etc. (cfr. Barreiro Fernández,
Bernardo Barreiro e a Galicia Diplomática, A Coruña, 2003, Introdución á edición facsímile
de Galicia Diplomática).
Lendo a composición poética e vendo as referencias que o autor fai á «pesca
do Son», a Noia, á Creba, todo encaixa moito mellor que a atribución a Pintos.
Téñase ademais en conta que Malvárez non é un descoñecido para a Historia. Na
súa obra El bandolerismo gallego, (O Castro, Sada, 1995, p. 190) Beatriz López
Morán estuda o asalto que sufriu a reitoral e o párroco de Miñortos don Ramón
Malvárez, home de fortuna e de cultura, porque no momento do asalto estaba analizando
unhas palabras no Diccionario da Real Academia Española.
O 21 de abril de 1835 o arcebispo Vélez saía desterrado con destino a
Maón, pola probada colaboración coas partidas carlistas de Galicia. O 22 de setembro
de 1836 foi tamén desterrado o bispo auxiliar, Manuel María Sanlúcar de
Barrameda. Retornou Vélez en 1844 despois de que prometera ante o Goberno, en
Madrid, absterse de toda implicación política carlista.

490 Papés d’emprenta condenada
1 Á ENTRADA
do Señor Arsibispo
cando vinha do seu desterro de Maon.
Cantabanse n’a porta de San Roque
5 EN SANTIAGO
Intr.— Enden ben. As boas oras
xà bayxou de Santa Crara,
Tereyxa, tom’as ferreñas
Rosiña o pandeiro é canta.
10 Canc.— Nenas do Sar é Sarela
¿tendes vergonza n’a cara?
¿Deyxades a vosa lingua
nosa tenra e compasada?
Non nasín n’Andalusía
15 para cantar sevillanas:
nas ribeyriñas do Tambre 1
aprendin a tálalála.
Vindevos méu Arsibispo;
víndevos miñas entrañas;
20 ¡Mal pocado! ¡Que fraquiño!
¿Donde vay a vosa barba? 2
Donde vay aquel corpiño
direito como unha cana?
Calmeádes méu amor?
25 Achumbádes miña álma?
Meu garridiño ¿quen fóy
ó que vôs rapou a Cara?
¿Quen vôs quitou á madeyxa
dáqueles fíos de prata?
30 Olliños de carabél;
cara de rosa gayada;
vindes asado do sól;
frixíronvos na sartaña.
N’é moyto que así veñás
35 si alá n’a terra queimada
estuveste bem pretiño
d’as aréas d’a Mourámia.
¡Ah xudíos, demos negros,
casta vil e condenada!
40 Non tiñás dór en prendelo?
¿Quen ô prendeu non tembraba?
¡Ay que dia para min
cand’oín ó que pasára
que m’o contóu unha pesca
45 do Són, que viña d’a prasa
1. “Por ista alusión i a dos versos finás, pódese pensar que o autor fose natural de Noia” [Nota da copia
mecanografada de X. M. Álvarez Blázquez].
2. “Alude á condición de Capuchino do Arcebispo” [Nota de Álvarez Blázquez].

Á entrada do Señor Arcebispo 491
de Santiago á donde fóra
c’unhas folliñas curadas 3 ,
é sentouse xunt’a min,
que estaba c’a cara baixa
50 lavando unhas caramuxas
que pó la mañán comprára!
Contoume todo chorando
sin faltarlle nada, nada.
Qu’ibades n’unha litera
55 có á porta ben fechada,
os soldados á redor
todos c’a boca tapada.
A rua limpa de todo,
sin que bulise unha palla;
60 só un chas ben á miudo
dòs cabalos cò as patas.
A tal oír ¡miña Virxe!
eu pensey que me voaba
o sentido, é por un pouco
65 hasta me quedey sin fala.
Maldisin, chorey, cain;
batin á testa n’as laxas,
arrinquey ôs méus cabélos;
rabuñey a miña cara.
3. “Enténdase, unhas follas de peixe curado” [Nota de Álvarez Blázquez].
4. “Refírese á imaxe do Santo Apóstolo” [Nota de Álvarez Blázquez].
70 A Dios, queridiño á Dios
non che vexo mais.… berraba
Á Dios.… pero ¿que relembro
cravandovos as entrañas?
Oxe he dia d’alegría;
75 basta de tristina, basta.
Non choredes.... é ¿chorades?
Non choredes que vos mata.
Mirá para nos tenriño;
mirá par’as nosas baylas;
80 mirá’os gayteiros.... non vedes?
vaya alegrávos, ¿non basta?
Vinde par’a vosa Igresia
qu’inda bagulla enloytada;
¡tanto chorou á probiña
85 e ninguen á consolaba!
Así que vôs vexa o Santo 4
n’a sua silla dourada
veredes con que risiña
vôs mira, bendis e fala.
90 Moytas cousas vos dirá:
moytas mais vôs ten gardadas
Habelo de ver tronar;
hé fillo do trono, é basta.

492 Papés d’emprenta condenada
Tende pasiensia. Espera.
95 Aind’a ora n’he chegada:
o mundo pensa qu’he solo
e noso Señor traballa.
Hasta aqui cantéy de mais:
so a vos pido unha paga,
100 perdoná tanta conversa,
qu’o ben querer nunca cála.
Si en cantar non teño sal
en querer non dóu á palma;
pero acordabos qu’en Noya
105 a vandiña 5 n’e salgada.
Para outra ves que me cadre
unha mareyxiña mansa
yrey a creba 6 , si róubo
a Sirena unha mel[a]da 7 .
110 J. P. V.
5. “’vandiña’; supomos se refire á poboación fidel á Igrexa; aludirá, por contraposición, á xente chamada
entón ‘da cáscara amarga’. Non enxergamos outra interpretación a iste escuro verso” [Nota de Álvarez
Blázquez].
6. O poeta refírese á illa da Creba, situada na ría de Muros e Noia.
7. No orixinal, meleda. Chacón meleda. Acepto aquí a suxestión de Álvarez Blázquez (melada), que mantén
a rima asonante con mansa.

A un paxariño 493
MARCIAL VALLADARES: “A UN PAXARIÑO” (1844)
MV1(44)
Este poema, datado en 1844, encóntrase manuscrito no arquivo da Real
Academia Galega (Fondo Irmáns de la Iglesia). Recentemente editouno Fernández
Salgado (2002: 570). Nosoutros transcribimos directamente do manuscrito.
1 A un Paxariño
¡Moito cantas, Paxariño,
moito escoitarte m’agrada;
que sempre na madrugada
5 es o primeiro á cantar!
Das abéllas como o mel
son os teus cantares dóces;
asi tanto entre os mais lóces,
cando empezan á chiar.
10 Ollos tés namoradeiros
é que ò meu ben t’asemellan;
pró, cal òs meus, solo arrellan
tristes suidades d’amor.
Canta, pois si, Paxariño,
15 ò pè de min que aqui choro,
lonxe da prenda que adoro,
morto d’afan é delor.
A túa, como ti libre,
de rama en rama brincando,
20 do cazador escapando,
prèto de ti vagará.
Deíxate estar, Paxariño;
de min non te fuxas, non,
consóla o meu corazon;
25 teu amor aquí virá.
¡Oh! s’amostrarche pudèra
abatido cal o teño,
soupèras no teu enseño
de lògo m’o consolar;
30 Pois non inoras, se cantas,
o que escoitarte m’agrada,
que sempre na madrugada
es o primeiro á cantar.
1844.

494 Papés d’emprenta condenada
Marcial Valladares: “A un paxariño”, 1844. [Manuscrito].

A un paxariño 495
Marcial Valladares: “A un paxariño”, 1844. [Manuscrito].

496 Papés d’emprenta condenada
JUAN MONTERO TELINGE: “ROSA E PASCUAL” (1844)
JMT(44)
Segundo Neira Vilas (1995: 33), este conto en verso apareceu o 26 de
novembro de 1844 no Faro Industrial de La Habana. O seu autor, Juan Montero
Telinge, foi un significado liberal a quen se lle atribúe a reorganización da masonería
en Galicia durante o período anterior á revolución de 1868. Carré Aldao (1911:
39-40) catalogouno como un dos “autores de composiciones sueltas, conocidos unos
por el mérito de sus trabajos y otros por ser de los iniciadores del cultivo literario del
idioma gallego” e, na mesma obra, publicou este conto titulado “Rosa e Pascual” (in
Carré Aldao 1911: 256-259). Neira Vilas (1995: 34) fixo del unha transcrición parcial
que só alcanzou ata a quinta estrofa.
Como non nos foi posible acceder á edición orixinal do Faro Industrial de La
Habana, ofrecemos aquí a trascrición de Carré Aldao, que, ao contrario da de Neira
Vilas, si é completa.
1 ROSA E PASCUAL
(CONTO GALLEGO)
Teño contar voto á tal
a historia d’un meu paisano
5 que ten por nome Pascual,
e á quén conocín antano
aló xûnto Portugal.
E contareina na fala
na qu’él mesmo m’a contou;
10 á quén lle pareza mala,
ou non escoita ou se cala
ou dí que non lle gustou.
Atención, pois, que xa empeza;
caladiños como bois,
1. Carré Aldao ofrece aquí eran. Neira Vilas presenta era.
2. Carré Aldao ofrece aquí inda. Neira Vilas presenta anque.
15 oyan todos ó que reza,
que de romperse a cabeza
teñen ben tempo despois.
“Acolá na miña terra
que está de Ourense pretiño
20 e non muy lonxe da serra,
andaban durante a guerra
Guillade e o seu sobriño.
Aló, vamos, non baixaban
nín por Dios nín pol-os santos,
25 máis era 1 porque ventaban
que anque 2 foran outros tantos

Rosa e Pascual 497
como porcos os mataban.
De risa morro á bofé
se m’acordo d’aquél día
30 que foi tras d’eles vosté...
¡Como Guillade fuxía!...
¡e se escapou!... xá se vé.
Unha tal Rosa Loureiro...
vosté debeu conocela...
35 a filla do tio Cacheiro
a sobriña do ferreiro
do Picouto... pois, aquela.
Gustóume, vamos; non era
desgraciadiña a rapaza,
40 que tiña unha cara fera;
e, do seu xeito e sua traza
se enamorara calquera.
Resolvinme á declarala
o meu cariño de cote,
45 e de paso á regalala
un mantelo de picote
e un dengue de toda gala.
Topei con ela na horta,
sin andar con panxoliñas,
50 díxênlle: —Moito m’importa
que escoites acó, Rosiña
unha palabriña corta.
Eu son un home de bén;
e que te quero xá ó sabes,
55 quéreme tí á mín tamen,
e cando volva de Chaves,
casarémonos, e amén.
E aquí tés este mantelo
que merquey onte na feira,
60 e un dengue con terzopelo
que é, como podes velo,
hirmán do de Pepa Neira.
—Que tí me queres xa ó sei,
contestóume moy pulida,
65 eu tamén che teño ley;
e ten por cousa sabida
que se falo, firma o rey.
E gracias pol-o mantelo
e tamén pol-o denguiño;
70 hoxe mesmo vou poñelo
en proba, podes creelo,
de que é certo meu cariño.
¿Quén che dixera Pascual
que aquela mosquiña morta
75 aquela que para mal
así che falou na horta
fora ó que foi no curral?
Despois d’un mesiño enteiro
despedímonos na fonte;
80 era no més de Xâneiro...
¡que día aquel Xuan Monteiro!
paréceme que foi onte.
Marcho por fin do lugare
pensando na volta xá,
85 o que aconteceu alá
fora largo de contare...
outro día ó saberá.
Seis meses eran pasados,
e brincando de contento,
90 con diñeiriño aforrado,
por facer o casamento
volvo â casa de contado.
Pregunto pol-a Rosiña
á meu pai que m’abrazaba;
95 dígolle vai á ser miña...
e xa me deu mala espiña
ver que meu pai se calaba.
Mando me traigan un nêto,
que quero botar un trago,
100 enchinme ben o coleto,

498 Papés d’emprenta condenada
e despois, catá, ¿qué fago?
sállome á buscala preto.
Informeime d’unha amiga,
supen iba no Furriol (1) 3
105 chego morto de fatiga
e topeime...unha barriga!...
Xesús!... mais grande q’un fól!...
Non sei com’un acidente
non me deu cando tal vín;
110 ¡Ampáreme San Clemente!...
sé non morrín de repente
sin duda a o viño ó debín.
Vólvome â casa de pronto
e de malísimo xêito;
115 mais non parou aquí o conto;
á gran tal… púxôme pleito
como sé dera c’un tonto.
Chamoume o xuez certo día;
mais d’aquela xâ meu pai
120 me contára ó que sabía;
pero ¡a concencia ó que fai!...
inda así me remordía.
Soupen que pouco despois,
d’haberse vostedes ido
125 a o mes d’haber eu salido,
Guillade, outros, e un tal Lois
a o meu lugar tiñan vido.
Lois á Rosa conocera
tempos atrás por seu mal;
3. (I) Lugar cercano [Nota da transcrición de Carré Aldao].
130 non faltou quen os collera
unha noite no curral
cal ningún d’eles quixera.
Dixênlle, pois:
—Señor xuez,
135 non nego que fún aló;
pero escoite sua merced
non se engañe d’esta vez
que ó queren ben por acó.
Contei logo sin reparo
140 canto acabo de contare,
e o xuez por ser caso raro
decretóu era máis claro
o desembuche aguardare.
Saleu a conta pintada;
145 a os catro meses xustiños
desembuchou a taimada,
e souperon os veciños
que non me tocaba nada.
Libre xâ d’aquel mal paso,
150 vín e metinme aguadore;
na miña vida me caso
e aquí me tén por se acaso
me necesita, señore.
Así Pascual me falou,
155 se me non minte a memoria;
non ben o conto acabou
díxôme adios e largou
e aquí paz e despois gloria.
Coruña. † JUAN MONTERO.

Diálogo entre Silvestre Cajarabille e Domingo Magariños 499
VICENTE TURNES: DIÁLOGO ENTRE SILVESTRE CAJARABILLE
E DOMINGO MAGARIÑOS (1845)
VT5(45)
V. Turnes (1845): Diálogo entre Silvestre Cajarabille e Domingo Magariños,
labradores e veciños nas suas respeutivas parroquias, in Album de la Caridad (AC), A
Coruña: Imprenta del Hospicio Provincial á cargo de D. Mariano M. y Sancho,
1862, pp. 265-269.
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
A composición de Turnes, de 1845, revela a situación económica e social de
Galicia, que aparece confirmada polos estudos históricos. Non só Galicia senón
tamén España e toda Europa atravesaban unha fonda crise económica que arranca
de 1815 (remate das guerras napoleónicas) e se prolonga ata 1848. No caso de
Galicia a crise esténdese ata 1853, o ano da gran fame. A partir deste ano, a emigración
a América e o rexurdir económico de España foron suavizando a gran crise económica.
Turnes descoñece as causas pero describe a crise en toda a súa gravidade.
1 DIÁLOGO
ENTRE SILVESTRE CAJARABILLE E DO-
MINGO MAGARIÑOS, LABRADORES E VECIÑOS NAS SUAS
RESPEUTIVAS PARROQUIAS.
5 Caj. Boas tardes, meu compadre,
Fólgome moito de acharvos;
Tempo era que nos vísemos,
¿Qué hai de novo por Laraño?
Mag. Gracias a Dios hai saúde
10 Pro do demáis non è largo;
Non podo ter dous reás,
E decote traballando.
Caj. Todos temos, meu amigo,
De esa mesma lan un sayo,
15 E nunca vin esta terra
Tan acañada de cartos:
Aféllas que ja coidei
Que tamen vos dera o frato
De camiñar entre os mozos
20 Que ja pra Cáis embarcaron:

500 Papés d’emprenta condenada
Mag. Eses van fugindo à quinta
O fusil elles pesado
E máis ben queren en Cáis
Servir de burros e machos:
25 Outros a Montevideu
Como negros van mercados
E como bestas de carga
Cargan as costas de fardos.
Dentro de pouco, compadre,
30 Non hai quen pille o arado
Póis as mulleres son froxas
E bástalles ben o sacho:
—As probes ben nos traballan,
Cociñan e fan o caldo,
35 Espadelan, fian, laban,
E tamen coidan do gando:
—Pro si lles marran os homes
¡Miñas joyas, mal pocado!
Non poden facer labores
40 Que piden o noso brazo:
—Por esto si os que gobernan
Non fan logo por coutalos;
Pra que traballen a terra,
Van a dar tojos os agros.
45 —Algun castigo merecen
Os páis por alcaguetalos;
Póñanos (non tendo bès)
Nun oficio, ou de criados.
Caj. Vòs ben falades, Minguiño.
50 Pro compre facerse cargo
Que non achan que comer
Nin do ganar un ichavo:
Eu tamen faria o mismo,
Si me vise en outro caso,
55 Prò ja vistir as cirolas
Me costa moito traballo:
—Tantos trabucos e pagas
Teñen conmigo acabado,
Nin siquera pode un home
60 Na festa botar un trago:
Ja non vou às romerías
Ja me quitei do tabaco
Ja non facemos filloas,
Nin matei còcho este ano.
65 —No jantar e máis na cea
Con broa e berzas pasamos
E moitas veces non hai
Graxa pra un pote de caldo:
—Cansou a baca do leite,
70 E sin as papas quedamos
Que forraban moito pan
E quentaban a os muchachos:
—Estes ja queren campar
E feitos estan uns diabros
75 Todo se volve quimerias,
Cotifadas e trompazos:
—Eu non lles podo valer
E a vista gorda fago,
Teño moitas zapicadas
80 Por pagar, e non sei cando.
Estóu debendo na tenda
A chamarra que hoje trago
E o somonte dos calzós
Que ja estan feitos farrapos;
85 E pra mayor desfertuna
O Judas de un escribano,
Por comer foille pedir
Un porrateo a meu amo:
Mirade a que tempo vèn
90 E máis sin ser necesario
Póis a renda temos paga,
E o tarreo ben marcado:

Diálogo entre Silvestre Cajarabille e Domingo Magariños 501
Mag. Eses prumistas famentos
Decote estan maginando
95 Astrusias e saragatas
Pra ver si lambetan algo:
Pro son piores ainda
Outros que piden atrasos
De trabucos a os Alcaldes
100 Que chaman comiseonados:
Á primeira diligencia
Duas onzas decontado
De modo que non se acorda
Tal roubar entre cristianos:
105 Ca[j] 1 . Así moitas enxangadas
Sufrimos sin vir ò caso
Sólo pra que eses chupòs
Á nosa costa anden guapos:
A miña dona relouca
110 E decote está berrando,
Como si eu tuvera a culpa
Da rapiña que hai de cartos:
Si vou à casa do cura
Buscar un peso prestado
115 Díceme que non lle pagan
E que o busque noutro lado:
Si levo unha vaca á feira
Por ver si ganancia saco
Volvo con ela pra a casa
120 Do que me daban pasmado:
Si vender quero algun millo
Sin el quedo e pouco fago
Por que como todos venden
Anda o fruto moi barato:
1. No orixinal, Cag., erro por Caj. (= Cajarabille).
125 Ademáis de esto si o vendo
Teño despóis que buscalo
Pra nòs comer e cebar
O còchiño pra o mercado:
Nadia o presta sin fianza
130 E máis a un precio moi alto
Que foi causa de que moitos
Desen co o cu no ferrado:
Moitísimos labradores,
Que ben ricos acordamos
135 Por o emprésteto do millo
Vémolos hoje acabados:
En fin, por máis que magino
Non podo arrancar un carto
Pra as novas contribuciós
140 E o caldeiro está embargado:
Asi póis os que tal ven
Si fogen non será estraño;
Eu estimara poder
Meterme en algun buraco:
145 Mag. Ben parolades, compadre,
Pro con afrigirse tanto,
Estragades a saúde
Sin o mal botar a baixo:
Compre agora ter pasencia
150 Con que os nosos diputados
Juntos estan en Madril
Pra rebaixar os compartos:
Din tamen que ha de compor
O Goberno outros fregados
155 E que todo, Dios mediante,
Ha de quedar amañado.

502 Papés d’emprenta condenada
Ca[j] 2 . Eu no me fio en ofertas
Que de oilas estou farto
Decote sona esa gaita
160 E decote peor vamos:
Ja vemos en que parou
Do Auntamento o amaño
Si ántes eran sumesugas
Hoje tal vez serán ratos:
165 Fai de todo como adoito
A pruma do Sagretario
Por que os Alcaldes lanudos
Estan alí como payos:
Con este entretenemento
170 A labranza tèn descanso
A gente tripa os camiños
E nòs sufrimos os gastos:
Si levo o fol ò muiño,
Vexo o Alcalde de paso
175 E si vou tornar a auga
Con algun Rigidor acho:
Así por estas congostras
Corredoiras e barrancos,
Alcaldes e Rigidores
180 Están decote pasando:
Así fouces e legós
Ja vemos enferrujados
E leiras en almonedas
De labradores honrados:
185 Sólo os viciños das vilas
Poden servir estes cargos,
A justicia de polaina
É máis praga que o pedrazo:
Dios queira e Santa María
190 De esta escravitú sacarnos
E como nosos abós
Ter a justicia en Santiago:
Mag. ¡Ai cantè! Ese era o modo
De nòs salir de este estado
195 De miseria en que nos vemos
Por mal dos nosos pecados.
Caj. Teño as cortes sin molime,
E vou amañar o carro.
Mag. Agarda que ainda non
200 Falastes do encabezado (1) .
2. No impreso, Cag.
(1) Alude à Contribucion de consumos entónces vigente. [Nota do orixinal]
Caj. ¡Oi! Que choyo lle tocades
A quen está fomeando!
Outra hora contarei
Que veña de máis despacio;
205 Cómprenos un dia enteiro
Pra espricar conto tan largo,
E non pode ser agora
Nin tampouco ò pè de un valo.
Mag. Vaya logo, agardarei
210 Hastra que geito teñamos
Dios queira darnos pacencia
Pra sufrir trabucos tantos:
Máis que digan que este mundo
Foi e será un bandallo,
215 Decote detras da porta
Non hemos de ver o trasno;
Da nosa Reina os deseos

Diálogo entre Silvestre Cajarabille e Domingo Magariños 503
Todos din que son moi sanos
Por eso teño a speranza
220 Que seremos aliviados.
Caj. ¡Meu amor! è moi guapiña
E agarima òs paisanos:
Pro esas ordes que veñen
Son dos que estan ò seu lado.
225 Mag. Póis pra que eses de nòs coiden
Rezo ò grorioso San Campio,
A quen ofrezo unha misa
E máis ir aló descalzo.
Caj. Iremos juntos, compadre,
230 Si vemos ese milagro
E adios que miña dona
Estará ja reloucando.
Mag. Dádelle moitas mamorias:
A Rosa e máis a Mingacho,
235 E tamen a Margarita,
Da miña parte un recado.
Caj. Encomendados serán
Por que non me costa caro.
Mag. Adios hastra quinta feira,
240 Non esquenza o que falamos.
VICENTE DE TURNES.
Año de 1845.

504 Papés d’emprenta condenada
ALBERTO CAMINO: “O DESCONSOLO” (1845)
AC1(45)
“O desconsolo” de Alberto Camino apareceu por primeira vez en El
Porvenir, Santiago de Compostela, núm. 2 (12/2/1845), p. 15. Once días despois,
no número 3 da mesma publicación compostelá (El Porvenir, núm. 3, 23/2/1845, p.
24) inseriuse unha corrección de erros do poema de Camino introducida coa
seguinte explicación: “Por un descuido dejó de correjirse la prueba de la poesia
gallega inserta en el número anterior, de lo que resultó se publicase con las erratas
siguientes:”. El Porvenir pódese consultar na biblioteca do Mosteiro Mercedario de
San Xoán de Poio e no Museo de Pontevedra.
Ofrecemos a versión do poema aparecida no número 2 de El Porvenir, mais
introducíndolle as correccións apuntadas no número 3. En notas de rodapé indicamos
as formas da versión do número 2 que foron corrixidas uns días despois.
Cf. tamén Album de la Caridad (1862: 115-116) e Iglesia (1886: I, 177-178).
1 POESÍAS GALLEGAS
ENSAYO.
O DESCONSOLO.
D’esta fontiña áa beira 1 froleada
5 sentado áa sombra 2 de un chorón estóu
doído o peito, á alma esconsolada
triste morrendo pouco a pouco vóu 3 .
1. Núm. 2 a beira. Segundo a corrección de erros do núm. 3, na versión publicada no núm. 2 lese á beira.
2. Núm. 2 a sombra. Segundo a corrección de erros do núm. 3, na versión publicada no núm. 2 lese á
sombra.
3. Núm. 2 vou.

O desconsolo 505
4. Núm. 2 me arrancou.
5. Núm. 2 á pena.
6. Núm. 2 doce.
7. Núm. 2 á cova.
8. Núm. 2 as moras.
9. Núm. 2 brau.
Desde q’a negra morte aquela prenda
que tanto quixen m’ arrancóu 4 sin dor
10 solás non hacho en nada, é solta á renda
áa pena 5 , choro ó meu perdido amór.
¡Quen-o diría! tan garrida é nova,
dosse 6 cal rula, é branca cal xasmin
tan cedo habias de baixar áa cova 7 ....
15 piedade ceos ¡ay! piedá de min.
¡Solo quedei no mundo, solo, solo!
¡q’ ei de facer?... chorar... é mais chorar!
e q’ ainda te vexo no meu colo
Sabeliña querida, maxinár.
20 Xa non iremos mais po-los roleiros
en compaña amorosa áas moras 8 , non.
Nin baixo dos follosos ameneiros
as coitas che direi do corazon.
¡Cantas veces da auga d’ esta fonte
25 che din, miña vidiña, po-la man!
cantas os dous deixabamos ó monte
por tomar aqui ó fresco aló no bran 9 .

506 Papés d’emprenta condenada
10. Núm. 2 de outono.
11. Núm. 2 o-longo castañal.
12. Núm. 2 calarei!!!.
13. Núm. 2 desde.
E nas tardes d’ outono 10 ... ¿non te acordas..
mais ¿que digo acordar? si te perdin!!!
30 partenseme ¡ay! do corazon as cordas
penso q’ inda aqui estas... louco de min!
N’ outono ... pois con alegria moita
nos ibamos áo longo castañar 11
e a reboladas eu guindaba froita
35 mentras ti regalabasme en cantár.
E tamen cando... ¿pero á que memoria
fago do tempo aquel! ¡ay! calarei!!!!.... 12
Mirame, Sabeliña, dende 13 á groria:
por ti de-cote triste chorarei.
40 Alberto Camino.

Recordos da infancia 507
FRANCIsCO AÑÓN: “RECORDOS DA INFANCIA -
ÉGLOGA” (1845)
FA2(45)
A primeira versión desta égloga, a versión curta, apareceu por primeira vez
en La Aurora de Galicia, núm. 8, 9/8/1845, p. 63 (cf. biblioteca da Real Academia
Galega). Posteriormente reapareceu en diversas publicacións, das que fixo unha
relación Bel Ortega (1991: 233). Ademais, nos fondos da Fundación Penzol de Vigo
consérvase un manuscrito do poema con trazos propios do galego escrito decimonónico
que está integrado nun caderno coa signatura Ca-206 (17); este manuscrito
leva no inicio o título de “Poesia gallega-Recordos da Ynfancia-Egloga” e ao final o
nome de Fran[cis]co Añon e unha localización e datación: Santiago Agosto de 1845.
Consonte o establecido nas normas de edición que guiaron o noso traballo, reproducimos
aquí a versión do orixinal de La Aurora de Galicia indicando en notas de
rodapé as principais variantes do manuscrito.
Ademais desta, existe unha versión longa ou ampliada que en 1889 publicou
Andrés Martínez Salazar (Añón Paz 1889: 37-43) advertindo que Francisco
Añón, despois de publicar a égloga no Album de la Caridad, modificouna e ampliouna,
mais sen precisar a data en que tales cambios se fixeron. Ofrecemos aquí a edición
de Martínez Salazar, tomada directamente do libro de 1889.
Versión curta
1 POESIA GALLEGA.
RECORDOS DA INFANCIA 1 .
Egloga.
1. Ms. Ynfancia.
Sobre las rústicas flores
5 sentado orillas del Miño
un pastor á otros pastores
les contaba sus amores
y sus recuerdos de niño.

508 Papés d’emprenta condenada
_____
Ainda me acordo cal si fora onte,
10 cando eu era pequeno,
salton, vizoso, atravesado neno
ibame 2 c-as obellas 3 po-lo monte
a par d’unha garrida compañeira
tan pura como as aguas de esa fonte,
15 alegre, falangueira,
estreito ó van, ó seu mirar sereno,
pe curto, longo pelo a sua cara
era d-un 4 anxel de lindura rara.
_____
Ledos cantando, parolando ou rindo5 20 con preguiseiro paso
po-los outeiros ibamos subindo
escorrentando acaso
as labercas que voan trembadoras
peneirando nos aires cantadoras.
_____
25 ¡Conque 6 solás facía varios ramos
de froliñas do monte para Anxéla!
(este era o nome d-ela 7 )
na cabeza ponial[l]as 8 en roda…
2. Ms. Ybame (no ms. os versos inícianse todos con letra maiúscula).
3. Ms. ovellas.
4. Ms. de un.
5. Ms. Ledos cantando ou rindo.
6. Ms. Con que.
7. Ms. de ela.
8. Na versión de La Aurora de Galicia, poñialas; ms. póñiallas.

Recordos da infancia 509
¡Oi! era un gusto mais graciosa vela
30 q’unha novia no dia da sua boda.
_____
En ningures m’ hachaba ben sin ela,
enrredando de cote 9 corriamos
po-la pradeira toda
porque as obellas 10 , cando queríamos 11 ,
35 deixabamolas soas
depinicando 12 ós gomos das queiroas.
_____
Si algun regueiro hachabamos de atranco
e derguía o meu ben as suas naguas
para botar ás aguas
40 o seu fidalgo pe cal neve branco,
destonces ¡miña xoya!
non márra de Anxeliña quen se doya:
Pillaba nos meus brazos
guindando a outra banda cos zapatos
45 e entre doces abrazos,
como a edra se enreda a un tronco forte,
pasabamos 13 , e d-esta 14 mesma sorte
por entre toxos e brabíos 15 matos.
9. Ms. Enredando decote.
10. Ms. ovellas.
11. Ms. queriámos.
12. Ms. Dipinicando.
13. Na versión orixinal, parabamos. Mais en La Aurora de Galicia, núm. 9, 16-IX-1845, p. 72, inseriuse a
seguinte nota de corrección de erro: “En la poesía gallega del no. 8 donde dice parabamos léase pasabamos”.
Ms. pasabamos.
14. Ms. desta.
15. Ms. bravíos.

510 Papés d’emprenta condenada
16. Ms. veira.
17. Ms. na pradeira.
18. Ms. po-lo.
19. Ms. apañar.
20. Ms. de elas.
_____
E si quizais d-un fresco rio a beira16 50 baixabamos a xunta os mais rapaces
¡aquelo era unha feira!
argallando e brincando n’pradeira17 como bravos cabirtos montaraces.
_____
De carballo unha pola retorcida
55 en dous gallos no medio dividida
servianos alí de randeira
para as calores refrescar do estío
arrandeando n-ela.
Xogabamos o trompo ou a estornela,
60 mentras outros patuxan polo 18 rio
para pillar 19 as troitas,
outros a reboladas
por non poder cas mans,
estragaban as arboles é froitas
65 ainda non logradas.
_____
Chacina, leite, noces e mazáns
e puchas cubuladas
de cereixas ou doces ciriguelas
(sendo no tempo delas 20 )
70 era a nosa merenda
cando a sombra deitabase a facenda.

Recordos da infancia 511
_____
Ibamos 21 por debesas e silbeiras 22
moras buscando e niños
de merlos, estorniños,
75 rulas, vichelocregos 23 , carniceiras,
e dabamos as nosas compañeiras,
os tenros paxariños.
Asi pasou aquela idá primeira
con tanta lixeireza,
80 cal lóstrogo sutil que as 24 nubes racha
cando un metido se hacha
en noite horrible de negrura espesa.
Francisco Añón. 25
21. Ms. Ybamos.
22. Ms. silveiras.
23. Ms. vichelo cregos.
24. Ms. q’as.
25. No ms. lese Fran co . Añon e despois, deibaixo, o seguinte: Santiago Agosto de 1845.

512 Papés d’emprenta condenada
Versión ampliada
1 RECORDOS D’A INFANCIA (1)
Égloga (aumentada é inédita)
Sobre las rústicas flores
Sentado orillas del Miño,
5 Un pastor á otros pastores
Les contaba sus amores,
Y estos recuerdos de niño.
_____
Inda m’acordo cal se fora honte
Cand’eu era pequeno,
10 Salton, vizoso, atravesado neno,
Íbame c’as ovellas po-l’o monte,
Á par d’un-a garrida compañeira,
Alegre, falangueira,
Tan pura as aguas d’esta fonte.
15 Lindo, espigado corpo, donairoso,
D’estreito van donoso,
Divinos ollos de mirar sereno,
Pè curto, longo pelo, a sua cara
Era a d’un angel de lindura rara.
20 Ledos cantando, parolando ou rindo,
Con preguiceiro paso
Po-l’os outeiros íbamos subindo,
Escorrentando acaso
As labercas que voan trembadoras
25 Pineirando n’os aires cantadoras 1 .
Con que solaz facía varios ramos
(1) “Con este título se publicó esta composición en el tomo 1º del Album de la Caridad: el autor la modificó
y aumentó más tarde, dejándole solamente el epígrafe de Egloga” [Nota de Andrés Martínez Salazar].
1. No impreso, cantandoras.

Recordos da infancia 513
De froliñas d’o monte para Angela
(Este era o nome d’ela)
N’a branca testa púñallas en roda.
30 ¡Oy! era un gusto mais graciosa vela
Que un-a novia n’o día d’a sua boda:
¿Non vistes a anduriña,
Que en mil confusas voltas po-l’o aire
Cantando remohiña
35 Formando caprichosos laberintos?
Inda con mais donaire
Corria a miña nena
Po-l’a pradeira amena
Para coller os rústicos jacintos
40 Melosas madreselvas, amapolas,
Campaíñas, pampillos, dedaleiras
N’os arrós, entr’o pan, ou n’as silveiras,
E d’os castaños esgazando as pòlas;
Abranguía aromáticos cencenos.
45 Con todas estas flores
Tecíamos lindísimas guirnaldas
Á beira d’os riachos mais serenos,
Ou d’un outeiro n’as amenas fraldas,
Para croar as nosas loucas testas,
50 Q’os inocentes nenos
Ja ambicionan ser reis desde pequenos.
¡Mal pocadiña! un día
Iba apañando as recendentes flores
Con plácida alegría,
55 Suspirando un-a cántiga d’amores,
Que continuar non pudo.
Un ay dorido, penetrante, agudo,
Chegou á meu oido.
Corrin á ver que tiña acontecido,
60 Estaba a linda nena
En bagullas bañada,
Com’a rosa n’orballo d’alborada,
Que me partia o corazon de pena.

514 Papés d’emprenta condenada
Un-a maldita abella
65 Chantara a sua punta venenosa
N’os doces labios de color vermella,
Coidando acaso qu’era algun-a rosa:
Por eso lastimosa
Geme, suspira, chora
70 A miña amada angelical pastora.
Trato d’acalantala
Con mil cariños e consellos sabios,
E para consola-la
Juntey os meus á aqueles virges labios
75 E tireille o ferrete pesoyento…..
Trocouse o noso alento
N’un longo, doce, divinal suspiro
Que grabado inda está n’o pensamento.
En tan fatal momento
80 Amor á entrambos nos fireu d’un tiro
E pasou o dolor d’a picadura;
A picada d’amor inda hoje dura.
Dend’a pasage aquela
En ningures me hachaba ben sin ela,
85 E enredando decote corriámos
Po-l’a pradeira toda á nosa anchura,
Porque as ovellas, cando queriámos,
N’o medio d’a espesura
Deijabámolas sóas
90 Depinicando os gomos d’as queiroas.
Se algun regueiro hachábamos d’atranco
E derguia o meu ben as suas naguas
Para botar às aguas
O seu fidalgo pè cal neve branco,
95 Entonces ¡miña joya!
Non marra d’Angeliña quen se doya.
Pillába-a n’os meus brazos,
Guindando á outra banda c’os zapatos
E entre doces abrazos,
100 Como a hedra s’enreda á un tronco forte

Recordos da infancia 515
Pasabámos, e d’esta mesma sorte
Por entre tojos e bravíos matos.
E se quizais d’un fresco rio à beira
Baijabámos á junt’a os mais rapaces,
105 Aquelo era un-a feira;
Argallando e brincando n’a pradeira
Como bravos cabirtos montaraces.
De carballo un-a pòla retorcida,
En dous gallos n’o medio dividida,
110 Servíanos alí de randeeira,
Para os calores refrescar d’o estío,
Arrandeando n’ela.
Jogábamos ò trompo ou à estornela,
Mentres outros patujan po-l’o rio,
115 Para pillá-l’as troitas.
Outras á reboladas,
Por non poder c’as mans, os enemigos,
Estragaban as álbores e froitas,
Ainda non logradas.
120 Chacina, leite, noces, mazans, figos,
E puchas cuguladas
De cereijas ou doces cirigüelas,
Sendo n’o tempo d’elas,
Era o noso festin n’o campo brando,
125 Mentres à sombra se deitaba o gando.
Íbamos por devesas e silveiras,
Moras buscando e niños
De merlos, estorniños,
Rulas, vichelo-cregos, carniceiras
130 E dábamos às nosas compañeiras
Os tenros pajariños,
Que metian n’o seyo palpitante,
Para darlles calor algun instante,
Mentras de rama en rama,
135 Revoando con chio penetrante,
A triste nay òs seus filliños chama.
¡Ninguen se doy d’a coitadiña ave!...

516 Papés d’emprenta condenada
¡Malpocadas meniñas! ¡ay! quen sabe,
Se d’ese mesmo geito
140 Amor vos rouba o corazon d’o peito,
Para da-l’o tal vez á un falso amante,
Que con falsos cariños
Vo-l’o estrague, cal vos os pajariños!
Andábamos tamen às agachadas,
145 A pita cega e outros varios jogos
De prendas, que ja esquezo,
En que non valen súplicas nin rogos,
Pero as nenas graciosas,
Risoñas como as fadas,
150 Nos puñan penitencias tan gustosas,
De tan doce embeleso,
Que sempre volviámos po-l’o veso.
E n’as noites d’o bran ò libre vento,
N’o medio d’un-a eira,
155 Como a palma d’a man redonda, lisa,
Ou baijo as verdes follas d’a parreira,
En que jogaba a suspirante brisa,
Era de ver alegres fouliadas
Que d’oílas voaba o pensamento,
160 Como levado por celestes fadas.
Ó pais venturoso d’os amores
Entre os abalos d’armoniosos cantos.
Asì pasóu aquela edá d’encantos,
De jogos e de flores,
165 E d’inocentes plácidos amores,
Con tanta ligeireza e tal premura,
Cal lóstrego sutil que as nubes racha,
Cando un metido se hacha
En noite horrible de fatal negrura.

Recordos da infancia 517
Francisco Añón: “Recordos da infancia. Égloga”, in La Aurora de Galicia, núm. 8, 9/8/1845,
p. 63.

518 Papés d’emprenta condenada
MISTERIOS DE PONTEVEDRA (1845)
MP(45)
Misterios de Pontevedra, por Un viejo de buen humor, que a los sesenta años
de su vida empieza a escribir en verso por seguir el torrente de la moda. Pontevedra:
Imprenta de la Viuda de Pintos, 1845 (Museo de Pontevedra, S-513). Dos Misterios
de Pontevedra, obra de José Benito Amado, apareceron oito entregas durante o ano
1845. Dúas delas conteñen cadansúa composición de Juan Manuel Pintos: O achadizo
e A usura.
O texto que presentamos insírese no marco dunha composición titulada “La
Alameda: costumbres paseatorias”, que leva despois subtítulos como “Las viejas”,
“Los jóvenes y las jóvenes”, “Los destrabillados”, “Los viejos”, “Los caracoles ó las
mironas” o “El espectro, fantasía filosófica”. Nas pp. 21-22 da entrega 4ª introdúcese
a seguinte conversa en galego:
1. los no orixinal.
1 Oigamos ahora un poco
lo 1 que estas sujetas hablan.
— “Mira Pepa non lle viches
o vestido a Doña Eustaquia?
5 —Non muller. —Pois míraa logo.
—¡Que chea vai! ¡que afufada!
—Mira estoutra o que parece.
—¡Ai Jesus que esgumiada!
—¿E que leva na cabeza?
10 —Non che sei como lle chaman.
—E levan rosas tamen
—Vaya un demo! o que elas arman!
Para parecer bonitas
non saben o que elas fagan.
15 —El e certo de que algunhas
dis que se pintan a cara?
—Demo non digas, mais non;

Misterios de Pontevedra 519
o que si fan e lavalas
co agua de moito olor
20 que lle chaman lavalanda.
—Tamen a unha vin eu
escurrirlle a un ovo a clara,
e despois fregar con ela
o pescozo e mais a cara.
25 —¡E moito conto o que fan!
Pero o que a min mais me pasma
e que hasta dentes postizos
dis que poñen. —Santa Bárbara!!
—Si muller, non te presines.
30 —Trapalleira, cala, cala.
—¿Logo tampouco creerás
que cos señoritos falan? (1) (1)
—¿E como fan logo entónces
para...... ui que pulga, caramba!
35 Que picotazo me dou,
Seica tiña o demo a rabia.”
I en efecto, yo que atento
estaba a cosas tan raras,
viendo que lengua tenia
40 mui libre aquella muchacha,
salté al punto sobre ella,
i en medio de la garganta
le mordí porqué no fuese
otra vez tan deslenguada.
(1) Con cuanta delicadeza i finura se esplica esta gente, eh? ¿Cuánto mas decente no es esto, que eso de
“estar metida con fulano” que tanto critico Figaro! [Nota do orixinal].

520 Papés d’emprenta condenada
JUAN MANUEL PINTOS: “O ACHADIZO” (1845)
JMP2(45)
“O achadizo”, in Misterios de Pontevedra, por Un viejo de buen humor, que a los
sesenta años de su vida empieza a escribir en verso por seguir el torrente de la moda.
Pontevedra: Imprenta de la Viuda de Pintos, 1845, pp. 43-45 (Museo de Pontevedra,
S-513). O poema, que aquí apareceu anónimo, reproduciuse en J. M. Pintos (1853):
A Gaita Gallega tocada po lo gaiteiro, ou sea Carta de Cristus para ir deprendendo a ler,
escribir e falar ben a lengua gallega, e ainda mais. Pontevedra: Imprenta de José y
Primitivo Vilas, pp. 159-161.
O exemplar de Misterios de Pontevedra que manexamos, depositado no
Museo de Pontevedra coa referencia S-513, contén traducións ao inglés e ao francés
dalgunhas palabras que foron anotadas á man. Ofrecemos a versión desta primeira
edición, mais indicando en notas de rodapé as principais variantes da aparecida n’A
Gaita Gallega (GG).
1 O ACHADIZO. 1
Choraba enriva d’ un 2 muro
hun 3 miniño inda manchado,
mal mantido, mal seguro,
5 non o habia bautisado 4 ,
quen lle dou verse 5 tan duro.
O can que alí o botou,
miña xoya 6 ¿que mal fixo?
¿Que pecado llo 7 mandou
10 que afogalo non o quixo
o leite que non mamou?
1. No exemplar da primeira edición que manexamos anotáronse á man baixo o título as equivalencias en
inglés e francés do substantivo achadizo ‘expósito’: “foundling = enfant trouvè”.
2. GG enriba de un.
3. GG Un.
4. GG bautizado.
5. GG deu vêrse.
6. GG joya.
7. GG lle.

O achadizo 521
A curuxa è mais o ralo, (1) 8
que son paxaros da morte,
xa agoiraban 9 de levalo,
15 cantando da sua sorte
hun d’ un pino outro d’ un valo 10 .
Mais a probe caridade
dalle a vida ô 11 achadizo:
que Dios na sua bondade
20 a quen non ten pais, por iso
dalle pai na humanidade
Na aldea onde apareceu
onde en coiro o atoparon,
de limosna se cubreu,
25 nunhas 12 pallas o deitaron,
entre crabitos creceu.
Logo que se destetou
deronlle outro aloxamento 13 ;
pouco nun 14 mesmo parou,
30 comia pan valorento 15
que sempre en chroros mollou 16
Ninguen seu choro limpiaba 17 ,
nin mino algun lle facia,
que sua nai lle faltaba,
35 único 18 ben que queria
e por seu mal non o hachaba 19 .
Sempre aquelas badaladas
lle magoaban o peito,
e salian20 bagoadas
40 po los dous ollos a eito21 de saloucos misturadas.
Si miraba outro miniño,
que praceres estudiaba
nos ollos de 22 seu paisiño,
45 e que cabuxos tomaba
por que 23 lle dese hun biquiño;
8. (1) “Curuxa – Corneja = Ralo-Cárabo o Autillo” [Nota do orixinal]. No exemplar da primeira edición
que manexamos engadiuse á man a seguinte anotación: “Crow-raven = [...]”. GG A Curuja e mai lo Ralo.
9. GG Ja ogoiraban.
10. GG Un de un pino outro de un valo.
11. GG ao.
12. GG Nun-has.
13. GG alojamento.
14. GG num.
15. GG barolento.
16. GG choroos mollu.
17. GG alimpaba.
18. GG Unico.
19. GG achaba.
20. GG sahian.
21. GG heito.
22. GG do.
23. GG Porque.

522 Papés d’emprenta condenada
A vista se lle apagaba,
e morno na sua 24 tristura,
no seus adentros chamaba
50 desventurada criatura
a quen sua nai refugaba.
Entre miserias, rigores,
desdichas sempre bafado,
desprezos e sinsabores,
55 de alléos ollos mirado
pasa os seus dias mellores;
Com’a25 semente perdida
que cae ò pe da piñeira26 que ali se lle aceda a vida,
60 e o cabo ea derradeira27 crece mirrada e tullida.
Fillo de gracia cativa,
pouco che importa ser Rei 28 ,
que aquela chaga nativa,
24. GG co a sua.
25. GG Como a.
26. GG o pe da figueira.
27. GG e derradeira.
28. GG Rey.
29. GG ningun-ha ley.
30. GG Pescudaras.
31. GG Chamaras.
32. GG Que o fillo botou de sì.
33. GG ay.
34. GG cavo.
35. GG te alí.
36. GG Naquela.
37. GG Algun-ha.
38. GG mais branda las pedras.
39. GG foches.
40. GG cun-has.
65 no a cura ningunha lei 29
ántes de cote se aviva.
Pescudarás30 por teu pai
que non se lembra de ti,
chamarás31 por tua nai
70 que folga de verte así, 32
e non responde o teu ai33 !
Irás a cabo 34 do muro
por si quen t’ alí 35 botou
n’ aquela 36 noite de escuro,
75 algunha 37 vez lle pesou
e volve no teu precuro.
Mal pecado! en valde esperas
o pe do teu verse duro:
que son mais brandas as pedras38 80 donde foche39 mal seguro
arroupado c’ unhas40 edras.

O achadizo 523
Juan Manuel Pintos.

524 Papés d’emprenta condenada
“O achadizo”, in Misterios de Pontevedra, por Un viejo de buen humor, que a los sesenta años de su
vida empieza a escribir en verso por seguir el torrente de la moda. Pontevedra: Imprenta de la
Viuda de Pintos, 1845, pp. 43-45.

O achadizo 525
“O achadizo”, in Misterios de Pontevedra, por Un viejo de buen humor, que a los sesenta años de su
vida empieza a escribir en verso por seguir el torrente de la moda. Pontevedra: Imprenta de la
Viuda de Pintos, 1845, pp. 43-45.

526 Papés d’emprenta condenada
“O achadizo”, in Misterios de Pontevedra, por Un viejo de buen humor, que a los sesenta años de su
vida empieza a escribir en verso por seguir el torrente de la moda. Pontevedra: Imprenta de la
Viuda de Pintos, 1845, pp. 43-45.

A usura 527
JUAN MANUEL PINTOS: “A USURA” (1845)
JMP3(45)
“A usura”, in Misterios de Pontevedra, por Un viejo de buen humor, que a los
sesenta años de su vida empieza a escribir en verso por seguir el torrente de la moda.
Pontevedra: Imprenta de la Viuda de Pintos, 1845, pp. 46-53 (Museo de Pontevedra,
S-513). O poema, que aquí apareceu anónimo, reproduciuse en J. M. Pintos (1853):
A Gaita Gallega tocada po lo gaiteiro, ou sea Carta de Cristus para ir deprendendo a ler,
escribir e falar ben a lengua gallega, e ainda mais. Pontevedra: Imprenta de José y
Primitivo Vilas, pp. 138-144.
O exemplar de Misterios de Pontevedra que manexamos, depositado no
Museo de Pontevedra coa referencia S-513, contén traducións ao inglés e ao francés
dalgunhas palabras que foron anotadas á man. Ofrecemos a versión desta primeira
edición, mais indicando en notas de rodapé as principais variantes da aparecida
n’A Gaita Gallega (GG).
1 A USURA. 1
N’un ha aldea com’ as 2 mais
que cai debaijo 3 (1) 4 do ceo,
n’ un ha esquina d’ este 5 mundo
5 que está de petoutos cheo,
tirando frente o naris
indo para alá en direito;
terra mui 6 ben conocida
por ter os ubres recheos,
1. No exemplar da primeira edición que manexamos, por baixo do título anotouse á man a súa tradución
ao inglés: “Usury”.
2. GG Nun-ha aldea como as.
3. GG cae debaixo.
4. (1) La j en el dialecto gallego se pronuncia suave como en frances. [Nota da primeira edición] No exemplar
desta primeira edición que manexamos, engadiuse á man a seguinte tradución para o inglés: “the j in the
Galician dialect is pro[nounced] soft as in french”.
5. GG Nun-ha esquina de este.
6. GG muy.

528 Papés d’emprenta condenada
7. GG cubizan.
8. GG que os.
9. GG aparceiro.
10. GG Nin tiña de seda a roupa.
11. GG de este.
12. GG Lles.
13. GG evangelio.
14. GG Ja po la esqueira subindo.
15. GG predicou.
10 que cobizan7 e que monjen
mais c’ os8 nados os alleos;
(ubres que non se escurrichan
que sinon ja estaban secos)
habia un cura ja andado
15 que podia ser bo crego;
porqué non tiña sobriños,
nin tiña ama de goberno,
nin tampouco comerciaba,
nin tampouco era parceiro9 ,
20 nin tiña roupas de seda, 10
nin cabalos de recreo,
nin andaba vagamundo,
nin jogaba o timbareiro,
nin âs cousas d’ este11 mundo
25 lle12 mostraba muito apego:
que estudiaba dia e noite,
enseñaba o evanjelio13 ,
amostrando a sua conduta
de tal doutrina un espello.
30 Tiña na porta da casa
escrito un gordo letreiro
que seica dícite in lúmine
decia, e mais super tecto:
ja subindo po la esqueira14 35 habia outros muitos testos
do capitlo vinte e tres
que perdicou15 San Mateo;

A usura 529
e nun cadro mui16 bonito
dentro do seu aposento17 40 liase libri sapientiæ
todo o capítolo sesto.
Pois a este cura que digo
tiñalle eu mui bon18 afeuto,
e non perdia sermon
45 que perdicase do19 tempro.
Inda se me lembra un
que todos adeprendemos
cantos fomos a escoitalo,
porqué o botou en gallego.
50 Solo o tema era en latin
que me dou copiado èl20 mesmo,
e vouno a poñer aquí
porque ten poucos carreiros:
e tras del irá o sermon
55 mui21 fiado po los dedos,
con todo aquelo que dijo22 o crego, nin mais nin ménos.
...... Bene fácite et mutuum date, nihil
inde sperantes; et erit merces vestra multa,
60 et eritis filii Altíssimi… Luc. cap. 6. v. 35. 23
16. GG muy.
17. GG apousento.
18. GG muy gran.
19. GG predicase no.
20. GG mo dou copiado el.
21. GG Muy.
22. GG dixo.
23. Neste punto inseriuse á man a seguinte nota de rodapé no exemplar da primeira edición que manexamos:
“(1) Do good and give mutually, hop[ing] for nothing again & your reward sha[…] shall be the
Children of the J[…]”.

530 Papés d’emprenta condenada
24. GG muy.
25. GG en coiro.
26. GG Conque.
27. GG congoxas.
Foi sempre noite para os probes solo,
que pan mui 24 negro sin area de sal
botan nun caldo ben escoado e grolo,
sudando o comen sin facerlles mal.
65 Inda que ê muito pensan almas duras
que na miseria ceban a codicia;
sin medo a Dios ajuntan brancas suras
para mercar as penas da justicia.
¡Cantos na terra botan o seu millo
70 para pagar a espiga cada gran!!
¡Cantos encoiro 25 miran o seu fillo
que come a fame con prestado pan!
Non vos cansedes, torpes usureiros,
non vos cansedes ajuntando o ouro,
75 que alá na cova non valdrán diñeiros
e sò as virtudes sirven de tesouro.
Non vos fiedes dos papeles falsos
con que 26 engañás jueces de esta terra,
que muitos penden nos fataes cadalsos
80 injustamente, e a vinganza berra.
As vîs astrucias de que vos valedes
para pedir o que non emprestastes,
son as congojas 27 que no peito tedes
e a sentencia do que mal levastes.

A usura 531
85 Gabadesvôs de ser bos cristians…..
e dos judeos seguides o exempro, 28
levando dous por un, malos hirmans!
Botade fora, fora d’ este 29 tempro.
Non vos acuitan os lamentos tristes
90 d’ esa miseria que faces 30 chorar,
almas cativas, porqué 31 nunca vistes
os vosos fillos ir a pordiosar.
Algun d’ aqui32 do púlpito eston33 vendo
que ten roubada a leira do veciño34 ,
95 que lla deijou no préstamo jemendo35 cal vai no lazo o páxaro do niño.
Semente ingrata que bo fruto deches
para outro dono que non semeou,
¡quijera 36 Dios que como ti creceches
100 non creza a pena do que te emprestou!
Tamen eu vin riquísimo aderezo,
que fora dado en prenda nun apuro,
mais rescatado nunca foi por eso,
cobrar querian dous por cada duro!!
28. GG Si vos gabades de ser bos cristians / Que dos judeos seguides o enxempro.
29. GG de este.
30. GG De esa miseria que facés.
31. GG porque.
32. GG de aquí.
33. A 1ª ed. di efectivamente eston, onde poida que non haxa máis ca un común erro tipográfico consistente
na substitución de por ; GG estou.
34. GG viciño.
35. GG deixou no prestamo gemendo.
36. GG Quixera.

532 Papés d’emprenta condenada
105 Algun-has outras prendas tamen vin
mercar de valde un ha persona rica;
seu dono estaba ja tocando o fin,
e aqueles cartos iban a botica!!!
¡Ah miserables! cando volva a sort[e] 37
110 a roda inquieta da venal fertuna
será a concencia do color38 da morte,
campana triste tocará importuna.
E si vos vedes en calquer apreto
sentirés ántes de q’ chegue 39 o mal,
115 e o sentimento non será indiscreto
por no haber feito ben en caso tal.
Calquer ladron de noite po lo escuro
sale a roubar compremetendo 40 a vida;
mais o usureiro rouba mais seguro
120 c’ o a rede d’ ouro 41 sempre o sol tendida.
37. 1ª ed. Sort; GG sorte.
38. GG conciencia da color.
39. GG que chegue.
40. GG Sahe a roubar comprometendo.
41. GG Co a rede de ouro.
42. GG ley.
43. 1ª ed. div; GG divina.
44. GG praga.
45. 1ª ed. aumen; GG aumenta?.
46. GG hay.
¿Que importa a lei 42 humana ni a div[ina] 43
contra esa plaga 44 que a probeza aumen[ta?] 45
si ja no hai 46 fe de Cristo na doutrina,
si todo está no mundo ja de venta?

A usura 533
125 Que vayan dar a queixa o tribunal
os que pagaron un ha 47 enorme usura,
que anque o juez conoza certo o mal
farán as costas bo remedio e cura.
O recibiño ja estará amañado,
130 ou ben testigos que non viron nada;
e probarán que solo o emprestado
se recramou por deuda retrazada 48 .
Aqui os enganos logran vencime[nto;] 49
mais non pensés tamen que tal faral[la] 50
135 seralle adoito o terzo sacramento
porque eso alí non val mais que bor[ralla.] 51
E si finjis 52 pedir a ausolucion
sin limpa ter a alma do pecado,
facer 53 de conta que esa confesion
140 valera mais no habela prauticado 54 .
47. GG un-ha.
48. GG retrasada.
49. 1ª ed. vencime; GG vencimento.
50. 1ª ed. faral; GG faralla.
51. 1ª ed. bor; GG borralla.
52. GG fingís.
53. GG Facei.
54. GG practicado.
55. GG Muy.
56. GG Como o.
Mui 55 cheos ides para o pe do altar,
com’ o 56 raposo mainos recebís,
pero o remorso non vos da vagar;
mentres que o roubo non restituís.

534 Papés d’emprenta condenada
57. GG panxoliñas, falsas devocios.
58. GG Legislacion.
59. GG hay.
60. GG ley.
61. GG mixiricadas.
62. GG sorbedes.
63. GG maginando.
64. GG igrexa.
65. GG gentes.
66. GG se está.
145 ¡Que tolos sodes si pensás mercar
con panjoliñas, falsas devosiós, 57
a paz da alma, que non pode achar
quietude oindo tantas maldicios!
Eu non vos falo por filosofías,
150 legislaciós 58 de varios mil saberes,
nin para min hai 59 mais economías
que a lei 60 de Dios que dí nosos deberes.
Hipócritas ides rezar os rosarios
baixando a cabeza po las procesiós
155 colgando levades os escapularios,
e mijiricadas 61 facés nos sermós.
Papades as ostias, sorvedes 62 a misa;
e méntres, estades alí majinando 63
como han de quedar sin pan nin camisa
160 aqueles a quens lles fostes prestando.
Mil golpes de peito na igreja 64 pegades:
á vista das jentes 65 , que moinas! que doidos!
as roupas dos santos tamen as bicades,
e Dios s’ está 66 rindo de tales entroidos.

A usura 535
67. GG Fugir.
68. GG sandeces.
69. GG no.
70. GG do.
71. GG de igrexa.
72. GG escumungados.
73. GG rexa.
74. GG de alem.
75. GG hay bulda.
76. GG que è muy.
77. GG Porque se alimenta.
78. GG O sangre.
79. 1ª ed. Nou; GG Non.
80. GG De un.
165 Eu ben vos conozo, por mais que pensedes
fujir 67 de vos mesmos con tales sandeses 68 ,
que méntres que o roubo que tés non 69 poñedes
na man de 70 seu dono, non sirven as preces.
Infames ja sodes por auto da igreja 71 ,
170 e escomungados 72 ja estades tamen;
terés sepultura de fora da reja 73
a donde se enterran os mortos d’ alem 74 .
Catai que no hai bula 75 de composicion,
perdon tal pecado non ten qu’ é mui 76 grave,
175 por que s’ alimenta 77 de toda aflicion
a sangre 78 dos probes sugando suave.
¿No[n] 79 vistes chorando aquel labrador
c’ os ollos crabados na terra do arado?
Leváralle os bois un ejecutor
180 d’ un 80 vil usureiro que o tiña afogado.

536 Papés d’emprenta condenada
Viudas e orfos e mais retirados,
e tod’ os que tendes escaso diñeiro,
decide, decide, contade cuitados
do modo que aforca ruin usureiro.
185 De pouco lle sirve seu duro metal
que o tempo [c]o tempo 81 virá a derreter,
c’ o a 82 chave na man no juicio final
verelo ro[x]ente 83 no medio a ferver.
Si fillos do Altísimo ser desejades 84 ,
190 prestade sin prezo que ricos seredes;
terásevos conta das vosas bondades,
millenta por un ha 85 no ceo acharedes.
Así reza o tema d’ este 86 meu sermon:
Dios queira o dijese 87 para o voso ben,
195 e vos alumine 88 sua bendicion,
veredes a groria para sempre, amen.
81. 1ª ed. o tempo e o tempo; GG o tempo co tempo.
82. GG Co a.
83. 1ª ed. rocente; GG roxente.
84. GG desexades.
85. GG un-ha.
86. GG de este.
87. GG dixese.
88. GG alumiñe.

Suidades 537
MARCIAL VALLADARES: “SUIDADES (Á C…..)” (1845)
MV2(45)
Publicouse por primeira vez en 1862, no Album de la Caridad: A Coruña:
Imprenta del Hospicio Provincial á cargo de D. Mariano M. y Sancho, 1862, pp.
299-300, onde aparece datado como de 1845. Recentemente editouno Fernández
Salgado (2002: 571-572). Nosoutros transcribimos directamente do Album de la
Caridad.
1 SUIDADES.
_____
Á C…..
Parolas ¡ai! d’ amor ja non escoito
Longe do val mimoso en que nacin:
5 Cubréuseme alma e corazon de loito
E a alegría fugir vexo de min.
Negra coita despértame no leito,
Magóame de dia e fai layar
E as xingelas paredes do meu peito,
10 Pouco a pouco escalándoas, arrolar.
Tristura me dá todo e me desvela
Desque da terra miña m’ apartei:
Todo, prendiña, todo, desque nela,
Desleigado dirás, eu te deixei.
15 Deixeite, si deixei, alá en mal hora,
A sorte por seguir dos páis meus;
Prò sempre te chorou e ainda chora
Quen tan de ménos sinte amores teus.
Lémbrome, miña joya, ainda me lembro,
20 De cando o labio meu te requebrou...
¡Ai! Destónces acá suspiros sembro
E na garganta a fala s’ añudou.
Entónces eu contigo, ò pè da fonte,

538 Papés d’emprenta condenada
Na tua casa o sol via reflexar
25 E contigo, entre os árboles do monte,
Pol-a tarde agacharse alá no mar.
Ó pè de aquela fonte paroleira,
A lua conversando nos collia,
Juntos nos atopábamos na herbeira
30 E amorillons alí eu ch’ abranguía.
Falangueiro dempóis hasta o soutiño
Acompañándote iba por meus pès
E entrambos, na mitá ja do camiño,
Pra a fonte citabám[o]nos 1 outra vés.
35 Sentada me figuro t’ estou vendo,
Á sombra do limoeiro, estribillar
E froles de limon vir, recendendo,
No teu blando regazo a s’a pousar.
Mixiriqueira abella alí zoaba;
40 Tras ela a mariposa aparecia:
Nunca, nunca a primeira te picaba
E da frol a segunda o mel sorbia.
Mais fóronse ¡ai! sí, os dias aqueles
Que tan cedo pra sempre ja perdin:
45 E ¡cómo gozabámos os dous neles
Longe d’ aquí, na terra en que eu nacin!...
¡Foron, fóronse!... e ti quezáis agora,
No placer embebida d’ outro amor,
¡Siquera pensarás no que aquí chora,
50 Nin seu mal che dará tampouco dor!...
1. No Album de la Caridad, citabámnos.
MARCIAL VALLADARES.
1845.

Aos augustos desposorios de Isabel II 539
VICENTE TURNES: AOS AUGUSTOS DESPOSORIOS DE ISABEL II
E LUÍSA FERNANDA DE BORBÓN (1846)
VT6(46)
V. Turnes (1846): Á los augustos desposorios de S. M. la Reina D.ª Ysabel 2.ª
y de su Escelsa Hermana D.ª Luisa Fernanda de Borbon. Santiago: Imprenta de la V.
de Compañel é Hijos. A composición consérvase tamén nun manuscrito depositado
no arquivo da Real Academia Galega (Fondo Irmáns de la Iglesia) que contén dous
poemas de autores distintos copiados pola man de Antonio de la Iglesia: á esquerda
de cada unha das súas dúas páxinas aparece esta obra de Vicente Turnes, mentres
que á dereita se escribiu “Pois non cadra tanta bulla”, de Alberto Camino. Unha edición
da copia do poema de Turnes que se conserva neste manuscrito publicouna
Dobarro Paz (2000). Sobre este manuscrito depositado na Real Academia Galega cf.
tamén Dobarro Paz (2004).
Transcribimos a versión da folla impresa de 1846, sinalando as principais
discrepancias da que se contén no manuscrito. Indicamos con o inicio da primeira
columna da folla impresa, con o inicio da segunda columna e con o
inicio da derradeira estrofa, que aparece centrada.
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
Poesía, sen dúbida, de encargo para conmemorar os desposorios de Isabel
II e da súa irmá Fernanda de Borbón.
Isabel II naceu en Madrid o 10 de outubro de 1830. María Luisa Fernanda,
o 30 de xaneiro de 1832. Isabel II casou o 10 de outubro de 1846 co seu curmán
Francisco I. No mesmo día casou María Luisa Fernanda con Antonio María de
Orleáns, duque de Montpensier, fillo dos Reis de Francia.

540 Papés d’emprenta condenada
1 Á LOS AUGUSTOS DESPOSORIOS
DE
S. M. la Reina D.ª Ysabel 2.ª
y de su Escelsa Hermana D.ª Luisa Fernanda de Borbon.
__________
5 COMPOSICION GALLEGA
_____
Calen un pouco as campanas,
Cale á pólvora tamen,
Paren gaitas, é comparsas,
Quietas as xentes estén.
10 Tapen os tornos da fonte,
Que oxe viño vota aquí;
Pois compre, pra que me entendan,
Que todos estén en sí.
Os xigantes arrimados
15 A parede deben ser,
Mentras duas copras canto,
A dicha que vamos tér.
Gracias á Dios, ante todo,
Demoslle de corazon,
20 Pois xá casou Sabeliña
Con Farruco de Borbon.
Príncipe español castiso
Fillo de coytado 1 Pay,
De quen retoñar xá vemos
25 As virtudes, que en él hay.
Tamen casou ¡meu amor!
1. Ms. coitado.
2. Ms. novo.
3. Ms. Malpocado.
4. Ms. vello.
5. Ms. Conservalo.
6. Ms. Reinos.
7. Ms. Sarafís.
8. Ms. se.
Da nosa Reina á Hirman
Con un guapo Rapasiño
Dos da cepa de Orlean.
30 Fillo de Luis Filipe,
Dos Franceses grande Rey,
Quen con este nobo 2 laso,
Ha de ternos forte ley.
¡Mal pecado 3 ! xá vay bello 4 ,
35 Pro ainda pode Dios
Conserbalo 5 moitos anos
Para ben de todos nos.
¡Folguese! á Nay das Novias
Que tal groria consiguéu
40 Vendo en dous Reynos 6 amigos
Os Serafis 7 que paréu.
¡Miñas xoyas! xá relumbran
Como Soles nas Nasios;
E si 8 garridas son elas
45 Tamen os novios son bos.
Non podo dicir agora
Cal d’ eles será mellor

Aos augustos desposorios de Isabel II 541
Porque 9 en ambos gorgolexan
Prendas de moyto 10 valor.
50 O noso Rey honorario
A moyta 11 honra terá
Ver que sua Dona agarima
A quen afrixido está.
Ben sabe que hay sumesugas,
55 Que non teñen mais afán,
Que chupar ó sangumiño
A o probe 12 sayo de lan.
Decote acarón da casa,
Vemos cousas á ó revés 13 ;
60 E non marran enxangadas
Que nos fan doer as siés.
Mais non luxemos as festas
Con coytas 14 que terán fin,
Pois ó mando das Sabelas
65 Non pode sernos ruin.
Vamonos adivirtindo 15 ,
E da musica aó compás 16
Brindemos por á 17 saude
9. Ms. Por que.
10. Ms. moito.
11. Ms. moita.
12. Ms. ó probe.
13. Ms. o revés.
14. Ms. coitas.
15. Ms. adevirtindo.
16. Ms. ó compás.
17. Ms. pol a.
18. Ms. Reina.
19. Ms. meniñas.
20. Ms. hoxe.
21. Ms. convosco.
22. Ms. Pandeiros.
23. Ms. Asís.
24. Ms. Diol os.
25 Ms. sucesion.
26. Debaixo deste verso no ms. lese V. Turnes.
Dá Reyna 18 é do seu Rapás.
70 Ea pois, guapas miniñas 19 ,
Vinde ledas á brindar
Nas bodas, que os Santiagueses
Queren oxe 20 festexar.
E pra qu’ esta fandungada
75 Teña compreto solás
Veñan con vosco 21 as ferreñas,
Pandeyros 22 é Rufias.
Dispois que nos divirtamos,
Sin quimerias, nin traspiés
80 Digamos todos afoutos
Viva ó Español é Francés.
Viva Sabela é Luisa,
Viva Farruco de Assis 23 ,
Viva Farruco de Paula,
85 Viva ó que veu de Paris.
Dios os 24 faga ben casados,
E con rexa subcesion 25 ,
Que nos libre de liortas
E faga rica á Nasion 26 .

542 Papés d’emprenta condenada
ALBERTO CAMINO: “POIS NON CADRA TANTA BULLA” (1846)
AC2(46)
Esta composición consérvase nun manuscrito depositado no arquivo da Real
Academia Galega (Fondo Irmáns de la Iglesia) que contén dous poemas de autores
distintos copiados pola man de Antonio de la Iglesia: á esquerda de cada unha das
súas dúas páxinas, o poema que Vicente Turnes dedicou “Á los augustos desposorios
de S. M. la Reina D.ª Ysabel 2.ª y de su Escelsa Hermana Dª Luisa Fernanda de
Borbon”; á dereita, este de Alberto Camino, que se escribiu con idéntico motivo.
Transcribimos directamente deste manuscrito, do que Dobarro Paz (2004) ofreceu
reprodución fotográfica e tamén edición e estudo.
1 Pois non cadra tanta bulla
os que tal cousa tramaron
poñernos fonte de viño *
cando sin pan nos deixaron.
5 ** Eses cíclopes ou demos
calen con tanto petar
seica forxan mais cadeas
pra acabarnos d’amarrar.
¡Non é Futre!! esto foy algo
10 pro escolleuno mala mao
e cando ela nolo manda
cousa boa non virá.
Se as vertudes do rey novo
son comas do vello Ynfante
15 direy o que dixo o outro
vamos indo... e trampa adiante.
A cepa é boa por Dios
malo fogo cha queimara
antes que tales sarmentos
20 polo mundo derramara.
Non ha d’haber Pirineus
disen da parte d’ala
esto é qrer levalo todo
¡vállachos a perdamá!!!
25 Non faltarán simpatias
pra acabar esta Nasion
se a pasensia non se acaba
e collemos o ligon.
E que faremos das outras
30 que paréu de contrabando
Vista-Alegre e Castrolexa
e as demais sabe Dios cando.
* Estuvo esa fuente echando vino en la plaza del Hospital [Nota do ms.].
** Alude á una comparsa que salio aquel dia representando á Vulcano y sus cíclopes [Nota do ms.].

Pois non cadra tanta bulla 543
Tan bos coma os deputados
que aprobaron tal union
35 que aprobaron tanto roubo
ou tanta contribusion.
Se me deran á escoller
dígovolo con verda
non temeria a España
40 polo q’oxe feito esta.
De coronel para baixo
agarima ó Xenera[l]
de coronel para riba
anastia feita esta.
45 Dende os menistros daló
hastra os nosos Entendentes
que para sacar os cartos
paresen uns cans doentes.
E lexos 1 tamen da casa
50 vemos roubos a millos
que pasan dos nosos bolsos
para esclavisar Nasios.
Se acaba como empezou
Dios teña piedà de nos!!
55 Nin os ollos pra chorar
nos deixaron os ladrós.
Aproveitemonos oxe
do viño q’aquí nos dan
pra pagalo, sin a manta
60 da cama nos deixarán.
Na vila non faltan oxe
a todas horas foguetes
desdichados de nosoutros
cando veñan os cachetes.
65 A quinta vaise a faser
que volos han de levar
que o labrador como sempre
este pato ha de pagar.
Mais sangre por el verteu
70 esta probiña Nasion
que auga vay polo inverno
polo Rio de Padron.
Pra que non morran de fame
que vivan os Españós!!
75 que nos sin eles vivimos
pero non eles sin nos.
Se non eres, meu seguiño,
millor profeta q’antano
probe sorte nos espera
80 c’as tuas copras d’ogano.
(Alb[er]to Camino)
1. Este lexos esta escrito sobre unha palabra subxacente que podería ser lonxe.

544 Papés d’emprenta condenada
VICENTE TURNES: “Á INAUGURACIÓN DO LICEO ARTÍSTICO
E LITERARIO DA CORUÑA” (1846)
VT7(46)
V. Turnes (1862): “Á inauguracion do Liceo Artístico e Literario da Cruña”,
in Album de la Caridad. A Coruña: Imprenta del Hospicio Provincial á cargo de D.
Mariano M. y Sancho, pp. 366-368. Reproducimos esta versión publicada no Album
de la Caridad, onde o poema aparece datado o 28 de febreiro de 1846.
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS:
O Liceo Artístico e Literario da Coruña fundouse no ano 1846, sendo o seu
primeiro director Juan Pérez Villamil, irmán do famoso pintor Genaro Pérez Villamil
e profesor na Escola de Belas Artes da Coruña. En 1849 o Liceo celebrou unha
magnífica exposición de pintura, escultura e arquitectura. Un dos conferenciantes
nesta exposición foi Pastor Díaz.
1 Á INAUGURACION
DO LICEO ARTÍSTICO E LITERARIO DA CRUÑA.
__________
Calen hoje as malas línguas,
Deixen de sacar o creto
5 A quen de cencia vai dar
Testimonio a o mundo enteiro.
Rabéen os envidiosos
Trinen os barballoeiros,
Que burla das nosas cousas
10 Están de cote facendo.
Veñan a Cruña e verán
O que somos os gallegos,
Ja que fan esquensidiso
O que foron noutro tempo.
15 Eu lles farei relembranza
Dos sabidores maesos,
Que letras, cencias e artes
Trataron con arrequentos:
Tales foron os Orosios.
20 Idacios, Feixoós, Sarmientos,
Ulloas, Castros Muñises,
Balboas, Toubes, Calvelos:
Fonsecas, Sotos, Caxides
Bermudez, Sanchez, Sequeiros
25 Faxardos, e moitos máis,
Que nome à Galicia deron.
Uns criaron seminarios
Outros dotaron colegios,
Outros fundaron escolas,
30 Que tamen chaman liceos:
Algus de cencias e artes
Grandes obras compuxeron

Á inauguración do Liceo Artístico e Literario da Coruña 545
Outros libros escribiron
Pra que estudiasen os cregos.
35 Chámenlle a todos esos
Lacazás, bobos, zopencos
Si alcumes tales merecen
Gentes de tantos talentos.
Non falo dos generales,
40 Que honraron os campamentos,
Nin de aqueles que no mar
Grandes servicios fixeron.
Tampouco nomearei
De Galicia o valemento
45 Cando Roma lle chamaba
Joya de moito proveito:
Nada tampouco direi
Do seu engrandecemento
Cando en Nápoles reinaba
50 A ilustre casa de Lémos.
Asi póis tan solamente
Serán o meu entreleto
Cencias, e artes con que
Fachendear ben podemos:
55 Poetas, historiadores,
Escultores, arquiteutos
De todo, gracias a Dios,
De todo en Galicia temos:
Tampouco marran pintores,
60 Como os que antaño tivemos,
Póis de todos conocido
Ben foi Fernando Gallego:
Da mesma maneira outros
Artistas de entendemento,
65 Que dou à luz esta terra
Desde o reinado dos suevos.
Tanta gloria non-a luxan
Escritores chafulleiros.
Que nos relembran por mofa
70 A gran patraña do Meco.
Mais por ladinas que sejan
As tirrias, que dito levo,
Da fama dos nosos sabios
Non rabisarán un pelo:
75 Rechiflan a lengua nosa
Cando todos estan vendo,
Que sirve ben pra contarlles
As verdades do barqueiro.
Si a torre de Hércules fala
80 Tuvese en este momento
Fazañas mil contaria
Que eu agora non relembro:
Veñan à Cruña os mofistas
E saberán por si mesmos,
85 Que canto de nòs parolan
Son contos que leva o vento:
Acharán homes de pró
Magistrados, caballeros,
Canónigos, abogados,
90 Militares, artilleiros;
Verán mercaderes ricos,
Escribanos e renteiros,
Médicos e fabricantes,
Artesanos e tendeiros:
95 Verán cada cual cumplindo
O deber do seu empleo
Buscando às horas de fòlga
Mui proveitosos recreos
Non deixarán de alabar
100 O caritativo empeño
De agarimar a pobreza
Buscándolle pan e leito:
As señoras toman parte
En tan santo pensamento;
105 Póis fan sabas, e camisas
Os seus fidalguiños dedos.

546 Papés d’emprenta condenada
¡Meus amores! elas cuidan
Dos desamparados nenos
Pra que non morran de fame,
110 Nin de frio no inverno.
Nada en fin marra na Cruña
Do que hai en outros reinos,
Mediante letras, e artes
Teñen agora un Liceo,
115 En el se dará acolleita
A moitos entendementos
Que viven acurrunchados
Sin ser de ningun proveito.
Tamen as guapas cruñesas
120 Acharàn en el asento
E à par da bunitura
Camparán os seus talentos.
Ántes as madamas tiñan
O seu entretenemento
125 Sólo na roca e no fuso,
Nas tijeiras e agulleiros:
Moito máis saben agora,
Póis unhas compoñen versos,
Outras o pincel manejan
130 No papel, e máis no lenzo
Outras a música entenden
Das viguelas, e salterios
Mais sin ser mixiriqueiras,
Póis fan o labor caseiro
135 Moitas, en fin, teñen arte,
E finos conocementos,
Para dar honor, e gloria
A este establecemento.
Dios lle dea moita vida
140 E permita o Padre eterno,
Que sin dares e tomares,
Vaya de cote en aumento.
VICENTE DE TURNES.
Febrero, 28 de 1846.

Carta de Cristobo ao seu tío don Alifonso de Santiago 547
CARTA DE CRISTOBO AO SEU TÍO DON ALIFONSO DE SANTIAGO
(1846)
CCX(46)
Cristobo de Xallas (1846): Carta de Cristob.’a seu tio D1[o]n Alifonso de
Santiago. Trátase dun manuscrito que se encontra nunha das caixas que conteñen
materiais dos irmáns Antonio e Francisco de la Iglesia que se custodian na Real
Academia Galega. As súas tiradas de versos dispóñense en dúas columnas por cada
páxina. Ao final dos versos 80, 238 e 469 escribíronse, respectivamente, os números
1, 3 e 2, que constitúen chamadas ás que se dá resposta nas páxinas ,
e : trátase de tres tiradas de versos engadidas coa intención de ampliar unha
presumible versión inicial máis breve.
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
Trata do levantamento de 1846, que comezou en Lugo o 2 de abril e que
rematou o 26 do mesmo mes cos fusilamentos de Carral (os mártires de Carral).
Aínda que a composición leva data de maio de 1846, debeu ser redactada
en abril porque non se fala da execución de Solís e dos outros 11 oficiais (que tivo
lugar o 16 de abril de 1846) e mesmo dá a sensación de que non está decidida a
vitoria, pois aínda que é certo que ao primeiro nos di que Solís xa fora detido, ao
final aínda se agarda a súa vitoria.
O autor é un liberal partidario do levantamento e residente na cidade da
Coruña, cidade que estaba a favor do levantamento, pero que permaneceu controlada
polo capitán xeneral Villalonga.
É o único testemuño escrito en galego deste acontecemento.
1 Carta de Cristob.’a seu tio D[o]n Alifonso de Santiago.
Xaniño pares que ves
De ver algunha disgracia–
Por que ö dices? – Porque?
5 Por q’oxe 1 tras unha cara
Que pareces un calabre,
1. No ms., que oxe.
Socedech’algo? – A min, nada–
E logo? – Elogo, que todo
Xa se lo llevó la trampa–
10 E logo que hay? – Q’ha d’haber
Q’houbo saragata larga

548 Papés d’emprenta condenada
En Santiago – E eso q’importa–
Home, mal rayo te parta,
Con que collen a [Solis I ] 2 …–
15 Seiq’estas tolo! – Non marra–
Pero… porra! ¿como foi?!
Es’e imposible! – Caracha!
¡C’o demo do babiolo
Q’as quer’äinda mais craras!
20 Cando che digo q’e certo…–
Pero home, antonces fala
Como socedeu, ou que hay–
Nada, non socedeu nada–
Pero… – Q’entrou alí Concha II
25 Cando ninguen o esperaba,
E copou a devisón
Sin escapars’ unha rata. –
Home parez’ unha bouba.
Terian tan pouca änsia
30 Q’habian d’estar dormindo
Sin contar c’unh’avanzada?–
Disque moito se bateron…
Hastra de dentro d’as casas.
Concha ganou, non hay dubda3 35 Per’o demo d’a ganancia
Non lle valeu catr’ichavos
Por que lle costou moy cara.
Que valor! Non se veu outra
Loita mais ben apurrada.
40 Os nosos perder perdenon
Pro halles4 de quedar fama
De valentes, mentres que
Valentes haxa en España.–
Pero será certo eso?
45 Paresem’unha boubada5 .
Xaniño… sei que me choras…–
Non sintes esas campanas
Gran Demonio6 , ou estas xordo?–
Logo por eso tocaban? –
50 Elogo!– Non hay vergonza
Porra! que galopinada!
Sendo todos españoles
Repinical as campanas!
I. D. Miguel Solís y Cuetos nacera en S. Fernando o 27 de marzo de 1816, de distinguida familia, sobriño
do tenente xeneral D. Evaristo San Miguel. Formado na Mariña, na que chegou a alférez, pasou ao exército
de terra. Esparterista, en 1842 pasou a formar parte do selecto corpus do Estado Mayor. En 1843 foi
ascendido por Espartero a coronel, ascenso non aceptado polo Goberno moderado, que o destina á
Coruña. Era, pois, comandante cando se pon á fronte do levantamento. A Xunta de Galicia elevouno o 15
de abril de 1846 a mariscal de Campo. O 23 de abril de 1846 entregouse ao xeneral De la Concha e, tras
un xuízo sumarísimo, foi executado en Carral o 26 de abril de 1846.
II. O 7 de abril de 1846 o ministro de Guerra envía a Galicia o xeneral D. José De La Concha para que se
faga cargo das tropas non sublevadas e faga fronte a Solís. De La Concha organiza a contrarrevolución; o
23 de abril ten lugar a batalla de Cacheiras que remata coa vitoria de la Concha, que perseguiu a Solís ata
Santiago, e conseguiu que este se entregase o mesmo día.
2. No ms., talvez Solvias.
3. No ms. o de dubda está na entreliña, escrito sobre a palabra duda.
4. Talvez halle.
5. No ms. boubada está na entreliña; debaixo, riscado, lese patraña.
6. No ms. Gran Demonio está na entreliña; debaixo hai unha palabra riscada que resulta ilexible.

Carta de Cristobo ao seu tío don Alifonso de Santiago 549
Así staban parolando
55 Xaniñ’ó de Vilouchada
Q’e xastre d’aquí da Cruña
Remendon de moita fama,
E 7 Bartold’o zapateyro,
Con perdon da sua cara,
60 Que sin pestañal os ollos
Espantado para el miraba
Sentado na sua silla
Co ä coitela empuñada
E unha forma entr’as rodillas
65 Que sobre d’el’afeitara
Vnha vir’antes de que
Pousas’a tal noticiada
Que d’ahi saëu voändo
Sin lle ter med’a saraiba.
70 Estando nest’atordidos
Esbrancuxadal as caras
Mirand’un besta 8 pr’o outro
Feitos uns papalanatas
Chegou Pep’o Carpenteiro
75 Que ten acó 9 duas casas,
E sabe ler e escrebir,
E tamen sab’o que fala
Q’e home que lé papés,
E navelas afamadas.
80 Veull’a lotarí’antano
E se come non traballa 10
Q’he oficio que gorenta
Mais q’apeitar 11 c’unha marra
Por eso… ¡O Seor Gosé
85 Desque non loita c’as taboas
Xa se lle conoz’o ventre,
E xa ten boa papada. 12
Dempois de saudar os dous
Dixo con moita cachaza:
90 Que fas, Bartoldo. – Non sey.
Non sey Pep’o que me faga,
Por que… xa tardan os demos
En arrigarme d’España –
Hom’é eso? – Log’igñoras
95 Por que tocan as campanas? –
Ba, ba, ba! ¡que burro eres!
E votou unha risada,
E mirou asi de lado
Os probes d’os meus panarras
100 Doendose de que fosen
Tan babions e tan sin alma –
Pero logo qui e o que din!
(Saltou Xan de Vilouchada)
Non din q’aló os de Santiago
105 Xa stan debaixo d’a zarpa?
–Ba, ba, ba! quen traga es’hor[a]? 13
7. No ms. E está na entreliña; debaixo, riscado, lese Con.
8. No ms., bestas.
9. No ms. acó esta na entreliña; debaixo, riscado, lese aquí.
10. Ao final desta liña aparece a chamada (1), á que se responde no inicio de , onde se len os seis versos
que van de Q’he oficio que gorenta ata E xa ten boa papada. Os versos Xa se lle conoz’o ventre, / E xa ten
boa papada lense tanto en coma en , pois o autor non fixo un enlace perfecto entre este engadido
de e a continuación da Carta en . Baixo o verso E se come non traballa de lese q[u]e
he ofisio q[u]e gorenta.
11. No ms. lese que apeitar corrixido para q’apeitar.
12. En , papada!.
13. No ms. es’hor[a]? está na entreliña; debaixo, riscado, parece lerse yesa!.

550 Papés d’emprenta condenada
Pepe, Pep’as cousas malas
Decote che salen certas –
E sempre corr’a disgracia
110 Detras d’os homes de ben,
Dixo Xan de Vilouchada
C’uns ollos tan afrexidos
Q’abofé me daba lástema.
– Pero q’habedes de ser
115 Homes de tan pouca lacha!
Dix’o noso carpenteiro
Xa c’unha pouca de rabia,
Que s’un burro de Garás
Vos ven c’unha noticiada
120 Dadesll’a el tanto creto
Mais q’a 14 persoas humanas
Nin sodes vos liberás
Nin servides para nada:
Buxainas me parecedes,
125 q[u]e se n’as xeiran 15 non bailan
(Aco na Cruña, meu tio,
Chamanll’os trompos buxainas)
Sonou os mocos Seor Pepe:
Houb’unha pouca de pausa,
130 Ós seores Bartold’e Xaniño
Non repricaron palabra
Aguardando q’o Seor Pepe
Lles decraras’a enxangada.
As campanas mentres tanto
135 Co seu tan tan galan tángalan!
Sigueu o Seor Pep’e dixo:
¡Coidado q’e moita gracia
C’o mono xefe político III
E co Seor de Villalarga! IV
140 ¡Quen lles repinicar’a eles
O cu con catro patadas! –
Bartold’antonces lovántase
Cheo de carraxe tanta
Q’escumaba pol a boca
145 Com’a unha coch[a] catralva16 E sin saber que lle dera,
Tan enfogado s’achaba
Que pares que con pemento
Ll’embadornaran a cara.
150 Catro patadas dixeche…
Catro centas mil talladas
D’ese mono de […] 17… Hei de facer sin tardanza.
Heille de vingal a miña
155 Ou na fieiteira m’esmagan
Q’a patada que me dou
III. O xefe político da Coruña era o xeneral D. José Martínez, enviado polo Goberno en 1845, para liquidar
a oposición progresista. De feito, o 28 de agosto de 1845, o xornal El Porvenir, que dirixía Antolín
Faraldo, comunicaba que se suspendía o xornal por disposición do Goberno Civil.
IV. Villalonga é o capitán xeneral, quen durante o levantamento permaneceu pechado na praza forte da
Coruña e, unha vez concluído, amosou a súa insania, acelerando os procesos para executar os procesados
e impedir que lles fose concedido o indulto.
14. No ms. persoas vai precedido de unha, que está riscado.
15. No ms. xeiran está na entreliña; debaixo, riscado, lese fan bailar.
16. No ms. catralva está na entreliña; debaixo, riscado, aparece algo ilexible.
17. Talvez pelotas ou peloras.

Carta de Cristobo ao seu tío don Alifonso de Santiago 551
a teñ’aquí18 inda na nadega
E tembranm’as moas todas
D’[o]s demos19 das labazadas.
160 E todo por esa gorra
De búcera20 que lobaba –
Bartoldo ¿quen che mandou
Porll’a bolrra colorada,
Saltou Xan, e porte teso
165 Coma quen sac’unha chaira
Diante d’el? q’a tard’aquela
Mesmo pares que c’a rabia
Lovado’staba dos demos…
¿No’no vías q’esbochaba? –
170 Bartoldo calou guindando21 Co ä coitela na banca,
E sapateöu a forma
Contr’o chao con tanta älma
Q’unha taboa do sobrado
175 Estando faltos’e falsa
Fixoa brincar pra arriba
E doull’o rapaz22 na cara
Q’ 23estaba facend’un fio
E tíñam’a canga baixa
180 Virad’asina pra un lado
Coma quen q’algo buscaba.
Dios m’o perdone, foi ben
Que vend’a forza d’a rabia
Que tiñ’o Maestr’e, ainda
185 Puñas’a rir o canalla,
Mirando pr’o outro pícaro
Que tres solas 24 remollaba;
Pro… dempois adoecía
Dos dentiños… e as bágoas
190 Baixabanll’ 25 a rego cheo
Polas fazulas d’a cara.
Bartoldo que veu aquelo
Dixoll’o rapaz “apaña 26 ”.
E o Seor Gose 27 foi falando
195 C’a sua santa cachaza:
Deixalo (dixo do Xefe)
Se sal d’esta rebodaina
Ha de ter que contar moito…
¡Se non lle cascan na cacha!
200 Pro… xa pares que stiveron
Ox’as morcillas baratas…
Pero Xaniño decia:
Esas malditas campanas
Seor Pep’, eses demonllos,
205 ¿Que rayo he o que falan?
O Seor Gose non dou creto,
E esgarrou sen falar nada.
Estonces saleu Bartoldo,
Dixoll’a Xan: Home, cala.
18. No ms. a teñ’aquí está na entreliña; debaixo, antes de inda, aparece riscado Aquí a teñ’.
19. No ms. demos está na entreliña; debaixo, riscado, lese malditas, adxectivo feminino con que concorda
a contracción D’as que aparece no inicio do verso.
20. No ms. búcera está na entreliña; debaixo, riscada, lese a palabra puñeta.
21. Antes de guindando, riscado, lese tirando.
22. No ms. rapaz está na entreliña; debaixo, riscado, aparece aprendiz.
23. No ms., que.
24. No ms. solas está na entreliña; debaixo, riscada, parece lerse a palabra votas.
25. No ms. Baixabanll’ está na entreliña; debaixo, riscado, lese Caianll’.
26. No ms. apaña está na entreliña; debaixo, riscado, lese aguanta.
27. No ms. Gose está na entreliña; debaixo, riscado, aparece Pepe.

552 Papés d’emprenta condenada
210 ¿Que sabes ti d’esas cousas
Nin a verdá d’o que pasa.
Os que non sabemos ler
Tod’o mundo nos engaña:
Métennos na orta sempre
215 Para royel as patacas.
¡Cando Pepe che dí eso
Ben sabe Pep’o que fala.
Chamounos alí á un lado
E dixoll’a Pepe: vaya
220 Ti sabes alg’e non queres
Abril o peito, pois anda
Q[u]e 28 n’hay medo q[u]e che veña
Ningun servil d’escoitada,
Que todos c’as candelexas
225 O redor d’o mono andan.
Pegárons’os tres á esto
Achegadi[ñ]os 29 a parcha
E xuntaron as orellas,
Abrind’as bocas d’a cuarta 30 .
230 Bartoldo mandou os picaros,
Para que n’ouvise nadia,
Mazatear tod’a sola
Bourando con tod’a alma
E que torgasen tamen
235 Canto soupesen de cantegas.
O Seor Gose sonou mocos,
E parece q’orneaba
Así s’armou unha múseca 31
Tan dociña e de tal gracia 32
240 Q’os demos foxiron todos
Naquel istante d’a casa.
Meten puños n’as orellas:
Acabalo d’as beatas
Cen escapan p[or] acó
245 Outros cen aló s’escapan.
Uns trucaron‘n un croceiro
E cean de recuada
E outros que ven correndo
Can enrib’e a cinzarra
250 Ynda lles cheg’os oidos
E o tilitan d’as campanas
Tamen’ nos fai bufar muito.
Volves’ atras a canalla
Tizando c’os chuzos quentes
255 As probiñas d’as beatas
Sen saber q[u]e rumbo levan
Xordos e cegos c’a rábia.
A [nuncea] 33 proseguia
Os demos tamen berraban
260 Chamando p[or] escoleres
E por meigas de mais fama
Q’os arrigasen d’a Cruña
E os lobasen p[ar]a Francia.
Os demos que ‘n outros postos
265 Toutaban algun panarra
Pra que sahis’o pernuncio
Qu’iba xa d’escangallada
Deixaron os seus cantiños
28. Despois de q[u]e aparece aquí, que está riscado.
29. No ms., Achegadinos.
30. Debaixo deste, riscados, lense os seguintes dous versos: E pra que n’ouvise nadia / Mandou Bartold’os
pícaros.
31. Debaixo deste hai un verso riscado que resulta difícil de descifrar.
32. Debaixo desta liña aparece un verso riscado en que semella lerse o seguinte Que nada tiña n’[…].
Despois de gracia hai unha chamada (3) para a que se encontra resposta nas páxinas e .
33. Nuncea é lectura hipotética.

Carta de Cristobo ao seu tío don Alifonso de Santiago 553
E as calles non s’andaban
270 Senon tripand’en demonllos
Que c’as lingoas d’unha vara
E os cornos coma touros
E as pernas coma crabas
Arregaladolos ollos
275 Hastr’os tellados brincaban
P[ar]a ver de donde viña
Tod’aquela embarullada
Nubrous’antoncel o ceo
Os escoleres baixaban
280 E as meigas tamen viñan
Todas elas afogadas
Q’atravesaran o mar
E salvaran as morallas.
Xuntanse demos e meigas
285 Escoleres e beatas
Por ultemo d’este embrollo
O longo d’a calle Ancha.
Vns votanll’a culp’os outros
Do demontre d’a enxangada34 290 Vns peganse tizonazos
Outros arrigans’as barbas35 E outros mais rabechados
Craban ‘os cornos ‘n a cara
A patadas aqueloutros
295 Coma condanados andan
Estes zorreganll’as meigas
C’os espetos ‘n as queixadas
E azoutas de demonio
Danll’aqueles as beatas
300 Hastra que (vaya por Dios)
Se lle descroben as cachas.
Os escoleres V quixeron
Compol o diallo d’a zambra
Con paliq’e cortesias
305 Pro os demos repricaban
Zimbrando sopapos ‘n eles
Coma quen chobe saraiba.
Estando ‘n este cotarro
Viron unhas luces craras
310 Que con Noso Señor viñan
Entrando ‘n a calle Ancha
Así q’uliron aquelo
Collen as meigas d’as faldras,
Embrullados alí moito,
315 Anqu’as meigas rabeaban,
Montan d’acabalo d’elas
E por enriba d’as casas
E uns por enriba d’outros
E por calles escusadas
320 Votan á foxir sin orde
Hastra saltal as morallas.
Cheas de paus e d’azoutas
Por diabros escadrilladas
Alí quedaron chorando
325 As probiñas d’as beatas
Que siguiron al Señor
Hastra q’entrou ‘nunhas casas
V. O 5 de abril de 1846 constituíuse na Universidade de Santiago de Compostela o Batallón Literario. Pero
aquí describe o intento dos escolares da Coruña de pronunciarse a favor do levantamento, acto que se fai
nas aforas da Coruña, no Carballo, e que foi desfeito pola chegada do xeneral maior.
34. Por riba de enxangada escribiuse unha palabra borrosa.
35. Talvez Outros arrigan’as barbas.

554 Papés d’emprenta condenada
E todos pensaban muito
Q’os choros d’as boas almas
330 Eran por culpas d’os homes
Que por elas... (miñas santas)
Nunca [...] boiraran un prato
Con ningunha rabechada,
Nin triparan tansiquera
335 Vnha cruciña de palla.
Pol o campo de Carballo
As meigas choromicaban
Case tod’os escoleres
Tamen limpaban as bágoas
340 C’o farrapo d’o manten,
E os demos zorregaban
Cada patada ‘n o chao
Que tembraban as morallas
Cand’o Xaneral mayor
345 Antre fum’e llaparadas
Chegou rabea gomitando:
Xuntoume tod’a canalla:
Pergontou pol o traidor
Que mover’a zarabanda
350 Dixeronlle que Bartoldo:
“Vn pequeno’scoler vaya
Dilatalo a polecia,
Dixo el, e sin tardanza
Q’inda moy pequena è
355 Tal pena para tal falta”.
(Vn escoler chuchadiño
Aló foy c’ o a’mbaixada).
“Todol os demos se volvan
Tental a xente de marras,
360 Proseguéu, e se son poucos
36. Adomais é lectura hipotética.
37. No ms., De corrixido para D’o.
No infern’outros agardan
Q’estan rabeando por vir
A ver s’enfrian as nadegas.
¡Perdeuse boa comeca
365 En Santiago, por disgracia!
Pro non hay que s’afrexir
Q’inda quedan esperanzas,
E o que non saleu est’ano
Poida ser que n outro salla,
370 [Adomais] 36 d’esta desfeita
Ynd’hay que collel as rachas
..............................................
Esta noite ‘n este síteo
A eso d’a unha dada
Volvas’a xontar aquí
375 Tod’esta boa canalla!!
Con esto voaron todos
Para dentro d’as pousadas
E o Xaneral mayor
Foy tocar outra cinzarra.
380 Mentres a enguespa corria
Que levo xa decrarada
En q’os deños por Bartoldo
Esa cinza lovantaran,
E que ‘n acouga s’o diaño
385 Mayor acó non se pranta,
O Seor Gose estroía
O noso par d’empanadas
O son son d’a pandeireta
Q’os mesmos demos espanta.
390 Antr’outras cousas garridas
D’e 37 gobern’ e pobro e España

Carta de Cristobo ao seu tío don Alifonso de Santiago 555
D’e 38 sarvis e franceseiros
D’asoletism’e d’o Papa
Do Sistema trebutario VI
395 Camarill’e Ladroada
E de Cuba e Casamento
E d’a RevulusionVII santa
Q’emprendía ese pereodeco
Que dice que ¡moy ben fala!,
400 Encaixaba mil verdás
Tan forzudas e tan craras
Com’as que por aquí vay
O seu sobriño de Xallas39 Decia el moito: Amiguiños
405 E Dixo moito: 40amiguiños41 Todo vos e unha farsa!...
Quen foi derrotad’e Concha,
E o que caeu na trapa42 Foi Concha, Concha foi solo
410 Quen quedou sin unha alma.
Concha, Concha… alí VelascoVIII Se d’as maus43 non lle mo sacan
Afog’o com’a un coello.
Velasco... ¡qui he mala alma!
415 Mais ahor’o Señor Concha
Xa’stará donde Dios cadra.
Non foi en Santiag’oIX ataque44 Nin ten45 semellante traza
Que foi na Vll’, e todo est[e] 46
420 Conto o viveu esa vaina
Do señor xefe político
Que mala centell’o abra.
Quer q’a Cruña n’alz’o grito
E q’Artillería salla
425 Que non quer salir por que
Ten med’as moscas q[u]e andan
Soando, que ven o brau47 VI. O pronunciamento, de signo progresista e galeguista, manifestouse contra a reforma tributaria que acababa
de promulgar o Goberno e contra a pretensión de casar Isabel II co conde de Trápani, por ser carlista.
VII. La Revolución foi un xornal que dirixiu Faraldo durante o levantamento e do que só saíron tres
números.
VIII. C. Víctor Velasco, comandante de Infantaría, foi executado en Carral o 26 de abril de 1846.
IX. Agardábase que o pronunciamento de Galicia fose secundado nesta cidade.
38. No ms., De corrixido para D’o.
39. Dá a impresión de que entre “Com’as que por aquí vay” e “O seu sobriño de Xallas” falta un verso, probablemente
omitido de maneira involuntaria por quen redactou o manuscrito que contén o poema.
40. No ms. antes de amiguiños lese o posesivo Meus, que está riscado.
41. Obsérvese que o autor non fixo un enlace perfecto entre o final do engadido da chamada 3 e a continuación
do relato na páxina , pois quedáronlle xustapostos dous versos que, non sendo iguais, si son
moi semellantes.
42. No ms. hai unha mancha de tinta entre tra e pa, como borrando o dun precedente trampa.
43. Talvez mans.
44. No ms. en Santiag’ está na entreliña; debaixo lese o ataqu’en Santiago e advírtese que se riscou o segmento
n Santiago.
45. No ms. ten está na entreliña; debaixo, riscado, lese hay.
46. No ms. esto. Restitúo est[e] para lles dar sentido a estes versos.
47. Talvez bran.

556 Papés d’emprenta condenada
E xa queren calloubada.
A tropa q’estab’ahí fora
430 Como non ll’abren a casa
Van vendo q[u]e donde foxen 48
Que non lles cadr’ 49 unh’alandra.
O xeneral vai fedendo
Lev’a trop’ enforruñada 50
435 Y a cabeza d’el xa cheira
A xufre que non s’aguanta.
O mono non sal’afora
Do cubil donde s’agacha
E se sal’e pra fuxir
440 No vapor q’esta de garda 51 .
Cadiz, Leon, Barcelona
Zaragoza, Salamanca
Alicant’e Cartaguena 52
Todas estan pernunciadas.
445 Yriart’ X esta cos seus,
Velasq’e Solís traballan,
Rubin de Cielos XI e un tigre
Q’hastra Madrí xa non para.
Est’he o q’hay, meus amigos,
450 Non dedes creto as campanas
Nin tampouc’ostrordinario XII
Que todo vos he unha farsa.
Con est’o Seor Gosé
Deull’a Xan unha pancada
455 Moy cariñosa na lomba
E deus’a volta pr’a casa.
As campanas a todo eso
Co seu tan tan galan tángalan.
Xaniño quedou moy 53 ledo
460 Ouvindo tales palabras
Pro… como era xorobado
Aindo’o probe… ainda… machaba.
O bo do Seor Bartoldo
Brincaba com’unha xata
465 De modo que derrubou
Todal as formas d’a parcha.
Tocab’o chifre c’os beizos
Cal se fora unha colandra
X. D. Martín José Iriarte, xeneral esparterista. Estaba exiliado en Portugal e en canto se pronunciou Solís
presentouse en Astorga cun corpo de voluntarios para impedir a chegada a Galicia das tropas enviadas
polo Goberno.
XI. D. Leoncio Rubin de Celís, brigadier, tomou parte no pronunciamento de Vigo. Mandou o segundo
corpo de exército (o primeiro mandábao Solís) destinado no sur de Galicia. Coma na batalla de Cacheiras
(23 de abril de 1846) non fixo acto de presenza para apoiar a Solís, e decidiu refuxiarse en Portugal, foi
acusado de traizón. Os honores que posteriormente recibiu de Isabel II avalan esta interpretación.
XII. Refírese a un dos bandos extraordinarios, impresos polo capitán xeneral, para informar de que Solís
fora derrotado.
48. No ms. foxen está na entreliña; debaixo, riscado, lese han d’ir.
49. No ms. cadr’ está na entreliña: debaixo, riscado, lese toq.
50. No ms. enforruñada está na entreliña; debaixo, riscado, lese alborotada.
51. No ms. garda está na entreliña; debaixo, riscado, lese marcha.
52. No ms. o de Cartaguena aparece na entreliña, entre o e o .
53. No ms. moy está na entreliña; debaixo, riscado, lese mais.

Carta de Cristobo ao seu tío don Alifonso de Santiago 557
E dempois que se cansou
470 Dixo con moita 54 baralla 55
Bruand’o mesmo que un cucho
Sin lle por med’a compaña
Nin as meigas, nin sugotas
Nin outras badulacadas:
475 Pícaros que falsamente
Repinical’ 56 as campanas
Se non votás a foxir
Entregad’a Dios a alma
Por q’a coitela d’un home
480 Vay á faguer cada racha
D’as vosas tripas cochinas
Q’han de quedar tan delgadas
Que van servir todas elas
Para cordas de guitarra
485 O decir est’e entrar dentro
Trec’ou catorce xandarmas
Foy tod’un, e o Seor Bartoldo,
Sen que lle valesen prátecas 57 ,
Tuvo que votar a andar
490 A verll’o Moniñ’as barbas;
E poida ser… q’a lamber
Tres, catr’ou cinco patadas.
Asi collerá mais folgo 58
Bartoldiño Babionada
495 Para facer 59 c’a coitela
Tantas cordas de guitarra.
Vostede que veu meu tio
As cousas aló tan craras
Vexa que xente mais testa
500 Para Menistros d’España
Bo he que Madril ten moitos
Pro s’algunha vez fan falla
Poden vir acó buscalos
Que levem’o deño marran.
505 Cristobo de Xallas 60 .
Cor[uñ]a Mayo 1846
54. No ms., moit’ corrixido para moita.
55. No ms. baralla está na entreliña, seguido dun 2; debaixo, riscado, lese o substantivo algazara. A resposta
á chamada 2 está en .
56. No ms. semella haber un previo Repenical’, corrixido para Repinical’.
57. No ms. semella haber un previo práticas, corrixido para prátecas.
58. No ms. folgo está engadido ao final do verso, precedido do substantivo forzas, que non está anulado.
Por riba de forzas, riscado, lese ánimo.
59. No ms. lese fagucer. O autor propúxose escribir faguer, mais antes de acabar de facelo cambiou de propósito
e corrixiu para facer.
60. Debaixo desta liña no ms. lese, riscado, Gorecho Farruco de Xallas.

558 Papés d’emprenta condenada
Cristobo de Xallas (1846): Carta de Cristob.’a seu tio D1[o]n Alifonso de Santiago. [Manuscrito].
[Fragmento].

Carta de Cristobo ao seu tío don Alifonso de Santiago 559
Cristobo de Xallas (1846): Carta de Cristob.’a seu tio D1[o]n Alifonso de Santiago. [Manuscrito].
[Fragmento].

560 Papés d’emprenta condenada
Cristobo de Xallas (1846): Carta de Cristob.’a seu tio D1[o]n Alifonso de Santiago. [Manuscrito].
[Fragmento].

Contos da aldea 561
JUAN MANUEL PINTOS: “CONTOS DA ALDEA” (1846)
JMP4(46)
[J. M. Pintos]: “Contos da aldea”, in El Circulador, periódico de literatura y
anuncios, Pontevedra, 18/8/1846, pp. 3 e ss. El Circulador pódese consultar no
Museo de Pontevedra. Reproducimos soamente o texto contido nas páxinas 3 e 4, as
únicas de que dispoñemos na actualidade.
1 CONTOS
DA ALDEA
En certa parroquia
De un ancho terreo
5 C’o pé do altar farto
E dobrados dezmos,
Habia un-ha moza
De pais vinculeiros,
Que daba cobiza
10 A muitos mancebos.
Inda era rapaza
Ben nova por certo
E botara un corpo
Dos mais casadeiros.
15 Mais como medraba
Non faltaban vellos
Que decian muito
Non perde inda tempo.
Os seus contraentes
20 Non paraban nesto,
E metian presa
Por far seu desejo.
Formaban bandadas
Para armar un preito
25 De mil trapalladas
E rusadas cheo.
O seu brando afago
De amor mintireiro
Era enteresado
30 E á pancadas feito.
Asi pois anque eles
Do seu apousento
Non se meneasen
Nin por cumprimento,
35 Tiñan seus amigos
Canciños terceiros
Para namorare
Por homes de lexos.
E viñan, é iban;
40 Boltaban muy presto,
Levando recados,
Traendo embelecos.
Facianlle á nena,
Que non daba creto,
45 A rosca do galo
Tales mensaxeiros.
E vendo á parroquia
E mais seus anexos

562 Papés d’emprenta condenada
Aqueles raposos
50 No seu galiñeiro
Ja se procataban
Contra os taleigueiros,
Ja refunfuñaban
Facendo concellos.
55 E ja regañaban
Dentes é canteiros,
E alguns fumegaban
Por riba dos pelos.
Orasme estas gentes
60 Decia un dos gremios,
Estes negrumantes,
Estes farouteiros
Cuidan que nosoutros
C’os ollos non vemos,
65 Que non descubrimos,
Que non conocemos,
Que non tras da moza,
Mais dos seus arreos
Veñen estes d[e]mos1 70 Galans calaceiros?
Que tan solo pensan
Gastar seu diñeiro,
Comerlle os seus bens,
Mandar seus rendeiros,
75 E si poden d’ela
Facer menosprezo
Botando pernadas
Ben fartos e cheos?
Catai que cumpridos!
80 Que finos, que atentos!
Que noites inteiras
Pasan ó sereno!
1. No orixinal, damos.
Que zapatos rompen
Por eses outeiros!
85 Cantas molladuras!
Sudores de peito
Polas alegrias
Do seu pensamento!
Que aturas, fatigas,
90 Que arriscado empeño
Por alumiñala
Con merecimentos!
Que dirá á rapaza
De amores tan secos
95 De tantos felpudos
Amantes morcegos?
Que dirán aqueles
Do seu parentesco
Os que lle porteñen
100 Por pais é traseiros?
E que seus amigos?
Chegados, é deudos?
E que seus criados?
E que seus caseiros?
105 Non hay na parroquia
Un home ben feito,
De sangre muy limpa
Muy bon cabaleiro,
De acendentes nobres
110 De muy altos feitos,
De prendas cumpridas
Nado no terreo..?
Quen serán padriños
D’ese ajuntamento
115 Que estudían muitos
Homes alleeiros?

Contos da aldea 563
Non saben que é befa
Maldita dos vellos
O casar con homes
120 De terras de lexos?
Non saben que a froita
Do manso pereiro
Se aceda con puas
De bravos ingertos?
125 Probe rapaciña
Si vai unda ó crego
Sin que taes amores
Lle sayan de adentro!
Probe da inocente
130 Si vai como un cego
Collida da man
De criado alleo!
Probe si non ten
Quen lledé consello
135 Cristiano é sán
En tamaño apreto..!
En esto un calado
Que estaba atendendo
Con muita pachorra
140 Se foy él erguendo.
Era home corpudo
Ferrudo de membros,
Co á côr aterrada
Gastada do tempo,
145 Pois tiña de anos
Muy preto d.un cento.
Non era golvado,
Mais sán por adentro,
E estaba curtido
150 Dos ares é ventos,
E da agua salada,
Fora mariñeiro.
Regalou os ollos,
Moveu o cabelo.
155 Miróu po las bandas.
Pideu ó silencio
“Atendende homes
Dixo ó mariñeiro,
Escuitade un pouco
160 Vedraños labrégos,
Contarvos un conto
Vou agora mesmo.
Si á memoria ajuda
Meu santo san Telmo.
165 Conto que foy caso
Muy ben verdadeiro
Pasado nos mares
Ja fai muito tempo.
Vindo pois abordo
170 De un barco guerreiro,
Ferrado de cobre,
Noviño, e ligeiro,
Do mar de levante
Mediterraneo
175 Cruzamos as aguas
En pouco de tempo.
Ía tramontana
Do carto direito
Seguido, soando,
180 Con dentes e fresco.
E todo o camiño
Vimos derradeiro
Tres ou catro velas
Anque alguiño lexos.
185 Non paramos mentes
Por ningun receo.
E casi empopados
Botamos do estreito.
Destonces mudouse
190 Mala cara ò tempo,

564 Papés d’emprenta condenada
Cimbraban as cordas
Que poñian medo.
Correntes da Africa,
Borbollon do Occeno,
195 Ventisca e chubascos,
Remuiñado vento
Traian o barco
Cabezando arreo.
Tumbaba de un lado,
200 D’outro lado ó mesmo,
Subiase às nubes,
Baixaba ó inferno,
Corria un pouquiño,
Recuaba presto,
205 Tremaban pilotos
E mais mariñeiros.
Mirando ja negra
A cunca do ceo
Racharse è abrirse
210 Con prestos lostregos.
Naquela negrura
Formaron letreiro
Moxenas de lume
Ben gordas por certo
215 E decian craro
En sò dous carreiros
“Gardade o tesouro
Ladrós andan preto.”
Mui axiña o limos
220 Nos os mariñeiros
E aquedouse o mare,
Sosegouse o vento.
Escampou a chuvia,
E foi crarecendo,
225 Fuxindose as nubes
Arrente do ceo
Que quedou mui limpo
Azul e sereno,
E grande e redondo
230 Relucente espello
Do sol muy dourado
Ben posto no medio.
No barco tiñamos
Nun altar ben feito
235 Un-ha gran reliquia
Tesouro sin prezo.
Como era costume
En tod’os apretos
Rezamoslle salves,
240 E mais padrenuestros,
Pois os seus devotos
Era amparo certo
Contra mâas tormentas
E turbons do ceo.
245 Dempois proseguindo
Noso derroteiro
A proa endilgamos
Para finisterro.
Mais logo mirando
250 Por un catalexos
Vimos vir os barcos
Que tras nos viñeron.
Foronse achegando
Favor ofrecendo
255 Si ó barco quedara
Magoado do tempo.
Puxeronse en facha
Bandeiras tendendo
Muy empolistrados
260 Saudos facendo.
Os nosos pilotos
Con tal cumprimento
Tamen amainaron
Misuras rendendo.

Contos da aldea 565
265 Os d’eles en botes
Adentro viñeron
Foron convidados,
C’os nosos comeron,
E os camelaron
270 Con dadivas creo
Pois cando ó principio
Da camara preto
Fomos á escoitar
Falaban de recio
275 E enquillotrados
Algo pareceron.
Mas logo de tarde
Juntos de concerto
Todos se embarcaron
280 A ter un refresco,
E acabar os tratos
So dignos de negros.
Un rapaz da camara
Agachado dentro
285 Estuvo á comida
Escoitando atento
E contounos todo
Canto dispuxeron.
O dia seguente
290 Po la mañan cedo
A redor do noso
De bandeiras cheos
Porianse os barcos
Que tras nos viñeron,
295 E logo fuxindo
Un voto secreto
A nosa reliquia
2. No orixinal, coucello.
Na tempestá feito,
Nun-ha procesion
300 Sacala d’adentro
Para os outros barcos
Con pompa é pompeo,
E asi que á tuvesen
Alá ben axeito
305 Dar un-ha bordada
E tomar ó vento,
Quedando nosoutros
Papamoscas feitos
Sin nosa reliquia
310 Tesouro sin prezo.
Procuramos logo
Buscar un remedio
A tal ladroizo.
De bon escarmento.
315 No rancho de proa
Fixemos co[n]cello 2
E todos á un-ha
Un gran juramento
Botamos, cruzando
320 Das maus os dous dedos,
De salvar valentes
Naquel caso estremo
A nosa reliquia
Refugando medos.
325 Por que á todos fora
Dada en gardamento,
Confiada á todos,
Grandes é pequenos,
De todos amparo,
330 De todos proveito,

566 Papés d’emprenta condenada
MARCIAL VALLADARES: “A UN CEMENTERIO EN MADRID EL DÍA
DE DIFUNTOS DE 1846” (1846)
MV3(46)
Este poema encóntrase manuscrito no arquivo da Real Academia Galega
(Fondo Irmáns de la Iglesia). Recentemente editouno Fernández Salgado (2002:
573-574). Nosoutros transcribimos directamente do manuscrito.
1 A un cementerio
en
Madrid el dia de difuntos
de 1846.
5 Tristes sitios òs mortos destinados,
abertos xá dende onte às oracions;
campo santo, que escondes sepultados
pecadores de cen mil condicions;
Silencioso retiro, onde algun día
10 descanse quezais eu, mañan acaso,
hasta esas cruces, nuncios d’agonía,
deixa, deixame chegue paso á paso.
Símbolos funerarios enloitados,
quérome acaron d’eles humildar
15 é, c-os-ollos en bágoas arrasados,
un á un neles hoxe eu maxinar.
Quero ler ¡ay! na costra cenicenta
que acocha dos humanos frios òsos...
¡sudario que suas carnes apodrenta
20 é abuxeiran mil vermes asquerosos..!

A un cementerio en Madrid 567
1. No ms., Ela.
Ver cal nesta morada d’igualdá,
entre estas cruces mismas sin halago,
disputanse lugar con terquedá
a fera ortiga, a malva é ó saramago.
25 Si; que para nosoutros, campo santo,
de lembranzas è o dia de difuntos,
util ò Purgatorio, tanto, canto,
dedican-o á sua carcel moitos xuntos.
Eiquí nais, onde a terra de seus fillos
30 come as carnes mais lindas é graciosas;
eiqui orfos, en trapos negros sencillos,
é viudas indo é vindo, alá chorosas...
Eiqui amigos devotos, desfilando,
é curiosos sin fin en varios lados;
35 pró todos á un-a todos, en ti orando,
vasto archivo de corpos mesturados...
E pois o cristïano te visita
é, en medio ays de tristisima delor,
cada un hoxe en ti humilde deposita,
40 oracions as mais puras con fervor;
Do mundo no gran viaxe fatigoso
en que a existencia apenas ten encanto,
dende o val este mísero acá noso,
oye a miña tamen ¡ou campo santo!
45 E[st]a 1 ofrenda è as almas dirixida
de parentes virtuosos que perdin
é alá lonxe reposan na querida
natal patria, á cen léguas ¡ay! de min.

568 Papés d’emprenta condenada
Marcial Valladares.

Taresa e Tomás 569
MARCIAL VALLADARES: “TARESA E TOMÁS” (ca. 1846)
MV4(46)
Este poema encóntrase manuscrito no arquivo da Real Academia Galega
(Fondo Irmáns de la Iglesia). Recentemente editouno Fernández Salgado (2002:
579-580); para este investigador, este poema, que non está datado, pode ser incluso
anterior a 1846. Nosoutros transcribimos directamente do manuscrito.
1 Taresa é Tomas.
Lavando roupa gordeira,
mentras outra se deloira,
estaba do Ülla à beira,
5 preto d’un-a corredoira,
Taresa moza solteira.
O sol habiase posto;
Taresa ainda lavaba
é mozo d’alegre rosto,
10 Tomas, a flauta tocaba
do Ülla no lado oposto.
Trás suas vacas, que pacian,
moy de vagar camiñando,
aires, que saltar facian,
15 tocaba de cando en cando,
con froléos que acaian.
Repinicadas muiñeiras,
Taresa sô as escoitou;
pro, entre queixas lastimeiras,
20 ò rapás, desque calou,
dixo asi, con boas maneiras:
“– Ay Tomas; quen coidaría
foses ti o desleigado
que man á man o outro día
25 con Carmela emparexado
andaba na romaría...!”
“– ¿Cando, Taresiña, cando,
Tomas estonces repon,
se saio sempre c-o gando
30 é manda meu corazon
aquela á quen’stou falando?”
“– ¿Pra que o negas, se m’o dixo
con Carmela quen te veu
é, estorbarte se non quixo,
35 da conversa parte oéu
que chorar á min me fixo?”
“– Asoségate, toleira;
non t’enfades, Taresiña,
pois a persôa meteira
40 que tal che contou, vidiña,
minteu como trapalleira.”

570 Papés d’emprenta condenada
“Minteu, Taresa, arrepito,
é sábete que á lëal,
como o mellor señorito,
45 ningun me gana no val,
dende o feo hasta o bonito.”
“– Eso que dis me consola...
¡Se viras o que m’agrada,
cando eu aqui lavo sola,
50 a flauta por ti tocada...!
¡Se víras..! vólvome tola”
“– Tamen ò verte eu, muller.
¿É habías de crer, habías,
chegase xá á t’esquecer,
55 s’è por falarche que os días
perdo c-o gando á pacer..!”
Nestes coloquios s’achaban
Tomas é mais sua Taresa,
cando d’aquel s’aleixaban
60 as vacas con certa prèsa
é escontra a aldea tornaban.
“Hó!, marela, hó! Tó! garrida”
dilles, correndo, o rapás
é a moza, d’amor ferida,
65 ò ve-lo ir, “¡Adios, Tomas!”

Unha frol 571
MARCIAL VALLADARES: UNHA FROL (ca. 1846)
MV5(46)
Este poema encóntrase manuscrito no arquivo da Real Academia Galega
(Fondo Irmáns de la Iglesia). Recentemente editouno Fernández Salgado (2002:
577-578); para este investigador, este poema, que non está datado, debe de ser de
arredor de 1846. Nosoutros transcribimos directamente do manuscrito.
De Caïfás nos xardins
hay un-a frol feiticeira
que, á través d’alta palmeira,
os rayos buscan do sol.
Mais doces que os da gacela
tèn esta frol dous olliños,
bèlos cal resplandoriños
de matinal arrebol.
Olliños que se parecen
á nun-a concha encerrada,
líquida pinga azulada
das claras augas do ma[r]
Sen recender atolondra
é o Seheik que, galopando,
vay sua yégua espolëando
ò enemigo prá burlar,
Un-a Frol.
Traduccion libre de una
composicion árabe en el
Viaje á Oriente por Mr.
Alfonso de Lamartine.
No medio do seu escape,
súpeto como a caida
de chuvia que desprendida
non acha estorbo ò correr,
Tanta fragancia percibe,
tanta, que se detèn
é d’aspira-l-a s’obtèn
o regalado placer.
Do Limosïn podrá o vento
e-os soplos seus estrevidos
do viaxador òs vestidos
o olfato ll’arrebatar,
Pro ò menos do corazon
o seu xamais arrebata,
o aroma d’esta frol grata,
pasmosa é tan singular.

572 Papés d’emprenta condenada
D’un apacible regueiro
éla na beira se vé
e sua lindeza ali ò pé
cante o regueyro crerey...
– Raparíga, de teu pay
dime o nome cal è, di,
é o d’esa frol logo aqui
eu, en cambio, eu che direy.

FRASES, PROVERBIOS E VERSOS SOLTOS

Frases, proverbios e versos soltos 575
Polo interese que poidan ter para os estudosos da lingua e a literatura popular
galegas, reúnense nesta sección coplas populares, refráns e frases soltas que aparecen
esparexidas en diversas publicacións galegas e non galegas de entre os inicios
do século XIX e o ano 1846.
a.
“... tambien le aguarda con impaciencia el autor dos rogos a’un Gallego.
¡Mihna xoya!”
Los Guerrilleros por la Religion, la Patria y el Rey: o Diario-Polémico-
Religioso de La Coruña, A Coruña, núm. 48 (1813), p. 28. Pódese consultar no
Museo de Pontevedra e mais na Fundación Penzol de Vigo.
b.
Arriba meu pao das tundas,
Abaixo meu pao tundeiro,
Quen te me dera quebrado
No lombo do moiñeiro.
Contra principia negantes, fustibus est arguendum.
Si señor, si, que interrogatio et responsio eodem casu gaudent.
Ay eso miña vida.
Diario Cívico-Patriótico, núm. 106, Santiago de Compostela, 15/02/1813,
p. 421. Estes versos galegos e estas frases en latín constitúen o encabezamento ou
introdución que leva un “Artículo comunicado” de A. B. Fandiño datado na “Cárcel
pública de Santiago 13 de febrero de 1813”. Pódese consultar na biblioteca da Real
Academia Galega.

576 Papés d’emprenta condenada
b) “Arriba meu pao das tundas...”. Diario Cívico-Patriótico, número 106, Santiago de
Compostela, (13 de febreiro de 1813).

Frases, proverbios e versos soltos 577
c.
“pues dias atras pasando por un barrio, oímos voces de una muger que
decía: ladron, xudio, vay cumplir co ó preceuto”
Estafeta de Santiago, Santiago de Compostela, núm. 9 (19/5/1813), p. 70.
Pódese consultar na biblioteca da Real Academia Galega (RG 29/7).
d.
“¡Pobre rapaz que te despeñache!”
El Observador Constitucional de Santiago, Santiago de Compostela, núm.
67 (22/5/1820), p. 264. Pódese consultar no Museo de Pontevedra.
e.
MOITO CHE QUERO CARA DE DEMO.
El Heráclito español y Demócrito gallego, Santiago de Compostela, núm.
12 (30/5/1820), p. 91. Pódese consultar na biblioteca da Real Academia Galega
(RG 39/2).
f.
Aló arriba no monte,
habia non sey que santo,
quen lle rezar non sey qué,
ganará non sey que tanto.
El Heráclito español y Demócrito gallego, Santiago de Compostela, núm.
13 (2/6/1820), p. 101. Pódese consultar na biblioteca da Real Academia Galega
(RG 39/2).

578 Papés d’emprenta condenada
c) “pues dias atras pasando por un barrio, oímos voces de una muger que decía: ladron, xudio,
vay cumplir co ó preceuto”. Estafeta de Santiago, número 9, Santiago de Compostela, (19 de maio
de 1813).

Frases, proverbios e versos soltos 579
f) “Aló arriba no monte...”. El Heráclito español y Demócrito gallego, número 13, Santiago de
Compostela, (2 de xuño de 1820).

580 Papés d’emprenta condenada
g.
A tua porta meniña
rompin as miñas polainas,
agora teño outras nobas,
non quero chearandainas.
El Heráclito español y Demócrito gallego, Santiago de Compostela, núm.
13 (2/6/1820), p. 102. Pódese consultar na biblioteca da Real Academia Galega (RG
39/2).
h.
atinou que dixo morcilla, si dixera morcillón, ou atinaría ou non
El Heráclito español y Demócrito gallego, Santiago de Compostela, núm.
26 (18/7/1820), p. 109. Pódese consultar na biblioteca da Real Academia Galega
(RG 39/2).
i.
ó que non me fay mal, fayme moyto ben
El Heráclito español y Demócrito gallego, Santiago de Compostela, núm.
30 (1/8/1820), p. 234. Pódese consultar na biblioteca da Real Academia Galega
(RG 39/2).
l.
Sobre mel filloas.
El Heráclito español y Demócrito gallego, Santiago de Compostela, núm.
31 (4/8/1820), p. 245. Pódese consultar na biblioteca da Real Academia Galega
(RG 39/2).

Frases, proverbios e versos soltos 581
m.
Tal hé ó carro, tales fungueyros leva.
El Heráclito español y Demócrito gallego, Santiago de Compostela, núm.
53 (20/10/1820), p. 241. Pódese consultar na biblioteca da Real Academia Galega
(RG 39/2).
n.
Si xunto as PALLAS ó fogo
Incauto deixas estar,
As PALLAS verás en breve
Que en cinza veñen á dar.
Suplemento al Diario Constitucional de La Coruña, A Coruña, 8/12/1821.
Pódese consultar no Museo de Pontevedra.
ñ.
A Xusticia ten de todo,
Hay-a boa, e hay-a mala 1 ;
A mala vaya cos demos,
A boa sea louvada 2 .
El Fiscal de los Jueces, A Coruña, núm. 1 (8/9/1821), p. 1; reprodúcese,
con variantes, na páxina 2. Pódese consultar na biblioteca da Fundación Penzol
de Vigo.
1. Na páxina 2 lense dúas variantes: hay-a boa, hay-á mala e hay-a boa, è hay-a mala.
2. Na páxina 2 lese louoada.

582 Papés d’emprenta condenada
o.
fai ó que che mando, é non fagas ó que eu fago
El Fiscal de los Jueces, A Coruña, núm. 1 (8/9/1821), p. 3. Pódese consultar
na biblioteca da Fundación Penzol de Vigo.
p.
D’obedecer á cumplir
hai-che muy grande estension;
obedecer deben todos,
cumplir deberán, ou non.
El Fiscal de los Jueces, A Coruña, núm. 27 (8/12/1821), p. 1. Pódese consultar
na biblioteca da Fundación Penzol de Vigo.
q.
CONSTITUCION E NIN MENOS,
NIN MAIS; E CONSTITUCION
decimos os da Coruña
tanben 3 como os d’Aragon.
El Fiscal de los Jueces, A Coruña, núm. 28 (12/12/1821), p. 1. Pódese consultar
na biblioteca da Fundación Penzol de Vigo.
3. Tamén se le tamben no mesmo número e páxina.

Frases, proverbios e versos soltos 583
r.
No Ayuntamento vai moito
ser feliz, ou desgraciado
un Pueblo; pois teñan conta
co’ que vai á ser nombrado.
El Fiscal de los Jueces, A Coruña, núm. 32 (26/12/1821), p. 3. Pódese consultar
na biblioteca da Fundación Penzol de Vigo.
s.
Dios nos axude, é á Virxen,
que lle chaman do Portento,
á contar ó que pasou
na eleccion do Ayuntamento.
El Fiscal de los Jueces, A Coruña, núm. 33 (29/12/1821), p. 3. Pódese consultar
na biblioteca da Fundación Penzol de Vigo.
t.
“ó mais gordo borbolloto é para á cosiñeira”
“Antonsiño proba si estan cosidas”
J. M. Gil (1839): “Usos y trages provinciales. Los gallegos”, Semanario
Pintoresco, Madrid, núm. 44 (3/11/1839).

584 Papés d’emprenta condenada
t) “ó mais gordo borbolloto é para á cosiñeira"” e “Antonsiño proba si estan cosidas”. J. M. Gil
(1839): “Usos y trages provinciales. Los gallegos”, Semanario Pintoresco, Madrid, núm. 44
(3/11/1839).

Frases, proverbios e versos soltos 585
t) “ó mais gordo borbolloto é para á cosiñeira” e “Antonsiño proba si estan cosidas”. J. M. Gil
(1839): “Usos y trages provinciales. Los gallegos”, Semanario Pintoresco, Madrid, núm. 44
(3/11/1839).

586 Papés d’emprenta condenada
u.
“Eu nun queiro subir”
“Es que lebu muita prisa”
“Que nun teño diñeiro para lle pagar”
“Puis eu quiero parlar; y lle digu que nun pense fer burla de min”
“Que si nun me quer pagar lo pondrey ante du alcalde”
Valdomero Menéndez (1843): “Costumbres. Un valenciano y un gallego”,
Semanario Pintoresco, Madrid, núm. 46 (12/11/1843). No Semanario Pintoresco,
publicación madrileña viva entre 1836 e 1846, publicáronse diversas colaboracións
en que se explotaba o tópico do galego pobre e ignorante emigrado á Vila e
Corte, en cuxa boca se adoitaba poñer con intencións burlescas unha fala híbrida
galego-castelá. As frases que aquí ofrecemos dan testemuño de formas lingüísticas
relativamente próximas ás do que podemos denominar “auténtico galego”.

textos de datación dubidosa

O Apóstolo Santiago 589
O APÓSTOLO SANTIAGO (1801? / 1876-1878)
OAS(1801? / 1876-1878)
Ó Apóstol Santiago. ¡Viva! Santiago de Compostela: Imprenta de El
Diario, [s.d.].
Este prego “de cordel” foi recentemente atopado por Damián Suárez
Vázquez no arquivo do Instituto de Estudios Gallegos Padre Sarmiento de Santiago
de Compostela. Encóntrase nunha carpeta que leva a signatura R2. Como non hai
rexistro da entrada do documento no Instituto, ignórase en que momento se incorporou
a el e quen foi o seu último posuidor.
Inmediatamente antes do pé de imprenta, o texto dátase na “Burata do
Pico-Sacro, a 23 de xunio do ano 1801”, asínase co pseudónimo “Pepe Hermitaño”
e preséntase como “Manuscrito inédito”. A súa impresión debe situarse entre o 1 de
xaneiro de 1876 e o 30 de decembro de 1878, é dicir, no período durante o cal a
imprenta do Diario de Santiago tivo a súa sede na rúa de San Francisco, número 9,
tal como reza a páxina final.
Ó Apóstol Santiago contén un relato breve e sinxelo das principais lendas
xacobeas e enfatiza especialmente a tese da historicidade da batalla de Clavixo, da
que derivaría, segundo a tradición, o chamado Voto de Santiago. Dado que esta contribución
económica estaba a vivir cara ao final do século XVIII unha forte contestación,
e en vista de que a igrexa compostelá tivo que afrontar durante a mesma época
gastos importantes para axudar a financiar as sucesivas guerras en que participou o
Reino de España, parece factible que daquela se fixesen alocucións destinadas a
promover a cobranza do Voto entre as clases populares. Trataríase dunha actuación
perfectamente comparable coas que poucos anos despois proliferaron para alentar
a mobilización contra a invasión francesa.
A publicación entre 1876 e 1878 produciuse nun momento en que a igrexa
compostelá, co cardeal Miguel Payá y Rico á cabeza, procuraba revitalizar o culto
ao Apóstolo Santiago. O feito de estar escrito en galego talvez fixese o prego atractivo
para os responsables dun xornal que, se non destacou pola inserción de moitos
textos no noso idioma, cando menos apoiou a proposta que en decembro de 1876
fixo El Heraldo Gallego para promover o uso da nosa lingua na prensa do país.
Do punto de vista lingüístico, nada impide supoñer que a peza orixinal se
puido escribir efectivamente en 1801 e tamén que debeu de recibir algún retoque
antes de pasar polo prelo entre 1876 e 1878.
Para máis información sobre este texto, cf. Mariño Paz / Suárez Vázquez
(2006).

590 Papés d’emprenta condenada
1
5
10
15
20
25
30
35
Ó APÓSTOL SANTIAGO.
¡VIVA!
Meus amiguiños: salude e pas en noso Señor Iesucrhisto.
Muito me alerto, cando oyo falar do noso Santo Apóstol. ¿E cómo non? O
bendito San Iacobo, primo carnal do Santísimo Iesus, foi o Apóstol que
trouxo a Hesperia ou Hispanha á bóa nova da redempcion do mundo; é
predicóu muito tempo nêla o Santo Evanxelio, pasando muitos traballiños,
facendo muitos milagros, e convertindo muita xente a noso Señor
Iesuchristo. E tan bén o facía, que merecéu un’a visita da misma Madre de
noso Señor, cando estaba xunto da cibdade Cæsaraugusta, que hoxe chaman
Zaragoza; e dóulle un’a imaxen súa con un’a columna, pra poñela nûn altar
da capela, que alí lle mandóu construir, e, pequena ou grande, él fíxoa.
Isto, meus amigos, quer decir, que á Madre de Deus quixo tomar posesion xa
nâ sua vida mortal da terra d’Hispanha, sendo á sua privilegiada e pô lo
que fúi sempre cognoscida por Patrimonio de Maria Santísima, que bendita
sempre séa.
Despóis de pasar un sin fin de traballiños, tuvo que volver á Ierusalem o Santo
Apóstol, sin dúbida chamado por S. Pedro pra asistir á o terceiro Concilio
celebrado no ano 50 do nascemento de noso Señor Iesucrhisto, donde se
xuntaron os Apóstoles todos. E por entonces, debéu ser, cando o galopin de
Herodes (muitos hay ainda) mandóu degollâlo por causa do muito celo con que
predicaba a santa ley, e das muitas conversions que facía de almas pra o reino
de Deus. ¡Xa se vé! Era muy valente e nada medoso: era bén FILLO DO TRONO.
Decontado os discípulos seus que o acompañáran colleron o corpo e a cabeza,
e escaparon pra o porto de Iapha; fixéronse con un’a lancha, metéronse nêla
co Santo Corpo, e botáronse á o mar a Santa de Deus: e Deus quixo que
sanos e salvos chegasen á Cesures porto de Iria-Flavia, que entonces debía ser
dos bons, donde desembarcaron e depositaron o santo corpo un pouco de
tempo, levándoo logo mais a dentro do terreno, hasta un bosque muy espeso
donde fixeron un’a Capela muy bonita con axuda dos cristianos que xa habia,
e alí o depositaron con muita decencia, e gardando todos muito secreto, por
causa das grandes persecucions que sufrían dos enemigos dos cristianos. E
por isto chegóu á quedar ignorada por muito tempo cousa de tanto valer,
hasta que Deus quixo dâlo á conocer, como verédes.
Xunto do lugar donde estaba o sepulcro do noso Santo Apóstol había un’a
Capela cristiana, da que cuidaba un hermitaño chamado Payo (hoxe é S.

O Apóstolo Santiago 591
40
45
50
55
60
65
70
Pelayo) monxe muy penitente, que atendía tamén á as necesidades
espirituales de uns catrocentos cristianos que acollidos nâquel bosque
puderon librarse da persecucion dos anti-cristianos.
Aquela Capela, ou hermita, era á que oxe chaman S. Felix de Solovio; anque
o nome lexítimo é S. Fins de Lovio, segun os papéis mais bellos.
Un’a noité estaba o monxe en oracion, e véu luces nûn sitio do bosque e que
un’a estrela de rabo botaba rayos de luz á aquel mismo sitio; e isto pasou
outras noites mais. O monxe cabilóu no conto, e avisóu á o Señor Teodomiro
Bispo de Iria, quen dispuxo un ayuno de tres dias pra que Deus os iluminase,
e poidesen saber o significado de tales luces e estrelas; pois a cousa seguía
todas as noites.
No terceiro dia o Señor Bispo cantóu na Capela de S. Fins un’a Misa solemne,
e logo fúi cô clero e veciños á o lugar signado pô las luces é pô la estrela de
rabo: mandou cortar a rentes os espiños, carballos, e demáis árbores, e
de duro cavar nâ terra aquela. Todos traballaron de alma; e, meus amigos, xa
veredes ó que se descubréu.
Hacharon un’a capela bonita con bóveda sobre dous arcos de pedra muy
labrada; e dentro un monumento sepulcral de figura dun altar, e á cada lado
outro mais pequeno, todo feito de pedra marmórea.
Con muitísimo respeto abriron o primeiro, e viron todos un Corpo sin
cabeza, e que esta estaba xunto do corpo, e mais un bordon, e un letreyro
que decía así:
«Aquí iaz Iacobo filho do Zebedeo e de Salomé, Hirmao de Ioan, que matóu
Herodes en Ierusalen, e veu por mar côs seus Discípulos fasta Iria Flavia de
Galicia, e véo num carro e bois de Lupa señora d’este Campo, e d’[a]qui non
quixeron pasar mais a diante; e S. Cecilio discípulo do Apóstol lo fez, estando
iuntos os máis discípulos.
Iste descubremento fúi na era DCDXI, ou sea no ano 873 do nascemento de noso
Sr. Iesuchristo, sendo Papa Leon III, Bispo de Iria Teodomiro, e rey de Asturias e
Galicia Alonso II o Casto.
E desde entonces fúi chamado aquel sitio o Campo da estrela por aquela
grande que botaba nêl os rayos de luz, e en latin decíase Campus stellæ, de
donde vén o nome de COMPOSTELA a cibdade que hoxe vemos, e que é mais
cognoscida por o nome de SANTIAGO pô lo gran tesouro que, á Deus gracias,
conserva nâ Santa Iglesia Cathedral.
Ainda ben non chegóu á os oidos do señor rey D. Alonso a noticia de tan
importante descubremento, véu axiña côs principales do reino á venerar o

592 Papés d’emprenta condenada
75
80
85
90
95
100
105
santo Corpo do Apóstol, e mandóu facer alí mismo un templo muito bon. E
a Santidá de Leon Papa III escribéu á todos os Bispos da Cristiandade
cartas, dándolles a alegre noticia do descubremento de tan rico tesouro.
En 6 de mayo de 899 con permiso do Papa Ioan X, sendo Bispo de Iria
Sisnando I, dez e sete Bispos consecraron o templo con asistencia do Rey,
quince Condes, e múitas outras personas de prô e rango. E tomou tanto auxe
o culto divino n’aquela santa Iglesia, que se fixo muy famosa en todo mundo,
e un sin fin de cristianos viñan decote de toda a terra en peregrinacion á visitar
o Sepulcro do Santo Apóstol desde o pobriño que pedía limosna hasta os réis
mas grandes; desde o pecador que viña por penitencia hasta o santo que viña
por devocion.
Todo iba bén e á paz de Deus; mais no agosto de 977 o bribon do rey mouro
Almanzor atacóu a cibdade e escachizóu o templo; mais, cando iba á facer o
mismo co a Capela do santo Sepulcro, fuxéu como alma que leva o demo; pois
sonóu un trono e caieu un rayo a os pes do mouro; pro, anque fuxéu, non
quedou sin castigo: muy logo fúi derrotado pô los cristianos, e na fuxidura
non paróu hasta Medinaceli donde él e os seus mouros morreron atacados
d’un’a disenteria espantosa.
Logo que o señor rey D. Bermudo II supo a desgracia, puxose acorde co Bispo
D. Pedro I, e trataron de facer novo templo; pois do outro ainda casi non
quedaran as paredes. Dóuse comenzo á obra, e no ano 1050 o Bispo D.
Cresconio mandóu facer duas torres de defensa do templo, e cerrou a cibdade
con boas murallas e atalayas.
Prô, o empuxe mais grande douse a obra no ano 1078 sendo Bispo Don Diego
Pelaez primeiro; e despois fíxose a consecracion do templo con muito aparato
no dia 23 de abril do ano 1211.
Hay que saber que no ano 1095 á Santidá de Urbano 2.º dou Bula, pra
que a sede Bispal que estaba en Iria se trasladase á Compostela, como así o
fixo o Sr. Bispo D. Dalmacio que pedira a o Papa esta gracia.
Ista S. Iglesia de Compostela é o terceiro Santuario dos catolicos, tanto, que o
voto de visitála é o terceiro dos reservados á o Papa; e tén ademáis outros
grandisimos privilegios dos Padres Santos e dos Reis Católicos. O mais valioso
é o que vou á contar 1 ; o xubileo do ano santo, que e cousa que non hay como
ela no mundo.
1. No orixinal, vou á á contar.

O Apóstolo Santiago 593
110
115
120
125
130
135
140
Todos os anos que é Domingo o dia 25 de xulio festa principal do bendito
Apóstol Sant-Iago, é todos os dias ano santo, ou de xubiléo n’esta Santa
Iglesia; e todos os cristianos poden ser absolvidos de todos os pecados, ainda
dos reservados á o Papa (menos o da herexia mista) confesándose bén, e
visitando devotamente a Santa Iglesia Catedral, rezando ou orando alí
conforme á intencion dos Papas por as necesidades da Santa Iglesia e do reino.
Pra entender algo da grandiosidá de esta regalía, hai que saber que solo en
Roma hay outra igual, mais non é sinon de 25 en 25 anos, e con mais
obligacions de penitencia; e en Compostela é, como vai dito, todos os dias do
ano que cái en Domingo o dia 25 de xulio. Así é que n’este siglo tócalle haber
trece anos santos, e tócalle ser os tres últimos os anos 1880, 86, e 97.
¿Non vos parece, meus amiguiños, que ésta grandiosa regalia vale máis, que
todo o ouro do mundo? ¿E non chorades d’alegría pensando nô grande
thesouro que temos en Hispanha?
¡Ay, meus amigos! Ista gran regalía témola pô la bondá da Santa Iglesia. O
primeiro que nos la dóu fúi o Padre Santo Calixto II, quen, sendo Bispo de
Viena, veu en peregrinacion á visitar o sepulcro glorioso do noso Santo Apóstol,
e despois fúi confirmada por os Papas Euxenio III, Anastasio IV, e Alexandro III.
Decide ahora, meus amiguiños: ¿Cantas gracias non debemos dar decote á o
noso bon Deus por tales favores? ¿E non sabédes tamén os muitiños máis que
nos fixo por medio do noso Santo Apóstol? ¿E non sabedes canto nos axudóu
contra os mouros? Vou á decir un d’eles.
Os mouros eran muy usureiros e deshonestos: non lles bastaba roubar cartos,
e alhaxas, e terras, e homes pra esclavos; tamén arroubaban doncellas
cristianas pra facer burla délas. Por mal dos pecados perderon os cristianos un
dia grande batalla, e o rey mouro púxolles condicion afrentosa de darlle cada
ano cen doncellas cristianas das mais nobles bonitas é guapas. E d’ista
calamidade librounos o noso Santo Apóstol. Veredes como.
O señor rey cristiano D. Ranimiro que o era de Asturias, Galicia e Leon,
repúxose á dar o infame tributo das cen doncellas: entonces o galopin rey
mouro Abderramen axuntóu un exército dun sin fin de mouros pra acabar cos
cristianos. Víronse istes muy pretos, e en grandísimo peligro no pr[i]meiro 2 dia
da batalla, e a noite tuveron que acollerse a montaña de Clavixo na Rioxa.
Mais no segundo dia baixaron do monte, ¡parecían leons! e atacaron de duro
2. O resulta ilexible, probablemente porque se esvaeu a tinta.

594 Papés d’emprenta condenada
145
150
155
160
165
170
á os mouros. Entonces, tanto mouros como cristianos, viron todos que por o
aire viña un gran Señor nun cabalo blanco, e tiña na man isquerda un’a
bande[i]ra 3 con cruz, e na dreita un sable que parecía botar chispas de fogo.
E isto animóu máis á os cristianos, e acabóu d’aterrar á os mouros, que deron
en fuxir á pés pra que vos quero; e n’aquel dia, dicen as historias mais seguras,
que uns setenta mil mouros quedaron mortos buscando á sua media
luna debaixo dos pés dos cabalos, roendo pedras, comendo terra, e
borbollando sangre...
Os demáis foron á buscar a sua media luna o máis lexos que puderon á uña
de cabalo, sin atreverse á mirar pra o aire, por non ver outra vez á o
guerreiro do cabalo blanco. ¿Quén era aquel Señor? Escuitade.
Na noite seguida á o primeiro dia da batalla en que os mouros ganaron
terreno, o señor rey D. Ranimiro quedóu muy cabiloso, e muy angustioso, e
cheísimo de pena, e discurrindo como podería vencer á os mouros: o pesar, a
congoxa e o traballo rendírono, e quedóu dormido. En seguida veu en soño
un Señor muy respetable que lle dixo:
«Ranimiro: ten valor: eu son Iacob Apostol, á quen noso Deus fixo Tutelar da
Hispanha. Nonte aflixas máis: mañan atacade á os mouros de duro; éu serei o
voso Capitan.
Iste, meus amigos, non é conto de bellas: está muy probada á verdá d’esta
historia. Desde entonces non hubo mais tributo de doncellas; e todos os
cristianos fixeron oferta á o Santo Apóstol o seu protector e defensor.
Contar as muitas mais veces que o Santo Apó[s]tol nos protexéu e cousa solo
d’un libro muy grande. Tan solamente por o que dixen, ben vedes canto amor
e devocion lle debemos ter; e pedirlle sempre que nos libre de mouros de
todas as castas, que ainda salen muitos da nosa terra, uns con media luna, e
outros con luna enteira.
Salude, amiguiños: Deus, Nosa Señora, e o Santo Apóstol nos axuden sempre:
Amen.
Burata do Pico-Sacro, a 23 de xunio do ano 1801.
PEPE HERMITAÑO
(Manuscrito inédito)
3. A tinta do está moi esvaída.

A Tertulia dos Concheiros 595
A TERTULIA DOS CONCHEIROS
TC
A Tertulia dos Concheiros. Diálogo entre Pascual, Basilio, Alberte y un cura.
Santiago: Imp. de José M. Paredes. Reprodúcese en Chacón (1986: 362-364). É
importante a seguinte observación de Chacón (1986: 352): “Este último diálogo ven
sen data e pola tipografía usada e pola data da fundación da imprenta de Paredes,
está claro que a súa impresión ten que ser moi posterior a 1836. Sen embargo, os
temas (exclaustración, dereitos de estola e pé de altar, etc.) coinciden cos dos diálogos
desta data. Supoñemos que se trata da reproducción dun diálogo desaparecido
ou non encontrado de 1836”. Con este parecer de Chacón concordaba Xosé
María Álvarez Blázquez, de quen coñecemos unha edición deste texto precedida
dunha introdución que se encontra entre os papeis que deixou inéditos á súa morte.
Polas referencias históricas que nela se fan, Álvarez Blázquez cría que A Tertulia dos
Concheiros debeu de ser composta polo mes de marzo de 1836, de modo que a
publicación saída da imprenta de José María Paredes sería “unha reedición serodia,
feita co gallo de unha endeita política semellante á que motivou o escrito orixinal”.
Segundo Rafael Chacón, o orixinal da Tertulia dos Concheiros custódiase
hoxe no Museo de Pontevedra. Desgraciadamente, na devandita institución non
nos foi posible atopalo. En troques, si localizamos un exemplar do folleto dentro
do fondo Álvarez Blázquez. O que a seguir presentamos é a transcrición deste
exemplar.
1
5
A TERTULIA DOS CONCHEIROS.
DIALOGO
entre Pascual, Basilio, Alberte y un Cura
Pasc. Grasias á Dios que xa somos libres.
Bas. Tiempo era que esos ladrones que nos oprimian fuesen con mil... de á
caballo.
Pasc. Aco-la... ben Alberte.
Alb. Boas tardes nos de Dios.

596 Papés d’emprenta condenada
10
15
20
25
30
Pasc. A mais a libertá.
Alb. Home, Dios e a libertá non fan boa xuntanza.
Bas. Pues qué, la libertad no es hija de Dios.
Alb. Eu digoche que he filla do demo.
Pasc. ¡Cala bárbaro! non desparates.
Bas. Con la libertad seremos dichosos porque dejamos ese gobierno déspota
que nos venia oprimiendo. Los reyes y los magnates son los tiranos de los
pueblos. ¡Bien venida sea la libertad!
Alb. Cá... eu ben o digo, por eso mesmo a liberta e filla do diabro; e ti dirasme
a quen has de obedecer, porque elo e que un nos ha de mandar.
Bas. Yo no obedezco, soy libre.
Alb. Válgate a perdamá a ti e mais a libertá ¿e quen nos manda hoxe, fasme o
favor de desir?
Pasc. ¿Quen nos manda..., quen nos manda... a Soberanía nasional.
Alb. Logo si obedesemos a algun xa estamos baixo o despotismo, xa non
somos libres, chámalle como queiras ou soberanía, ou libertá.
Pasc. Pero besta!... ¿non ves con que libertá entramos po la porta, e metemos
o que nos da a gana sin dar un carto? Nunca como ahora estuvemos. ¡Vayan
arrastro quen hasta ahora no nos deixaba respirar.
Alb. Deixa que xa che darán con as d’ alambre; entre tanto, queiras que non
alguen che ha de mandar.
Pasc. Quen... ¿os demos dos cregos?...
Bas. Esos eran otros mandones, amigos del vientre y del buen vino.

A Tertulia dos Concheiros 597
35
40
45
50
55
Pasc. ¡No! ahora o meu ben pode berrar que xa lle direy as do barqueiro, si
non mándolle a Barbaria a amansar turcos.
Alb. Calade borregos non disparates. Eu ben desia que a libertá pudo vir do
inferno, porque solo ali pode haber xente tan rebotada.
Pasc. Cata!... cata! seique algun che dou gando a ganancia, ou che dou diñeiro
a gardar?
Alb. Dios me de pasiensia con vos. ¡Que traballo e contestar con homes
que non falan o caso. Pero aco-la ven o Sr. D. Cremente que e moy bo crego,
e nada tonto, a ver si pon orden nesta Babilonia.
Pascual y Basilio. Siempre será como todos.
D. Clem. Muy buenas tardes señores: Vds. tan guapos y fuertes.
Todos. Moy ben señor, grasias a Dios e o viño novo, que alguns pesares xa leva
quitado.
D. Clem. Cierto: que hay mucha gente alegre, y mucha mas habria si hubiera
paz y dinero.
Pasc. Xa van mermando as pagas e os trabucos.
D. Clem. ¿Qué hay por ahí de noticias? Que se va poniendo esto malo ya lo
sabemos.
Alb. Perdone sua mersé. Xustamente estabamos falando que a igrexa e os
cregos estaban millor que nadie, porque a igrexa aunque sea perseguida nunca
será vensida.
D. Clem. Si, dice V. una verdad que si la conocieran muchos no le harian tanta
guerra.
Pasc. Non fan non... cáspita! non lla fan como merecen.

598 Papés d’emprenta condenada
60
65
70
75
80
Bas. Si: por cierto.
Alb. Cala rapás non seas imprudente.
D. Clem. Tiene V. buenas ideas, amiguito.
Alb. Este majadero elle fillo de moy bos pais, mais dende que foy a fora, beulle
feito un renegado que nin xuncras lle para con él.
D. Clem. Pero quisiera saber porque tanto nos ódian las gentes!
Pasc. Porque non queren a libertá.
D. Clem. No hay tal, esa es una calumnia.
Bas. Y luego para que andaban por ahi cantando si supieran los curas y frailes...
D. Clem. Pero cual libertad es la que Vds. entienden? Porque libertad es el
poder escojer entre dos cosas, entre el bien y el mal; pero como todos vamos
mas pronto al mal, y si no díganlo ahora, tantas religiosas fuera de su casa,
tantos pobres sin socorro, tantos hombres sin empleo; y esto en virtud de la
libertad, por eso no queremos tal libertad.
Pasc. Eu ben o digo: no, válgao a mona que como haxa moitos como
vosté inda nos han de volver os trabucos.
Bas. Como tambien los larpantes de los alcaldes, y secretarios con toda la
clientela.
D. Clem. Hombres: sean Vds. razonables. Todos Vds. saben que tenemos
libertad para robar, matar y asesinar; pero esto no es libertad, que es abusar
de la libertad, y al hacerlo además de faltar á nuestros mas sagrados deberes,
nos prenden, nos castigan ó nos matan, vean aquí á que viene á parar nuestra
libertad: y tambien tenemos libertad para obrar el bien, seguir obedeciendo
las leyes y nuestros superiores: y esta es la buena libertad y nadie habrá que
no escoja ésta y aborrezca aquella.

A Tertulia dos Concheiros 599
85
90
95
100
105
Alb. Non lle dé creto, señor, que non sabe mais.
Pasc. O qué?... aguantar que outros nos poñan o xugo ¿e si llo poñen a o
carreteiro que queda pra os bois?
Bas. Cabalito.
D. Clem. ¡Ah! Ya entiendo: no quieren Vds. ley, ni gobierno, ni autoridad, ni
quien les mande para asi vivir á su libertad y antojo. Y aun asi y todo, les
parece á Vds. que no tendrán quien les gobierne?
Alb. Os demos serán os que os gobernen, señor.
Pasc. Cala ti, mal aventurado, deixa falar ó Sr. Cura.
D. Clem. Pues si, señores, si: todos tenemos nuestras pasiones que nos
gobiernan y tiranizan, si no las contenemos. Mas aquellos que no quieren
reprimirlas y solo hacen el mal en virtud de que son libres, no quieren oir de
ley, gobierno, iglesia...
Pasc. E non, e non, e non...
Alb. Cala, brutalan, cando comeche e roeche mellor, tí e os teus fillos, que
cando era rica a igrexa? Pero siga Sr. D. Cremente, siga.
Bas. Aunque sea sin iglesia viviremos.
Alb. Cata! Cata! co mozo... tamen tí caralampa. ¿Quen votou a morriña fora a
o teu pai sinon a igrexa? ¿Quen daba a os probes catro mendrugos sinon a
igrexa?
D. Clem. Pues como decia, los que quieren vivir segun sus pasiones y no
como Dios manda aborrecen toda autoridad porque les contiene; por eso
ódian á la iglesia y á sus ministros, por eso quieren acabar con ellos. ¿Y
que mal les hacen en aconsejarles el bien? ¿A donde irán que no tengan quien
les mande y que no hayan de sufrir? Por no querer conocer estas cosas, asi
estamos y asi caminamos á la pobreza y el desorden.

600 Papés d’emprenta condenada
110
115
120
125
130
Alb. Ten razon, señor, ten; que desde que se lle tirou a igrexa, sempre fomos
a menos, a menos. ¡Malo chopo os queime a quen tal causou!!
D. Clem. Pero ya se ve, porque predicamos las verdades, por eso el mundo,
nos aborrece; hasta que se vayan desengañando y ojalá que no sea tarde.
Pasc. Predican para o saco.
Bas. Díganlo los derechos de estola, pié de altar y otras socaliñas.
Alb. Eles son camaleos para vivir do aire? Non tiñan os desmos e llos
quitaron? Teña pasiensia, señor, por Dios que esta e xente do dia...
D. Clem. Señores: las verdades que predicamos están en la conciencia de cada
uno y aunque no hubiese un solo clérigo que las enseñase, cosa imposible,
porque todas las naciones, por mas bárbaras y salvajes que sean tienen sus
sacerdotes y su culto, que por cierto los estiman mas que nosotros; digo, que
aunque desaparecieran todos los sacerdotes, tendriamos dentro de nosotros
un avisador que nos seguiria á todas partes.
Alb. Xa non sei como non temedes que Dios vos castigue por tantas herexias
e blasfemias.
Pasc. Eso queda para outro dia.
D. Clem. Los sudores, tareas y vigilias que pasamos para adquirir una
mediana instruccion. Las fatigas que pasamos despues en un confesionario, y
á la cabecera del enfermo, me parece que son dignas de retribucion como el
jornal que se da á un zapatero ó á un sastre. Y si Vds. no quieren retribuirnos
no faltará quien nos socorra.
Alb. Si, señor, si: viva voste mil anos. E xa sabe vosté que na miña probesa.
D. Clem. Con que el sol se ha puesto ya, me voy retirando señores.
Todos. Grasias, señor, grasias, hasta outro dia e despense.

Espello de Deputados 601
FLORENCIO POL: ESPELLO DE DEPUTADOS
FP1
O manuscrito que contén o Espello de Diputados, datado “en Santiago” en
1838, consta dun exordio en prosa (“El mundo – España – Siglo”), seguido de dez
versos octosílabos de carácter presentatorio e, finalmente, dun “Diálogo entre
Cristobo Codeso e Estebo Catoira”. Este manuscrito, que pode consultarse na
actualidade na Real Academia Galega (Fondo Irmáns de la Iglesia), foi transcrito á
man e anotado por Xosé María Álvarez Blázquez. A nosa transcrición fixémola
directamente a partir do manuscrito, mais tendo á vista a edición inédita do polígrafo
tudense.
A obra, asinada co pseudónimo de Xan Porentrelas, foi atribuída por Xosé
María Álvarez Blázquez á autoría de Florencio Pol, un escritor que talvez poida identificarse
co Florencio Pol y España que participou no Album de la Caridad co poema
“A frol da Areosa”. Probablemente, é tamén o mesmo Florencio Pol que en 1848
publicou unha folla “Á la muerte del malogrado joven Don Miguel Abelenda” (A
Coruña: Imprenta de Francisco Arza).
AUTOR E CIRCUNSTANCIAS
Texto estraño e de moi difícil datación a pesar da data que nel aparece
(1838), xa que nun parágrafo se recolle: «todo o mundo é sabedor que no ano trinta
e tres, non tiña acaso tal ves, para comer meu amo», e máis adiante engádese: «Se
tacordas xa sabrás cabrá des ou doce anos que se puxo noutros panos». Por conseguinte,
parece estarse falando dos anos 43-45, como mínimo; logo a data de 1838
non encaixa.
O autor revela unha mentalidade máis próxima ao tradicionalismo que ao
liberalismo: suspira polos tempos de antes, valora os señores de sangue e refuga
os que se fan en pouco tempo e a base de cartos. A súa hostilidade contra os deputados
convértese nunha franca oposición ao sistema parlamentario, é dicir, ao
liberalismo.
Hai dúas referencias locais: Padrón e Os Cantóns, é dicir, A Coruña. Na
lista de deputados só hai un que podería encaixar: don Víctor Méndez, comerciante
da Coruña, con bens en Padrón e que foi deputado de Padrón dende 1846 ata
1857, ano en que morre.

602 Papés d’emprenta condenada
1
5
10
15
20
25
30
Espello de Diputados
Figura que debe ocupar la portada
de la biografía do Diputado
El mundo – España – Siglo
Vn gigante hermafrodita parió una sanguijuela monstruo, con varias cabezas:
en las dos principales tiene dos caras, una de Sirena, mirando al hermafrodita,
otra de antropófago á la espalda: las bocas de todas las cabezas desangran por
las pr[incip]ales venas del cuerpo al gigante: otra porción de sanguijuelas
pequeñas, hijas de la monstruo, se hallan sembradas indistintam[en]te por el
referido cuerpo: aquella y estas dejan una poquita sangre que va á parar á un
punto dado, donde forma un caudaloso rio que entra en diferentes golfos
despues de pasar por bajíos 1 ; los mayores de aquellos, donde asoman gruesas
sanguijuelas, son los gobiernos, entre los que se distingue el español; otros
son los cuerpos morales et coetera.
El gigante es de una configuracion robusta, joven y bien formado; mas no
obst[ant]e se encuentra humillado, triste, cabizbajo, aniquilado y cubierto de
harapos de seda bordada de oro, moribundo, indeciso de si cambia de camino
y en actitud de escuchar y seguir por donde siente las voces de un Cristo que
está á un lado del que dejó y que desprendido su brazo derecho de la cruz le
ofrece un hermoso libro, tan grande como él, y cuya cubierta en letras muy
claras dice: “Tú eres el hombre confundido por las pasiones: yo el destino de que
huyes, escrito por el Crucificado con su sangre: contengo el antídoto y preservativo
de toda dolencia: lée, y si, sin tus comentarios, admite mis doctrinas, habrás hallado
tu felicidad, tu destino[“].
1. Bajíos é lectura insegura.
Espello de Diputados,
donde se deben mirar
eses lurpias enmeigados,
que quixeren diputar,
é donde deben tomar
todos os homes honrados
exempros pra nos guiar,

Espello de Deputados 603
35
40
Alo na feira de Vigo
a cousa do anoitecer,
pareceulle á Estebo ver
45 á Cristobo, ó seu amigo.
Xa habia que notaba
que estaba serio co él,
pro nunca lle preguntaba
á causa do ceño aquel.
50 Mais como Estebo ó amaba,
aproveitou 3 à ocasión,
é dixolle: que razon
tiña, é porque non falaba.
os que estamos chamuscados
en vispras de nos queimar,
cos demais, xa estan queimados 2
Espello de Diputados
Veritas pulcherrima est
sed bene recepta non est.
Cristobo Codeso no
Parrafo 5º das
Encrucilladas.
Cristobo. Canto teño que decirche
55 Estebo, se vou falar,
moito hai cadevertirche
se comenzo á parolar.
Ai nunca Dios che me dera,
Dialogo entre Cristobo Codeso é Estebo Catoira
queno diría Estebiño
60 que aquel besta, à aquela fera
por catro tragos de viño
ó teu voto se lle dera.
Era millor condanado,
era millor galdrumeiro
65 verte antes que arruinado,
ó frente dun bo pedreiro
ca metralla atravesado.
¿Non sabias boca torta
que xuntado cos demais,
70 con cara de mosca morta,
non servistes para mais
que pra guindar pola porta
canto deixan vosos pais?
Estebo. Rapios Deños senon tes
75 xola para catro dias,
2. Estes dez octosílabos van en folla á parte e con letra máis grande ca a do resto do texto.
3. No ms., aprobeitou corrixido para aproveitou.

604 Papés d’emprenta condenada
cabe calado si ques,
pois penso que desvarias
desda caluja hastros pes.
Sempre na especia me tocas,
80 nunca me deixas Codeso,
e debes de ter depreso
que tes manias mui locas.
Eu non nego canto fixen,
moito hai que cho teño dito;
85 se talembras do que dixen
non me pos culpa, maldito.
Ti ben sabes non metin
no meu peto catro cartos,
outros quedaron ben fartos
90 polo que eu non comin...
Prometa Santa Catuxa,
S[a]n Serapio é S[a]n Bailon
que me atravese á rabuxa
cun costado ou cun torzon,
95 se a min nin á Maruxa
nos dou algo ese bribon.
Xa que solos nos achamos,
como amigo che direi
como ó asunto empezamos,
100 e a razon porque votei.
Estaba un dia pastando
cos bois no arró da furoca,
é catro copras votando
á filla de Bras Pandoca.
105 Esto nada ven ó caso,
pro vamos á un falar
porque che quero contar
como sucedeu ó paso.
No medio da cantarela
110 á rapaza é chanceeira,
e o arrechegarme á ela
arrebolame á monteira.
Baixeime para abranguer,
é ò irme á levantar4 ,
115 empezame á escochegar,
é eu empezo á ferver.
Dempois destas é outras loitas5 non me acordaba do gando,
é funme á acordar, cando
120 para mal das miñas coitas,
vexo noutro agro pastando.
Abrango correndo à vara
brinco ó tarreo da revolta,
e o quererlle dar volta,
125 vexo asomar cara á cara
o mayordomo, é unha escolta
anque Xudas os xuntara.
Viña aquel que leva á leira,
é pideu que se tasase
130 ó derramo, é que o pagase
sin que por ser á promeira
diante ó Alcalde se qu[e]ixase.
Eu, tamen me puxen teso,
e chameille cantas quixen;
135 pois son anque me enchouri[cen] 6
tan xota coma un franceso.
Qué fai el? da parte ó dono
é ó saber quen eu era
disque dixo “le perdono
140 todo eso i mas que fuera”.
Digoche á verdá Cristobo,
4. No ms., lebantar corrixido para levantar.
5. No ms. outras loitas está na entreliña; debaixo, riscada, aparece unha palabra ilexible.
6. Enchouri[cen] é lectura hipotética.

Espello de Deputados 605
que tanto lle agradecera
este feito, que unha cera
non sai mais branda do cobo.
145 Collo co millor castron,
chego á vila, é o chegar
á sua casa fundar,
qué é indo polo canton
sin torcer, no mesmo andar
150 Pregunto polo Señor
pro mui logo ó vin vaixar,
e empezoume à aloumiñar:
mandoume subir é entrar
no seu mesmo comedor.
155 Poxome ali de comer
coma se fora un Señor,
mandoume todo o millor,
co millor viño á vever
Comida sobre comida,
160 de cando en cando un sorbete,
vamos... que xa mesmo miba
poñendo de rechupete.
Espriqueille ó que iba,
é ca sua gran bondade
165 me perdone á cortedade
do regalo, é que o reciba.
A esto me contestou
co regalo no queria;
mais logo desembochou
170 ó mal de que se doia.
“Quedo Esteban satisfecho
con tus buenos sentimientos”,
dixo “porque aquel hecho
no vale tus aspavientos.
175 Mi casero es un borrico,
que ya me causó á veces
con su jarabe de pico,
cometer varias sandeces.
Tan belicosa es su furia,
180 tan Demonio es i tan Diablo,
q[u]e ya con Pedro ó con Pablo,
todo lo gasta en la curia.
Y los tiempos que corremos
no nos permiten vaivenes,
185 que no llegan nuestros bienes
al Gobierno que tenemos.
El Pais aniquilado
vemos cada dia mas,
q[u]e cunde el hambre al compas
190 que se aumenta un empleado.
Los hacendados perecen
i quiebran los comerciantes,
mientras que cuatro tunantes
en nuestro sudor se mecen.
195 El que ahier gran labrador
fué, de los de puerco i pan,
que con su sudor i afan
tenia al par de su honor,
Le vemos hoi ó mañana
200 con su prole i su mujer,
corriendo la carabana,
i buscando que comer,
Llevando sobre sus frentes
el sello de la miseria,
205 i en su desnudez materia
para reir ciertas jentes.
De puerta en puerta asi van
entre el oprobio i el desprecio,
escuchando de algun necio
210 un yerto a Dios, ó un desman.
Y por manta las estrellas
i el duro campo por lecho,
arde un volcan en el pecho
del padre, que en su despecho
215 cuenta al cielo sus querellas.

606 Papés d’emprenta condenada
Y le pide en su ansiedad,
que con ojos compasivos...
a sus hijos aflijidos
reparta la caridad...
220 Asi la bola del mundo
presenta en veloz carrera,
mendigo al que rico era
i rico al idiota profundo.
Que con parola estudiada
225 i con corazon de hiel,
nos va chupando la miel,
para despues de chupada
sernos un traidor é infiel,
hollando al ver en la nada
230 al que le engrandece à él.
Millones de ejemplos vemos
de esta soberbia arrojada,
en muchos que conocemos,
i que saludar tenemos
235 por miedo de su pedrada.
Que porque el uno es Ministro,
ó el otro Gobernador,
ó sobrino de Arzobispo
se presenta otro señor;
240 Que empleado en rentas era,
ó en otro cualquier ramo,
VS. ó VE. le llamo
para que me protejiera
si sus favores reclamo,
245 como en sus uñas cayera.
No dejo de conocer
por sus principios i cuna
que de ladron viene á ser
i de Albardero, un Osuna.
250 Y con esto 7 yo me pasmo,
i cuando pasa me rio
de haberle visto hecho un trasno
muerto de hambre i de frio.
Y que por sus cabronadas
255 i un pariente en candelero,
llegó el gran majadero
a ser del rei escudero
olvidando las pasadas,
i a su padre pordiosero,
260 Viniendo tiempos andando
un Señor Ministro á ser,
que nos mueve a su placer
disposiciones dictando.
Recarga contribuciones
265 i a estas recarga mas,
i en mui santas reflecsiones
hace ver su providad,
i sus justas inversiones.
Es verdad que esta callado
270 lo que a la dama de honor,
i á todo un Senador
ya le tiene regalado,
Porque como no es eterno
el oficio de ladron
275 quiere tener nel infierno
quien le saque algun tizon.
Digalo aquel Diputado
que cuando marcha a la corte,
ayuda á vaciar el corte
280 de ese Ministro malvado,
dejando ir al remolque
su capricho depravado.
Para que? para atrapar
ó una Cruz ó un empleo,
285 para entregarse al recreo
7. No ms. Y con esto está na entreliña. Debaixo, riscado, parece lerse Sin embargo.

Espello de Deputados 607
i a su pais asolar
con descaro inicuo i feo,
sirviendo de Cirineo
hasta al calvario llegar.
290 Con Satánica intencion
i con carita de risa,
saca el uno la camisa
i el otro saca el calzon.
Hacen como el basilisco.
295 Victimas sacrificadas
de estos lobos al aprisco
¿porq[u]e os estais tan calladas?
Bien lo sé; porq[u]e engreidos
con sus clamores taimados,
300 no creiais tan malvados
esos pechos corrompidos;
Que blasonando moral,
amor patrio [i] relijion,
creisteis que su intencion
305 jamás se inclinase al mal.
Y que á ellos entregados
vuestra confianza llevando,
siempre irian predicando
que estabais arruinados
310 de cuerbos por un gran bando.
Y q[u]e en vuestro nombre irian
vuestras lágrimas llevar,
vuestra desnudez mostrar,
i que se desvelarian
315 por defender vuestro hogar.
Los verèis en las sesiones
disputar con tal calor,
con tal acierto i valor
vuestros derechos i acciones,
320 Que al oirlos os pasmais,
i supondreis que del cielo
su voz à vuestro consuelo
bajó, i os engañais.
Porque hacen como el loro,
325 i esa voquita tan pura 8 ,
se la atraganta con oro
de un Ministro la ternura
Prometiendo a sus parientes,
amigos i bienhechores
330 de Rei todos los favores
que puedan ser conducentes,
Y á él, á él horror!!
luego le veis realzado,
solo porque ha inmolado
335 a su patria i á su honor.
Vende á quien le ha proclamado,
vende á quien se le confia,
es un Judas condenado
que a su mismo Dios un dia
340 al enemigo ha entregado,
porque en sed de oro ardia.
Nada le impone al ingrato,
nada al perjuro le arredra,
vive alegre, engorda, medra
345 i especula con su trato.
Y no le mueve al villano
del mendigo el triste llanto,
del labrador el quebranto
ni las quejas de un anciano,
350 Que allá en su niñez
le arrullaba dulcemente,
vesaba su blanca tez,
vesaba su hermosa frente,
Y le decia llorando
355 “¿ves anjel mio querido
8. No ms. tan pura está na entreliña. Debaixo, riscadas, hai unhas palabras ilexibles.

608 Papés d’emprenta condenada
al viejo que te ama tanto?
pues mira, cuando su llanto
veas, i oigas su quejido,
dale pan à este aflijido
360 i mitiga su quebranto”
Pero el bárbaro é inhumano
al verle hoi pordiosar,
le despide amenazando
que a un hospicio ha de ir parar
365 si le viene importunando.
Sabe el S[eño]r Diputado
que de su perro el sobrante
al desgraciado es bastante,
mas prefriere el perro amado
370 al infeliz mendicante.
Renueva ó deja Ayuntamientos
Jueces, Rejentes i Oidores
segun que aquestos señores
coadyuven á sus intentos.
375 Escribe al Gobernador
mucho antes del nombram[ien]to
diciendo que á su intento
tal de Alcalde es el mejor,
i que se elija al momento,
380 Pues cuenta que el Secretario
trabajara por su cuenta;
á menos q[u]e no consienta
desprender el relicario
del Santo q[u]e le sustenta.
385 Y que los demas vocales
sean Fulano i Zutano,
que ya los tiene de su mano,
i sabe que son leales.
Que con los mas electores
390 de quien el voto no espera,
9. No ms. ó tal está na entreliña. Debaixo, riscado, lese fora.
oro, empleo, ú otros favores
use allá á su manera.
Que no hai mejor razon
segun ya tiene probado,
395 para el hombre mas honrado
vender su misma opinion,
cuanto mas acrisolado
parezca i de mas teson.
valiendose para esto
400 de su primo D[o]n Mejuto
sujeto activo i dispuesto,
al que por ser tan enjuto
de bolsillos le de el resto”.
Con estas cousas q[u]e dixo
405 é outras que non malembro,
porque de nomealas tembro,
ó ver despois ó que fixo,
Tan maino me fun poñendo,
especialmente cando
410 se me puxo predicando
ó quel iria facendo,
se ouvese mais do seu bando.
Co promeiro que faria
polo ben dos labradores,
415 dixo, que lle acortaria
tantas pagas e os siñores
que tamen llas sacaria,
Caso fose Diputado,
porque doutro modo non
420 poderia á sua razon
ter ningun bo resultado.
Pois que si él ó tal 9 fora,
faria con que ó Goberno
votase á terra este inferno
425 destes trimestres dagora,

Espello de Deputados 609
Que tanto daño nos fan,
pois anque cartos non axa
por forza hai q[u]e facer raxa,
é vender de valde ó gran.
430 Que debian pra medrar,
Pascua de Resur[r]eccion
pedir da contribucion
á mitad, é outra deixar
pra San Xoan questo e bon,
435 Porque ó tempo da venda
é candai necesidá
pois ó gran é á facenda,
baixou de hai tempo acá.
E q[u]e sasi non podia
440 conseguir ó que intentaba,
doutro modo ó alcanzaba,
cainda millor seria.
Facendo coma ca man
que toda contribucion
445 se cobrase na Nacion
na mesma especia de gran.
Porque entonces era ó caso
de acharse ben ó paisano,
á mais todo ciudadano
450 pagando aste 10 mismo paso.
Que cada cal se obrigase
na especia que recollia:
ó que diñeiro ganase
quen diñeiro á pagaria,
455 e o que en gran, que focase
ó gran ca el lle cabia,
con un dezmo ou mais p[o]r vase
do ca profesion valia.
Entonces si co Goberno,
10. É dicir, “a este”.
11. No ms. falso está na entreliña. Debaixo, riscado, lese engano.
460 faria valer ó trigo
é nos poria ó abrigo
do estranxeiro ou do inferno.
Que con cara de caiman
trata ó Gallego de bruto,
465 chuspiñandolle no chan
donde el saca ó seu fruto,
donde vé á fielda do cán,
donde lle cura ó escorbuto,
donde á mancheas lle dan,
470 donde ó falso 11 acha conduto,
é donde os estraños san
chupando ó noso produto.
Pró canque lle supricaban
moitos q[u]e se presentase,
475 maldito deseo lle daban,
é poida quinda o pensase.
Porque el se se ofrecia
era por votarlle diante
á ese Goberno tunante,
480 os feitos que nos facia
é pra trajernos ó istante,
á pas á maila alegria
volvendo antre nos trunfante,
quera canto apetecia.
485 Cristobo. Atolondrado me tes
pois penso que estou nun sono;
á tua curpa perdono
que crein que era ó rebes,
pro agora, eu te abono.
490 Estebo. Ti xa ves Cristobo amigo
ca tales cousas oir

610 Papés d’emprenta condenada
non terias que decir,
é pensarias comigo
sendo do mesmo sentir.
495 De darlle ó teu voto á aquel
que da fame nos sacase,
co paisano levantase
o estado que dixo él,
volvendo á dicha fuxida
500 ó probe do labrador,
que solo en noso Señor
pode encontrar acollida.
Eu anque estaba calado
estoupaba por falar,
505 pro non puden anq[u]e quixen
decir nada ó comenzar.
Solo ronquei canto puden
decindo: gurrrh!! ten razon
prometa ó noso Patron
510 cos demais á uste llaxuden.
Que se todos lle axudaran
co voto coma co meu,
ó nombramento era seu
anque mesmo os chamuscaran.
515 Porque á min nin ó diñeiro,
nin promesas, nin empreos
non me mudan os deseos,
de ser xa seu compañeiro
pois non quedaremos feos.
520 Con esto marchei dalí
co castron pois nono quixo
é cando sain, me fixo
sentar ó meu nome alí,
Nunha libreta que tiña
525 toda atacada de nomes,
que todos eran de homes
dos que demos á fariña,
Argüindo que en caso
de que lle pegase á peta,
530 sabia pola libreta
se podia dar ó paso,
Anque él mui ben sabia
que siba comprometer,
mais que por favorecer
535 ó pais se arruinaria.
Pro ó ladron, picaro, pillo
desde que foi Diputado
é ó mayor condanado
tanto él como seu fillo.
540 Votou vicos á pedir,
cós honrados acabou,
é os bribos empregou,
¡queno habia de decir!
Cumpridos vemos en él
545 cantas dos demais decia,
é o lobo mais cruel
é unha infernal arpía.
Muda Alcaldes, Rexidores,
emprea a aquel que llaxuda,
550 pro se van os labradores
nai medo que lles acuda
para facerlles favores.
Astra mesmo comprou coche
con duas grans bestas beiras
555 que disque son estranxeiras,
é todo sal de escamoche.
Pon preito a quen lle quer mal,
é ten que sair coél
pois desdichado daquel
560 que sentencie senon sál
á sentencia á favor dél.
Se lle gusta de Fulano
á chousa do vendabal,
armalla de modo tal
565 que ó ópoñerse é en vano.

Espello de Deputados 611
Pois senon lla saca en preito,
faille gastar canto tén
é, cal vaya mal cal ben,
compralle todo con xeito.
570 Como me fixo ó bribon
á min ó ano pasado:
prometa Dios alabado
quese fero Tiburon
morra na casa queimado
575 ou ó escuarticen senon
e o trajan arrastrado 12
desde Madril à Padron.
Desque él é Diputado
non para en tres mil ferrados
580 que xa non leve comprados,
tan solo neste Juzgado.
E ademais desta renda
puxo diñeiro nos bancos,
é pra librarse datrancos
585 tamen emprega en facenda.
Ponlle tendas ás bribonas 13
con quen vive amancebado,
pra que calen as maulonas
os modos deste malvado.
590 Agora estan enteirados
do que fixo ó gran bribon
pra coller certificados
de toda á contribucion
que lle compre ós Diputados
595 pagar por ano á Nasion.
Que nin ó desmo pagaba,
pro comeran necesarios
regalou os Secretarios
quera donde dimanaba.
600 Todo ó mundo é sabedor
que no ano trinta é tres,
non tiña acaso tal ves
para comer, meu amor.
Se tacordas xá sabras
605 cabrá dez ou doce anos
que se puxo noutros panos
ese Demo, ou Satanas.
Desde aquela lotaria 14
que dixeno lle tocara
610 desde ca 15 prata faltara
dalo de Santa Maria.
Cristobo. Valgachó á perdamá
cantos farian asi,
é con cara de bonda
615 nos chantan ó berbiquí.
Malas cobregas chos piquen,
mala pozoa chos tolla,
cantos Diabros hai no inferno
os frixan coma unha solla.
620 Razon ten ó noso crego
cando di “Mozos, que tal
ó levarlle os bes os frades
non vos librou dalgun mal?
Eu penso que si, co fin
625 importaban grans millos,
é decias que baixaban
con esto as contribucios.
De modo que xa seredes
12. No ms. arrastrado está na entreliña. Debaixo, riscada, hai unha palabra que non demos recoñecido.
13. No ms. bribonas está na entreliña. Debaixo, riscada, hai unha palabra que non demos recoñecido.
14. Talvez loteria.
15. No ms. desde ca está na entreliña. Debaixo, riscadas, hai unhas palabras que non demos recoñecido.

612 Papés d’emprenta condenada
tan ricos como pensastes,
630 como algun tempo falastes
antes de caer nas redes.
Ai Demonios, ladroeiros
alcaguetas de ladrós,
deixá sacar os calzos
635 e inda po[ñ]es ó[s] traseiros 16 .
Porque vedes capa parda,
ou unha espada ou vigote,
humilladelo cogote
pra que vos poñan á albarda.
640 Deixastes avergonzar
os ministros do 17 Señor,
vistelos pedindo andar,
é á balazos matar
mais non vos deu ningun dor.
645 Tamen deixastes cambiar
a Cristos en Napoleos,
é a Dios abofetear
en templos é procesios.
Pensades de vos salvar,
650 mais xa vos maldiceu Dios,
é non podedes medrar”
Ten razon ó noso Abade,
do Demo mentira di,
porque todo é unha verdade,
655 co mal venche desde dalí.
E mentras non che teñamos
Gobernos de pro[b]idad 18
todo che é unha falseda,
é nunca millor che estamos.
660 É a proba eu cha darei,
que os caló van de novo,
dan as mans é fan ó bobo
porque quedan ben coa19 lei.
Votan certa conta alo
665 que nunca lles sal furada20 decindo “Da mondongada
que Fulano fixo aco,
ninguen che lle dixo nada.
Ademais se che me opoño
670 ó queste Ministro intenta,
será un diancre, Vioño,
que me dará unha afrenta.
E facendóo sallo ben;
dando as mas saco millos,
675 bo... […] que tiren dos calzos
os que envidia á min me ten.
O Goberno ha de tremar
pola conta que lle ben,
é nosoutros axudar
680 por outro lado tamen.
Os pueblos non teñen armas
é á tropa esta por nos,
pois que non ten outro Dios,
nin da crédito as alarmas.
685 Conque asi, vayan á merda
digan de min ó que queiran,
porque as palabras non cheiran
nin con ditos me dan perda.
16. A lectura deste verso é insegura. Na transcrición de Xosé María Álvarez Blázquez lese e inda poñés os
traseiros!, mais cunha nota de rodapé en que se fai constar que no manuscrito se le podes o traseiros.
17. No ms. do está na entreliña; debaixo, riscado, lese del.
18. Parece lerse providad corrixido para probidad.
19. No ms. coa está na entreliña. Debaixo, riscada, hai unha palabra ilexible.
20. No ms. furada está na entreliña. Debaixo, riscado, lese o adxectivo errada.

Espello de Deputados 613
Cando marche, unha enfouzada 21
690 dos Ministros lles direi
e os Diputados que achei,
que son ascua é llamarada.
Pois que todos eles pelan;
é que sun mata outro esfola,
695 todo se vai en parola,
solo en roubar se desvelan
pior q[u]e cunha pistola.
Queu falei sempre é decote
en contra de tantos males,
700 pro nunca sacaba escote
porque eran todos iguales.
Con esto fago ó meu pancho,
á Nasion que a leve ó Demo,
á conciencia non lle temo;
705 gustame o camiño ancho”
Asi che fan Estebiño:
con cariña de bonda
engañan á floxeda
de tí ou doutro burriño,
710 que non sabe con quen dá
Estebo. Canto digas non é nada
ó que mereso por tonto,
pro ó que montarme intentara
que conte con queu ó monto.
715 Porque agora abrin ó ollo
polo mal dos meus pecados,
e que se vayan ó rollo
eses grandes empreados.
Que se algun p[o]r aco vexo
720 mesmo ó coso na caldeira,
é nin lle val ó espoldrexo
nin á fala trampuceira,
co encoro 22 coma un conexo.
Queimado estas é fas ben,
725 tamen todo ó mundo está,
que non sei como non pensan
cai outro mundo acola.
Non sei como non salembran
cas Nacios todas se rin,
730 é mais penso q[u]e non tembran
ó considerar cai un fin.
E que España é un Treato
donde non hai mais q[u]e gatos,
roubando é lambendo platos
735 sin ó mas leve recato.
Votando uns os outros fora
cando rabian por comer,
rabuñando é sin morder,
ansiando de estar á hora
740 pras unllas chantar é tér.
Probe España, estás viudiña,
compadesome de ti;
doyome miña meniña
de verte morrer así.
745 Donde van tuas mamorias,
donde van os teus parentes;
cos doxe cortancharrentes 23
aquelas pasadas grorias.
Esos teus antepasados
21. No ms. enfouzada está na entreliña. Debaixo, riscada, hai unha palabra ilexible.
22. No ms. co encoro está na entreliña. Debaixo, riscadas, hai varias palabras; unha delas semella ser a
forma verbal afogo.
23. É dicir, “córtanche a rentes”.

614 Papés d’emprenta condenada
750 tan valentes xa se fono 24 ,
só os tes en teu abono 25
á prostida consagrados 26 .
Se desde ó ceo unha ollada
por un furaco votaran,
755 con cal é canto ó taparan,
ó verte asi espelexada,
é vagoas de dor choraran.
Triste estas entre farrapos,
choras de verte espirante,
760 de verte antes tan brillante,
de verte oxe envolta en trapos.
Estas cal nai afrixida
sin amparo nin consolo,
dacharte tan abatida,
765 tan azoutada e esquencida
polos que ti deche o colo.
Polos que deche ó teu peito
polos que acariñabas
é polos q[u]e no teu leito
770 con brandura adormitabas.
[¿]Cando pensabas España
que desas tuas entrañas,
sairia crua gadana
é tan feras alimañas[?]
775 Nunca, nunca coitadiña,
pensache que dos teus fillos
saisen tantos tan pillos,
ben cho sei miña xoiña.
Ti ben os aconsellache
780 que samasen coma hirmaus,
que nandivesen á paus
pro en valde lle lo enseñache,
Porque canto prometeno
foi pra te ter consolada,
785 é pra faser ó pequeno
hastra terte apreixoada.
E dempois irche con xeito
metendo negra estocada
no mesmo medio do peito,
790 ¿ne verdad, nai desdichada?
Este 27 o pago que che dán
aqueles que tanto alsache,
é porquen tanto afanache;
mira agora ó que che dan...
795 ¿Non ves como ós 28 estranxeiros
lle entregan á tua casa,
lovandochastra 29 os pucheiros
deixándote quedar rasa?
E ós que estamos orfiños
800 votannos fora da nosa,
andando como Anduriños
picando de rosa en rosa.
E se é caso que ós fociños
unha triste farangulla
805 ca fame se nos aprega,
a un presidio caladiños
sin facer ningunha bulla,
correndo se nos trasega.
Aprendé non seás bestas
24. No ms. se fono está na entreliña. Debaixo, riscada, hai unha palabra ilexible.
25. Antes deste hai un verso riscado que resulta ilexible.
26. Antes deste hai un verso riscado que resulta ilexible.
27. É dicir, “Este é”.
28. Antes de ós, aparece un ó anulado.
29. É dicir, “lovándoche astra”.

Espello de Deputados 615
810 que quen nos fai desgraciados
é nos causa todas estas,
son os mais dos Diputados.
Eses bribos, desleales,
vendidos é ingratos feros,
815 eses grandes peseteros
raices de tantos males,
quen deixandoas penetrar
moito no fondo do chan,
levo Demo sair san
820 anque as queiran arrancar.
Mirarás siquera os pais
ca có tendes enterrados,
nestes adros sepultados
cás cinzas de vosas nais.
825 E acaso alo estarán
contra vos maldizoando,
é estas vagoas mirando,
estas cuitas escuitando,
sin que pase inverno ou bran
830 que nas estemos votando,
ó ver o que con nos fán
estandoos alimentando
co noso traballo é afan:
é en desprecio ó van pagando.
835 Mirade tamen senon
que vivimos poucos dias,
è cas grandes regalias
sè volven unha ilusion,
que canto dan dalegrias
840 triplicano en perdicion.
Quesa sentencia de morte
ca nosa veira retumba,
nos vos dará millor sorte
30. seguiren é lectura hipotética.
31. No ms., Sempo chivan.
32. Ms. moreu.
ca nosa, que e unha tumba.
845 Xá que sodes tan sabidos
non vedes cos resultados,
deben ser os deseados,
é non medios corrompidos
que tran fins desventurados?
850 Estades mui atrasados.
¡Trocar un dia da co
pola eternida dalo,
donde serés condanados!
Tan siquera reparades
855 que na terra en que nacedes,
ali acaso morreredes,
nin por tanto procurades
Cos que queden vos [seguiren] 30 ,
nin que cando à pedra miren
860 debaixo de donde estades,
digan “os que aqui mirades,
Rapaciños, atendé
nunca deixes da mamoria
ó rezar, porque na groria
865 teña Dios á su Merce.
Que tanto ben nos facia
amparando os labradores:
era espello dos Señores,
deste contorno á alegria.
870 Semp[re cho] ivan 31 asperar
ó camiño das Endeñas,
con pandeiros e ferreñas
cando viña pro lugar.
Todo chera foliada
875 mentras tanto que viveu,
pro tamen desque mor[r]eu 32
non hai gusto para nada.

616 Papés d’emprenta condenada
Tantismo ben nos queria
é nos tamen tanto á él,
880 que nin sin nos safacia,
nin nos mais pouco sin él.
Os seus filliños queridos,
que Diolos deixe gozar
ó que teñen, meus garridos,
885 ca seu pai han dimitar
dumanos 33 é compasivos.
Pois veñen de boa raza
co que ama ó labrador
é porque naceu Señor,
890 cos demais non teñen traza.
Como lle sucede aquel 34
questa alí enterrado,
que 35 un ladron dun Diputado
que xo 36 Demo é dono dél.
895 Non foi Señor desdo berse,
que solo a forza se fixo
cas falsedades que quixo,
hastra todo douro encherse.
Pro ó fin levouno Xudas
900 é sempre viveu en guerra;
xa esta comido da terra
dos vermes é das cascudas.
Maldita a sua casta sea,
è prometa Dios eterno
905 que xuntos nunha morea
ardan co pai no inferno.
Estas pragas Estebiño
todos mui ben se rin delas,
33. É dicir, “de humanos”.
34. É dicir, “a aquel”.
35. É dicir, “que é”.
36. É dicir, “xa o”.
pro ó fin, ó caso é quelas
910 ven vindo paso à pasiño
Vaya, e tarde, vou da qui
desdoxe volves á ser
meu amigo sin querer
pois xuzgaba mal de ti.
915 Estebo. Gracias, meu Cristobo, amigo
que promeiro ei destoupar,
antes que naconsellar
calquera cousa contigo.
Perdona, é pidelle á Dios
920 que repare pola España,
e que rebire á fousaña
contros que nos tran á nos,
unha desgrasia tamaña.
E que todos conozcamos
925 cai un Ser cos malos deixa,
pro sa morte nos apreixa
á parar ó inferno vamos.
Cristobo. Así llo pido Estebiño,
manguiñas deste meu cos,
930 a Dios meu amiguiño
meu antiguo amigo, a Dios.
Estebo. A Dios Codesiño a Dios.
Xan Porentrelas
1838
935 en Santiago

Espello de Deputados 617
Florencio Pol: Espello de Diputados, Santiago. [Manuscrito]. [Fragmento].

618 Papés d’emprenta condenada
Florencio Pol: Espello de Diputados, Santiago. [Manuscrito]. [Fragmento].

Espello de Deputados 619
Florencio Pol: Espello de Diputados, Santiago. [Manuscrito]. [Fragmento].

620 Papés d’emprenta condenada
FLORENCIO POL: PARRAFEO DE QUINTAS
FP2
Trátase dun manuscrito anónimo que se custodia no arquivo de Xosé María
Álvarez Blázquez, onde está acompañado dunha transcrición anotada do polígrafo
tudense. Para este, segundo pode lerse nas liñas que sobre este Parrafeo escribiu, o
seu “estilo, desaliño, lenguaje, modismos [y] temática coinciden con los de
Florencio Pol”. Tamén se encontra no Fondo Irmáns de la Iglesia do arquivo da Real
Academia Galega.
1 Xulian. Cóntame algo das quintas: ¿el e certo que as fan?
Froitoso. Farannas home faran, que cantos alo estan
Para nos non che fan nada: pois des que alí pon á pranta
Se algo nos prometeron cando nos necesitaron
5 De outro tanto se olvidaron, pois solo foy de garganta.
Pelonia. ¡A Dios meu fillo da alma! ¡Miña xoiña querida!
Que ha de haber un desalmado, Que sin coidarse de nos
Contra ó que lle manda Dios, Nos acave asi coa vida
Cautivandovos á vos!... ¡Ay Dios! danos unha axuda
10 Pra que as Cortes lle desfagan, A quinta é as ambicions
Dos que non levan mais mira, Que lovalos nosos fillos
Pra lle gardar os millons.
Xulian. Diz que fan falla os soldados, Para mais folgura ter.
P[elonia]. ¡Véñaos ó demo á barrer! Sabendo que xa non temos
15 Nin patacas que comer, Nin cama donde dormir nin camisa que poñer.
Xulian. Mentras eles se devirten, E gozan hata rabiar
Nosoutros mortos de fame, Temos que labrar á terra
E cando xa non podemos, As eixadas manexar
Dar os fillos para a guerra, Mantelos é mais calar.

Parrafeo de Quintas 621
20 Pelonia. Estes son os españoles, Que chaman nosos hirmans?
Morran eles dun trozon, Que son mais malo[s] que cas.
Que nos estan engañando Co’ a sua costitucion
E vendennos canto temos Sin mais Dios nin religion.
Froitoso. Tantas promesas nos fan Cando lle imos á votar
25 Que case nos fan creer Que van ser noso escudo
E des que se ven alí Nadie por nos quer falar
E por coller un empreo Un faise xordo otro mudo
E votan por quen os fillos Nos leva coma un verdugo.
Pelonia. Eso e pra que escarmentes, E que cando coma ovellas
30 Vos veñan aloumiñar, Os carguedes co arado
Pra que vayan á labrar, E que sepan como sabe
O pan que o demo amasou, E sean mais releons,
Cando lle os ministros pidan Os mil quinientos millos.
Fiades no que ofreceron Cando se foron? ¡Burrons!
35 Nada hasta ahora fixeron Que diga Bendito Dios.
Xulian. E se non foran aqueles Que votan con Ruiz Pons
Dos consumos non guindaran Ca media contrivucion.
Froitoso. ¡El ben fala meu amor! E mais os seus compañeiros
Que cantan con craridad As verdades do barqueiro,
40 Pro quer Dios que sean poucos Os que son tan decididos
Pois de pedir xa estan roucos Sin que lle presten oidos.
Eles cas mais das gabelas Se poideran acabar
E con cantas socaliñas Se poideron inventar
Xa as guindaran sin reparo, E reformaran á ley
45 Pra que moytos 1 non roubaran Coa cuberta do Rey.
Xulian. ¿E chamanlles Demo Cratas A quen tanto ben nos quer?
Os demos serían vos ¡Se os puideran comer!!!
1. No ms. lese moitos corrixido para moytos.

622 Papés d’emprenta condenada
Pelonia. Moitos andan azorando Por coller un empreiño.
¡Queira Dios qué ó que eles buscan Non lles de polo fuciño!
50 Froitoso. Esto quer decir meus vellos, Que cando todos sepamos
(Por que esto non tardará) Encontrar un democrata
Non mandaremos alo Dos que votan pola prata.
Xulian. E non me podres decir ¿Por quen vota Figueiroa?
Se outra vez nos pide ó voto Que llo dea 2 sua aboa.
55 Perucho. Diz que van votar as bases Da nova Costitucion?
Roque. Que vexan ó que nos dan: Que pode ser que a nacion
Vendo que non he tan voa Ou que vence á comision
Que remangue os candeiros E en vez de Si diga Non
Mingote. Divirtivos liberales, Que ó deño do moderado
60 Xa nos anda enfoumando Para ternos ó seu lado.
Mais como a quinta nos leven, Juro ós cravos do carro
Que ha de andar ó demo arrastro Ou eles se volvan barro
¡Ay cata! Veigaos ó trasno. Seique os fixo unha meiga!
Pra collernos moita verva: Dimpois vendennos a veiga.
65 Froitoso. Pro ahora xa os conocemos, E por mais voltas que dan
Xa non se poden mofar Do probe sayo de lan.
Roque. ¿Pro ti que pensas Froitoso Deste modo de enxangar?
El des que se abrino as Cortes Non soñan mais que en ladrar.
Froitoso. De todos cantos falaron Coma ó Señor Nocedal,
70 Que son tan probes nas obras Coma en froles ó nadal
Solo ó fixeron por ver Se Sabela os regalaba
Cun empreiño dos bos, Ou menistros os nomeaba.
2. Dea está escrito sobre a secuencia pida á, que foi riscada.

Parrafeo de Quintas 623
Pois pouco lle importa ver Que estamos alangreando
Con tal que eles poidan ser Os donos do noso gando
75 Pelonia. É ti que pensabas tolo?... O que eles queren agora
E amasalo formento E dempois comelo bolo.
Perucho. Se lle dar damos as quintas ¡Seremos uns animales!
[¡]Pra que en seguida lles quiten As armas os nacionales[!] 3
Xulian. Pro inda hemos de ver Ó que valen os da ezquerda
80 Eles que conten con nos Antes que o preito se perda.
Roque. Boas noites meus amigos Outro día falaremos
Do que pase por aló: E segun digan faremos.
3. No ms. este verso vai entre signos de interrogación.

624 Papés d’emprenta condenada
POEMAS DISPERSOS DE FLORENCIO POL
FP3
Ofrecemos aquí catro poemas inéditos que poden atribuírse a Florencio Pol
e que hoxe están depositados, nos manuscritos orixinais e nas correspondentes fotocopias,
na Real Academia Galega (Fondo Irmáns de la Iglesia) e no Fondo Álvarez
Blázquez. Non coñecemos con certeza a data en que foron compostos.
Limitarémonos a consignar aquí que hoxe se conservan xunto co Espello de
Diputados e o Parrafeo de Quintas, os dous manuscritos máis extensos do mesmo
autor que hoxe se encontran na RAG e no Fondo Álvarez Blázquez.
Transcribimos directamente dos manuscritos orixinais depositados na Real
Academia Galega.
(a) A miña estrela
Trátase dunha composición que se conserva manuscrita na RAG e no
arquivo de Xosé María Álvarez Blázquez, quen a consideraba da autoría de Florencio
Pol. Non hai motivo para poñer en dúbida tal atribución, pois o poema leva ao pé a
seguinte declaración: “Flor[enci]o Pol ó seu promeiro, últemo amor”. Tamén apoia
esta atribución o feito de o poema estar copiado nas dúas primeiras caras dun prego
de papel que ao final da cuarta delas leva as iniciais F. P. A miña estrela ocupa as
dúas primeiras caras do prego, mentres que nas outras dúas se encontran o poema
Ás miñas curmans e mais o que principia co verso “Vaixaba ós calzos Xacobo”.
1 A miña estrela
Cánto foxe, volve ó cánto, ó teu dór,
se malo ó bafo da tua estrela fór.
Feito estou un estropaxo
5 morrendo vou pouco á pouco...
se me acho solo relouco,
se me falan me relaxo.
Deixo quedar no millor
ós amigos mais galans,
10 dos q[u]e alguns mais q[u]e hirmans
de amarme fan ó favor.

Poemas dispersos de Florencio Pol 625
Frixido en mil pensamentos
quero deixalos; non podo,
pois cal dun cal doutro modo
15 trabucanse os meus contentos.
Semellanza son do probe
náufrago q[u]e entre altamar 1
loita, é encora pro non pode
deixar logo 2 de afogar.
20 Cando busquéi non achéi
ahora non busco é [a]cho 3
en vez do que antes busquéi
un Demonio dun carracho,
Que sin mais Dios nin mais ley
25 me vái furando no cacho:
e anque as unllas lle chantéi
non fixen nada, caracho!
Cuitadiño do home que
busca no q[u]e non atopa:
30 [...] a lembranza del té 4
verés q[u]e canto agalopa
é pra verse cal me vé
Ningun mais q[u]e eu pasou,
ninguen se veu cal me vexo:
35 xa de pensalo espoldrexo.
¡En q[u]e ó meu mundo parou!
Quen me diria hay dez anos
que seria ó que oxe son,
que teria os pelos canos
40 os vinte é sete, inda non.
Do destino na carreira
soltei as rendas ó amor,
tropezo é á miña veira
vexo un verme roedor.
45 ¡Porq[u]e nera verdadeira
á breda do meu amor..!
Que ques verme xunta min
lle dixen, é él me dixo:
“limpar queroche aquel lixo,
50 ó solo porq[u]e aquí vin”.
Ai verme q[u]e á pasion
que os meus chocheos encanta
é [...], ó céo me levanta
nos brazos da ilusion.
55 Aquela q[u]e á solas choro,
aquela por quen suspiro,
ó espello en que me miro,
aquela virxe q[u]e adoro,
Aquela q[u]e as miñas penas
60 trocaba en risas de groria,
de quen son [...] historia
á sangre das suas venas,
1. No ms. este verso está na entreliña, por riba dun verso distinto que foi riscado e que non resulta lexible.
2. No ms. logo está na entreliña. Debaixo, riscada, hai unha palabra ilexible.
3. Ms. echo.
4. O verso carece de sentido, mais a lectura seméllanos correcta.

626 Papés d’emprenta condenada
Aquela, que desde nena
améi cal ela me amaba,
65 por unha riña pequena
fixen como que a deixaba.
Mais esa de quen me falas
na quixen, so un instante.
¿Cómo qués con cruas balas
70 matar á que é miña amante?
Fuchicaba ó verme, é nada
ó q[u]e dixen respondeu
pro de repente, morreu
á miña pelra adorada.
75 Pois solo p[o]r min viveu
hastra q[u]e non veu casada
conmigo á quen non creu,
se o verme non fuchicara
Abrinolle à sepultura
80 lonxe, muy lonxe de min
donde áló, lucente é pura
enterrano un serafín.
ADios, aDios, ben amado
que non te podo seguir..!!
85 vagoas regan ó sobrado
donde habia de dormir
no teu seo regalado.
A outra estou destinado
con ataduras, con ferros:
90 perdonalle à este aminguado
que por ti chora, é da verros.
Que entra vida é à morte
por unha falta atrevida
entra morte é entra vida
95 vivindo morre sin sorte;
E se po lo q[u]e honra chaman
separan de ti ó seu leito,
álo, no medio do peito,
tenche un leito reservado,
100 donde ascuas de amor calado
ó van queimando, con xeito.
¿Quen da estrela revirado
non se atopa anque ande dreito?
¡ADios, recordo sagrado...
105 xa nai volta ó q[u]e esta feito.
Flor[enci]o Pol ó seu promeiro,
últemo amor.

Poemas dispersos de Florencio Pol 627
(b) Ás miñas curmáns
Trátase dunha composición que se conserva manuscrita na RAG e no arquivo
de Xosé María Álvarez Blázquez, quen a consideraba da autoría de Florencio Pol.
Apoia esta atribución o feito de o poema estar copiado na terceira cara dun prego
de papel que ao final da cuarta leva as iniciais F. P. Nas dúas primeiras caras do
mesmo prego encóntrase a composición titulada A miña estrela, e entre a terceira e
a cuarta copiouse a que se inicia co verso “Vaixaba ós calzos Xacobo”.
1 Ás miñas curmans
Moito decirvos quixera
se á míña sanguinidá
que á vos tan chegada está
5 un freno non me puxera.
Nestas noites de tristura
que paso soñando en vos
non hacho consolo ¡ai Dios!
á tal dolor é amargura.
10 Curmans do meu corazon
se algo vos podo doer
dignavos compadecer
de min, q[u]e perdo á razon.
Vagoas destes meus olliños
15 que corredes polo chan,
apagade este volcan
que me chamusca os fociños,
Cando sae pola boca,
desde ó fondo do meu peito,
20 donde me abrasa de xeito
que mesmo ardo coma estopa.
Por tí Leocadia é Rosario,
é por ti miña Dolores
á Virxe do Escapulario
25 suprico en doces cramores
Pra q[u]e xa q[u]e [...] vos
cuitas que non teñen fin,
veña à tomba para min,
quede à dicha p[ar]a vos...

628 Papés d’emprenta condenada
Florencio Pol: “Ás miñas curmans”. [Manuscrito].

Poemas dispersos de Florencio Pol 629
(c) Baixaba os calzós Xacobo
Trátase dunha composición que se conserva manuscrita na RAG e no arquivo
de Xosé María Álvarez Blázquez, quen a consideraba da autoría de Florencio Pol.
Apoia esta atribución o feito de o poema estar copiado entre a terceira e a cuarta
cara dun prego de papel que ao final leva as iniciais F. P. Nas dúas primeiras caras
do mesmo prego encóntrase a composición titulada A miña estrela, e na terceira a
dirixida Ás miñas curmans.
1 Queda un surtido regular delas de la especie que sigue,
cuyo hedor sobresale demasiado.
Vaixaba ós calzos Xacobo
na trapeira dun sobrado,
5 é estaba muy consumido
por non sentir de q[u]e ó hobo
que xá cheiraba à estrollado 5
fixese ningun ruido
ó caer. En tal estado
10 votou ó dedo ó traseiro,
p[o]r ver se estaba colgado:
vendo q[u]e non, ó primeiro 6
abrochouse decontado;
mais ó sair pro soleiro
15 sinte un peso endemoniado
q[u]e viña desdo traseiro
correndolle hastro calzado:
[dispara] 7 , é ó ver q[u]e era ó cheiro
hachase todo enmerdado
5. estrollado é lectura hipotética.
6. primeiro é lectura hipotética.
7. É lectura hipotética.
8. É dicir, “arrebólao”.
20 “Vaite, calzon galdrumeiro,”
dixo ó probe decontado,
“tes para hencher un pucheiro
por porte diante ó furado.”
Xunta ó monton nun cazolo
25 è dicindo “Avemaria”
arrebolo 8 na cañeira
por donde iva un vello solo,
que tirando de monteira
“sin pecado concebida”
30 respondeu á toda prisa.
Cando, sin dar tempo á nada,
calba, calzon é camisa
o chaleque chupa é cara
do velliño daba risa,
35 que todo era unha enmerdada.
F. P.

630 Papés d’emprenta condenada
(d) Á memoria dun amigo santiagués
Trátase dunha composición que se conserva manuscrita na RAG e no arquivo
de Xosé María Álvarez Blázquez, quen a consideraba da autoría de Florencio Pol.
En varias zonas da folla o texto escrito resulta hoxe ilexible ou case ilexible. Noutros
casos soamente podemos ofrecer lecturas hipotéticas.
1 A memoria dun amigo santiagues 9
[...] [se eu] 10 vos doer:
cabé quedos, deixá q[u]e poida dar
á un amigo11 que me ides enterrar
5 ó último á Dios, ay, deixamo ver.!! 12
Mais xá que ferro 13 fostes en privar
deste triste consolo á un desdichado,
recólle co teu esprito, amigo amado,
estas vagoas que non podo coutar 14
10 As virtudes é ó nome que herdache
[...] cuyo, antiguo
[...] do ilustre […]
[...] vastago eras, e […]tache.
todo xunto para coba foi contigo.
15 Xamais podedes meus ollos mirar
aquela nobre [...] donde [leàdes] 15
9. Debaixo do título hai dúas liñas riscadas que resultan ilexibles.
10. se eu é lectura hipotética.
11. un amigo está na entreliña. Por baixo, ilexibles, hai dúas palabras riscadas.
12. No ms. seguen catro versos riscados e apenas lexibles.
13. ferro está na entreliña. Por baixo, ilexible, hai unha palabra riscada.
14. No ms. seguen catro versos riscados e apenas lexibles.
15. leàdes é lectura hipotética.

Poemas dispersos de Florencio Pol 631
é en modestos é vivos rasgos viades
groriosos triunfos de raza solar
triunfos q[u]e en [blau] 16 de marmol, labrados
20 fono, cà q[u]e España, un tempo homenaxe
tributaba en memoria do liñaxe
q[u]e tantos heroes dou tan esforzados
Probes do tal valor celo è lealda
q[u]e cal santa reliquia conquistaba
25 os vosos 17 Abos garda, os varons
para contar tanto [...].
Nunca esquencido eres meu querido 18
nin mais pouco os serán teus semellantes
cantos p[o]r liberta à igual peligro
30 q[u]e Padilla se [...] p[o]r instantes.
Desde ó [...] dos [...] sabrás
q[u]e à sua sangre non foi tan perdida
é q[u]e anq[u]e a humanida [...]
à parar vai á un [...] cal verás
35 Pois dese proer con q[u]e se retorce
desas tormentas tamañas que aguanta
rexenerada sairà en nova pranta
à socieda 19 sin q[u]e moito se esforce
E lebre è sábia è [...]
40 que ó destino q[u]e ó Noso Señor dou
ó home q[u]e purificar tratou
é de loitar subindo pé ante pe
16. blau ‘azul, en heráldica’ é lectura hipotética.
17. os vosos está na entreliña. Debaixo, riscadas, hai unhas palabras ilexibles.
18. eres meu querido está na entreliña. Debaixo, riscadas, hai unhas palabras ilexibles.
19. Antes de sin hai unha palabra riscada que resulta ilexible.

632 Papés d’emprenta condenada
Mais entanto á vos fillos dos [...]
vos coroan no ceo entre loureiros
45 xusto galardon de tantos traballos
que Dios [...] darradeiros 20 .
Chore eu revolto en esta Babel
sobre á foxa q[u]e as vosas ruinas garda
co encorado folgo de Raquel
50 ó mal p[o]r vos sufrido é ó ben q[u]e tarda
Acabeme a tristura sobre à lousa
donde descansarás eternamente
ascendestes [...] vosos descendentes
q[u]e non vos semellan en ningunha cousa
55 Pois anque o 21 por vir con vos non 22 marchou
muy enturbiada está á nosa [...]ola
co [espoldraxo] 23 é á cobiza 24 española
os malos cós bos nun monton xuntou
ADios xeneracios de eterno acordo
60 a Dios home de hombria, nome é fama
pedí à Dios con ó pueblo enfermo é xordo
q[u]e tanto tempo hay q[u]e garda cama
Este amigo querido, meu Aleutor,
mira desde ó céo esta alma afrixida
65 q[u]e ó darche unha eterna despedida
crobeu ó loito é afoga ó dolor.
20. Por baixo de darradeiros, riscada, hai unha palabra ilexible.
21. anque o está na entreliña. Por baixo, riscadas, hai unhas palabras ilexibles.
22. non está na entreliña. Por baixo, riscado, lese se.
23. espoldraxo é lectura hipotética.
24. é á cobiza está na entreliña. Por baixo, riscadas, hai unhas palabras ilexibles.

Obrigado de corno 633
ALBERTO CAMINO: “OBRIGADO DE CORNO” (1845?)
AC
No arquivo da Real Academia Galega están depositadas dúas copias manuscritas
desta composición de Alberto Camino producidas por dúas mans diferentes.
Unha delas data a composición en Santiago de Compostela nun ano que quizais
sexa o de 1845, aínda que, polo trazado que ten a última cifra do ano da data, non
se pode desbotar a posibilidade de que realmente se trate de 1849. Hai anos,
Dobarro Paz (1991: 443) deu noticia dun manuscrito de “Obligado de corno” que,
segundo el, está datado en 1845. Daquela, Dobarro non indicou onde se achaba
depositado o manuscrito ao que el se referiu.
O que ofrecemos deseguido é a transcrición da copia talvez datada en 1845
(Ms.1). En notas de rodapé indicamos as variantes principais que ofrece o outro
manuscrito (Ms.2).
1 “Obligado de Córno 1 .
Ei! oi! hi! ai! 2 ou! hu! hu!
¿Que tés, Farruquiño3 ,
Que estás alegriño?...
5 - Porque4 estal-o poido5 Que é mártes de Antroido
E hoje 6 na casa
Hai 7 forza de grasa
Lacós 8 e filloas
10 Chourizos e broas;
O caldo fai medo
Tén de gordo un dedo
Pois leva touciño 9
1. En Ms.2 lese un Cornos que corrixe un cuernos subxacente.
2. En Ms.2 estas catro interxeccións iniciais corrixen as subxacentes Ey!, oy!, uy! e ay!.
3. Ms.2 Farruquino.
4. Ms.2 Por que.
5. En Ms.1 antes de estal-o poido lese estalo poido riscado.
6. En Ms.2 hoje corrixe un hoxe subxacente.
7. En Ms.2 este Hai corrixe un Hay subxacente.
8. Talvez Lacóns en Ms.2.
9. En Ms.2 o substantivo touciño está na entreliña. Por baixo, riscada, vese unha palabra que podería ser
Fuciño.

634 Papés d’emprenta condenada
Pernil e fuciño 10 .
15 Si viras o pote
Meu vello 11 Gorote
Tocador de frauta,
Quedaras intauta...
Así che fai, ho:
20 ¡Glo, glo, glo, glo, glo!
¡Gloooooo, glo!”
(Alberto Camino. Santiago. Año 1845)
10. En Ms.2 Fuciño corrixe unha palabra situada inmediatamente antes que está riscada e podería ser rabiño.
11. Ms.2 bello.

Conversa entre os arrieiros 635
RAMÓN VARELA VAHAMONDE: CONVERSA ENTRE OS ARRIEIROS
COSME DA GRANXA, MARCOS RIELO E ROQUE ARÁN
RVV
Coñecemos esta peza a través dunha copia mecanoscrita que hoxe se
encontra depositada no arquivo de Xosé María Álvarez Blázquez, a quen lle fora
enviada en xuño de 1970 por Xoán Naya Pérez, daquela bibliotecario da Real
Academia Galega. Esa copia ocupa catro páxinas dun caderniño de trece que saíu
da man de Leandro Carré Alvarellos e que leva o seguinte título: “Conversa entre
arrieiros / e / O litigante labrador / Paliques / por / Ramón Varela Vahamonde”. Carré
transcribira estes dous “paliques” doutro pequeno caderno que pertencera a Manuel
Murguía e que levaba na cuberta unha nota en que se sinalaba a Ramón Varela
Vahamonde, escritor dezao finado en 1858, como o seu autor.
Se, como vimos máis arriba, O litigante labrador semella unha variante dun
diálogo orixinalmente titulado O pleiteante gallego que se pode datar ao redor de
1837, para esta Conversa entre os arrieiros Cosme da Granxa, Marcos Rielo e Roque
Arán non podemos postular unha data de composición, nin sequera aproximada.
Tampouco estamos en condicións de asegurar que se escribise en 1846 ou antes de
1846.
1 CONVERSA
entre os arrieiros Cosme da Granxa,
Marcos Rielo e Roque Arán
COSME
5 Acolá ven coas suas bestas
O siseiro de Santiso.
¡Váia que se gasta viño!
Dúrmenche, seique, no Irixo.
RIELO
10 Cinco mulas trai cargadas,
Todas elas con cencerros,
Ou chocallos, pro distintos
No tocar. Vamos a velos.
Faite cargo do que din:
15 “Changuelán, changuelarán;
O viño pr’o Forneirán.
Changuelín, Changuelirín;
O viño pra Serafín.
Changuelina, changuelina;
20 O viño pra Serafina.
Changuerolo, changuerolo;
O viño pr’o Pereirolo.

636 Papés d’emprenta condenada
Changueleiros, changueleiros;
O viño pr’os compañeiros.
25 Changuelán, changuelarán;
Quen o leva é Roque Arán”.
COSME
Bôs días, amigo Roque,
¿Pr’onde vas con tanto viño?
30 ARÁN
Vouno levar de camiño
â taberna de Santiso.
Xa m’están nela agardando
E chegar hox’é preciso.
35 RIELO
¡Con tantas bestas cargadas!
Iráches’a avinagrar,
Que n’o podes despachar
Nunha ducia de semanas.
40 ARÁN
Háiche cinco, ou seis, borrachos
Que, se non beben de cote,
Xuro á briós e meu capote,
Que tolean dos mostachos,
45 E sonch’eles tan gabachos
Coma o franchute mais ruín;
Sobre todo o palanquín
Do Forneiro, ou forneiracho;
Xa lle chaman o borracho,
50 Fanfurriñas, mintireiro,
Nugallán, cara de sacho,
Pro él a todos ameaza
E todos fan bulra del,
Por garnacho, cascabel,
55 Por bisborra e boa peza.
Hai tamén o Serafiño,
Ou simprote Serafín,
¡Bebe ben! É tan mastín
Coma o puño zarradiño;
60 Ten o corpo pequeniño,
A cara com’a dun mico;
Mais, pra chimpar sendos vasos,
Ninguén lle gana ao maldito,
E, anque a casa lle goberna
65 O Forneirán âs semanas,
De beber ten sempre ganas,
E, con tal que o vaso corra,
Non lle importa que o bisborra
Ande nesas carabanas.
70 A muller do Serafiño
Por unha pinga rabéa,
Quérea de cote a probiña,
E se non bebe, toléa.
Parece un longo varal,
75 E tratándose de viño,
Gorxa tan ancha ela mostra
Com’a canle dun bô muíño.
Pro, se non vai por azumbres,
Logo dí qu’é pouquiniño.
80 ¡Pereirolo! ¡Santo Cristo!
Ese en beber é doutor
E, metido a opositor,
Chegaba pronto á arcebispo.
Co’aquel mirar seu mourisco,
85 Zampa en vasos cal en figos,
Ao lado de catro amigos,
Axiña enxuga un pelexo;
E, se moitos lle fiaran,
Mais bebía, según vexo.
90 Na grande lomba que ten
Eu penso que bota o viño,
E anda tan cheo o probiño,

Conversa entre os arrieiros 637
Que âs veces non lle vai ben;
Pro, deprendeu a hablidade
95 De gaiteiro, e din que toca,
Sen escrupo, â taberneira
Xa o fandango, xa a muiñeira,
Estando ela moi contenta,
Mentral-o larpán do home
100 Coida que o viño está en venta.
Ind’hai outros compañeiros
Que n’os digo por prudencia,
E, estafadores de viño,
Non reparan na concencia.
105 Ofreceron eles darmo
A sisa un tanto barata
Buscaron votos de noite,
E fiándom’eu da traza,
Penséi que así resultaba,
110 Mais solo unha media sisa
Me quedóu da qu’esperaba.
Bebéronme o pipo cheo,
S’houbera mais, mais pillaban;
Que pra fartalos de viño,
115 Moitos moios non bastaban.
Váian ao inferno a beber,
Que a min ben me xiringaron
E, entre mangas e riostras,
Trecentos reás vöaron.
120 Débenme, Dios sabe canto,
O menos trint’e set’olas
E coidaban os larpeiros
De pagarmas con parolas.
Vou, vounos a executar,
125 Pra qu’apronten de contado,
Pois non teñen que perder
Senon as cachas do rabo.
Por eso non queren suba
Na sisa nin na taberna
130 E, en tanto que os demais paguen,
Eles recachan a perna
E como serán sumidos
En bebedelas, o aumento,
Dan a sisa pol-os tragos
135 E miran outros pr’o vento.
¡Nacidas! ¡Qué tales son!
Basta que sean alleos;
Queren roubar a parroquia
Con tal qu’eles anden cheos;
140 Sarna potente lles veña,
E unha frebe de camiño,
Que solo con auga sanen,
Enfermen solo cô viño.
COSME
145 Andiveches ao rivés
En mans de puros bribós,
Alí hai homes de calzós
Que non che son cascabés
Solo en pensar que os borrachos
150 Habían de dal-a ley
Eso non cho consentían;
Xa cho dixen e acertéi.
S’outra vez quérel-a sisa
Pídell’aos homes honrados,
155 Porque os feitos deses pillos
Sempre che son malmirados.
RIELO
Deprendiches á tua costa
Pro sabe que hai en Santiso
160 Xente qu’eso ben entende
E sirva a todos d’aviso.

BIBLIOGRAFÍA
Album de la Caridad: Juegos Florales de La Coruña en 1861, seguido de un
mosaíco poético de nuestros vates gallegos contemporáneos. Edición costeada
por Don José Pascual López Cortón a cuyas expensas se celebraron
dichos Juegos Florales. A Coruña: Imprenta del Hospicio
Provincial, 1862.
ÁLVAREZ BLANCO, R. / X. L. RODRÍGUEZ MONTEDERRAMO (2006): “Un prego
solto en galego en defensa do liberalismo: ‘A Parola Poléteca’, de
1822”, Boletín da Real Academia Galega 367, pp. 141-194.
ÁLVAREZ BLÁZQUEZ, X. M. (1951): “Limiar”, in Nicomedes Pastor Díaz:
Poesías galegas. Egloga de Belmiro e Benigno. A alborada. Limiar de X. Mª
Álvarez Blázquez. Ilustracións de X. Sesto. Vigo: Edicións Monterrey,
pp. I-XII.
ÁLVAREZ BLÁZQUEZ, X. M. (1959): Escolma de poesía galega. II. A poesía
dos séculos XIV a XIX (1354-1830). Vigo: Galaxia.
ÁLVAREZ BLÁZQUEZ, J. M. (1963): “Notas para una edición crítica de la égloga
de “Belmiro e Benigno”, de Pastor Díaz”, Cuadernos de Estudios
Gallegos 18, 56, pp. 347-356.
AÑÓN PAZ, F. (1889): Poesías. Prólogo de V. Novo y García. A Coruña:
Andrés Martínez.
BARREIRO FERNÁNDEZ, X. R. (1982): Historia contemporánea de Galicia. 4
vols. A Coruña: Gamma.
BEL ORTEGA, F. (1991): Vida e obra de Francisco Añón. [A Coruña]:
Fundación Pedro Barrié de la Maza, Conde de Fenosa.
CABANO VÁZQUEZ, J. I. (dir. e ed.) (2002): A imprenta en Galicia: século XIX.
2 vols. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia.
CARBALLO CALERO, R. (1981): Historia da literatura galega contemporánea,
3ª ed. Vigo: Galaxia.
CARRÉ ALDAO, E. (1911): Literatura gallega. Barcelona: Casa Editorial
Maucci.

640 Papés d’emprenta condenada
CARVALHO CALERO, R. (1984): “Conjecturas sobre a autoria dos dialogos
compostelanos de princípios do século XIX (1812-1836)”, in Actas I
Congresso Internacional da Língua Galego-Portuguesa na Galiza. A
Coruña: AGAL, pp. 721-730.
Cátedra de Lingüística e Literatura Galega (1976): Prosa Galega 1. Vigo:
Galaxia.
CHACÓN, R. (1983): “Contribución á bibliografía de J. M. Pintos”, Grial
82, pp. 495-498.
CHACÓN, R. (1984): “De novo sobre bibliografía de Pintos e Pondal”, Grial
84, pp. 227-237.
CHACÓN, R. (1986): “Os primeiros textos en prosa. Tres novos textos”,
Grial 93, pp. 349-364.
DÍAZ, N. P. (1951): Poesías galegas. Egloga de Belmiro e Benigno. A alborada.
Limiar de X. Mª Álvarez Blázquez. Ilustracións de X. Sesto. Vigo:
Edicións Monterrey.
DOBARRO PAZ, X. M. (1991): “Dous poemas inéditos de Alberto Camino”,
in M. Brea / F. Fernández Rei (coords.): Homenaxe ó profesor
Constantino García. Santiago de Compostela: Universidade, vol. 2, pp.
443-449.
DOBARRO PAZ, X. M. (2000): “Vicente Turnes e a poesía áulica”, in J. L.
Rodríguez (ed.): Estudos dedicados a Ricardo Carvalho Calero. Santiago
de Compostela: Parlamento de Galicia / Universidade de Santiago de
Compostela, vol. 2, pp. 205-212.
DOBARRO PAZ, X. M. (2004): “De vodas reais e o levantamento de 1846:
un poema inédito de Alberto Camino”, in R. Álvarez / A. Santamarina
(eds.): (Dis)cursos da escrita. Estudos de filoloxía galega ofrecidos en
memoria de Fernando R. Tato Plaza. A Coruña: Fundación Pedro Barrié
de la Maza, pp. 111-122.
FANDIÑO, A. B. (2000): A Casamenteira. Introducción de Xosé R. Barreiro,
Laura Tato e Carmen Blanco. Ourense: Linteo.
FERNÁNDEZ SALGADO, X. A. (2002): Marcial Valladares (1821-1903): lingua,
literatura e folclore. Tese de doutoramento. Universidade de Santiago
de Compostela.

Bibliografía 641
FERNÁNDEZ Y NEIRA, J. (1893): Proezas de Galicia explicadas bajo la conversación
rústica de los dos compadres Chinto y Mingote. Reimpresas por
A.M.S. e ilustradas por R. Navarro y U. González. A Coruña: Andrés
Martínez, Editor.
FERNÁNDEZ Y NEIRA. J. (1984): Proezas de Galicia. Editado en facsímile, con
Limiar de Carlos Martínez Barbeito. Pontevedra: Bibliófilos Gallegos.
FILGUEIRA VALVERDE, J. (1952): “Una representación en gallego a Carlos
IV”, Cuadernos de Estudios Gallegos 7, 22, pp. 295-298.
GARCIA NEGRO, M. P. / A. GÓMEZ SÁNCHEZ (1996): A literatura galega do prerenacemento
(1808-1863). Vigo: Asociación Socio-Pedagóxica Galega /
A Nosa Terra.
IGLESIA, A. DE LA (1886): El idioma gallego. Su antigüedad y vida, 3 tomos.
A Coruña: Imprenta de La Voz de Galicia. O tomo que nos interesa é
o primeiro.
MARIÑO PAZ, R. (2000): “O idioma galego na vida, na obra e na época de
Juan Antonio Posse (1766-1854), Manuel Pardo de Andrade (1760-
1832) e Francisco del Valle Inclán (1736-ca. 1808)” (I), A Trabe de
Ouro 41, pp. 27-48; (e II), A Trabe de Ouro 42, pp. 191-203.
MARIÑO PAZ, R. / D. SUÁREZ VÁZQUEZ (2006): “Ó Apóstol Santiago, manuscrito
e impreso en galego do século XIX”, Boletín da Real Academia
Galega 367, pp. 237-291.
NEIRA VILAS, X. (1995): A lingua galega en Cuba. [Santiago de Compostela]:
Consello da Cultura Galega.
PARDO DE ANDRADE, M. (1971): ¡MASCARA FORA! Ou seña: Os rogos dun
gallego establecido en Londres, dedicados ós seus paisanos para abrirlles os
ollos sobre certas iñorancias, e o demáis que verá o curioso lector. Limiar
de Xulián Maure. Vigo: Edicións Castrelos.
PARDO DE ANDRADE, M. (1988): Poesías. Edición e introducción de María
Rosa Saurín de la Iglesia. 2 vols. Università degli Studi di Urbino.
PASTOR DÍAZ, N. (1951): Poesías galegas. Egloga de Belmiro e Benigno. A alborada.
Limiar de X. Mª Álvarez Blázquez. Ilustracións de X. Sesto. Vigo:
Edicións Monterrey.

642 Papés d’emprenta condenada
PENA, X. R. (1991): “Diálogo entre Dominjos e Farruco, sobre administrason
de Xûstisia da sua Aldea. (Un texto esquecido de 1820)”, A Trabe de
Ouro 8, pp. 591-595.
PENA, X. R. (1995): “Sigue la Tertulia en la Quintana, ó segundo Dialogo entre
los consabidos Andrúco, Xâcobe é Alberte (texto esquecido de 1820)”, A
Trabe de Ouro 21, pp. 117-123.
PENA, X. R. (1996): “Dous textos esquecidos da prosa galega do século
XIX”, A Trabe de Ouro 27, pp. 129-134.
SAURÍN DE LA IGLESIA, M. R. (1991): Manuel Pardo de Andrade y la crisis de
la Ilustración (1760-1832). A Coruña: Galicia Editorial.
SAURÍN DE LA IGLESIA, M. R. (ed.) (1997): El Ciudadano por la Constitución
(1812-1814). Edición facsímil al cuidado de María Rosa Saurín de la
Iglesia. 2 vols. A Coruña: Deputación da Coruña / Biblioteca Nacional.
SAURÍN DE LA IGLESIA, M. R. (2003): Antonio, Francisco y Benigno de la
Iglesia. Una biografía intelectual. Cuadernos de Estudios Gallegos,
Anexo XXX. Santiago de Compostela: Consejo Superior de
Investigaciones Científicas / Xunta de Galicia / Instituto de Estudios
Gallegos Padre Sarmiento.
XOVE FERREIRO, X. (1999): “O primeiro texto coñecido de Juan Manuel
Pintos”, in Mª Teresa García-Sabell Tormo et alii: Homenaxe ó profesor
Camilo Flores. Universidade de Santiago de Compostela, vol. 2, pp.
731-740.

ÍNDICE dos textos
Papés d´emprenta condenada
A escrita galega entre 1797 e 1846
1797
MPA1(97): MANUEL PARDO DE ANDRADE: “MAIS GARRIDA QUE A
ROSA NO SEU LEYTO” (1/11/1797)
León de Parma [= Manuel Pardo de Andrade], in Diario de Madrid, núm. 305
(1/11/1797), p. 1291 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
1805
RVP(05): REPRESENTACIÓN DOS VECIÑOS DA PONTEDEVA
(27/7/1805)
Representacion, q[u]e hicieron los vecinos de Pontedeva á S.M. sobre la
imposicion de quatro mrs. en quartillo de vino (27/7/1805) [manuscrito] . . . 21
AAT(05-12): SONETOS CON ESTRAMBOTE DE ANTONIO ARIAS
TEIXEIRO (entre 1805 e 1812)
[manuscrito] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
1807
DE1(07): PRIMEIRO DIÁLOGO DOS ESTERQUEIROS (1807)
Rabioso el Arzobispo de Santiago p[o]r no haber logrado la Prebenda para su
querido Andres, despachò parte de sus familiares, y entre ellos le tocò la china à
su Estercolèro Pedro Abelleira, y dandole el Pesame (como era regular) su
Compadre Diego de Carbia, se sabe que pasò entre ellos dos la siguiente
conversacion [manuscrito] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
DE2(07): SEGUNDO DIÁLOGO DOS ESTERQUEIROS (1807)
Pasando una de estas tardes el Autor del Diálogo de los Estercoleros por la Calle
de Pitelos, hallò á Pedro de Avelleira, que estaba al parecer tomando el sol, al
tiempo que subia la cuesta de Sar Diego de Carbia. Luego que viò este à su
compadre se dirige à él, y abrazandole empieza una graciosa conversacion, que
por la diversidad y rareza de noticias juzgò digna de escribirse, y asi lo hizo en la
manera siguiente [manuscrito] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
1808
LSSA(08): UN LABRADOR QUE FOI SARXENTO AOS SOLDADOS
DO NOVO ALISTAMENTO (1808)
PROCRAMA NA GUERRA DA INDEPENDENCIA, POR UN LABRADOR QUE
FOY SARXENTO ÓS Soldados do novo alistamento, in Galicia. Revista Universal
de este Reino 16 (15/05/1861), p. 254 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

644 Papés d’emprenta condenada
1810
PG(10): JOSÉ FERNÁNDEZ Y NEIRA: PROEZAS DE GALICIA (1810)
José Fernández y Neira (1810): Proezas de Galicia, explicadas baxo la
conversación rústica de los dos compadres Chinto y Mingote. Coruña: Imprenta
de Vila. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
1812
CR(12): RAMÓN GONZÁLEZ SENRA: “CARTA RECOMENDADA” (5
de febreiro de 1812)
R. González Senra: “Carta recomendada”, Gazeta Marcial y Política de Santiago,
Santiago de Compostela, (5/2/1812), pp. 17-21 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
AC(12): XAN DE MINGUCHO: “ARTIGO COMUNICADO” (29 de
setembro de 1812)
Xân de Mingucho: “Artículo comunicado”, Gazeta Marcial y Política de
Santiago, Santiago de Compostela, (29/9/1812), núm. 70, pp.
859-860 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
ABF1(12): ANTONIO BENITO FANDIÑO: A CASAMENTEIRA (1812)
A. B. Fandiño (1849): Sainete en gallego para cuatro personas, del célebre
literato D. Antonio Benito Fandiño. Juguete inédito, hallado entre los papeles de
un curioso amigo del autor, y se da á luz para honrar su memoria. Orense.
Oficina de D. Juan María Pazos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
ABF2(12): ANTONIO BENITO FANDIÑO: “VILANCICO QUE NA
NOITEBOA DO ANO DE 1812 CANTARON OS PRESOS DO
CÁRCERE PÚBLICO DE SANTIAGO”
Antonio Benito Fandiño: “Villancico que en la Noche-Buena del año de
1812 cantaron los presos de la carcel pública de Santiago”, Diario Cívico-
-Patriótico, núm. 63, Santiago de Compostela, (26/12/1812), pp. 249-252 107
ABF3(12): ANTONIO BENITO FANDIÑO: “RESPOSTA A MANUEL
ACUÑA” (30/10/1812)
CONSTITUCION VIOLADA, / Y LEYES ESCARNECIDAS. / Arbitrario y
punible porte del Doctor / Don Joaquin Bernardo Flores, Catedrá- / tico,
Abogado, y Alcalde primero en / la ciudad de Santiago. En la Oficina del
EXACTO CORREO, pp. 3-4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
1813
MPA2(13): MANUEL PARDO DE ANDRADE: OS ROGOS DUN
GALEGO (1813)
[M. Pardo de Andrade] (1813): Os rogos d’un gallego establecido en Londres,
dedicados os seus paysanos para abrirlles os ollos sobre certas iñorancias, e o demais
que vera o curioso lector. Coruña: á instancias de varios patriotas amantes del
Gobierno y de la Constitucion. En la caxa tipográfica del Diario . . . . . . . . . . 115

Índice dos textos 645
CCBM(13): CONVERSA ENTRE OS COMPADRES BÉRTOLO E
MINGOTE (9 de febreiro de 1813)
R.F.: “Conversacion entre los compadres Bértolo y Mingote”, Gazeta Marcial
y Política de Santiago, Santiago de Compostela, (9/2/1813), núm.
12, pp. 138-142 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
DC(13): DÉCIMA CONSTITUCIONAL (23 de marzo de 1813)
Gazeta Marcial y Política de Santiago, Santiago de Compostela, (23/3/1813),
núm. 27, pp. 287-288 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
CFRA(13): CONVERSA NO ADRO DA IGREXA (1/4/1813)
F.R.A.: “Freiría. Bos dias Aguiar: como bay hó?”, Gazeta Marcial y Política
de Santiago, Santiago de Compostela, (1/4/1813), núm. 30, pp.
318-324 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
AC(13): ARTIGO COMUNICADO (23/6/1813)
Estafeta de Santiago. Santiago de Compostela, (23/6/1813), tomo I,
núm. 19, pp. 149-150 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
1814
MPA3(14): MANUEL PARDO DE ANDRADE: AOS CORUÑESES, DUN
LABRADOR LIBERAL (10/2/1814)
El Ciudadano por la Constitución, (10/2/1814), pp. 985-986 . . . . . . . . . . . 156
MPA4(14): MANUEL PARDO DE ANDRADE: “SONETO AO AUTOR
DO ROMANCE GALEGO TITULADO OS SERVÍS E OS LIBERÁS”
(31/3/1814)
El Ciudadano por la Constitución, A Coruña, (31/3/1814), p. 1072 . . . . . . . 158
MPA5(14): MANUEL PARDO DE ANDRADE: ROMANCE POLA
VOLTA DE FERNANDO VII (23/4/1814)
El Ciudadano por la Constitución, A Coruña, (23/4/1814), núm. 274,
pp. 1111-1112 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
ABF4(14): VERSOS DE ANTONIO BENITO FANDIÑO (1814)
A. B. Fandiño (1814): A Dios rogando, y con el mazo dando: vuelta muger que
baylamos, dale Juana al banastillo, y otra te pego Matías: O traylo, traylo, verás
como baylo. Sesion de córtes soñada, que por evitar zozobras y salir de dudas,
dedica al augusto congreso nacional D. Antonio Benito Fandiño, soldado político
é inválido físico del regimiento infantería de Borbon, como interesado en ella.
Santiago: Oficina de D. Juan María de Pazos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163

646 Papés d’emprenta condenada
1816
LCQ(16): LOUVORES DO CARDEAL QUEVEDO (1816)
J. M. Bedoya (1817): Fiestas y obsequios del Ilmo. Sr. Deán y Cabildo de la
Santa Iglesia Catedral de Orense à su dignísimo Obispo el Eminentísimo Sr. D.
Pedro Quevedo y Quintano en celebridad de haber sido creado presbítero
cardenal de la santa iglesia Romana. Van añadidas algunas notas historiales de
las singulares prendas y virtudes de este Prelado. Madrid: Imp. de M. Burgos,
pp. 31-32 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
1820
ABF5(20): VERSOS DE A. B. FANDIÑO (16/5/1820)
A.B. Fandiño: “Satisfaccion al anónimo de la Coruña, recibido en el correo
del viernes”, in El Heráclito español y Demócrito gallego, Santiago de
Compostela, (16/5/1820), p. 61 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
ABF6(20): VERSOS DE A. B. FANDIÑO (23/5/1820)
A. B. Fandiño: “Sempre pensei ben de todos”, in El Heráclito español y
Demócrito gallego, Santiago de Compostela, núm. 10 (23/5/1820), p. 82 . . 172
ABF7(20): ANTONIO BENITO FANDIÑO: “RESPOSTA A T.C.M.B.”
(25/7/1820)
A. B. Fandiño: “Respuesta á T.C.M.B., articulista en El Observador
Constitucional de esta ciudad, del viernes 21 del corriente”, in El Heráclito
español y Demócrito gallego, Santiago de Compostela, núm. 28 (25/7/1820),
p. 221 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
DLCG(20): DÉCIMA LIBERAL DA COLUMNA DE GRANADEIROS
PROVINCIAIS DE GALICIA (1820)
Aniversario constitucional, o funcion Cívico-Patriótico-Militar, con que la
Columna de Granaderos Provinciales de Galicia espresó sus nobles sentimientos
por el nuevo sistema, el miércoles 21 del corriente en la ciudad de Santiago: y
escribió y da a luz un tambor de la misma. Santiago, 1820 . . . . . . . . . . . . . 175
DDF(20): DIÁLOGO ENTRE DOMINJOS E FARRUCO SOBRE
ADMINISTRASÓN DE XÛSTICIA DA SÚA ALDEA (1820)
Diálogo entre Dominjos e Farruco, sobre administrason de Xûsticia da sua Aldea.
Santiago: Impreso en la oficina de Rey, 1820 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
TQ1(20): A TERTULIA NA QUINTANA (1820)
La Tertulia en la Quintana, ó Dialogo entre Andrúco, Xâcóbe è Alberte el dia de
Corpus. Santiago: Imprenta de D. Manuel Antonio Rey, 1820 . . . . . . . . . . 186
TQ2(20): SEGUNDA TERTULIA NA QUINTANA (1820)
Sigue La Tertulia en la Quintana, ó segundo Dialogo entre los consabidos
Andrúco, Xâcóbe è Alberte. Santiago: Imprenta de Rey, 1820 . . . . . . . . . . . . . . 199

Índice dos textos 647
MPA6(20): MANUEL PARDO DE ANDRADE: LOS SERVILES Y
LIBERALES (1820)
Los serviles y liberales. Romance en gallego y castellano. [Madrid]: Imprenta de
Vega y Compañía, 1820 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
1821
CSDC(21): CARACTERIZACIÓNS DE DEPUTADOS A CORTES POR
GALICIA PARA A LEXISLATURA DE 1820 A 1821 (1821)
Condiciones y semblanzas de los diputados a Cortes para la legislatura de 1820
a 1821. Madrid: Imprenta de D. Juan Ramos y Compañía, 1821, pp. 43-48 224
1822
APP(22): A PAROLA POLÍTICA (1822)
A Parola Polêteca que tuvo un auguador cun sobriño seu que acaba de chegar da
terra tembrando, e fomegandolle os miolos de medo. Madrid: Imprenta de Don
Antonio Fernández, 1822 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
1823
PB1(23): POEMA AOS INSURRECCIONADOS DE BURÓN
(23/1/1823)
“Alos insurreccionados de Buron”, in Diario Constitucional de La Coruña, A
Coruña, (23/1/1823), p. 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
PB2(23): POEMA ÁS COMADRES DE BURÓN (6/2/1823)
“Apronten pois as comadres”, in Diario Constitucional de La Coruña, A
Coruña, (6/2/1823), p. 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241
PBS(23): PEDRO BOADO SÁNCHEZ: DIÁLOGO ENTRE DOS
LABRADORES GALLEGOS AFLIGIDOS Y UN ABOGADO INSTRUIDO,
DESPREOCUPADO Y COMPASIVO (1823)
Pedro Boado Sánchez (1823): Diálogo entre dos Labradores gallegos afligidos y
un Abogado instruido, despreocupado y compasivo. CUADERNO PRIMERO al
cual seguirá el segundo. Contiene las principales disposiciones eclesiásticas y
civiles, relativas á los que comunmente se llaman derechos de estola y pie de
Altar. Orense: Oficina de D. Juan María de Pazos . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242
1826
NPD1(26-28): NICOMEDES PASTOR DÍAZ: ÉGLOGA DE BELMIRO E
BENIGNO (ca. 1826-1828)
Nicomedes Pastor Díaz Corvelle: Egloga. Belmiro y Benigno [manuscrito] . . . 286
1828
NPD2(28): NICOMEDES PASTOR DÍAZ: A ALBORADA (11/5/1828)
Nicomedes Pastor Díaz Corvelle: “A alborada”, in Obras de don Nicomedes
Pastor Díaz, de la Real Academia Española (OC). Madrid: Imprenta de
Manuel Tello, 1868, tomo II, pp. 37-41 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299

648 Papés d’emprenta condenada
1829
VT1(29): VICENTE TURNES: LETRILLA AOS REXIOS
DESPOSORIOS DE FERNANDO VII E MARÍA CRISTINA DE
BORBÓN (1829)
[V. Turnes] (1829): Letrilla de los Labradores Gallegos á los Regios Desposorios
de S.M. en las funciones de la M.N. y M.L. Ciudad de Santiago, con su
acostumbrado Ala, lála, lála, lála / Ala, lála, lála, lá. Santiago: Imprenta de
D. Juan Francisco Montero . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303
1833
CLB(33): CONVERSACIÓN ENTRE DOUS COMPADRES A PROL DA
PROCLAMACIÓN DE ISABEL II COMO RAÍÑA DE ESPAÑA (1833)
La Estrella (Madrid), (22/11/1833), pp. 3-4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309
1834
CCh(34): CUARTETA EN FAVOR DE ISABEL II CANTADA EN
CHANTADA O 19 DE NOVEMBRO DE 1834
Juan Gómez de Castro (1834), in Boletín Oficial de la Provincia de la Coruña.
Núm. 109, (8/12/1834), pp. 2-3. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313
1836
DGM(36): DIÁLOGO ENTRE GORECHO E MINGOS (6/7/1836)
“Comunicado. Diálogo entre Gorecho é Mingos”, in Boletín Oficial de La
Coruña. A Coruña, núm. 147, (6/7/1836), p. 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316
DAS1(36): PRIMEIRO DIÁLOGO NA ALAMEDA DE SANTIAGO
(setembro de 1836)
Diálogo en la Alameda de Santiago entre Cristovo, Farruco, Bartolo e Freitoso.
Santiago: Imprenta de J. Núñez Castaño, setembro de 1836 . . . . . . . . . . 320
TP1(36): PRIMEIRA TERTULIA DE PICAÑOS (31/10/1836)
La Tertulia de Picaños, Pátria del célebre y honrado Vilas, capatáz de Carreteros;
Conductor de efectos estancados de la Hacienda pública; Mayordomo que ha sido
del Santisimo Sacramento; de la Patrona de su Parroquia; de S. Blas; de S.
Antonio y Animas; porta-estandarte en muchas y diversas procesiones sacroprofanas;
individuo de várias Cofradías, con voto decisivo en ellas, &..
Individuos que asisten a ella: Vilas, seu fillo Farruco, Pepe, Andruco e
Catuxâ. Santiago: Imprenta de D. J. F. Campaña y Aguayo, (31/10/1836) . . . 332
DAS2(36): SEGUNDO DIÁLOGO NA ALAMEDA DE SANTIAGO
(15/11/1836)
Diálogo 2º en la Alameda de Santiago entre los mismos Cristobo, Farruco,
Bartolo, Freitoso y un Cura errante que toma parte en la conversación. Santiago:
Imprenta de D. J. F. Campaña y Aguayo, (15/11/1836) . . . . . . . . . . . . . . 342

Índice dos textos 649
TP2(36): SEGUNDA TERTULIA DE PICAÑOS (15/12/1836)
Núm. 2º. Sigue la Tertulia de Picaños. Asistentes a ella, los Consabidos Farruco,
Pepe, Andruco, Catuxâ y un Abad recién llegado. Santiago: Imprenta de D.
José Fermín Campaña y Aguayo, (15/12/1836) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357
DAS3(36): TERCEIRO DIÁLOGO NA ALAMEDA DE SANTIAGO
(31/12/1836)
Diálogo tercero en la Alameda de Santiago entre los mismos Cristobo, Farruco,
Freitoso y el cura consabido. Santiago: Imprenta de don J. F. Campaña y
Aguayo, (31/12/1836) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 368
PC(36): PAROLA DE CACHEIRAS (ca. 1836)
Parola k’houbo entre Goriño Antelo, Farruco Allende é Antón Terelo a tarde de
carta feira d’a outra semana n’a taberna de Cacheiras, relatada ó pé da letra por
un urbano que à oeu agachado tras d’unha pipa; ó que viña de camiño . . . . . . 376
1837
CPCh(37): COLOQUIO NA PONTELLA DA CHAÍNSA (27/1/1837)
Encuentro y Coloquio que tuveron na pontella da Chainsa, cercana á vila de
Noya, Gurumete, Pedro de Atanasio é Pepe Alonso o dia 13 de Noviembre de
1836, en que se nombrou na-quela vila ó Auntamento Costitusional. Santiago:
Imprenta de D. José Fermín Campaña y Aguayo, (27/1/1837) . . . . . . . . . . 401
OPG(37): O PREITEANTE GALEGO / O LITIGANTE LABRADOR (ca.
1837)
O PREITEANTE GALLEGO. / Relación que un litigante chamado FARRUCO,
fay ó Cura da sua / Parroquia, do que lle sucedeu no tribunal da Cruña, / ó ano
de mil oito centos trinta é sete. Pontevedra: Imp. de R. Quintans . . . . . . . . . 411
1840
VT2(40): VICENTE TURNES: “DIEGO E CRISTOBO” (1840)
V. Turnes (1840): “Diego y Cristobo”, in El Eco de Galicia, 67 (15/11/1851) . 436
OSP1(40): MANUEL FERNÁNDEZ MAGARIÑOS: O SEOR PEDRO,
núm. 1 (1840)
Numaro un. Fuliada que fixo o labrador Seor Pedro porgresista, / dendes que
soupo o pornunciamento dos puebros en / favor da libertade. Santiago: Imprenta
de Núñez, 1840 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441
1842
CT(42): PERICO BOTA-FUMEIRO (1842): “CARTA A TIRABEQUE”
Perico Bota-Fumeiro (1842): “Carta a Tirabeque, lego de Fr. Gerundio,
remitiéndole un ejemplar de la obrita titulada “Ideas generales sobre

650 Papés d’emprenta condenada
administración militar,” publicada en La Coruña en 1842, por el Intendente
del ramo D. Joaquin Fontanilles”, FRAY GERUNDIO. Periódico satírico, de
política y costumbres, Capillada 372, Madrid, (27/2/1842), pp. 141-143 . . 448
FA1(42): FRANCISCO AÑÓN: “UNHA CARTA ANÓNIMA” (1842)
Francisco Añón: “Un-a carta anónima”, in Añón Paz (1889: 135-138) . . . 455
VT3(42): VICENTE TURNES: FELICITACIÓN CRÍTICA POR DOUS
LABRADORES GALEGOS. DIÁLOGO ENTRE MINGUIÑO E FARRUCO
(1842)
Felicitación critica / Por dos labradores gallegos / Dedicada / Al Sr. D. Narcis
Cepedano / Alcalde Corregidor de la Ciudad de Santiago / Presidente de la Junta
de Beneficencia / Año de 1842. / Diálogo / Entre Minguiño y Farruco, labradores
y vecinos / de sus respectivos lugares y Parroquias en el Dia que / refieren,
Santiago, 1842 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 458
1843
VT4(43): VICENTE TURNES: LETRILLA GALEGA EN CELEBRACIÓN
DA MAIORÍA DE IDADE E DO SOLEMNE XURAMENTO DE ISABEL II
DE BORBÓN (1843)
[V. Turnes] (1843): Letrilla gallega en celebridad de la declaracion de mayor
edad, y solemne juramento de S. M. la Reina D.ª Isabel IIª de Borbon. Santiago:
Impr. de la V. é H. de Compañel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 465
JMP1(43): JUAN MANUEL PINTOS: A FAUSTINO DOMÍNGUEZ, CON
MOTIVO DO SEU CASAMENTO (1843)
Juan Manuel Pintos: “Dándome parte Faustino Domínguez de su
casamiento con Luísa Coumes gai le contesté en 13 de marzo de 1843 a la
suya del 6 del mismo lo siguiente” [manuscrito] . . . . . . . . . . . . . . . . . . 468
C1836(43): CAMBADOS, 1836 (1843)
Cambados – 1836 [manuscrito] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 471
1844
RM(44): [RAMÓN MALVÁREZ]: Á ENTRADA DO SEÑOR ARCEBISPO
CANDO VIÑA DO SEU DESTERRO DE MAÓN (1844)
J. P. V. (1844): Á entrada do Sr. Arsibispo cando vinha do seu desterro de Maon.
Cantabanse n’a porta de San Roque en Santiago. Santiago: Imprenta de la V. é
H. de Compañel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 488
MV1(44): MARCIAL VALLADARES: “A UN PAXARIÑO” (1844)
Marcial Valladares: “A un paxariño”, 1844 [manuscrito] . . . . . . . . . . . . . . 493
JMT(44): JUAN MONTERO TELINGE: “ROSA E PASCUAL” (1844)
Juan Montero Telinge: “Rosa e Pascual”, in Faro Industrial de La Habana,
(26/11/1844) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 496

Índice dos textos 651
1845
VT5(45): VICENTE TURNES: DIÁLOGO ENTRE SILVESTRE
CAJARABILLE E DOMINGO MAGARIÑOS (1845)
V. Turnes (1845): Diálogo entre Silvestre Cajarabille e Domingo Magariños,
labradores e veciños nas suas respeutivas parroquias, in Album de la Caridad
(AC), A Coruña: Imprenta del Hospicio Provincial, 1862, pp. 265-269 . . 499
AC1(45): ALBERTO CAMINO: “O DESCONSOLO” (1845)
Alberto Camino: “O desconsolo”, in El Porvenir, Santiago de Compostela,
núm. 2 (12/2/1845), p. 15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 504
FA2(45): FRANCISCO AÑÓN: “RECORDOS DA INFANCIA - ÉGLOGA”
(1845)
Francisco Añón: “Recordos da infancia. Égloga”, in La Aurora de Galicia,
núm. 8, (9/8/1845), p. 63 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 507
MP(45): MISTERIOS DE PONTEVEDRA (1845)
Misterios de Pontevedra, por Un viejo de buen humor, que a los sesenta años de
su vida empieza a escribir en verso por seguir el torrente de la moda.
Pontevedra: Imprenta de la Viuda de Pintos, 1845 . . . . . . . . . . . . . . . . . 518
JMP2(45): JUAN MANUEL PINTOS: “O ACHADIZO” (1845)
“O achadizo”, in Misterios de Pontevedra, por Un viejo de buen humor, que a los
sesenta años de su vida empieza a escribir en verso por seguir el torrente de la
moda. Pontevedra: Imprenta de la Viuda de Pintos, 1845, pp. 43-45 . . . . 520
JMP3(45): JUAN MANUEL PINTOS: “A USURA” (1845)
“A usura”, in Misterios de Pontevedra, por Un viejo de buen humor, que a los
sesenta años de su vida empieza a escribir en verso por seguir el torrente de la
moda. Pontevedra: Imprenta de la Viuda de Pintos, 1845, pp. 46-53 . . . . 527
MV2(45): MARCIAL VALLADARES: “SUIDADES (Á C…..)” (1845)
Marcial Valladares: “Suidades (á C.....)”, in Album de la Caridad: A Coruña:
Imprenta del Hospicio Provincial, 1862, pp. 299-300 . . . . . . . . . . . . . . . 537
1846
VT6(46): VICENTE TURNES: AOS AUGUSTOS DESPOSORIOS DE
ISABEL II E LUÍSA FERNANDA DE BORBÓN (1846)
V. Turnes (1846): Á los augustos desposorios de S. M. la Reina D.ª Ysabel 2.ª y
de su Escelsa Hermana D.ª Luisa Fernanda de Borbon. Santiago: Imprenta de
la V. de Compañel é Hijos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 539
AC2(46): ALBERTO CAMINO: “POIS NON CADRA TANTA BULLA”
(1846)
Alberto Camino: “Pois non cadra tanta bulla” [manuscrito] . . . . . . . . . . . 542

652 Papés d’emprenta condenada
VT7(46): VICENTE TURNES: “Á INAUGURACIÓN DO LICEO
ARTÍSTICO E LITERARIO DA CORUÑA” (1846)
V. Turnes (1862): “Á inauguracion do Liceo Artístico e Literario da Cruña”,
in Album de la Caridad. A Coruña: Imprenta del Hospicio Provincial, pp.
366-368 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 544
CCX(46): CARTA DE CRISTOBO AO SEU TÍO DON ALIFONSO DE
SANTIAGO (1846)
Cristobo de Xallas (1846): Carta de Cristob.’a seu tio D1[o]n Alifonso de
Santiago [manuscrito] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 547
JMP4(46): JUAN MANUEL PINTOS: “CONTOS DA ALDEA” (1846)
[J. M. Pintos]: “Contos da aldea”, in El Circulador, periódico de literatura y
anuncios, Pontevedra, (18/8/1846), pp. 3 e ss. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 561
MV3(46): MARCIAL VALLADARES: “A UN CEMENTERIO EN
MADRID EL DÍA DE DIFUNTOS DE 1846” (1846)
Marcial Valladares: “A un cementerio en Madrid el dia de difuntos de
1846”, 1846 [manuscrito] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 566
MV4(46): MARCIAL VALLADARES: “TARESA E TOMÁS” (ca. 1846)
Marcial Valladares: “Taresa e Tomás”, 1846 [manuscrito] . . . . . . . . . . . . 569
MV5(46): MARCIAL VALLADARES: UNHA FROL (ca. 1846)
Marcial Vallares: “Un-a frol”, 1846 [manuscrito] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 571
FPVS (Frases, proverbios e versos soltos):
a “...también le aguarda con impaciencia el autor dos rogos a’un Gallego.
¡Minha xoya!”. Los Guerrilleros por la Religión, la Patria y el Rey: o Diario-
-Polémico-Religioso de La Coruña, número 48, A Coruña, (1813) . . . . . 575
b “Arriba meu pao das tundas...”. Diario Cívico-Patriótico, número 106,
Santiago de Compostela, (15/2/1813) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 575
c “pues dias atras pasando por un barrio, oímos voces de una muger que
decía: ladron, xudio, vay cumplir co ó preceuto”. Estafeta de Santiago,
número 9, Santiago de Compostela, (19/5/1813) . . . . . . . . . . . . . . . . 577
d “¡Pobre rapaz que te despenache!”. El Observador Constitucional de
Santiago, número 67, (22/5/1820) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 577
e “Moito che quero cara de demo”. El Heráclito español y Demócrito gallego,
número 12, Santiago de Compostela, (30/5/1820) . . . . . . . . . . . . . . . 577
f “Aló arriba no monte...”. El Heráclito español y Demócrito gallego, número
13, Santiago de Compostela, (2/6/1820) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 577
g “A tua porta meniña...”. El Heráclito español y Demócrito gallego, número
13, Santiago de Compostela, (2/6/1820) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 580

Índice dos textos 653
h “atinou que dixo morcilla, si dixera morcillón, ou atinaría ou non”. El
Heráclito español y Demócrito gallego, número 26, Santiago de
Compostela, (18/7/1820) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 580
i “ó que non me fay mal, fayme moyto ben”. El Heráclito español y Demócrito
gallego, número 30, Santiago de Compostela, (1/8/1820) . . . . . . . . . . . 580
l “Sobre mel filloas”. El Heráclito español y Demócrito gallego, número 31,
Santiago de Compostela, (4/8/1820) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 580
m“Tal hé ó carro, tales fungueyros leva”. El Heráclito español y Demócrito
gallego, número 53, Santiago de Compostela, (20/10/1820) . . . . . . . . 581
n “Si xunto as Pallas ó fogo...”. Suplemento al Diario Constitucional de La
Coruña, A Coruña, (8/12/1821) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 581
ñ “A Xusticia ten de todo...”. El Fiscal de los Jueces, número 1, A Coruña,
(8/9/1821) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 581
o “fai ó que che mando, é non fagas ó que eu fago”. El Fiscal de los Jueces,
número 1, A Coruña, (8/9/1821) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 582
p “D’obedecer á cumplir”. El Fiscal de los Jueces, número 27, A Coruña,
(8/12/1821) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 582
q “CONSTITUCIÓN E NIN MENOS...”. El Fiscal de los Jueces, número 28,
A Coruña, (12/12/1821) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 582
r “No Ayuntamiento vai moito...”. El Fiscal de los Jueces, número 32, A
Coruña, (26/12/1821) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 583
s “Dios nos axude, é á Virxen...”. El Fiscal de los Jueces, número 33,
(29/12/1821) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 583
t “ó mais gordo borbolloto é para á cosiñeira” e “Antonsiño proba si estan
cosidas”. J. M. Gil (1839): “Usos y trages provinciales. Los gallegos”,
Semanario Pintoresco, Madrid, núm. 44 (3/11/1839) . . . . . . . . . . . . . . 583
u “Eu nun queiro subir”, “Es que lebu muita prisa”, “Que nun teño diñeiro
para lle pagar”, “Puis eu quiero parlar; y lle digu que nun pense fer burla
de min” e “Que si nun me quer pagar lo pondrey ante du alcalde”.
Valdomero Menéndez (1843): “Costumbres. Un valenciano y un
gallego”, Semanario Pintoresco, Madrid, núm. 46 (12/11/1843) . . . . . . 586

654 Papés d’emprenta condenada
TEXTOS DE DATACIÓN DUBIDOSA
OAS(1801? / 1876-1878): O APÓSTOLO SANTIAGO (1801? / 1876-
-1878)
Ó Apóstol Santiago. ¡Viva! Santiago de Compostela: Imprenta de El Diario,
[s.d.]. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 589
TC: A TERTULIA DOS CONCHEIROS
A Tertulia dos Concheiros. Diálogo entre Pascual, Basilio, Alberte y un cura.
Santiago: Imp. de José M. Paredes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 595
FP1: FLORENCIO POL: ESPELLO DE DEPUTADOS
Florencio Pol: Espello de Diputados, Santiago [manuscrito] . . . . . . . . . . . . 601
FP2: FLORENCIO POL: PARRAFEO DE QUINTAS
Florencio Pol: Parrafeo de Quintas [manuscrito] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 620
FP3: POEMAS DISPERSOS DE FLORENCIO POL
FP3(a) A miña estrela [manuscrito] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 624
FP3(b) Ás miñas curmáns [manuscrito] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 627
FP3(c) Baixaba os calzós Xacobo [manuscrito] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 629
FP3(d) Á memoria dun amigo santiagués [manuscrito] . . . . . . . . . . . . . . 630
AC: ALBERTO CAMINO: “OBRIGADO DE CORNO” (1845?)
Alberto Camino: “Obligado de Córno” [manuscrito] . . . . . . . . . . . . . . . . 633
RVV: RAMÓN VARELA VAHAMONDE: CONVERSA ENTRE OS
ARRIEIROS COSME DA GRANXA, MARCOS RIELO E ROQUE ARÁN
Ramón Varela Vahamonde: “Conversa entre os arrieiros Cosme da Granxa,
Marcos Rielo e Roque Arán” [manuscrito] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 635

ÍNDICE xeral
Limiar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Normas de edición . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Textos (1797-1846) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Frases, proverbios e versos soltos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 573
Textos de datación dubidosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 587
Bibliografía . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 639
Índice dos textos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 643