Orden social e loucura en Galicia - Repositorio Institucional da USC ...

Tanto a sífilis 185 como a enfermidade de Alzheimer, para a que non existe un tratamento específico,
alimentaron o imaxinario psiquiátrico. A esperanza da psiquiatría estivo dende entón en atopar
explicacións para os signos das enfermidades psiquiátricas tan claros como nestes dous casos que,
tradicionalmente habitaron as salas dos asilos sen curación e sen explicación. Unha vez descuberta a
“causa” orgánica deixan de ser enfermidades mentais para ser tratadas por outras especialidades
médicas: neuroloxía, xeriatría, médicos de familia...
No século da diferenciación funcional do sistema social a ciencia xera descricións do funcionamento
cerebral que completan o imaxinario da EM e a semántica da psiquiatría. Comézase a descrición do
sistema nervioso central. François Magendie (1783-1855) describe en 1822 a diferenza entre as fibras
nerviosas sensitivas e as motoras. Claude Bernard (1813-1878) publica en 1858 o primeiro tratado
científico de fisioloxía nerviosa. Camillo Golgi (1843-1926) desenvolve as técnicas de tinguidura que
permitirán o estudo histolóxico do cerebro. Santiago Ramón e Cajal (1852-1934) describe a unidade
funcional básica do cerebro: a neurona.
Como complemento a esta esperanza bioloxicista da psiquiatría, dúas propostas terapéuticas
alimentan o imaxinario social asociado: o electroshocke por un lado, e a lobotomía por outro. A historia
dos tratamentos psiquiátrico merece por si mesma un estudo aparte 186 , pois cos enfermos mentais
intentouse todo, sempre cuns razoamentos social e médicamente aceptados 187 A lobotomía e o
electroshocke son só dous exemplos do forte vínculo semántico entre terapias físicas asociadas ao
funcionamento cerebral, e a enfermidade mental. Ambos os dous tratamentos sobreviviron ademais ao
longo dos xiros da historia semántica da psiquiatría, estando hoxe en uso. Variaron só as xustificacións.
Edgard Moriz (1874-1955) recibiu o Premio Nobel de Medicina en 1949 co neurólogo suízo Walter
Rudolf Hess (1881-1973) polo seu “descubrimento” do valor terapéutico da lobotomía en determinadas
psicoses. A partir de 1935 e ata 1967, Egas Moniz iniciou co cirurxián Almeida Lima ( -1985) na
universidade de Lisboa a realización dunhas 50,000 leucotomías pre frontais 188 . Cun pequeno cicel
introducido a través da cavidade ocular sepárase a conexión entre a codia pre frontal e o resto do
cerebro 189 . Esta terapéutica séguese aplicando hoxe en día, con anestesia e escasa publicidade tras os
excesos nazis e a euxenesia. Un bo exemplo é a autobiografía de Cathy Wield (2006). Weild, unha
médico inglesa cunha depresión clínica intratable, narra como o único tratamento efectivo no seu caso
foi o neurociruxía. O imaxinario constrúese na súa narración nunha intervención directa sobre o cerebro
que anula as membranas ou tecidos “enfermos” para curar o trastorno mental 190 .
A terapia de shock tivo tamén unha longa historia na psiquiatría. O razoamento foi sempre a
observación pragmática de que as convulsións “calman” fisicamente as causas da enfermidade mental.
185 Shorter (1997) defende que é a sífilis a que explicala proliferación no século XIX de internados nos asilos e en consecuencia, a
diferenciación da psiquiatría como especialidade.
186 Foucault 1966; Emilio González describe os métodos usados en Conxo en 1975 (González 1977).
187 Abonde só unha breve lista dalgúns destes tratamentos para facerse unha idea: shocks de insulina e outras terapias de indución de comas,
febre amarela ou malaria como terapias, duchas frías ou auga a chorro, curas de sono inducido, cadeiras de xiro, dislocación de articulacións....
188 Pero a historia de intervención cirúrxica no cerebro está documentada dende o neolítico, o mellor representante icónico é o cadro de H. o
Bosco (1450 -1516) Extracción da pedra da loucura no Museo do Prado.
189 Unha dos meus entrevistadas, María, psiquiatra da unidade de drogodendencias da asociación onde se recolleron a maior parte dos datos
para esta tese, estudou a súa especialidade psiquiátrica con Almeida. O hospital universitario onde formouse contaba con grande cantidade de
persoas lobotomizadas, María refírese a eles como "vexetais", con escasa autonomía e cunha grande dependencia institucional ou familiar.
190 Unha actualización da xustificación médica ética desta semántica pode lerse en: Ponce 2006, ou tamén en Fink 1999 e Bulbena 1991.
~ 64 ~