br me ar reves emor rousa s ap ria gr a. punta ráfic amen ica de ntos ...

BR REVES S APPUNTAAMENNTOS<br />

PARRA<br />

A<br />

MEEMOR<br />

RIA GRRÁFIC<br />

ICA DEE<br />

VILLANOVVA<br />

DEE<br />

AR ROUSA A.<br />

JJosé<br />

Mª. ª. Leal Bóveda.<br />

Conccello<br />

de VVilanovva<br />

de Arrousa<br />

1

TRABALLO PUBLICADO, PARA CITA: LEAL BÓVEDA, JOSÉ MARÍA: “Breves<br />

apuntamentos para a memoria gráfica de Vilanova de Arousa”. Concello de Vilanova de<br />

Arousa. Bañosprint. 2011.<br />

2

ÍNDICE.<br />

1.- EMPRAZAMENTO E SITUACIÓN. A EVOLUCIÓN HISTÓRICA E DOS<br />

ASENTAMENTOS DO SALNÉS ATA O SÉCULO XIX.<br />

1.1. AS ORIXES.<br />

1.2. O MUNDO CASTREXO.<br />

1.3. A ROMANIZACIÓN.<br />

1.4. A ALTA IDADE MEDIA E O REINO SUEVO.<br />

1.5. AS ORIXES DO NOME “SALNÉS”.<br />

1.6. A ALTA IDADE MEDIA NO SALNÉS E A CONSOLIDACIÓN DO<br />

FEUDALISMO.<br />

1.7. A INVENTIO DO SARTEGO DO APÓSTOLO SANTIAGO E AS TORRES<br />

DEFENSIVAS DO SALNÉS: A LANZADA; SANXENXO; SAN SADURNIÑO;<br />

CAMBADOS, A ILLA DE AROUSA, CÁLAGO, VILANOVA. MEADELO;<br />

VILAGARCÍA, AS DO OESTE; CATOIRA,<br />

1.8. A CONSOLIDACIÓN DO FEUDALISMO. OS SÉCULOS XII-XIII.<br />

1.9. O REMATE DA ÉPOCA MEDIEVAL.<br />

1.9.1. A ORGANIZACIÓN DAS ACTIVIDADES PESQUEIRAS. AS<br />

CONFRARÍAS DE MAREANTES, ARTES DE PESCA, EMBARCACIÓNS E<br />

MÉTODOS DE CONSERVACIÓN.<br />

1.9.2. AS GUERRAS IRMANDIÑAS, AS GUERRAS CIVÍS E O<br />

SOMETEMENTO DA NOBREZA.<br />

1.10. A IDADE MODERNA.<br />

2.- DA VILANOVA DECIMONÓNICA ATA OS ANOS 60 DO SÉCULO XX.<br />

2.1. A NOVA PLANA ADMINISTRATIVA DE JAVIER DE BURGOS.<br />

2.2. A POBOACIÓN E O POBOAMENTO.<br />

2.2.1. O RECHEO DAS MARISMAS DOS OLMOS E A CONSTRUCIÓN<br />

DA PRAZA DE ABASTOS.<br />

2.2.2. A CONSTRUCIÓN DA DÁRSENA PORTUARIA E A<br />

EXPANSIÓN DO NÚCLEO CARA AS SINAS.<br />

2.2.3. A SEGREGACIÓN DAS PARROQUIAS DE TREMOEDO,<br />

ANDRÁS, A ILLA E BAIÓN E A ANEXIÓN A VILAGARCIA. O<br />

CONTENCIOSO E A REVERSIÓN DO PROCESO.<br />

2.2.4. OS RECHEOS DO ESTEIRO DE VILAMAIOR, A CONSTRUCIÓN<br />

DO GRUPO ESCOLAR JOSÉ ANTONIO E DA NOVA CASA CONSISTORIAL.<br />

2.2.5. TAMAÑO, TIPOLOXÍA E FORMAS DO PARCELARIO E DO<br />

CASARÍO.<br />

2.3. A SOCIEDADE E A POLÍTICA.<br />

2.3.1. OUTROS ÓRGANOS DE PARTICIPACIÓN CIDADÁ NA<br />

ESPAÑA LIBERAL. A MILICIA NACIONAL, OS PROCURADORES<br />

SÍNDICOS E OS REXEDORES MUNICIPAIS.<br />

2.4. A PROPIEDADE DA TERRA E AS DESAMORTIZACIÓNS.<br />

2.5. O FIN DA FIDALGUÍA E DAS RENDAS AFORADAS. O<br />

AFIDALGAMENTO DA BURGUESÍA. AS VENDAS DOS PEÑA CARDECID E<br />

VALLE INCLÁN ÓS LLAUGER. AS VENDAS DE RAMÓN MARÍA DEL<br />

VALLE INCLÁN NAS SINAS NO 1923.<br />

3

2.6. A ECONOMÍA. A AGRICULTURA E A PESCA NO SÉCULO XVIII. A<br />

CHEGADA DOS FOMENTADORES CATALÁNS.<br />

2.6.1. CARÁCTERÍSTICAS DAS SALGADEIRAS.<br />

2.6.2. O ASENTAMENTO. EMPRAZAMENTO DAS FACTORÍAS. AS<br />

FORMAS DE PROPIEDADE.<br />

2.6.3. O PROCESO DE PRODUCIÓN. FASES.<br />

2.6.4. A ORGANIZACIÓN INTERNA DAS FACTORÍAS.<br />

3.- O TRÁNSITO O SÉCULO XX E A CHEGADA DAS CONSERVEIRAS ATA OS<br />

ANOS 50.<br />

3.1. O PROCESO DE PRODUCIÓN E MECANIZACIÓN.<br />

3.2. A MAN DE OBRA.<br />

4.- FONTES E BIBIOGRAFÍA.<br />

5.- ANEXO GRÁFICO.<br />

4

1.- EMPRAZAMENTO E SITUACIÓN. A EVOLUCIÓN HISTÓRICA E DOS<br />

ASENTAMENTOS DO SALNÉS.<br />

1.1.- AS ORIXES.<br />

Emprázase Vilanova de Arousa no fondo de saco da ría do mesmo nome, na banda<br />

dereita augas arriba, a cabalo entre as actuais Vilagarcía e Cambados. O núcleo urbano,<br />

propiamente dito, esténdese pola liña de costa que dende o Esteiro se prolonga deica as<br />

Sinas, ó longo dos, noutrora, fecundos areais que hoxe son o sustento económico en forma<br />

de marisqueo e explotación turística. A combinación das actividades extractivas,<br />

transformadoras e comerciais da pesca e do marisco, parecen estar na base dos primixenios<br />

asentamentos de repoboación deste litoral, cousa común en todo o territorio costeiro galego.<br />

A un medio físico bonancible para a agricultura, hai que sumar una fachada<br />

marítima dadora de recursos de meirande valor engadido que deben ser sumados á anterior.<br />

Estas actividades extractivas primarias haberán de traer consigo un tipo de poboamento<br />

específico configurado por un asentamento intensivo, pero diseminado en pequenos núcleos<br />

que adquiren a súa maior expresión na costa, espallándose os menos importantes ó longo<br />

das vías de comunicación. No interior do territorio estamos diante do fenómeno das vilas,<br />

antigas villae romanas, como núcleo básico de asentamento de unha poboación rural e<br />

dinámica.<br />

En efecto, parece que hai vestixios materiais de que estas terras foron habitadas<br />

dende antigo, así, temos restos do Paleolítico no conxunto de bifaces achados nas Sinas, a<br />

Cultura Megalítica vese superada por outra fase máis avanzada que ten que ver coa<br />

introdución dos metais en Galicia. Deste modo, temos que, aproximadamente, dende o<br />

2500 a. C. ata a metade do primeiro milenio a. C., poboadores da cunca do Teixo, a través<br />

de Portugal, van achegándonos o cobre, estano, ouro e a cerámica campaniforme. Non se<br />

trataría de relacións comerciais regulares perfectamente establecidas e definidas senón máis<br />

ben de contactos esporádicos.<br />

Destas épocas o máis interesante é o feito de que se abandona o enterramento<br />

colectivo para pasar a ser individual, no que atoparemos armas e obxectos metálicos<br />

relacionados co mundo da guerra que debeu ser un feito frecuente, ademais de indicar que a<br />

súa posesión daba prestixio social.<br />

Pero a manifestación artística por excelencia da idade dos metais son os petroglifos<br />

ou gravados en pedra de diferentes motivos: espadas, cervos, combinacións circulares, etc.<br />

Todos eles parecen ter unha intencionalidade relixiosa na que o sol ocuparía un lugar de<br />

relevancia. Por terras de Cambados temos bos exemplares nas 62 machadas de bronce que<br />

se atoparon, segundo Murguía. No Grove apareceron restos dun molde de arxila para fundir<br />

armas de bronce e mesmo en Vilanova temos varias armas deste metal, 62 en concreto do<br />

tesouro de Bedoia.<br />

A situación da bisbarra faise nunha pequena península que se adentra na ría de<br />

Arousa, en pleno val do Salnés. Quizais esto último fixera que quedase afastada das futuras<br />

vías de comunicación comarcal (estrada comarcal 550) co que se manterá, en certo modo,<br />

illada de canto aconteceu e acontece nestas terras salnesianas. Con todo, a presenza de<br />

augas mariñas ricas e fecundas e o recortado perfil do noso litoral que modela auténticos<br />

portos naturais, deberon propiciar o asentamento dos primeiros poboadores. Así pois, o<br />

condicionamento físico preconfigura a súa potencia pesqueira e marisqueira.<br />

5

En resumo, a pesca e os seus transformados, nun modo de produción aínda de<br />

subsistencia, atraen á poboación a estas terras pero son tamén un elemento de primordial<br />

importancia nas relacións económicas co exterior. O cuncheiro de Guidoiros Areoso, na<br />

entrada da ría, testemuña estas afirmacións. Segundo Vallejo Pousada, constituíron un<br />

factor explicativo da ocupación da territorio, do inzamento do progreso vilego e urbano<br />

dende a Idade Media, e da transformación urbana e industrial na contemporaneidade.<br />

1.2.O MUNDO CASTREXO.<br />

Avanzando no tempo, temos que a finais da Idade de Bronce, rematando a primeira<br />

metade do primeiro milenio a. C., chega ás nosas terras galaicas un substrato de poboación<br />

de orixes extrapirenáicas; son os celtas que proceden de centroeuropa e se asentan por aquí<br />

mesturándose coas xentes indíxenas. A posteriori, preto da Era Cristiá, esta civilización<br />

sufrirá un proceEso de aculturación coa chegada das tropas romanas que acabarán por<br />

colonizala. O resultado habería de ser o caldo onde se mergullan elementos galaicos e<br />

romanos.<br />

A manifestación material máis significativa témola nos castros ou poboados<br />

defensivos amurallados que se sitúan en lugares de acceso doado, outeiros, penínsulas, etc.<br />

aínda que tamén se atoparon exemplos en chairas. Soen ser de forma circular ou elíptica,<br />

non de grandes dimensións e no interior non existe planeamento urbano definido senón que<br />

máis ben as casas redondas espállanse de forma anárquica, adaptándose ás condicións do<br />

terreo. Cando a romanización sexa máis intensa as formas pasarán a ser rectangulares,<br />

quizais en semellanza coas vilas romanas. Pouco se coñece dos seus enterramentos agás o<br />

localizado na necrópole de Meirás na que se atoparon furnas funerarias coas cinzas dos<br />

defuntos, introducidas en cistas no interior das edificacións intramuros.<br />

Da súa economía de recolección da mostras a abondosa cerámica, profusamente<br />

decorada, que se encontrou. Neste senso, estas poboacións continúan co traballo do bronce<br />

e introducen o do ferro, metais que aproveitan para a elaboración de obxectos de<br />

ornamentación, fíbulas, produtos suntuarios e de guerra, espadas, puñais de antenas, etc.<br />

Resulta particularmente interesante o traballo que realizaron co ouro, metal que moldearon<br />

con mestría e proba diso son as fermosísimas pezas que se encontraron entre as que<br />

destacan os afamados torques.<br />

A pesar da inexistencia de fontes que o testemuñen, todo parece indicar que<br />

presentaban rasgos sociais estratificados nos que una aristocracia guerreira, de orixe celta,<br />

ostentaba o poder e na que as mulleres tiñan a propiedade da terra. Por debaixo situaríase o<br />

común do pobo, de orixe precéltico, que traballaría as terras dos anteriores. Amén dos<br />

castros, da metalurxia, cerámica e ourivería quedáronnos destes pobos una restra de<br />

esculturas de guerreiros ou de verracos nas que predominan os motivos xeométricos.<br />

Restos castrexos podémolos atopar en abundancia por toda a comarca, así temos o<br />

castro de Carril; Vilagarcía, o Lupario e Baión en Vilanova, o castro das Sete Pías en<br />

Vilariño, o Castriño en Castrelo; Cambados, o castro de Dorrón en Sanxenxo, o monte do<br />

Castro e con das Sete Pías en Ribadumia, castro de Quilme na Illa de Arousa.<br />

Os restos castrexos que adquiren meirande importancia para os vilanoveses son os<br />

pertencentes o lugar de Calogo, onde a posteriori e sobre eles, se edificará o mosteiro bieito<br />

de San Ciprián. Poucos ou ningún dato fidedigno podemos atopar na historiografía sobre as<br />

orixes do mesmo xa que non se realizou escavación arqueolóxica algunha que nos permita<br />

albiscar algún coñecemento con exactitude. Como moito, existen numerosos achádeos<br />

6

casuais de estudosos 1 que puideran aportar certa luz sobre o tema pero, á falla das citadas<br />

catas arqueolóxicas e engadindo ó asunto o alto grao de alteración humana da paisaxe en<br />

cuestión, todo o que podemos aportar son conxeturas baseadas en datacións indirectas. En<br />

efecto, Álvarez Lineses no 1936 da conta da aparición no lugar de Calogo de un tesouriño<br />

de 60 denarios dos césares Caio e Lucio fillos de Agripa (nado o 63 A. C. e íntimo amigo<br />

do que logo sería Octavio Augusto, inaugurador do Imperio romano) e netos de Augusto<br />

(63 A. C.). Nestas, Roma chega á Península Ibérica por mor das Guerras Púnicas contra<br />

Cartago. Se temos en conta que isto sucede no 218 A. C. e que, por exemplo, no tesouro de<br />

Bedoia gardado no Museo de Pontevedra aparecen denarios de Lucio Casio Longino do 63<br />

A. C., todo apunta a que o territorio do Salnés ten presenza romana a finais da República e<br />

poucos anos antes do Imperio de Augusto a mediados do século I A. C.<br />

Sabido é que as poboacións castrexas anteriores á chegada romana practicaban unha<br />

economía natural de subsistencia baseada no troco, logo a presenza destas moedas acuñadas<br />

en Roma que non permitía facelas de ouro e prata fora da Metrópole, parece indicar un<br />

intento das tropas romanas de introducir tentes mercantilistas ó sistema económico galaico<br />

e financiar así as amentadas guerras contra os cartaxineses. Con todo, a aparición destes<br />

denarios confirma a existencia do castro de Calogo antes da Era Cristiá ou moi poucos anos<br />

despois dela.<br />

Abandoada a época de esplendor castrexa, todo apunta a que xa dende o século I da<br />

nosa era, se produce un certo cambio no hábitat de forma que a poboación comeza a<br />

abandoa-los castros situándose nas chairas, vales fluviais internos e mesmo na franxa<br />

litoral. A falla de estudos arqueolóxicos que dean rigor ó noso coñecemento, é moi<br />

probable que para o século VII o lugar estea deserto e sobre el, aproveitando o material<br />

pétreo do casarío e da muralla se erguerá o cenobio de San Ciprián de Calogo do que<br />

trataremos en liñas posteriores. O outro núcleo habitado con características castrexas<br />

emprázase na península do Castro, con clara vocación de explotación dos recursos do mar.<br />

1.3. A ROMANIZACIÓN.<br />

Sobre esta sociedade vaise implantar unha de novo cuño: a romana. Os romanos<br />

chegan a Galicia de xeito causal xa que nas guerras lusitanas, Decimo Junio Bruto vese<br />

obrigado a levar a cabo operacións de castigo contra os poboadores da zona sur da actual<br />

Galicia que apoiaban ós lusitanos e mesmo realizaban razias de saqueo na Meseta. Pero o<br />

asentamento definitivo terá lugar coas guerras cántabras, próximas á nosa Era, nas que<br />

acude a Hispania o Propio Augusto. Logo de pacificadas estas poboacións do norte da<br />

Cordilleira Cantábrica, Roma deixa asentamentos militares que controlen as saídas destes<br />

pobos cara á Meseta norte na procura dos celeiros de cereais que fornecían ás súas lexións.<br />

Rematada a conquista procedeuse a levar a cabo un recrutamento xeral entre a poboación<br />

indíxena que era enviada a loitar moi lonxe destas terras co gallo de que non se sublevase<br />

aquí.<br />

Definitivamente instalados, os romanos comezan propiamente o proceso de<br />

romanización no que a poboación galaica e romana conforman unha nova sociedade que<br />

adoptará formas lingüísticas, culturais, administrativas, económicas, relixiosas, etc. propias<br />

do Imperio do Lazio.<br />

1 .- FILGUEIRA VALVERDE e GARCÍA ALÉN no 1959, BLANCO FREIJEIRO; 1957, ESTEFANÍA<br />

ÁLVAREZ; 1960, CAVA NIETO; 1972, MOLEDO PÉREZ e PASCUAL VÁZQUEZ; 1982, etc.<br />

7

Desta época temos moitos vestixios. Por exemplo, din os historiadores que os<br />

romanos se instalaron en algún asentamento de Cambados e mesmo que o actual núcleo<br />

procedería da antiga Santa Mariña de Dozo que á súa vez fora erguido sobre unha vila<br />

romana. As salinas de Noalla, Sanxenxo, foron explotados por eles, Ribadumia tamén<br />

conserva os seus vestixios. En Vilagarcía foron encontrados restos de baños, mosaicos,<br />

alfarería e moedas, e mesmo a Vía XX que unía Cambados con Iria Flavia pasaba por aquí.<br />

Os enterramentos de Adro Vello. No Grove, parecen ser de época tardoromana. Na Illa<br />

temos unha necrópole baixoromana con enterramentos de pedra ou tégulas na praia dos<br />

Bufos. Tamén na praia de Naso apareceron restos de edificacións e grandes bronces<br />

imperiais nas súas inmediacións. Vilanova conta cun bo número de vestixios, así temos un<br />

tesouro de 60 denarios de Caio e Lucio aparecido en Calogo, en Tremoedo acháronse 717<br />

bronces pequenos de Constantino, Constancio, Constante, Crispo, Tétrico Pai e Dalmacio,<br />

cerámica por diversos lugares do Concello. Suponse como orixinariamente romana a ponte<br />

que cruza o Umia en Pontearnelas, en San Miguel de Deiro aparece o denominado tesouro<br />

de Bedoia, exposto no Museo de Pontevedra composto por dous pares de arrancadas e<br />

diademas de ouro, aneis do mesmo metal, soldos áureos de Valentiniano I e II e Arcadio,<br />

así como denarios das familias Iulia, Casia, Considia, Nussidia, Antonia e de Augusto,<br />

Tiberio, Nerón, Galba, Vitelio, Vespasiano, Tito e Domiciano.<br />

O sistema de asentamento romano esténdese pola Gallaecia coa súa manifestación<br />

nas villae ou grandes explotacións agrarias rexidas por un gran propietario. Nelas<br />

introdúcense novas especies, técnicas e útiles de explotación agraria (vide, castiñeiro,<br />

Oliveira, muíños circulares de man, ferramentas de ferro, arado romano, etc.) que<br />

incrementan notablemente a produción. A nova división administrativa en conventos estará<br />

baseada nunha ampla rede de calzadas que percorren todo o territorio galego e comarcal,<br />

como queda reflectido na enumeración dos restos atopados. Estas vías facilitan o comercio<br />

e vinculan as terras interiores co litoral onde se pon en marcha unha protoindustria de<br />

salgado de peixe presente en toda a comarca. Deste xeito, as terras de dentro poderán comer<br />

peixe ou marisco (xurelos, sardiñas, cabala, maragota, sargo, ostras mexillóns, etc.).<br />

Neste senso, a configuración costeira galega, con entrantes e contornos abrigados, é<br />

aproveitada polo romanos para establecer asentamentos estables e fondeadoiros que<br />

actuarán como portos dende os que facilita-la navegación de altura que poría en<br />

comunicación a Gallaecia coas Galias e as illas Británicas de onde se traía o estano,<br />

primordialmente.<br />

O salgado do peixe, técnica xa empregada no sur peninsular, deixa a impronta<br />

material en diversas piletas impermeabilizadas con morteiro de auga area e cal;<br />

rectangulares, cadradas ou feitas na rocha, atopadas por toda a zona. Pero máis que iso,<br />

apórtanos unha técnica de conservación da pesca e marisqueo que se estenderá deica o<br />

século XVIII coa chegada dos cataláns. Novas técnicas extractivas, maiores barcos e<br />

instalacións portuarias, conservación e comercialización dos produtos do mar son algunhas<br />

das pegadas que aínda podemos ollar por estas terras.<br />

1.4. A ALTA IDADE MEDIA E O REINO SUEVO.<br />

Chegamos paseniñamente á Idade Media logo do período de asentamento e<br />

dominación sueva. Efectivamente, no 411, en pleno proceso de descomposición imperial<br />

Flavio Constancio asina un pacto (foedus) cos pobos xermanos, entre eles o suevo. O<br />

acordo beneficiaba a ámbalas partes xa que por unha banda, os bárbaros poderían asentarse<br />

8

definitivamente dentro do Imperio e abandonar as insostibles labores de saqueo e rapeña ás<br />

que se viñan adicando. Amén diso, garantían ós romanos a seguridade fronte outras tribos<br />

xermanas. Pola outra, Roma saía beneficiada posto que calmados estes pobos podería<br />

centrarse agora no apaciguamento das novas revoltas que se estaban a erguer en terras da<br />

Galia.<br />

De mutuo acordo decidiuse que os alanos ficaran coas provincias Cartaginense e<br />

Lusitania, os vándalos silingos coa Bética e o conxunto formado por vándalos asdingos e<br />

suevos adxudicóuselle a Gallaecia que logo da reorganización de Diocleciano comprendía a<br />

Galicia actual, o norte de Portugal ata o río Douro e cara o leste boa parte da Submeseta<br />

norte. Parece ser que o reparto destas terras respondeu ó sentido de meridianos, é dicir, os<br />

primeiros quedaban coas terras da Meseta mentres que os segundo se apoderaban das<br />

próximas ó Océano dende o Macizo Galaico. Todo apunta a que neste período existiría un<br />

tímido comercio con terras escandinavas se atendemos ás moedas de cuño suévico atopadas<br />

en Suecia.<br />

A dominación suévica remata no 585 coa invasión dos visigodos que asimilan ós<br />

pobos de Hispania e por primeira vez na nosa historia proceden a realizar unha unificación<br />

política, territorial e relixiosa. Destas datas xorde a primeira división parroquial que ten<br />

Galicia, o denominado Parrichiale Suevum ou Divisio Theodomiri. O territorio, dende o<br />

Cantábrico ata o río Teixo, quedaba dividido en 13 sés baixo a autoridade dun bispo e cada<br />

unha subdividíase á súa vez nun número variable de dioceses que viñan a equivaler ás que<br />

temos hoxendía. O Salnés agora pasa a depender do dominio e autoridade da sé de Iria<br />

Flavia para pertencer ás mans de Compostela cando no século IX a primeira sexa trasladada<br />

á segunda.<br />

1.5. AS ORIXES DO NOME “SALNÉS”.<br />

Sen dúbida, a actividade de meirande importancia relacionada coas actividades<br />

portuarias foi o comercio do sal xa que este produto constituíu unha das bases do enramado<br />

económico medieval. Cinguíndonos o caso galego, como ó asturiano, pódese afirmar que<br />

nunha economía agropecuaria e de pesca, facíase necesario encontrar o medio natural polo<br />

que conservar carnes, peixes, coiros, etc. Así, o sal converterase non so nun elemento<br />

indispensable para a dieta humana senón tamén en factor primordial na conservación de<br />

produtos perecedoiros 2 . No caso galego estamos diante dun gran consumo dela; orientado<br />

ós transformados pesqueiros así como ós coiros verdes destinados á exportación. En efecto,<br />

segundo Ferreira Priegue 3 durante o outono producíase un gran consumo de sal por dous<br />

motivos; a conservación da pesca e da matanza cos seus derivados.<br />

Durante setembro a febreiro nos portos incrementábase o salgado da sardiña,<br />

fundamentalmente, e doutras especies como a pescada ou o congro. A primeira, nestas<br />

épocas perdera a graxa do verán e reunía moi boas condicións para ser prensada e logo<br />

comercializada no exterior. O consumo de sal disparábase polo que as rendas que recibían<br />

os alfolíns, ou edificios preparados para contela e conservala, eran enormes, de xeito que<br />

2<br />

.- RUIZ DE LA PEÑA SOLAR; I., GONZÁLEZ GARCÍA, I.: “La economía salinera en la Asturias<br />

medieval”. En Asturiensia Medievalia, nº 1. Oviedo, 1972. Ps. 11-115.<br />


.- FERREIRA PRIEGUE, E.: “Galicia en el comercio marítimo medieval”. Fundación Pedro Barrié de la<br />

Maza. A Coruña. 1988. P. 156.<br />

9

para o século XV as dos galegos eran as máis elevadas da coroa de Castela 4 e aínda na vila<br />

de Pontevedra en 1582 gastábase en sal, somentes nos catro meses de campaña, máis de<br />

12.000 ducados 5 . O outono era tamén tempo de matanza que debía ser conservada co<br />

mesmo sistema que a pesca pero, ademais, empregábase sal para os coiros verdes que se<br />

exportaban sen curtir. Mesturada con acedo sulfúrico, sosa, “sal de compás”, era utilizada<br />

por cordeleiros, guarnicioneiros e zapateiros 6 .<br />

A produción local era escasa debido ás condicións climatolóxicas pouco benignas<br />

para iso. Os lugares máis idóneos para a localización das salinas eran as zonas costeiras,<br />

con preferencia para praias, marismas, estuarios, etc., onde nos meses de meirande<br />

insolación, xullo e agosto, se amansaba auga en pozas naturais e por evaporación e<br />

decantación obtíñase sal mariña en pequenas cantidades que case non chegaban para o<br />

consumo da comarca. Outra forma de obtención, por exemplo en Asturias onde as<br />

temperaturas son semellantes ás nosas, era por quecemento en fornos situados preto da<br />

costa, aínda que destes métodos non temos noticias para o Salnés 7 . Todo parece indicar<br />

que, a pesar, desta parquedade de sal, se favoreceu o inicio de unha pequena industria de<br />

transformación pesqueira consolidándose así moitos núcleos costeiros como o de Vilanova.<br />

Neste senso, na Historia Compostelán, destácase a especial dedicación mariñeira que<br />

tiveron os homes de Arousa, dentro da pobre imaxe dos galegos como homes de mar que<br />

outorga esta fonte 8 .<br />

A propiedade das salinas puidera estar nun primeiro intre nas mans dos paisanos,<br />

pero a súa importancia faría que fóra apetecida por señores laicos e eclesiásticos que entran<br />

en disputas por elas constantemente. Efectivamente, García Álvarez 9 aporta documentos<br />

para os anos 886, 929 e 956 nos que se da conta da confiscación de salinas a Hermengildo<br />

Pérez, os monxes do mosteiro de Calogo, Vilanova, fan unhas en terras de Ucha,<br />

Cambados, outras son disputadas polo conde Pelayo e a raíña Aragonta en varios veciños<br />

da Salnés, como logo veremos. No 1164, o rei Fernando II dona ó mosteiro de Oseira as<br />

salinas da Lanzada 10 , confirmación ratificada a posteriori por Alfonso IX.<br />

Como apunta Ferreira Priegue, Galicia era unha terra solidamente rural, cun litoral<br />

so visitado por peregrinos de paso a Santiago e por navíos en busca de auga ou refuxo<br />

contra o mal tempo; un comercio de tránsito, en portos moi limitados que non transcendía<br />

de determinados círculos consumidores; unha poboación de agricultores ó borde do mar,<br />

alleos á súa chamada e á do comercio, cuxo fluír avanzaba ó seu carón sen integralos. Ata<br />

que, pasada a metade do século XII de dentro do movemento que ía animar todos os portos<br />

da área atlántica, se emprendeu de maneira deliberada e metódica a repoboación urbana da<br />

costa 11 . Previamente a este proceso, a inventio do sartego do Apóstolo Santiago provocou<br />


.- LADERO QUESADA, M. A.: “La Hacienda Real en el siglo XV”. Tenerife. 1973. P. 180.<br />


.- “Documentos para la Historia de Pontevedra”. III. P. 889.<br />


.- FERREIRA PRIEGUE, E. Op. Cit. Ps. 156-157.<br />


.- LEAL BÓVEDA, J. Mª: “Salinas”. En Castrillón. Gráficas Azucel. Avilés. 2005. Ps. 491-520. Do mesmo<br />

autor ver tamén “Estudio Geográfico histórico del puerto de Avilés”. En Guía didáctica del puerto de Avilés.<br />

Tórculo Ediciones. Santiago de Compostela. 2005. (CD).<br />


.- MOLLAT, MICHEL.: “Notes sur la vie maritime en Galice au XII siecle dáprès l´”Historia<br />

Compostellana”. AEM, 1. 1964.<br />


.- GARCÍA ÁLVAREZ, M. R.: “Catálogo de documentos reales de la Alta Edad Media referentes a<br />

Galicia”. Compostellanum. Nº 72, 229 e 321. V.<br />


.- ARCHIVO HISTÓRICO NACIONAL. Tumbo Osera. F. 13 v., citado por GONZÁLEZ, JULIO: “Regesta<br />

de Fernando II”. Madrid. 1943. P. 382.<br />


.- FERREIRA PRIEGUE, E. Op. Cit. Ps. 71-72.<br />

10

unha afluencia inusitada de xentes de toda Europa que, por mar e por terra, confluían en<br />

terras santiaguesas cheas de tesouros e dádivas que enriquecían o santo lugar. Pouco,<br />

importaban para eles as continuas incursións de viquingos, sarracenos, etc., que asolaban as<br />

nosas costas. Pola contra, importaban moito para os moradores do litoral que non<br />

participaban en ningunha empresa repoboadora ou comercial, polo medo que provocaban<br />

os invasores. Por iso, a autosuficiencia dunha explotación salineira case natural, aínda que<br />

de pouca relevancia no volume produtivo, converteuse nunha peza fundamental na<br />

engranaxe dunha economía e sociedade altomedievais marcadas polos signos xa descritos.<br />

A partir de mediados do XII Galicia e outras áreas do norte ibérico, aparecen abertas<br />

ós mercados exteriores e abandonan as explotacións salineiras locais xa que as novas<br />

circunstancias económicas e sociais descritas, facilitaban a posibilidade de importar sal en<br />

cantidades importantes e a menor custo 12 . Nun primeiro intre o aprovisionamento facíase en<br />

terras próximas de Portugal ou no interior da Meseta onde existían xacementos de sal xema<br />

pero máis tarde, dende a segunda metade do século XII ata o XIV, o radio amplíase ata as<br />

terras francesas da Gascuña, delta do Loira, Bretaña ou Poitou e no XV aparece Andalucía<br />

como subministradora de sal das marismas de San Fernando e San Lúcar. Destas datas<br />

arranca a idade de ouro das confrarías de pescadores das Rías Baixas 13 .<br />

O sal era gardado en almacéns chamados alfolíns, situados en lugares resgardados<br />

dos espazos portuarios como medida de protección ante ataques de piratas; normandos,<br />

sarracenos, etc., e o seu control estivo baixo a man dos estamentos privilexiados; nobreza e<br />

clero tal e como apuntaremos 14 . Se o sal chegaba á portos nos que había alfolí, por exemplo<br />

Padrón na ría de Arousa, era conducido directamente a estas instalacións e dende aquí<br />

distribuído polos propietarios a particulares, industriais, etc., sen embargo para os casos nos<br />

que non os había, como Vilanova, López Ferreiro apunta que se repartía polas adegas dos<br />

veciños 15 .<br />

No que respecta ó nome do Salnés, as primeiras mencións están xa anotadas en liñas<br />

precedentes e datan dos séculos IX e X, logo apenas encontramos referencias. Agora ben,<br />

todo parece indicar que deriva do latín Salinensem e a súa vez ten que ver coas antigas<br />

explotacións salineiras situadas nos esteiros do río Umia, moi preto do tómbolo da Lanzada<br />

na parroquia de Noalla, Sanxenxo, e mesmo por toda a marxe esquerda da ría de Arousa.<br />

Xa os romanos advertiran as bonanzas deste espazo; augas calmas e protexidas, calor, etc.,<br />

para a explotación do sal. Cómpre reflectir que os primeiros documentos notariais que dan<br />

noticias das vilas da comarca do Salnés datan do século X, sendo os máis antigos os que fan<br />

mención dunha doazón que no 910 o bispo Sisnando fai das igrexas de Santa Baia de<br />

Arealonga e de San Cristobo de Alobre ó convento de San Martiño Pinario de Compostela.<br />

Doazón que se confirmaría a posteriori polos reis sucesivos. Seguindo o relato cronolóxico<br />

cara o ano 100, no 942 Ramiro II dona a Celanova vilas no Salnés e outorga a Froila<br />

12 .- LEAL BÓVEDA, J. Mª.: Op. Cit. P. 16.<br />

13 .- FERREIRA PRIEGUE, E. Op. Cit. Ps.160-161.<br />

14 .- LEAL BÓVEDA, J. Mª.: Op. Cit. Ps. 16-17. Este autor establece para o caso asturiano de Avilés, cómo a<br />

nobreza de baixa estirpe se apropia do control da produción salineira en fornos establecidos nas marismas do<br />

areal do Espartal, hoxe vila de Salinas. Esta vila-xardín está situada á dereita da bocana da ría de Avilés que<br />

era utilizada polos normandos para achegarse á catedral de Oviedo. Isto fixo que se ergueran dúas torres na<br />

entrada da ría, unidas cunha cadea, para protexela dos anteditos ataques. De Avilés partíu o mariño Rui-Pérez<br />

á conquista de Sevilla polo rei Fernando III en 1248. Ía ó mando de un barco en cuxa proa portaba unha serra<br />

coa que rompeu a cadena que unía as Torres del Oro e que impedía a entrada polo río Guadalquivir á cidade.<br />

15 .- LÓPEZ FERREIRO, A.: “Galicia en el último tercio XV”. Vigo. 1968. Ps. 43-44.<br />

11

Gutiérrez a decanía do territorio. Por presuras adquiriron tamén varias vilas os familiares de<br />

San Rosendo nestas terras, preto do mar e edificaron o mosteiro de San Lourenzo, segundo<br />

consta en documentos do 955 e 956. Dona Ilduaria foi tenencieira de Soloveira.<br />

Neste contexto, ós antigos asentamentos litorais xa descritos engádeselle no interior<br />

o fenómeno das vilas, antigas villae romanas, como núcleo básico de asentamento de una<br />

poboación rural e dinámica. Estes poboamentos teñen como unidade central unha igrexa e<br />

constan dunhas lindes precisas co gallo de levar a acabo eficazmente os traballos comunais,<br />

aínda que tamén pode haber casos nos que a igrexa non exista, sendo suplida nas súas<br />

tarefas por un núcleo con certa personalidade e influenza. Estamos diante do que serian as<br />

orixes da primitiva organización parroquial do territorio español. Así, cabe indicar que<br />

somentes Galicia contaba cunhas 30.000 parroquias, o que supuña a metade de tódalas de<br />

España aínda cando contaba con menos da décima parte da súa poboación.<br />

Sen dúbida, o feito de ocupar una estratéxica posición no eixe lonxitudinal de<br />

comunicación de Santiago co resto do Salnés, xunto coa protección que ofrece a Illa na<br />

entrada da Ría de Arousa, debeu influír no clero compostelán xa que dende o século VIII as<br />

súas doazóns ó mosteiro de Calogo foron constantes. Non é estraño, pois, que Vilanova e<br />

toda a súa bisbarra experimentaran una indubidable puxanza económica e urbanística,<br />

baseada na explotación, transformación e comercialización dos produtos pesqueiros. Logo,<br />

a calma producida polo cese das incursións piratas aportaría a seguridade necesaria para o<br />

establecemento e consolidacións dos núcleos litorais.<br />

O denso poboamento que ten a Comarca dende tempos medievais parece responder<br />

a todo o apuntado estando constatado que foron terras repoboadas por familias de realengo<br />

xa que, por exemplo, entre o 757 e o 768, o rei asturiano Fruela ordeaba ó abade Argerico a<br />

presura e repoboación de vilas no Salnés. Máis tarde, o levantisco conde Hermenegildo e a<br />

súa dona Ibera fan o propio erguéndose contra a monarquía astur, ata que o rei Alfonso III,<br />

o Magno, no 886 requísalles as súas propiedades e donaas á igrexa de Santiago, xunto cos<br />

viveiros e salinas que había dende o “Plataneto” deica a Lanzada.<br />

Nesta orde de cousas, Alfonso IV no 929 confírmalle ó mosteiro de Calogo, sito en<br />

Vilanova de Arousa 16 , a propiedade das de Ucha que os seus monxes fixeran. Como queda<br />

anotado, a importancia do sal na economía previa á sociedade capitalista era vital xa que<br />

dela dependía a conservación dos alimentos ó través do salgado, de aí que a súa posesión se<br />

convertese na máxima aspiración de quen quixese ter un considerable dominio económico e<br />

político. Por iso, a propiedade das mesmas foi causa de litixio ó longo da Historia e no<br />

Salnés temos documentados varios casos. Deles, cecais o máis afamado fora o suscitado no<br />

956 entre a raíña Aragonta e o seu irmán, o conde Pelayo, por unha banda e pola outra os<br />

homes que, en verbas de Filgueira Valverde, “disrumperunt illas villas et aprirunt illas<br />

salinas, sine ilusiones ipsius domnis”. A cuestión foi de tal magnitude que tivo que<br />

arbitrase un xurado presidido polo arcebispo de Santiago Sisnando quen fallou que a quinta<br />

parte das salinas do Salnés pasara a mans dos seguintes mosteiros: Camanzo, Salceda,<br />

Celanova, Vilanova, Ribadetea, Lantaño, Pexegueiro, Carboeiro e San Lorenzo do Grove.<br />

Todos eles foran fundados polos condes D. Gonzalo e Dª Teresa os que haberían feito<br />

presuras nestas terras. Outra parte quedaría en mans da amentada raíña, mentres que o resto<br />

pasaría a pertencer ós veciños.<br />

O mesmo ano, Sisnando I fai cesión a San Martiño Pinario da metade das súas<br />

posesións na Illa de Arousa así coma das salinas, o Arcebispo Xelmírez, no 1115 recoñece<br />

16 .- Sobre as orixes deste mosteiro trataremos logo.<br />

12

a San Martiño Pinario a totalidade da propiedade da Illa de Arousa e das salinas. No 1151,<br />

Alfonso VI fai doazón ó Mosteiro da Armenteira de Gondar, Barrantes e as súas e en 1164,<br />

Fernando II, dona a Oseira as de Santa María de A Lanzada. Con todo, o que nos interesa é<br />

a importancia que tiveron as explotacións salineiras, reflectidas no feito das sucesivas<br />

doazóns que delas se fan entre nobres, reis e mosteiros.<br />

Aínda no século XVIII, ó socairo da industria do salgado do peixe, os alfolíns da<br />

bisbarra mantiñan unha presenza importante na Ría esmorecendo definitivamente coa<br />

introdución das conserveiras e a pasteurización dos alimentos.<br />

1.6. A ALTA IDADE MEDIA NO SALNÉS E A CONSOLIDACIÓN DO<br />

FEUDALISMO.<br />

No 711 chegan a España os árabes que entran na Península aproveitando as disputas<br />

internas entre as diferentes faccións visigodas. O rápido dominio do país faise apoiándose<br />

nos preceptos do Corán que ditan amizade coas outras relixións do Libro, é dicir, o<br />

Cristianismo e o Xudaismo. Estas mostras de tolerancia e un poderoso, ben armado e<br />

disciplinado, exército fan que no prazo de dous anos se sitúen ós pés da cordilleira<br />

Cantábrica. A Galicia chegarán, mais non lles gustou o clima e volveron tralos seus pasos.<br />

Aínda así deixaron sentila súa presenza por medio de razias de saqueo e expolio que<br />

incluirán a recen feita Catedral de Santiago onde sabían que se albergaban grandes e ben<br />

nutridos tesouros dos moitos peregríns que aquí chegaban. A primeira incursión data do<br />

716 e logo repetiríanse varias máis nos 740, 816 e 821. Pero sen dúbida a máis violenta de<br />

todas foi a do 997 dirixida polo caudillo Almanzor que arrasaría o Salnés antes de chegar a<br />

Compostela.<br />

Logo da derrota de Covadonga comeza o seu recuamento cara ó sul e a medida que<br />

se produce as terras que quedan baleiras van sendo apropiadas por medio de presuras por<br />

nobres e cregos no nome da igrexa. Nestes intres o Salnés empeza a ser repartido entre<br />

estes dous estamentos, así, as xurisdicións altomedievais toman carta de natureza de forma<br />

que os actos de dominio dos membros das familias reais terían esta base do 757 ó 768.<br />

Nestes anos o rei Fruela ordenaba ó abade Argerico a presura e repoboación de vilas no<br />

Salnés. O conde Hermenexildo e a súa dona Ibera, como queda escrito, rebélanse contra<br />

Alfonso III, o Magno, quen lles incauta os bens doándoos á igrexa de Santiago. Hai quen<br />

sostén que o pazo do “Rebel” lembra aínda o alcume do nobre levantisco.<br />

Neste contexto, discútese a autenticidade do privilexio de Alfonso II que alude ó<br />

papel dos Condes do territorio Saliniense na restauración e repoboación da terra de Braga.<br />

Alfonso III e dona Ximena con motivo da consagración da Igrexa de Santiago,<br />

entregábanlle no 899 as illas de Ons, Arousa, Sálvora e O Grove, menos Ardía, propiedade<br />

dun tal Pedro, así como a vila de Noalla, cos seus homes, e ó ano seguinte; Arealonga e<br />

Alobre. Por presuras adquiriron tamén varias vilas os familiares de San Rosendo nestas<br />

terras, preto do mar e edificaron o mosteiro de San Lourenzo, segundo consta en<br />

documentos do 955 e 956. Dona Ilduaria foi propietaria de Soloveira.<br />

13

1.7. A INVENTIO DO SARTEGO DO APÓSTOLO SANTIAGO E AS TORRES<br />

DEFENSIVAS DO SALNÉS: A LANZADA; SANXENXO; SAN SADURNIÑO;<br />

CAMBADOS, A ILLA DE AROUSA, CÁLAGO, VILANOVA. MEADELO;<br />

VILAGARCÍA, AS DO OESTE; CATOIRA, RIANXO.<br />

Hai, sen dúbida, un acontecemento histórico digno de mención na nosa historia que<br />

deixou manifestacións arquitectónicas ben afamadas que aínda perduran en forma de restos<br />

e de festas populares. Estámonos a referir ás invasións viquingas e normandas que asolaron<br />

a ría arousán dende mediados do século IX. Sabido é que unha vez construída a catedral de<br />

Santiago, encheuse rapidamente de tesouros por mor das doazóns que milleiros de<br />

peregrinos traían a Compostela dende toda Europa. Concedíanse con elo as necesarias<br />

indulxencias que estas xentes foráneas necesitaban, e entre elas había reis, nobres, bispos e<br />

unha gran parte do común.<br />

Neste senso, foron constantes as expedicións de saqueo que os normandos,<br />

principalmente, efectuaban na procura de botíns. Aproveitando unhas lanchas moi lixeiras,<br />

feitas de coiros e madeira, penetraban polos estuarios das rías arrasando todo aquelo que se<br />

poñía ó seu paso. Se a Ría Arousá ofrecía moi boas condicións de navegabilidade e tendo<br />

en conta a sona que estaba a tomar Santiago coa aparición do sartego do Apóstolo nese<br />

lugar, é doado imaxinar que os viquingos se aventurasen ata o final da ría para achegarse<br />

deica Santiago en poucas horas. Certamente o panorama era desolador para as poboacións<br />

ribeiráns de Arousa xa que entre os séculos IX e X non existe un poder militar que poña<br />

couto ás embestidas piratas e dea protección a aquelas xentes. En efecto, no período de<br />

entreséculos amentado xa tiña desaparecido o reino visigodo en loita cos árabes e Galicia<br />

entra na órbita da monarquía asturiana, máis empeñada en desprazar ós invasores cara o sur<br />

e repoboar as terras casteláns que en vixiar as terras periféricas do noroeste.<br />

Así, procedentes da península Escandinava, das colonias que tiñan en Normandía,<br />

Irlanda ou as Illas Británicas, estes navegantes asolaron dende o século IX ó XII as costas<br />

galegas e asturianas. O primeiro ataque documentado, segundo fontes árabes, data do 858.<br />

Nel arrasouse con Iria-Padrón e púxoselle cerco a Compostela que se salvaría logo da<br />

satisfacción dun elevado tributo. Pero haberíanse de repetir varias veces de modo que no<br />

968 o bispo de Iria, Sisnando, morrería en loita por protexer estas augas de cen naves<br />

fondeadas na ría. Todo parece indicar que Compostela tivo que volver a pagar para poder<br />

salvarse.<br />

No 1015, o rei cristián Olaf, logo canonizado, arrasa Tui e peregrina a Santiago e no<br />

seguinte ano pasa a coitelo en Cintra a tódolos mouros que non se quixeron converter ó<br />

Cristinianismo. Finalmente, no 1108, o rei Sigurd inverna en Arousa cunha flota de cen<br />

naves. Posiblemente peregrinara á Santiago pero, certamente, acabou arrasando toda a Ría.<br />

Neste contexto, o bispo Creconio, fixo construír as Torres do Oeste en Catoira<br />

(Castellum Honesti) co gallo de pechar a porta de entrada polo río Ulla ata Santiago. Os<br />

seus sucesores, entre eles, Xelmírez (s. XII) procederían a sucesivos reforzamentos das<br />

mesmas. Parece ser que o lugar escollido fora primeiro un castro de ribeira aínda que tamén<br />

asentamento romano (s. I. A. C.) se temos en conta os diversos restos de cerámica atopados<br />

nas escavacións feitas por Xoan Naveiro no 1989. Este asentamento prolongouse deica o<br />

século V aínda que del non teñamos resto algún. No medievo constrúense varias torres,<br />

entre elas as da homenaxe máis unha terceira no lugar que ocupa hoxe a capela románica<br />

así como a torre de Lugo, máis alonxada do complexo defensivo. Os séculos XIII e XIV<br />

coñecen a etapa de maior fervor construtivo xa que se erguen tres torres máis convertendo o<br />

14

lugar nun auténtico castelo defensivo. A posteriori faríase a muralla defensiva. No século<br />

XV, logo de pacificado o fervor invasor destas xentes, o complexo abandónase quedando<br />

hoxe en pé a capelas e restos dalgunha torre. Previamente, e dada a bonanza comercial<br />

experimentada polos portos da Ría no século XIV e tras ser nomeado Padrón porto nodriza<br />

de carga e descarga nas cortes de Xérez, 1268, con monopolio de alfolíns, etc., todos os<br />

barcos que quixeran subir o Ulla ata esta vila debían pagar o portádego correspondente nas<br />

citadas torres do Oeste. Varias testemuñas de veciños entresacadas do preito Tavera-<br />

Fonseca dan noticias delas nestes termos: “…dize el dicho testigo que oio dezir que los<br />

dichos castillos (Torres de Catoira) se fizieron po causa de los yngreses que entraran por<br />

la dicha ria de AroÇa e que ya heran lebantados los dichos castillos cuando una bez<br />

entraron los cihos yngleses e rompieron una cadena que estaba atrabesada de los dichos<br />

castillos a la mar de la otra parte e pasaran a Padron a la tomaran, e que lo susodicho no<br />

lo sabe de Çierto mas que de quanto lo oio dezir…”. Outras novas apuntan a “… que los<br />

dichos castillos do Este fueron fechos por misterio e que los que benian en romeria a<br />

Santiago benian tanbien a los dichos castillos do Este en romeria…” 17 .<br />

A torre de San Sadurniño, San Tomé, Cambados, foi construída na segunda metade<br />

do século X polo mesmo motivo que as do Oeste en Catoira, dentro do plan de protección<br />

da ría de Arousa do bispo Sisnando. Tamén sería reforzada por Xelmírez no XII. Está<br />

encravada na illa denominada dende antigo a Figueira. Nela viviu Xoana de Castro, dona de<br />

Pedro I o Cruel, que a abandonou alí ó seguinte día dos desposorios. Foi destruída polas<br />

revoltas irmandiñas do século XV sendo volta a reedificar por Sueiro Gómez de<br />

Soutomaior. Aló polo XVIII abandonouse e foise desfacendo de vagarimo ata chegar ó<br />

calamitoso estado no que a atopamos hoxe. Segundo Filgueira Valverde, nela refuxiaríase<br />

Dona Urraca, Dona María de Hungría agardaría a Pai Gómez Soutomaior e pasou os seus<br />

últimos anos Dona María de Ulloa, a amiga de Fonseca.<br />

Na punta da Lanzada, entre a praia de Foxos e a da nosa Señora , érguese a torre da<br />

Lanzada no século X, entre 952 e 968, por Sisnando II ó carón do amentado plan de<br />

protección da ría de Arousa. Das escavacións que alí fixeron os arqueólogos parece<br />

deducirse que orixinariamente foi un faro fenicio ou romano, pero teremos que esperar ó<br />

século X para encontrar o primeiro documento que a mencione. Tratábase dun escrito no<br />

que se pon de manifesto a súa reparación polo antedito bispo Sisnando. O castelo aparece<br />

mencionado no privilexio de Alfonso V do 1019 como o castellum Sancte Mariae de<br />

Lanciata cum pertinemtibus eorum. Pertenceu ó bispado de Compostela e foi testemuña<br />

muda das loitas nas que se engarzaron o arcebispo Xelmírez e dona Urraca quen logrou<br />

apoderarse dela para devolverlla ó arcebispo no 1121 en sinal de boa vontade e de remate<br />

das hostilidades entre os dous. Pouquiño tempo despois foi arrasada por unha incursión<br />

árabe. Posteriormente, sería reconstruída de forma máis robusta de xeito que ós irmandiños<br />

custoulles moito conquistala nas revoltas do século XV. Abandonada no XVI, hoxe,<br />

desgraciadamente, tan só permanecen en pé unha parede e a capela do castelo convertido na<br />

hermida da Nosa Señora da Lanzada.<br />

Sobre o mosteiro de Calogo de Vilanova, tal e como apunta Moure Pena 18<br />

descoñécese calquera dato sobre a súa fundación e hai que descartar a mesma por San<br />

Frutuoso de Braga en datas temperás, tal e como ata o de agora se viña apuntando pola<br />


.- Archivo Histórico Diocesano de Santiago. Pleito Tavera Fonseca. Fondo Gral. Legs. 46, 47.<br />


.- MOURE PENA, TERESA C.: “O mosteiro benecdictino de San Cibrán de Calogo na Idade Media”. En<br />

Aunios. Nº 7. 2003. P. 72.<br />

15

historiografía tradicional. Con todo, dos restos arqueolóxicos que aínda seguen en pé e da<br />

documentación gráfica que aporta Álvarez Limeses á súa Geografía de Galicia, estaría<br />

situado nun outeiro no lugar de Cálago, preto do actual camposanto 19 . Neste senso, segundo<br />

a autora mencionada, as noticias escritas son exiguas e entre elas hai moito baleiro de<br />

tempo pero aínda así, a primeira data do 922 na que o rei Afonso IV, a rogos do bispo de<br />

Compostela Hermenegildo, concedía privilexio de coto as mosteiro de San Cibrán de<br />

Calogo e lle confirmaba a posesión das salinas que os monxes instalaran en Usa, actual<br />

Ucha na parroquia de San Mamede de Corvillón, Cambados. Do 946 parece tratar a<br />

seguinte nova e nela xa se da conta de que podería tratarse dun pequeno cenobio con todo o<br />

necesario para o culto que dezaseis monxes, presididos polo abade Viliato, levaban a cabo.<br />

No 1114 noutra escritura dóanselle as vilas de Caleiro, Usa, Corvillón, Unio, Portas, Lois e<br />

Santa María de Besomaño coas súas terras e xurisdicións por un particular, Ramiro Muñiz.<br />

Eran tempos de moita piedade nos que era frecuente que se doaran propiedades á igrexa<br />

para conseguir a vida eterna e un pracenteiro tránsito ó máis alá. No 1178 aparece citado<br />

mosteiro de Calogio entre as propiedades da Igrexa Compostelá e parece que se converte<br />

no centro xeográfico das cuantiosas propiedades que o mosteiro de San Martiño Pinario<br />

Reunía en torno á ría de Arousa, en especial na comarca do Salnés 20 . Amén doutras<br />

referencias que non veñen aquí ó caso, o importante da cuestión es que para finais do<br />

século XVI as dependencias monacais comezan a sufrir un imparable proceso de deterioro<br />

e abandono ata o punto de que a comunidade monacal se traslada á vila e fixa nela a súa<br />

residencia no xa citado Priorado 21 . A liña defensiva completábase coa torre de Rianxo, do<br />

Meadelo en Bamio e outra da Illa de Arousa, das que xa non fica ningún resto.<br />

Estes complexos defensivos (o caso de Calogo en Vilanova era distinto xa que se<br />

trataba dun cenobio cunha torre con dous arcos e espadaña aínda en pé) comunicábanse<br />

entre eles con ocasión dos ataques de inimigos viquingos, sarracenos, árabes, etc. O sinal de<br />

perigo dábao a Lanzada encendendo un fogo que era visto en San Tomé que á súa vez facía<br />

o propio para alertar, á Illa, estes ós de Vilanova que trasladaban a nova ó Meadelo e<br />

finalmente chegaba ós de Catoira.<br />

Amén do exposto, teñen en común a figura de Xelmírez personaxe clave na<br />

chamada Era Compostelán, século XII, moi vencellada ás terras do Salnés. Foi arcebispo de<br />

Santiago e gran señor feudal, astuto, político hábil e intrigante que vive en tempos nos que<br />

se produce a independencia de Portugal e o florecemento da literatura medieval galaicoportuguesa.<br />

Sona tiveron na Historia galega as loitas con dona Urraca sendo feito<br />

prisioneiro por ela e encerrado na fortaleza de Lobeira que era propiedade da familia de San<br />

Rosendo e logo vendida á mitra compostelá por Fernando II de León. Foi gran promotor e<br />

19 .- Do estudo da fotografía aérea da zona, da análise da topografía e dos comentarios de vecinos maiores que<br />

teñen propiedades no lugar, non habería de descartarse a existencia dun hipotético castro sobre o que se<br />

erguería o citado cenobio. A tradición cristiá caracterizouse, precisamente, por construir as manifestacións<br />

materiais da súa filosofía naqueles lugares onde antigamente houbera algún vestixio de cultura pagá. Deste<br />

modo, por exemplo, moitas capelas, igrexas, etc., foron erguidos sobre primitivos castros, dos que incluso se<br />

aproveitaría a pedra.<br />

20 .- ANDRADE CERNADAS, J. M.: “El monacato benedictino y la sociedad de la Galicia Medieval (siglos<br />

V al XIII)”. Col. Galicia Medieval: Estudios , nº 3. Publicacións do Seminario de Estudos Galegos. Sada.<br />

1997, citado por PENA MOURE, P. 73.<br />

21 .- “Mientras estuvo en pie la fabrica del Monasterio para poder habitar residieron allí el Prior y monges y<br />

después que se fue poblando de vecinos el puerto de Villanueva que tomo este nombre por ser población<br />

nueva y de arousa por estar junto a la isla de arousa se vinieron el Prior y los monges ala villa ansi por<br />

haverles faltado la comodidad de la vivienda de arriba”. Citado por PENA MOURE. P. 73.<br />

16

organizador das peregrinacións ó sepulcro do Apóstolo Santiago para o que acondicionaría<br />

camiños por terra e daría protección ás entradas por mar cara Compostela. Co gallo da<br />

defensa dos santos lugares composteláns mandou reformar as amentadas torres así como<br />

construír unha flota defensiva para tal efecto.<br />

1.8. A CONSOLIDACIÓN DO FEUDALISMO. OS SÉCULOS XII-XIII.<br />

A consolidación da sociedade feudal en Galicia iníciase nestes intres cando rematan<br />

os perigos das invasións antes aludidas ó tempo que o estamento clerical e nobiliar adquire<br />

un desorbitado poder no reino de Castela-León logo de ser nomeado rei Afonso<br />

Raimúndez, á súa vez coroado rei galego no ano 1110. Para lograr este título en Galicia tivo<br />

que pelexar, ó carón de Xelmírez, contra súa propia nai dona Urraca. Estas loitas<br />

rematarían coa asedio á fortaleza de Lobeira, Vilanova, dende onde ela dirixía as súas<br />

tropas. A mesma sería abandonada no século XVIII e hoxe non se conserva apenas algún<br />

vestixio que non sexa un alxibe e unha morea de lendas que falan de túneles, pasadizos<br />

segredos, mouras, etc.<br />

A partir do século XII estamos diante do artellamento definitivo do poder feudal de<br />

nobres e cregos que a través de diferentes cargas impositivas vanse facendo co excedente<br />

de labregos e pescadores. A expansión do monacato ten o seu máximo grao de esplendor<br />

agora apoiado polo monarca Alfonso Raimúndez, particularmente interesado na instalación<br />

da orde do Císter. Por elo, ó longo do século XII, comezan a xurdir ou a reformar a súa<br />

regra mosteiros importantes coma os de Oseira, Sobrado ou a Armenteira. Os bieitos tamén<br />

terán a súa representación, sobre todo en Vilanova no mosteiro de Calogo. Outras<br />

manifestacións menos exuberantes serán a morea de capelas, igrexas e mosteiros que<br />

poboan as terras do Salnés. Así, temos a ermida románica da Lanzada, non anterior ó 1300,<br />

onde se celebra o rito da fecundidade das nove ondas (para pediren fillos as casadas e<br />

marido as solteiras), en vésperas de San Xoan, a igrexa de San Salvador de Meis (s. XII),<br />

con nave románica baixo cuberta abovedada do XVIII e elaborados relevos en pedra coa<br />

Adoración dos Reis Magos e o Descendemento da Cruz, a igrexa de Santa María de Simes,<br />

Meaño (s. XIII) nas abas do monte Castrove, a igrexa parroquial de Santa Mariña,<br />

Cambados, feita a principios do XV con restos da primitiva capela de Santa Mariña (s. XII)<br />

con catro arcos transversais de orixe románica aínda que o resto dos elementos son góticos.<br />

Pero a construción máis chamativa e importante nestas datas sería o mosteiro da<br />

Armenteira, fundado a mediados do século XII polos monxes de Claraval. Sería protexido<br />

por Alfonso VII que lle doou as pertenzas reais do couto, o de Barrantes, Canelas e outros<br />

lugares. Fernando II acrecentou as doazóns anteriores cos coutos de Arra, Sarantellos,<br />

Barcia e Lantaño e inclusive parte das rendas da vila de Pontevedra.<br />

Os territorios do Salnés vanse repoboando da man clerical, proceso reforzado por un<br />

incremento da produción agraria e pesqueira que trae consigo o nacemento e expansión de<br />

moitos dos núcleos urbanos actuais; Vilanova, Vilagarcía, Os Grobes, Cambados, Rianxo,<br />

Palmeira, etc. Por iso, durante o século XIII as vilas costeiras sofren un crecemento urbano<br />

e poboacional considerable, baseado na pesca, os seus transformados e as súa<br />

comercialización. Reis e bispos participan na concesión de fueros ou cartas puebla a estes<br />

núcleos, con determinados graos de privilexios e liberdades, como forma de apropiarse e<br />

canalizar os excedentes xerados polo común. En definitiva, entre 1230 e 1380 tivo lugar un<br />

17

proceso de crecemento desas vilas litorais galegas, en tanto que entre 1380 e 1520,<br />

aproximadamente son anos de plenitude 22 .<br />

Na comarca, por exemplo, comeza a cobrar pulo Cambados cuxo núcleo máis<br />

antigo formábano San Tomé do Mar e Santa Mariña de Dozo, denominada Vila Vella no<br />

século XII. Nestas datas Xelmírez merca a vila e incorpóraa á mitra de Compostela para<br />

pasar a ser señorío de Paio Gómez Charino, aforado ós prelados composteláns. A fundación<br />

de Vilagarcía faise sobre o lugar que ocupaba a antiga Area Longa, doado por Afonso VI ó<br />

mosteiro de San Martiño Pinario, que no 1458 aparece como feudo do arcebispo García<br />

Caamaño. Este, nesas data funda un burgo mariñeiro, feito que queda reflectido neste texto:<br />

“esta vila habrá que se fundó como 120 anos. Era una isla que llamaban Insuela donde<br />

venían a pescar algunos pescadores y para reparo del tiempo de inbierno hacían algunas<br />

choÇas con unos palos y paja; viendo esto García de Caamaño, señor que en el que tiempo<br />

era de la tierra (D. Rodrigo de Luna le había dado el emplazamiento –lugar de Arealonga-<br />

en feudo a 7-X-1458), fue animando a los pescadores que acudían a pescar para que<br />

edificasen casas y para esto les daba piedra y madera y ayuda con pan y vino, y de esta<br />

manera tubo principio la dicha villa” 23 .<br />

As condicións naturais da Ría de Arousa, augas temperás e resgardadas, abundancia<br />

de pesca, etc., facían que os seus habitantes practicasen a pesca de baixura e entre as<br />

especies más prezadas estaban aquelas que aportaban boas condicións para a conservación,<br />

sardiñas, pescada e congro. Eso non quere dicir que non houbera outras para consumo en<br />

fresco como logo veremos. As tres anteriores soportaban ben o salgado e, mesmo, o congro<br />

podía curarse en seco, sen sal, coa simple evisceración e exposición ó sol. Non parece que<br />

houbera moita paixón polo marisco que non tiña gravado o seu consumo e comercialización<br />

como ocorría no caso do peixe. Quizais, o seu uso alimentario quedaba reducido para as<br />

clases máis miserentas da poboación que podían facer acopio del nas baixamares.<br />

Berberechos, ameixas, lapas, percebes, nécoras, etc., entraban dentro da dieta dos máis<br />

necesitados e non tiñan o valor culinario que hoxe teñen. Pero outra cousa eran as ostras,<br />

consumidas na meirande parte en fresco e moi prezadas polas clases más pudintes e nas que<br />

a Ría de Arousa era principal produtora xunto coa de Muros-Noia. En todo caso, o vida dos<br />

mariñeiros víase reducida a este ámbito costeiro e á súa actividade interrompida nos meses<br />

de verán cando regularmente as nosas costas eran asediadas polos piratas normandos,<br />

sarracenos, etc. Era normal que Xelmírez fixera uso das dotes mariñeiras deles cando tenta<br />

formar a primeira flota galega que faga fronte ás propelías anteditas.<br />

Previamente no político, ocorren acontecementos importantes, por exemplo, no<br />

1019 cando Alfonso V confirma a doazón á igrexa de Santiago das illas entre o Ulla e o<br />

Miño, o Grove e Noalla. Con posterioridade Alfonso VI acoutaba o lugar de Barcia, en<br />

Baión, Vilanova, para o mosteiro de San Martiño Pinario.<br />

Don Raimundo e dona Urraca posuíron lugares no Salnés, en 1101 cambiaron<br />

Bordóns por Casalderrei. Mediante convenio de Xelmírez co mosteiro de San Martiño<br />

ficarían en poder dos seus monxes as salinas e igrexas de Arealonga, Alobre, o Grove e a<br />

illa de Cortegada. Os mesmos condes concédenlle no 1005 ó mosteiro de Poio Soloveira.<br />

22 .- VALLEJO POUSADA, R.: “Historia da Pesca en Galicia. Das orixes ata o século XVIII”. En<br />

Pontevedra, nº 19. Servizo de Publicacións da Deputación de Pontevedra. Pontevedra. 2003. Ps. 153-178.<br />

23 .- AUTORIDADE PORTUARIA DE VILAGARCÍA DE AROUSA: “Ynsuela”. Nº 1. Decembro de 2006.<br />

P. 1. A autoría cita a HOYO, CARDENAL GERÓNIMO DE: “Memorias del Arzobispado de Santiago”.<br />

Archivo Histórico Diocesano de Santiago de Compostela. 1.52. Series: Visitas Pastoral. Legajo 1. 1607. A<br />

mesma fonte aparece referenciada por FERREIRA PRIEGUE en obra xa citada, p. 97.<br />

18

Do estudo das fontes documentais e bibliográficas clásicas para o comercio<br />

medieval de Galicia e do Salnés, hai tres portos que aparecen mencionados con profusión, a<br />

saber; Padrón, elixido porto de carga-descarga pola Mitra Compostelá, máis por criterios de<br />

control directo dada a súa proximidade a Santiago que técnicos, A Pobra do Deán e, sobre<br />

todo, Vilanova de Arousa. Isto parece poñer de manifesto a súa relevancia dentro da Ría á<br />

falla de traballos documentais máis pormenorizados sobre este enclave. López Ferreiro,<br />

Ferreira Priegue, o Licenciado Molina e outros para o Medievo e Pedro Teixeira, Miñanos,<br />

Lucas Labrada, Madoz, etc., para a Modernidade e tempos novecentistas dan boa conta do<br />

expresado anteriormente. De todo elo, podemos entresacar que ata os séculos XIV e XV<br />

non disporemos de fontes que nos dean noticias das condicións de navegabilidade e dos<br />

asentamentos litorais da ría de Arousa. Ferreira Priegue relata, neste senso, que dispomos<br />

de cartas e portulanos italianos moi minuciosos onde se describe o litoral galego dende o<br />

Cantábrico ata o sur en contacto coas terras portuguesas. Así, menciona que a fonte básica<br />

para esta descrición son dous folios, sen enumerar, que dedica á costa galega un portulano,<br />

datado por Federico Meli cara 1400, conservado na biblioteca Nazionale de Florencia 24 ; a<br />

el engadíuselle unha selección de cartas náuticas e portulanos figurativos dos séculos XIV e<br />

XV. A ría arousá aparece descrita así: “Doblado Corrubedo, un cabo mal señalado en casi<br />

todas las cartas, se entra en la boca de la ría de Arosa. No hay ningún puerto que atraiga a<br />

los buques de gran porte a su interior. Zona eminentemente pesquera, su centro económico<br />

y administrativo es padrón, cuyo puerto fluvial, defendido por las torres del Oeste, es cada<br />

vez más inadecuado, y que se ve superado en condiciones y actividad por los nacientes<br />

núcleos de la Puebla del Deán, Villanueva de Arosa, Rianxo, S. Martín y S. Vicente de los<br />

Grobes. Por eso Padrón aparece apenas en la cartografía, y no lo menciona en absoluto el<br />

veneciano, que prefiere fondear a sotavento de la isla de Sálvora… (…)…Las islas de<br />

Sálvora y Arosa eran desde muy antiguas refugio de pescadores que iban sobre todo a<br />

buscar el pulpo y la merluza. Las cabañas de éstos, que el Veneciano ve en la playa, y que<br />

se montaban en la temporada de pesca veraniega, dieron origen, cuando se levantaban en<br />

tierra firme, a puertos permanentes como Villanueva de Arosa” 25 .<br />

Dedúcese do anterior que os pescadores da Vilanova medieval non so se dedicaban<br />

ás tarefas do mar por canto que erguían as cabanas nas praias en épocas de pesca, senón que<br />

ocupaban o tempo restante nas labouras do campo. Dende logo, a orixe medieval da nosa<br />

vila ten moitas similitude coas de Vilagarcía polo aquí anotado. Parece claro pois, como<br />

apunta Calo Lourido 26 que as actividades mariñeiras naceron como un complemento da<br />

agricultura e sobre todo a través das clases máis desfavorecidas, sen prexuízo de que logo<br />

as comunidades de pescadores colonizasen as terras veciñas traballándoas e póndoas en<br />

explotación. Galván Tudela 27 incide no tema afirmando que so se pode constituír unha<br />

comunidade pesqueira con actividade a tempo total cando está asegurado o intercambio ou<br />

troca con produtos terrestres, aínda que moitas veces sexan os propios mariñeiros os que<br />


.- BN Firenze. Mss. Magliabecchiano XIII. 71. Este manuscrito foi obxecto de edición crítica e estudo por<br />

María Vittoria Bruschi: “Un portolano operante nella vita delle aziende commerciali del basso Medio Evo: Il<br />

portolano de Magliabecchiano XIII, 71, dei secoli XIV-XV, con edicione crítica”. Firenze, 1966 (Inédito).<br />

Citado por Ferreira Priegue; Op. Cit. P. 51.<br />


.- FERREIRA PRIEGUE, E.: Op. Cit. Ps. 54-55.<br />


.- CALO LOURIDO, F.: “Xentes do mar. Traballos, tradicións e costumes”. Biblioteca A Nosa Terra. Vigo.<br />

1996. P. 30.<br />


.- GALVÁN TUDELA, A.: “La antropología de la pesca: problemas, teorías y conceptos”. En Coloquio de<br />

Etnografía Marítima. (Santiago. 1984). Museo do Pobo Galego-Consellería de Pesca. Noia. 1988. Ps. 9-28.<br />

19

poñen en explotación as terras veciñas, fertilizando e cultivando os campos próximos ás<br />

praias como un complemento á pesca e constituíndo unha comunidade autosuficiente 28 . En<br />

definitiva, os núcleos de pescadores nacen espontaneamente das necesidades dos<br />

campesiños do litoral de complementar a súa alimentación, e sobre todo como medio de<br />

vida dos que carecían de terras 29 . Lucas Labrada 30 fala da pobreza das terras litorais e da<br />

incapacidade dos labregos galegos de soportar tanta carga impositiva, polo que se pode<br />

concluír que o home da costa foi lanzado do medio agrícola debido á súa mínima<br />

rendibilidade 31 . Aínda así, o pescador-agricultor debe entregar unha parte da colleita ó<br />

señor pero non ten por qué facelo coa pesca que pode acopiar sen límites de capturas. A<br />

cuestión é qué facer con ela xa que separada a parte dedicada ó consumo persoal, a restante<br />

non a pode conservar debido ás restricións do sal polo que se verá forzado a vender,<br />

xeralmente ós propios foristas que logo comerciaban con ela. Nestas, parece que moitos<br />

pescadores rurais tenderon a dedicarse á produción de viño como medio de obtención de<br />

ingresos extra ou para consumo persoal, mesmo en terras lonxanas ás súas. Así, se<br />

documenta en 1499 cando dous pescadores, “Afonso Rey y GonÇalvo de LorenÇo, vecinos<br />

y moradores de Villanueva de Arosa, junto con sus mujeres, tienen aforadas en el cercano<br />

lugar de Ribado unas viñas de S. Martín Pinario, también por un tercio; lo mismo pagan<br />

en 1499 Pero Pardal, pescador vecino de Carril y su mujer, que tienen de S. Payo de<br />

Antealtares una viña en Santa Baya de Arealonga” 32 .<br />

A normalización e consolidación da vida costeira fixo que o peixe tomara unha<br />

importancia excepcional como principal produto comercializable o que provocou o<br />

asentamento nestes núcleos litorais de mercadores que o exportaban po vía marítima ó<br />

Mediterráneo, fundamentalmente a Cataluña, pero tamén ó interior a lombos de cabalerías<br />

seguindo as rutas do Ribeiro ou do Camiño do Norte. Nestas especializáronse os maragatos,<br />

verdadeiros introdutores da pesca galega en terras meseteñas 33 .<br />

Con todo, cando chegamos á Idade Moderna temos xa en Galicia constituídos e<br />

desenvolvidos os principais pobos de pescadores 34 , mesmo para o caso que nos ocupa,<br />

Vilanova xa gozaba dun certo prestixio como porto pesqueiro na Ría.<br />

No afán, xa anunciado, por parte dos señores laicos e eclesiásticos da creación de<br />

novos portos baixo a súa xurisdición ou na integración nela doutros de vello cuño, hai que<br />

dicir que a nosa vila e a súa xurisdición civil e criminal pasaron pronto ó señorío da Mitra<br />

de Compostela, que non habería de tardar moito en ter disputas co abade de San Martiño<br />

Pinario, de quen dependía o mosteiro de Calogo, pola posesión destas terras. Foi longo o<br />

proceso xa que teremos que agardar ata finas do século XV para que o conflito se dirima a<br />

favor da Mitra, na persoa de Alonso de Fonseca.<br />

O mar aportaba especies en abundancia entre as que sobresaían sobre todo as<br />

sardiñas, pescadas, congros, fanecas, ollomoles, raias, abadexos, toniñas, etc., e nos<br />


.- brito, raquel soeiro de: “Palheiros de Mira. FormaÇao e diclínio de um aglomerado de pescadores”.<br />

Chorographia. Centro de estudios Geográficos da Universidade de Lisboa. Lisboa. 1981. (2ª Edic.).<br />


.- CALO LOURIDO, F.: Op. Cit. P. 31.<br />


.- LABRADA, LUCAS: “Descripción económica del Reino de Galicia”. Galaxia. Vigo. 1971.<br />


.- GONDAR PORTOSANY, M. (S/D): “Herencia”. En Gran Enciclopedia Gallega. T. 17. Vitoria. Ps. 92-<br />

98.<br />


.- Arquivo Histórico da Universidade de Santiago, BN S. Martín Pinario ff. 168, 169 e 225 v.<br />


.- Aínda hoxe fican restos da súa presenza por Galicia así, por exemplo, en terras de Vilalba encontraremos<br />

un restaurante denominado a Maragata, en clara alusión á presenza destas xentes por aquí.<br />


.- CALO LOURIDO, F.: Op. Cit. P. 31.<br />

20

estuarios dos ríos salmóns, troitas e anguías. As zonas de rochas eran asento de polbos,<br />

xibas e marisco, e dentro deste sobresaían as ostras que se consumían en fresco ou en zonas<br />

do interior non moi alonxadas da costa. “...Se cargan nauíos de ellas (de ostras en Carril) y<br />

en escabeche se prouee Castilla y la mayor parte de España…” 35 . En Cambados “…solía<br />

haver tantas ostras y mexillones, ameixas y berberechos que venían de Portugal y de otras<br />

partes a cargar carabelas y otros barcos y en estos tiempos vienen de dos leguas a la<br />

redonda a cargar carros de todo esto fuera de las hostras…” 36 . Debido ó precario ou<br />

ausencia de vías de comunicación o peixe e o marisco tan so se consumía en fresco no<br />

litoral e áreas limítrofes, como queda anotado, pero a cuestión tornaba outro matiz cando<br />

había que trasladalos ás terras do interior da Meseta e neste caso recorríase a diferentes<br />

métodos de conservación, dos que logo falaremos, como o escabechado, por iso, o<br />

licenciado Molina escribe que de Vilanova facíase provisión “…por tierra a toda Castilla<br />

de cecial y otros pescados…(de)…ostras escabechadas...(que)…eran tan estimadas que los<br />

proveedores de la casa real las buscaban con empeño…”, tal era así que no 1561 “…arribó<br />

al puerto de Villanueva de Arosa un comisionado regio…(…)…con pretexto de surtir de<br />

escabeche a la real despensa…”.<br />

Son datas nas que nas Rías Baixas abeiraron nas súas costas a actividade pesqueira<br />

dun número considerable de portos, uns principais (cabezas de ría) e outros secundarios,<br />

dotados de diferentes potenciais pesqueiros, intimamente vinculados á posición xeográfica<br />

das bases respecto aos esteiros 37 . Neste senso, Bartolomé Sagrario de Molina citaba a<br />

importancia pesqueira da ría de Arousa: “el primer puerto es la villa de Cambados, do se<br />

saca cantidad de pescada cecial para muchas partes. Luego está Vilanova (noutro<br />

apartado faise mención a Vilamaior de Arosa como porto diferenciado de Vilanova), y par<br />

de ella Vilagarcía, y luego A Pobra, donde en estos mismos puertos hay la misma<br />

pesquería en que por tierra se provee toda Castilla” 38 .<br />

Galicia aparecerá agora vencellada á monarquía castelá coa que participará nas<br />

empresas marítimas que esta emprenda tanto no Cantábrico como no Atlántico ó tempo que<br />

ten un papel significado na actividade repoboadora das terras que quedan libres, a medida<br />

que a reconquista avanza cara o sur. Neste proceso, os reis tentan minguar o poder de<br />

nobres e igrexa mediante a concesión de cartas puebla ás vilas, que garantan unhas certas<br />

liberdades a pescadores e comerciantes e aseguren o pulo económico necesario para<br />

apropiarse dos excedentes xerados. O método máis eficaz para elo será o nomeamento de<br />

portos francos de carga e descarga e o establecemento neles de aduanas que controlen o<br />

tránsito de mercadorías e os impostos que estas deben satisfacer; gabelas, décimos do mar,<br />

etc. As cortes de Xerez de 1268 foron decisivas neste senso 39 . Os portos galegos que<br />

gozaban destes privilexios foron elixidos estratexicamente de norte a sur, así temos a<br />


.- MOLINA, BARTOLOMÉ SAGRARIO DE: “Descripción del Reyno de Galizia”. Mondoñedo. 1550. (Ed.<br />

Facsimil. Santiago. 1949).<br />


.- HOYO, CARDENAL JERÓNIMO DEL: “Memorias del Arzobispado de Santiago”. Ed. de Ángel<br />

Rodríguez González y Benito Varela jacomés. Santiago, s.a. P. 517. Tamén MEIJIDE PARDO, A.: “Notas<br />

históricas sobre ostricultura en la Ría de Arosa”. En CEG, XXIV. 1969. Ps. 463-488.<br />


.- CANOURA QUINTANA, ANDRÉS: “A pesca na Galicia do século XVII”. Consellería de Pesca e<br />

asuntos Marítimos. 2008. P. 39.<br />


.- MOLINA, BARTOLOMÉ SAGRARIO DE: “Descripción del reyno de Galicia y de las cosas notables<br />

del”. Colección de bibliófilos gallegos. Santiago de Compostela. 1949. P. 104.<br />


.- VALLEJO POUSADA, R.: Op. Cit. P. 160.<br />

21

Ribadeo, Ortigueira, Cedeira, Ferrol, Baiona e A Garda. O da Coruña foi especialmente<br />

potenciado por mor de restarlle importancia ós de señorío laico ou eclesiástico.<br />

Sen embargo, a anterior política real non prohibía o xurdimento dos portos<br />

pertencentes á xurisdición eclesiástica, fundamentalmente da mitra de Compostela<br />

chegando, incluso a cederlle a titularidade de moitos que podían considerarse secundarios.<br />

Por iso, debido ás boas condicións que ofrecían os do Salnés para o salgado e exportación<br />

de peixe moitos deles quedaron baixo a tutela mitral, sobre todo a partir de 1380 datas nas<br />

que se produce a explosión do mercado da salgadura. Os grandes beneficios que esta<br />

actividade reportaba máis os décimos que xeraba, provocaron que os monxes bieitos<br />

vilanoveses defenderan ferozmente a percepción dos devanditos impostos. De feito, cando<br />

no século XIX os pescadores e cataláns de Vilanova se neguen a satisfacelos imporán<br />

constantes preitos na Audiencia da Coruña contra os mesmos 40 . Pero esta será unha<br />

cuestión a tratar máis adiante.<br />

Bispos e frades, bieitos ou bernardos, estaban moi interesados en promover a<br />

fundación de portos particulares, ou non, pero integrados nos seus coutos posto que os<br />

foros da terra e os produtos do mar (congros, pescadas, sardiñas, etc.), xunto co décimo,<br />

eran un excedente moi elevado que incrementaba as súas rendas. As vilas litorais fóronse<br />

conformando como portos pesqueiros que abastecían dos produtos e rendas ós estamentos<br />

superiores, pero todo elo enmarcado nun sistema piramidal no que atopamos unhas vilas de<br />

rango superior ou realengo que predominan sobre as demais das rías. A Coruña, Muros,<br />

Noia ou Pontevedra, son bo exemplo disto pero na ría de Arousa, érguese na cúspide<br />

piramidal a vila de Padrón, sucesora da decadente sé episcopal de Iria Flavia, a causa da súa<br />

privilexiada localización no fondo de saco e a pesar dos aterramentos continuos que aporta<br />

o Ulla ós peiraos. A falla de calados e o embarrancamento progresivo das naves que alí<br />

acudían cargadas con mercadoría farán que vaia cedendo a súa importancia a favor de<br />

Carril e logo de Vilagarcía entre os séculos XVIII e XIX. Mentres tanto florecían portos<br />

secundarios como Vilanova, Vilaxoan e outros de ámbalas marxes de Arousa.<br />

O control das actividades portuarias e do mar estaba nas mans dos gremios que<br />

reproducían o mesmo esquema piramidal antedito e, a través das súas ordenanzas, fixábase<br />

unha posición privilexiada na comercialización da pesca e na regulación de tódolos<br />

aspectos da actividade extractiva (redes permitidas, postas, vedas, etc.). A organización<br />

gremial viña a selo último chanzo dunha relación privilexiada entre os señores do mar e os<br />

mariñeiros (mareantes ou pescadores) das vilas principais das rías: unha condición<br />

necesaria para explotar recursos nunha economía intervida, articulada en torno a unha<br />

especial distribución do produto do mar, en cuxa cúspide estaban os señores (arcebispos ou<br />

abades) 41 . Dentro desta orde aparente non deixaba de haber conflitos; entre os homes do<br />

mar e os poderosos ou mesmo entre os propios pescadores que litigaban polos bancos,<br />

vedas, artes pesqueiras, etc.<br />

En efecto, Canoura Quintana da conta de que ó longo dos séculos XVI e XVII as<br />

ostreiras, por exemplo, “foron sometidas a un proceso de privatización que supuxo o<br />

control e dominio das actividades recolectoras polos señores xurisdicionais dos terreos<br />

colindantes coas augas marítimas onde se asentaban os criadeiros de ostras. Así, en 1607, o<br />

Meiriño de Corcubión aludía ao dereito do conde de Altamira sobre as ostreiras de<br />

40 .- LEAL BÓVEDA, JOSÉ MARÍA e TORRADO LÓPEZ, R., E: “Aspectos socioeconómicos da Vilanova<br />

de Valle-Inclán”. En Revista O Cuadrante, nº 0. Cambados. 2000. P. 32.<br />

41 .- VALLEJO POUSADA, R.: Op. Cit. P.161.<br />

22

Corcubión: “porque las ostreras, en todas las partes y puertos, donde las ay, como es en<br />

Rianjo, La Puebla, Villanueva de AroÇa, Fefiñanes y otros lugares, están proybidas por<br />

los señores, no se baya a casar en ellas, si no fuere, con su liÇcencia”. Tamén da conta das<br />

ostreiras e os conflitos que provocaba a súa explotación no preito establecido entre o<br />

Arcebispo de Santiago, señor xurisdicional de Vilanova de Arousa, e o mosteiro de San<br />

Martiño de Santiago, os defensores dos intereses da Mitra de Compostela,no que estes<br />

aduciron a proximidade terrestre da ostreira ao territorio señorial do Arcebispo.<br />

O efecto máis evidente da privatización foi o furtivismo practicado polos pescadores<br />

que, dunha maneira ou doutra, ao longo do século tenderon a violar frecuentemente os<br />

dereitos dos propietarios, ocasionando o enfrontamento xurídico entre as partes. Isto<br />

motivou que a recolección das ostras agravase a conflitividade entre os señores<br />

xurisdicionais e os veciños das comunidades pesqueiras. O control señorial esixiulles aos<br />

pescadores a solicitude da licenza necesaria para efectuaren as labores de extracción do<br />

molusco, procedéndose xeralmente a unha repartición equitativa entre os propietarios e<br />

pescadores. Destes xeito, en certas ocasións o propietario compráballes aos pescadores a<br />

parte que lles correspondía aos axentes polo dereito de recolección (xeralmente a metade),<br />

mentres que, noutros casos, só adquiría a parte que por dereito de propiedade lle tocaba,<br />

permitíndolle aos mariscadores obraren con total liberdade: y los que coxían, las trayan a<br />

Fefiñanes en donde la partían por mitad, y las que tocaua a dichos mareantes se la pagaua<br />

al precio común que balían en dinero, por tener neÇesidad de ellas, por lo que auían<br />

menester, y quando no tenía neÇesidad, dichos mareantes llebaban la parte que les tocaua<br />

a bender a donde querían. Neste mesmo senso, en 1672 os mariñeiros de Vilanova e outras<br />

da bisbarra presentan recurso diante do Capitán General de Galicia e o Arcebispo de<br />

Santiago contra as restricións que padecen para poder coller ostras en nos viveiros<br />

próximos á costa e no 1686 os mestres de domas dos portos de Vilamaior e Vilanova de<br />

Arousa son denunciado por María de Ulloa pola posesión das ostreiras próximas: y los<br />

dueños de ella (en relación coa ostreira) la posehieron sin que otra persona sin su lizencia<br />

pudiese pescar” 42 .<br />

Outras noticias que nos interesan desta etapa é á relativa os arrendamentos das<br />

cestarías, reportadores de grandes beneficios por canto que a manipulación do peixe e o seu<br />

transporte requirían de canastros, que foron controlados polo gobernos municipais. Así, no<br />

1608 a rexedoría do porto de Vilamaior de Arousa, integrada polo mordomo, dous<br />

rexedores e o procurador xeral do porto, declarou que puxera cédulas anunciando o<br />

arrendamento da cestaría. O único ofertante que se presentou foi un veciño de Vilanova que<br />

prometeu a entrega de 3 ducados. O pagamento estableceuse do seguinte xeito: dous<br />

ducados ao inicio do arrendamento e o ducado restante ao rematar o arrendamento. O prezo<br />

do arrendamento variaba segundo a importancia do porto de modo que para o período<br />

1599-1602, o prezo en Vigo foi de 330 ducados anuais, en Noia, 96 e en Vilamaior de<br />

Arousa a renda estipulada non superou os 12 ducados 43 .<br />

1.9. O REMATE DA ÉPOCA MEDIEVAL.<br />

Ó igual que ocorre en toda a Europa occidental, o século XIV iníciase cunha chea de<br />

desastres que traerían como consecuencia moita fame e mortos e a descomposición do<br />

42 .- CANOURA QUINTANA, ANDRÉS: Op. Cit. P. 280.<br />

43 .- CANOURA QUINTANA, ANDRÉS: Op. Cit. P. 287-298.<br />

23

éxime señorial e feudal. O sistema de produción feudal chega ata os seus límites por unha<br />

serie de causas como son; uns anos de pobres colleitas, provocadas por unha chea de anos<br />

moi choivosos, a chegada da “Peste Negra” en 1348 a bordo de barcos procedentes do norte<br />

de África que entra polo litoral, posiblemente Baiona, e se expande como mancha de aceite<br />

por toda Galicia, un segundo andazo que penetra polo Grove en 1562 e daría un descenso<br />

demográfico próximo considerable, cun 30% de mortandade ó estenderse rapidamente pola<br />

ría de Arousa e por toda Galicia, a guerra civil entre Pedro I e Henrique de Trastámara, o<br />

incremento da presión señorial e nobiliar sobre os incipientes burgos, xurdidos ou<br />

expansionados ó carón da relanzamento comercial do século XIII, etc.<br />

O despegue comercial e marítimo apuntado para principios do XIV vese, en parte<br />

freado a mediados de século pola chegada da peste bubónica como queda anotado. En<br />

efecto, en 1348 chega nos barcos que comercian co norte de África e rapidamente se<br />

expande polo interior seguindo as rutas comerciais, deixando tras de si grandes baleiros<br />

poboacionais. En xaneiro de 1349, Durán Domínguez, comerciante de Baiona, láiase ó<br />

mosteiro de Oia para que lle reduzan a renda dun forno que ten aforado porque: “veera ao<br />

mundo tal pestilencia e morte ennas gentes que a mayor partida dellas eran finadas en tal<br />

maneira que lles non podían manter o dito foro nen dar dita renda” 44 . Armas Castro<br />

salienta que debeu haber varios andazos máis xa que para 1352 e 1356 aparecen noticias da<br />

pestilencia en terras de San Estebo de Ribas do Sil e en 1387 en Ourense. O baixón<br />

demográfico conseguinte pode explicarse polo estado de subalimentación recorrente da<br />

poboación debido ós finiseculares estados de fame, ben por malas colleitas ou por presión<br />

fiscal dos poderosos. Con estas e as facilidades do contaxio deberon provocar que a peste se<br />

instalara con tanta comodidade por terras galegas 45 . O desequilibrio entre poboación e<br />

recursos e as desigualdades sociais foron a causa de que a mediados do século XIV a fame<br />

fóra algo familiar para moitos galegos 46 . Neste contexto, non é moi difícil entender que a<br />

pestilencia fixera fortuna en organismos moi mal alimentados, feito que,<br />

contraditoriamente, veu a solucionar a agravante falla de terras e o exceso de man de obra<br />

que se evidenciaban dende finais do século XIII.<br />

Coa mortandade había máis terras dispoñibles pero menos mans para traballalas co<br />

que os señores víronse na obriga de reducilas esixencias sobre un campesiñado que agora<br />

impón parte das súas condicións: alongamento da vida dos contratos forais e descenso do<br />

nivel de rendas que se deben satisfacer ós donos. Os superviventes dispoñen de mellores<br />

terras que poñen en cultivo e alonxan a ameaza da fame, e por outra parte, a diminución da<br />

demanda de cereais permite dedicar as terras a cultivos orientados á comercialización, por<br />

exemplo o viñedo 47 .<br />

Así pois, na segunda metade do XIV vaise producir un xiro fundamental no<br />

comercio europeo que provocará que determinadas economías que ata o de agora non<br />

tiveran un papel relevante no mesmo, como a galega, se vexan repentinamente inseridas<br />

nestes circuítos con dous produtos de vital importancia; o viño e os transformados da pesca.<br />

Por outra banda, os círculos mediterráneos que tamén estiveran pechados para os<br />

mercadores galegos van a abrirse de par en par.<br />


.- ARMAS CASTRO, J.: “La crisis del siglo XIV”. En Historia de Galicia. Vol II. Faro de Vigo. 1991. P.<br />



.- ARMAS CASTRO, J.: Op. Cit. P. 384.<br />


.- PALLARES MÉNDEZ; Mª C., PORTELA SILVA, H.: “Edad Media”. En Historia de Galicia. Ed.<br />

Alhambra. Madrid. 1982. Ps. 63-142.<br />


.- ARMAS CASTRO, J.: Op. Cit. P. 384.<br />

24

Certamente, a produción de viño en Galicia era abundante pero o seu consumo tiña<br />

tintos locais debido a pouca calidade polo que pouco se destinaba á exportación. A<br />

redución de brazos na campo e a falla de recollida das colleitas por mor da peste negra,<br />

fixeron que os mercados ingleses, franceses e flamencos volveran as súas miradas sobre os<br />

nosos viños, elaborados nunha terra que, aínda que maltratada pola pestilencia, non o fóra<br />

na mesma medida que en Inglaterra, Francia ou Flandes. Deste modo, na segunda metade<br />

do XIV o viño viaxa por mar a Flandes, Francia e Inglatera e a partir do XV aparecen<br />

novos clientes; vascos e bretóns. Con elo, tamén experimentan un gran pulo portos<br />

secundarios como Vilanova que, a través do nodriza de Padrón, envía os seus caldos ós<br />

mercados amentados. Sen dúbida, o viño va ser o principal artigo de intercambio de Galicia<br />

nas súas relacións cos países produtores de panos 48 .<br />

A outra rama do comercio galego destas datas será a exportación de peixe salgado e<br />

máis secundariamente a de cítricos das Rías Baixas. Efectivamente, a industria<br />

transformadora da pesca xa tiña unha longa tradición nas nosas terras pero debido á<br />

escaseza de sal o seu consumo e comercialización quedaban moi reducidos ó ámbito local.<br />

Pero a mediados do XIV prodúcese o relanzamento a escala industrial de dúas zonas<br />

salineiras que ata o de agora se mantiñan nos niveis produtivos galegos; a desembocadura<br />

do río Loira na fachada atlántica francesa e as salinas portuguesas de Aveiro e Setúbal.<br />

Logo, hai sal en cantidades industriais, a uns prezos moi competitivos e con garantías de<br />

abastecemento. Este é momento da meirande expansión das pescarías galegas,<br />

escandinavas, bretoas, normandas, etc., que provocan no noso litoral a proliferación dun<br />

proceso intercalar de poboamento e a aparición de numerosos portos, de señorío laico<br />

preferentemente no norte, e arcebispal nas Rías Baixas. Este será o caso do de Vilanova que<br />

experimenta dende mediados do XIV ata finais do XVI un crecemento espectacular, aínda<br />

que deba volcar a súa produción no porto nodriza, carga e descarga, de Padrón que será o<br />

que a procese e canalice cara o exterior 49 . Aínda así, non deixará de haber conflitos entre<br />

ámbolos dous portos como agora veremos.<br />

Outros produtos comercializados, pouco reseñados na bibliografía clásica, serían os<br />

cítricos dos que da conta Meijide Pardo 50 . Así, en torno ó ámbito arousán varias comarcas<br />

asentadas an ámbalas beiras da Ría foron partícipes da antiga contratación cítrica. As<br />

referencias ó feito veñen de lonxe de modo que a Poboa do Deán, por exemplo, está citada<br />

como terra abondosa en limas, limóns e laranxas, consideradas como as mellores de<br />

Galicia 51 . En 1685, un preito sobre a renda e arbitrio da banasteiría, liadura e corredoiría<br />

para a venda da sardiña, limón e laranxa, substanciado ante a Real Audiencia de Galicia<br />

entre Vilagarcía e Vilaxoán 52 , descúbrenos implicitamente a entidade do tráfico cítrico, un<br />

dos compoñentes esenciais do activismo mariñeiro arousán. Nesta liña, subliña o autor<br />

antedito que quizais fóra Cambados a comarca arousán máis privilexiada a este respecto.<br />

“Fueron los agrios elemento habitual del tráfico foráneo a cierta distancia, por supuesto,<br />

de su proverbial riqueza ostrícola y pesquera 53 . Además de la fruta recolectada en su<br />


.- FERREIRA PRIEGUE, E.: “Galicia en las rutas del comercio medieval”. En Historia de Galicia. Vol. II.<br />

Faro de Vigo. 1991. Ps. 425-440.<br />




.- MEIJIDE PARDO, A.: “La antigua exportación de agrios en Galicia”. En Revista de Economía de<br />

Galicia. Vigo, enero-abril. 1961. Ps. 3-11.<br />


.- O autor antedito refírese literalmente a J. DEL HOYO, pág. 174; J. DE CASTRO, pág. 230.<br />


.- Cita Meijide Pardo ó Arquivo Reino de Galicia, leg. 8.292 (29), fol. 91 r.<br />


.- Archivo General de Simancas. Cat. de Ensenada, lib. 248, fol. 423 r.<br />

25

vecino “hinterland” –pondérase a Caldas de Reyes como tierra de muchos naranjos- 54 , al<br />

parecer, los limones, naranjas, cidras, toronjas, limas de todas especies, se hallan por sus<br />

dilatadas calles en forma de arcos, parrales y en pie (sic); de todas ellas podrían cargarse<br />

navíos enteros. Aún en la primera mitad del siglo XIX prosiguió Cambados cosechando<br />

exquisitas frutas de muy variada clase, siendo de notar que sus melones son tan buenos o<br />

mejores que los de Valencia” 55 .<br />

Agora ben, a exportación de viños, pesca e cítricos non debería ser rendible se o<br />

barco volvía en lastre, sen traer fretes posto que había que manter a tripulación e sufragar<br />

os gastos de arranxo e varada do barco. Por iso, os mercadores galegos aparecen traendo<br />

panos e viños do Priorado e costa mediterránea que, unha vez ingresados nos portos de<br />

destino, son reexportados ós mercados de Flandes ou Bretaña. Amén diso, os buques<br />

mercantes galegos (coca, nao, barca, ballener, carabela, pinaza, baixel, trinquel, etc.) operan<br />

dende o XIV ó servizo da Coroa de Aragón, Xénova, Florencia, Venecia, Sevilla, Lisboa ou<br />

Inglaterra e as súas rutas cubrían o Mediterráneo occidental, litoral norteafricano, Venecia,<br />

Alexandría, Beirut e portos bizantinos. No Mar do Norte chegan ata Amberes e faenan por<br />

toda a Canle, Francia, Inglaterra, Irlanda, Úlster para facer a carreira do viño de Andalucía<br />

e da sal portuguesa. Aínda así, como apunta Ferreira Priegue 56 , a flota galega verase<br />

insuficiente en épocas de fortes exportacións de viño e peixe, véndose na obriga de acudir a<br />

mercadores mercenarios; vascos, bretóns, portugueses ou hanseáticos.<br />

Apunta Ferreira Priegue 57 que é paragóxico que a ría de Arousa, probablemente a<br />

máis rica en pesca de todas e a primeira en espertar ó comercio na Alta Idade Media, non<br />

teña practicamente flota propia. A pesar diso o tráfico cara o interior debeu ser importante,<br />

sobre todo cara Santiago de Compostela tal e como se desprende do Pleito Tavera-<br />

Fonseca 58 pero o comercio marítimo non se pode calibrar ben, agás para algúns navíos da<br />

Pobra que aparecen exporádicamente a fins do século XV, xa que se empregan barcos de<br />

outros portos galegos. Así, en 1488 Durán Pérez da Pobra, carga para Valencia na nao,<br />

probablemente pontevedresa, de Johan Pardiñas, no 1491 a nao coruñesa de Afonso de<br />

Outeiro chega ó Grao de Valencia procedente de las “rías de la Puebla de Galicia”, en 1488<br />

carga para Valencia Afonso de Melojo (O Grove), no ballener de Afonso Lopes de Galicia.<br />

Johan de Bandín, veciño de Villanueva de Arosa, utiliza en 1500 las naves de Bertolameu<br />

Macías, en 1482 o mercador de Villanueva de Arosa, Pero Alfayate é propietario de tres<br />

cuartas partes do ballener Bon Jhesus de A Coruña, etc. Do exposto é evidente que había un<br />

certo nivel de actividade comercial en toda a Ría e que os vilanoveses non estaban exentos<br />

dela, mesmo dedicándose á pesca da balea. Isto ponse de manifesto en que no 1482 son<br />

vendidas en Barcelona as tres cuartas partes do amentado ballener Bon Jhesus na cantidade<br />

de 50.000 mrs. e no 1504 véndese diante dun notario de Pontevedra un navío de Pero Ferro<br />

de Vilanova de Arousa en Sevilla a Joao Eanes de Aveiro en 20.250 mrs. os fiadores do<br />

portugués suscribiron unha carta de obrigación (que ó final non se outorgou)<br />

comprometéndose a pagar. O navío podía tamén pasar a mans estranxeiras cando, téndose<br />

posto como fianza se perdía por débedas ou incumprimento de contrato 59 .<br />


.- J. DE CASTRO, ob. Cit. Pág. 246.<br />


.- P. MADOZ, ob. Cit, pág. 332 (V). Citado por MEIJIDE PARDO en obra referida, p. 5.<br />


.- FERREIRA PRIEGUE, E.: Op. Cit. P. 434.<br />


.- FERREIRA PRIEGUE, E.: Op. Cit. P. 99.<br />


.- Pleito Tavera-Fonseca, f. 1420.<br />



26

1.9.1. A ORGANIZACIÓN DAS ACTIVIDADES PESQUEIRAS. AS<br />

CONFRARÍAS DE MAREANTES.<br />

En definitiva, as normativas pesqueiras e do salgado non foron iguais en tódalas rías<br />

de Galicia xa que había vilas nas que se concentraban todas estas actividades e os demais<br />

portos secundarios debían cargar e descargar nelas, caso de Coruña, Muros, Noia ou<br />

Pontevedra que controlaba a súa ría con man de ferro a través da confraría de mareantes do<br />

Corpo Santo. Esta institución marcaba lindes de augas, vedas, sancións, artes, etc., polo que<br />

foron constantes os enfrontamentos con outros portos da ría pola xurisdición dos anteditos<br />

aspectos. Sen embargo, na ría de Arousa non ocorría o mesmo posto que habendo un porto<br />

nodriza sen moitas condicións naturais, Padrón, e tendo que avituallar nel o resto dos portos<br />

da Ría que non posuían capacidade legal para acoutarse un anaco de mar, o certo é que a<br />

pesca se facía libre por toda a Arousa. Así, encontramos pescadores de Fefiñáns pescando<br />

fronte a Palmeira e de Vilanova na Lanzada, ría de Corcubión e Cee 60 . Todo parece indicar,<br />

do exposto, que aqueles portos, fundamentalmente do norte, vinculados a Santiago gozaban<br />

de bastante liberdade de pesca, salgado e comercio alomenos ó por menor, e vendían o seu<br />

peixe directamente a outras vilas galegas ou a forasteiros. Pola contra, nas proximidades<br />

das súas augas podían faenar forasteiros doutras rías sen traba algunha 61 .<br />

En definitiva, as comunidades de pescadores diante da afluencia de peixe víronse na<br />

obriga de facer fronte a este novo reto: facían falta flotas máis nutridas, artes de pesca máis<br />

eficaces, reservas económicas; facía falta tamén un apoio legal e un coñecemento dos tratos<br />

mercantís para defenderse colectivamente e dar saída ás súas capturas. Os pescadores<br />

constituíron neste momento, un marco profesional forte, a confraría, que vai permitirles<br />

conserva-la autoxestión dos seus recursos 62 .<br />

Neste contexto de expansión da pesca e do mundo urbano e industrial asociado a<br />

ela: “si numerosas industrias florecieron al socaire de las actividades relacionadas con el<br />

espacio portuario, también es cierto que desde muy pronto surgiría la necesidad de<br />

asociarse por parte de los marineros y pescadores (…). Puede decirse que la tendencia a<br />

la agrupación por parte de estos colectivos se remonta a etapas lejanas siendo en el<br />

Reinado de Fernando I de Castilla cuando se constituyen las primeras cofradías de<br />

pescadores, tal y como lo demuestran documentos del siglo XI.<br />

Entre los fines principales que se perseguían figuraban los de mantener el orden, la<br />

organización de la pesca y su aspecto laboral y socioeconómico, así como el socorro tanto<br />

al rey como a los señores feudales en momento y caso en que estos lo requiriesen. La razón<br />

de la existencia de estas entidades en época tan lejana viene determinada por las<br />

dificultades del trabajo en el mar, agravadas por la eminente fragilidad de las<br />

embarcaciones que ponía en peligro constantemente la vida humana. Todos estos riesgos<br />

motivaron la creación por parte de los pescadores de sus propias instituciones asociativas,<br />

naciendo así las sociedades de socorros mutuos que, por otra parte, perseguían la<br />

prevención de las dificultades en las faenas marineras, así como afrontar situaciones<br />

irremediables provocadas por el propio trabajo. El nombre de cofradía respondía a que<br />

60 .- Pleito Tavera-Fonseca, citado por FERREIRA PRIEGUE: Op. Cit. Ps. 135-136.<br />

61 .- FERREIRA PRIEGUE: Op. Cit. Ps. 135-136.<br />

62 .- FERREIRA PRIEGUE, E: “O desenvlvemento da actividade pesqueira desde a Alta Idade Media ó século<br />

XVII”. En FERNÁNDEZ CASANOVA, CARMEN (Coor.) Historia da pesca en Galicia. Servicio de<br />

Publciacións da Universidade de Santiago de Compostela. 1998. P. 65.<br />

27

estas instituciones estaban inspiradas en congregaciones religiosas hecho por el que todas<br />

tienen la advocación de un santo. Por otro lado, a medida que se iban constituyendo se<br />

agrupaban provincialmente en federaciones de las cuales una de las primeras que se<br />

podrían citar sería la Hermandad de las Villas y Marismas de los Reinados de Asturias y<br />

Galicia constituida en el año 1029.<br />

Puede decirse que a lo largo de su historia las cofradías han gozado de multitud de<br />

prebendas por parte de los diferentes monarcas como pago de los muchos servicios a ellos<br />

prestados, de modo que el rey Sancho el Sabio de Navarra en el siglo XII declara a las<br />

barcas de los pescadores "libres e ingenuas". Posteriormente, en el XII Alfonso VIII<br />

establece las condiciones para la creación de fábricas de pescado, eximiendo a los<br />

pescadores y a sus organizaciones de las cargas fiscales. En el mismo siglo Fernando III el<br />

Santo concede a las cofradías de pescadores el privilegio de resolver los litigios que se<br />

establezcan entre ellas. De ahí derivaría la importancia del cargo de Patrón Mayor o<br />

Presidente de la cofradía el cual tenía fuerza y capacidad legal para legislar en los<br />

conflictos surgidos entre los pescadores al tiempo que el respeto hacia su persona era tal<br />

que una orden suya podía ser considerada como similar a la del rey dentro de su ámbito.<br />

Estas entidades sufrirían profundas transformaciones a lo largo de la historia y ya<br />

a partir del siglo XVI el emperador Carlos I ordenaba la disolución de todas aquellas que<br />

no respetasen y realizaran la labor socio-asistencial, fin para el que fueran creadas.<br />

Aunque la mayoría de ellas subsistieron debido a su profunda raigambre social, lo cierto<br />

es que algunas que no cumplían a rajatabla lo anteriormente expuesto tuvieron que<br />

modificar ampliamente sus estatutos y acomodarlos a la disciplina impuesta por el Rey.<br />

Veamos cómo han ido evolucionando posteriormente” 63 .<br />

Nembargante, os homes da costa dedicados á pesca vanse escindir en dúas<br />

auténticas clases socio-profesionais: os “pescadores” e os “mareantes”. Por mareantes<br />

coñécese en Galicia a aqueles pescadores especializados na captura de especies mercantes,<br />

as que van a ter agora valor comercial: a sardiña. Esixe unha forte organización colectiva<br />

para a achega financieira, copropiedade das inmensas e custosas artes de pesca, armamento<br />

de buques e reparto de tarefas administrativas. Isto, ademais duns poderes xurisdicionais e<br />

disciplinarios para a defensa dos caladoiros reservados a cada unha delas. Os pescadores<br />

serán un estamento inferior, particulares independientes ou vasalos de señorío que operan<br />

asociados en pequenos grupos, xeralmente familiares, e frecuentemente en solitario, cun<br />

bote ou incluso desde terra 64 .<br />

A organización e funcións dos gremios de mareantes describíanse así por Jerónimo<br />

del Hoyo: “la gente plebeya es mucha, y su trato es mercancías por la mar, principalmente<br />

pescarías de sardina, y es tanta la que pesca que será cada año más de cien mill ducados<br />

de sola la sardina, la qual se lleva a castilla y a la Andalucía, y sin ésta ay otros muchos<br />

pescados, escabeches y cecial seco, que en mucha ventaja escede a todos los demás<br />

pueblos de Galicia. Y, aunque los pescadores son pobres, de ordinario, y al parecer gente<br />

grosera, tienen en la pesca muy buen orden y hacen della una comunidad que llaman<br />

Cofradía del Cuerpo Sancto, en la queal tienen sus caveÇas y governadores por quien se<br />

63 .- LEAL BÓVEDA, J. Mª: “Estudio Geográfico-Histórico del Puerto de Avilés”. En Guía didáctica del<br />

puerto de Avilés. Tórculo Ediciones. Santiago de Compostela.<br />

64 .- FERREIRA PRIEGUE, E: “O desenvlvemento da actividade pesqueira desde a Alta Idade Media ó século<br />

XVII”. En FERNÁNDEZ CASANOVA, CARMEN (Coor.) Historia da pesca en Galicia. Servicio de<br />

Publciacións da Universidade de Santiago de Compostela. 1998. P. 66.<br />

28

goviernan y rigen, y llaman los vicarios; éstos dividen la pesca en cercos, que se reparten<br />

entre los cofrades; llámanles cercos porque pescando la sardina, la cercan con las redes y<br />

barcos, y a cada uno de estos cercos le dan sus aperejos para pescarla, como son redes,<br />

barcos grandes y pequeños y su governador que llaman atalayador porque va delante de<br />

todos en la proa descubriendo el mar, y los puestos de la pesca, y también le dan los<br />

remeros, y gente de servicio, y todo lo que an menester, para lo qual contribuyen y dan<br />

dineros ygualmente todos a prorrata, según les toca, y a esto corresponde después la<br />

ganancia que se hace de la pesquería, de la qual se da a cada uno conforme a sus tanteos<br />

que llaman quiñones, y esto hacen ellos entre si, con tan buen orden que con ser gran<br />

número de gente, y pobre, y inculta, que no saben eescribir, con todo esto se goviernan y<br />

hacen su repartimientos, sin que se entremeta entre ellos justicia ni escrivano, y sin que<br />

aya agravio ni confusión: y suele tener tanto caudal este ayuntamiento y cofradía que<br />

sacan del para gastos extraordinarios y para pleitos, y obras, muchas veces cinco y seis<br />

mil ducados, sin sentirlo ni hacerles mella” 65 .<br />

Anotando o que dí Vallejo Pousada sobre a liberdade de pesca que había na Idade<br />

Media na ría de Arousa, o certo é que o gremio de mareantes de Vilanova debeu ter o seu<br />

cenit no século XVI, en consonancia co declinar do porto nodriza de Padrón afectado polos<br />

aterramentos do Ulla e aquí haberán de redactarse en setembro de 1554 as Ordenanzas de<br />

pesca para a ría deArousa entre Alonso de Torres; xuiz ordinario da vila e algúns dos seus<br />

rexedores, de unha parte e da outras os Procuradores da Poboa do Deán (hoxe Caramiñal),<br />

Rianxo e Vilagarcía. As anteriores haberían de modificarse outra vez na nosa vila en<br />

xaneiro de 1656.<br />

Sobre os tipos de pesca que predominaban pódese decir que a máis empregada era a<br />

de baixura, dentro das rías ou sen afastarse demasiado da costa, aínda que tamén se ten<br />

constancia da existencia de una certa pesca de altura na procura de bacallao en augas do<br />

Atlántico norte. Iso sen desgota-la fluvial no interior dos vales ou na desmbocadura dos<br />

grandes ríos. A especie preferida era a sardiña e logo viña unha serie de peixes coma a<br />

pescada, polbos (secos ou salgados), abadexos ou tamén algo de bacallao. As artes<br />

extractivas tiñan que ver coas caracerísticas biolóxicas e reproductoras das esepcias, da<br />

biotecnoloxía dos mariñeiros (tipos de aparellos, embarcacións, coñecementos técnicos,<br />

etc.). Neste senso, Vallejo Pousada, Calo Lourido e outros clásicos veñen a falar de catro<br />

tipos de aparellos: os de liña e carnada, moi asequibles para as clases máis populares, en<br />

definitiva para os denominados pescadores, empregados na captura de abadexo, pescadas,<br />

polbos, calamar ou chopos, fanecas, etc. Son artes moi selectivas que non esquilman os<br />

bancos de pesca. Logo teríamos as redes de enmalle entre as que destacaba o xeito,<br />

trasmallo, rascos, rasquiños para as especies de fondo (rodaballo, sollas, lenguado, etc.) e as<br />

volantas para a pescada, mielgas, etc. Outro grupo é aquel de redes de enmalle; sacada,<br />

chinchorro, para a pesca da sardiña, por exemplo. Finalmente, teremos as redes de cerco<br />

como a traíña e o cerco real 66 , arte por excelencia da Galicia medieval que logo haberá de<br />

entrar en competencia coa esquilmadora xábega catalana a finais do XVIII 67 .<br />


.- DEL HOYO, JERÓNIMO: “Memorias del Arzobispado de Santiago de Compostela”.S/f.<br />


.- VALLEJO POUSADA, R.: “Historia da Pesca en Galicia. Das orixes ata o século XVIII”. En<br />

Pontevedra, nº 19. Servizo de Publicacións da Deputación de Pontevedra. Pontevedra. 2003. Ps. 153-178.<br />


.- Para as artes de pesca ver as obras clásicas de Calo Lourido e Vallejo Posada entre outros citadas na<br />

bibliografía.<br />

29

A todo isto deberiamos engadir o marisqueo a pé en baixamar, o cultivo de ostras<br />

que tantos problemas traerá ós veciños de Vilamaior como logo veremos e a pesca de altura<br />

xa citada, mesmo Canoura Quintana e outros fálannos tamén da pesca da balea nas costas<br />

cantábricas en competencia con embarcacións asturianas, cántabras ou vascas. Respecto das<br />

embarcacións da época destacaba ou barco principal no cerco real xa que levaba as redes e<br />

todo o necesario para a súa reparación e abastecmento dos homres. Era auxiliado por unha<br />

flotiña de pirlos e barcos e pinazas encargados de levalo peixe a terra 68 . Nas nosas costas<br />

arousanas xa temos noticias da utilización da dorna.<br />

Sobre as técnicas de conservación do peixe temos que apuntalo mesmo que cos<br />

aparellos de pesca, é decir responden á propia bioteconoloxía das poboacións costeiras que<br />

as empregan. Destacan por encima de todas o salgado ou escochado galego, os afumados<br />

ou especie de variante da anterior á que se lle aplica o fume provocado por diferentes<br />

ramaxes, escabeches, secado ou curado. Deles daremos conta en capítulos máis adiante.<br />

Destas técnicas sobresaían na nosa vila o salgado e o escabechado, chambra de ostras que a<br />

mediados do XVI pasaban a abastecer a Castela se facemos caso do que nos dí o<br />

Licenciado Molina.<br />

Con todo, a importancia dos gremios de mareantes comeza a decaer, como xa queda<br />

anotado, cara o século XVII en consonancia co propio do cerco real, de modo que para esas<br />

datas deixan de poder impoñer determinados regulamentos que haberán de pasar a mans<br />

dos concellos e a partir do XVIII as autoridades de mariña da monarquía 69 .<br />

1.9.2. AS REVOLTAS IRMANDIÑAS, AS GUERRAS CIVÍS E O<br />

SOMETEMENTO DA NOBREZA.<br />

Neste contexto, xorden tres feitos de índole política de vital importancia para o<br />

período considerado; as revoltas irmandiñas, a antedita guerra civil pola coroa castelán<br />

entre Pedro I o Henrique II de Trastámara e o axustizamento do Mariscal Pardo de Cela por<br />

orden dos Reis Católicos no 1483. Interésanos primeiro a guerra que responde, en<br />

definitiva, a dous intereses contrapostos, vexámolos. Por unha parte temos os da nobreza<br />

que tenta manter unha sólida posición política para facer fronte ós problemas económicos<br />

producidos polas fames e pestes que lle merman ós seus campos de man de obra. Neste<br />

senso, non verá con bos ollos os afáns centralistas de Pedro I. A este bando haberán de<br />

apuntarse os bispos. Pola outra contra están os propios das cidades desexosas dun forte<br />

goberno centralizado que lles saque o xugo dos desmáns dos poderosos nobres. A guerra<br />

remata co triunfo do Trastámara co que as cidades e a burguesía pasan a ser a opción máis<br />

prexudicada. Os grandes triunfadores serían os bispos e a nobreza media, laica, dos Osorio,<br />

Moscoso, Ulloa, Soutomaior, etc., que ven enchidos os seus sacos con numerosas<br />

prebendas por parte de Henrique II como pago polo apoio prestado na contenda 70 .<br />

Nembargante, no XV Galicia, e por ende a nosa comarca, toman un novo pulo<br />

económico, baseado, segundo Cornide, nuns formidables anos de pesca na sardiña nas<br />

nosas costas que posibilitan un incremento notable da poboación que, por outra parte se<br />

68 .- VALLEJO POUSADA. R.: Ibidem. P. 170. Parécenos moi interesante tamén sobre o tema o libro de<br />

recente aparición de BLANCO GARCÍA, JESÚS: “Guía de las embarcaciones tradicionales gallegas”. Mar<br />

de Fora. Nigra Trea. Vigo. 2009. Os clásicos van citados na bibligrafía final.<br />

69 .- VALLEJO POUSADA: Ibidem. P. 172.<br />

70 .- PALLARES MÉNDEZ; Mª C., PORTELA SILVA, H.: Op. Cit. Ps. 131-136.<br />

30

adica ás actividades agrícolas e pesqueiras. Esta bonanza posibilita, como queda apuntado,<br />

un fortalecemento das cidades e vilas que paseniñamente loitarán contra o poder omnímodo<br />

dos señores na procura dunha maior liberdade e autogoberno. Nestas loitas buscarán o<br />

apoio dos monarcas, desexosos, por outra parte, de poñer coto ó poderío da súa levantisca<br />

nobreza.<br />

Na recta final do XV, estouran as guerras nobiliarias entre laicos e eclesiais de<br />

modo que os primeiros se abalanzan sobre os portos de dominio dos segundos. Para 1476<br />

os condes de Altamira e Monterrei usúrpanlle a Fonseca a propiedade dos de Padrón,<br />

Muros, Noia, Malpica, Fisterra, Laxe, Muxía e Cee e nas mesma datas o de Camiña,<br />

Pontevedra, Redondela, Vigo, Tui, Cambados e a Vila de Caldas que tomara á súa cuñada<br />

María de Ulloa, mentres que os da ría de Arousa estaban en poder de García Sarmiento 71 .<br />

Nestas loitas polo control das rendas que xeraba o comercio marítimo os reis casteláns<br />

tomaron parte a favor das vilas e dos bispos porque recelaban do acopio de poder que<br />

estaban a facer os nobres. De entre estes, aqueles que non puideron abrir novos portos<br />

comerciais explotaron as posibilidades de pesca e salgazón que tiñan as súas terras. Por iso,<br />

durante todo o século XV proliferaron pequenos portos nobiliarios, en especial na ría de<br />

Arousa e Pontevedra; Aldán, Portonovo, Vilagarcía, Vilanova, Cambados, Fefiñáns, etc.,<br />

que atraían cara a costa poboación do interior. A súa posesión, sobre todo nos dereitos do<br />

salgado en rendas da pesca, non será sempre pacífica nin indiscutida, reproducíndose a<br />

pequena escala as tensións pola carga e descarga que enfrontaban ós portos privilexiados<br />

cos de nova creación 72 .<br />

As liortas tamén se entaboan entre os portos nodriza, con dereito de carga-descarga<br />

e alfolíns caso do de Padrón, e os secundarios como o de Vilanova que para estas datas está<br />

acadando un pulo significativo na actividade comercial derivada da pesca, con mellores<br />

condicións técnicas de acceso e navegabilidade. Padrón, polo contra, ofrecía moitas<br />

dificultades de arribada polos continuos aterramentos que aportaba o río Ulla coas<br />

conseguintes dificultades de carga dos navíos. O certo é que era moi difícil dirimilos<br />

conflitos xa que, por todo o apuntado, a propiedade dos señoríos estaba moi confusa como<br />

agora veremos. Amén diso, para a segunda metade do século XV emerxe no Salnés a figura<br />

de Suero Gómez de Soutomaior, nobre extraordinariamente levantisco que fixera fortuna<br />

polo seu apoio ó rei D. Juan II de Castilla, e que en 1445 tomou ó seu cargo a defensa da<br />

vila de Pontevedra. Amén diso, casa con Doña Leonor Vázquez da Ínsua, sobriña do<br />

arcebispo D. Álvaro de Isorna e filla de Don Alfonso Vázquez da Ínsua, propietario da casa<br />

forte e do pazo de Villar de Ferreiros, co que reforza o seu poderío no Salnés. Herda de se<br />

pai o señorío de Lantaño, onde restaura e amplía o castelo que lle serve como residencia, e<br />

outras terras por toda a comarca e outra banda da ría, así; Lantaño, Rianxo, Sobrán, os<br />

portos de Carril e Vilamaior en Vilanova, Pazo de Pardo, situado na parroquia de<br />

Villalonga, parte do Casal e Couto do Rebel, pertencente ó extensísimo mordomo formado<br />

fundado en 1483 por el Mariscal Suero Gómez de Sotomayor. etc. As prebendas e o<br />

ascenso na xerarquía nobiliar que esto lle reportaron empuxáronmo á presura de numerosas<br />

terras na bisbarras, moitas delas de foro eclesiástico, propiedade ben da Mitra Compostelá<br />

ou de San Martiño Pinario coas que entrará en colisión e que son os outros dous actores do<br />

que segue.<br />

71 .- LÓPEZ FERREIRO: Op. Cit. Ps. 67 e 74.<br />

72 .- FERREIRA PRIEGUE: Op. Cit. P. 349.<br />

31

Padrón era considerado porto nodriza dende o século XIII, tal e como queda<br />

anotado, por iso contaba, entre outros, co privilexio de dispor de alfolí que distribuía o sal<br />

por toda a comarca de Arousa. A súa autoridade estendíase dende o fondo de saco da Ría,<br />

na confluencia dos ríos Ulla e Sar ata Cabo Corrubedo. Pero as súas condicións de<br />

navegabilidade moi mermadas polos aterramentos do Ulla e o ascenso da plataforma litoral,<br />

dificultaban moito a chegada de grandes navíos ós seus peiraos, de feito que descarbagan a<br />

mercadoría en pinazas que a trasladaban ata os peiraos da vila. Previamente, tiñan que<br />

pagar o portádego nas Torres do Oeste, Catoira, que no 1526, data das últimas alusións<br />

documentais que se conservan, xa era moi exiguo xa que os grandes barcos non arribaban a<br />

Padrón 73 . A obrigatoriedade de satisfacelo portádego desaparecía cando remontaban o río<br />

embarcacións pertencentes ó mosteiro da Armenteira que acudían á vila padronesa a buscar<br />

peixe e sal para os monxes 74 . Amén diso, esta vila durante o inverno sufría continuos<br />

anegamentos polo desbordamento dos dous ríos anteriores coa inutilización conseguinte<br />

dos cais.<br />

Diante dos privilexios amentados e do deterioro das condicións portuarias de Padrón<br />

comezan no século XV, e se agudizan no XVI, a xurdir rivalidades entre este enclave e<br />

outros de ámbalas marxes da Ría. O abandono progresivo da navegación da vila nodriza<br />

trouxo consigo o florecemento de diferentes portos pesqueiros de fundación nobiliar como<br />

Vilanova, Vilagarcía, Os Grobes, Rianxo, Palmeira ou a Pobra do Deán de Santiago, que a<br />

partir do XV está a adquirir un importante pulo no sector pesqueiro. A obrigatoriedade de<br />

acudir a Padrón 75 en busca de sal e os pagos do portádego nas torres de Catoira provocaron<br />

continuos preitos entre ambos lugares que rematarán coa concesión á Pobra de autonomía<br />

de comercio exterior, privilexios de carga e descarga e aduana onde se cobraban os décimos<br />

do mar 76 . Padrón, conservaba simbolicamente os dereitos dos alfolíns. Tamén habería<br />

problemas con Rianxo e mesmo con Vilanova, porto no que segundo o Licenciado Molina<br />

“ay la misma pesquería en que por tierra se provee toda Castilla” 77 .<br />

73 .- Do expediente do pleito Tavera-Fonseca, que logo explicaremos, entresácase esta testemuña sobre as<br />

torres do Oeste: “oio dezir (un escudeiro de Carril) que fueron fechos(os castelos de Catoira) para defensión<br />

de la ria que no pasasenn los nabios adelante e que tenia su portazgo que pagaban a los arÇobispos y que no<br />

sabe donde se pagaba dicho portazgo”, “tenía una puente llebadiza por debaxo de la qual pasava a mar e<br />

que era una grande llave para la tierra… porque de antes no abia puertos en la ria como agora e defendia de<br />

alli e … tenia una cadena … porque no pasaba nabio que no pagase portazgo e que agora se paga en el de<br />

Padrón”. Archivo Histórico Diocesano de Santiago. Expediente delpleito Tabera-Fonseca. Fondo Gral. Legs.<br />

46, 47.<br />

74 .- “La barca del monasterío no debía pagar portazgo en las Torres de Oeste cuando viniese cargada de sol<br />

o pescado para los monjes, pues así lo habían otorgado el Rey D. Fernando y el Arzobispo D. Pedro I: en<br />

otro caso se debería pagar por el pescado tres morabetinos y por la sal un quartario”.<br />

75 .- “…Placenos e outorgamos que o Concello, alcaldes e homes boos da dita vila da Proba cada e quando<br />

quelles aprouver para en todo sempre posan cargar e descargar, e carguen e descarguen suas mercadurías<br />

de pescados que mataren e mercaren e aquelas personas quelles as compraren e venderen sen noso embargo,<br />

davante o dito seu lugar e vila da Proba ena ría dela, e fagan sua salga para os ditos pescados e sardiñas…<br />

con condiÇaon que elles e qualquier deles e seus sucesores veñan aa dita vila de Padron a demandar licencia<br />

para a dita carregaÇon e descarregaÇon a os dexemeiros e fiees que ora son e foren de aquí endeante ena<br />

dita vila de Padron según que a acustumaron de a pedir … e que gocen dos privilegios da dita vila de Padrón<br />

e dos boos costumes e libertades dela…”. En LÓPEZ FERREIRO, A.: “Fueros municipales de Santiago y su<br />

tierra”. Santiago. 1895 (ed. facs. Madrid. 1975. P. 559 ss.).<br />

76 .- FERREIRA PRIEGUE: Op. Cit. P. 99.<br />

77 .- MOLINA, f. XXXVI v.<br />

32

Nesta orde de cousas, no porto de Vilanova, aínda que non se contaba con edificio<br />

de alfolí, por ser secundario na orde xerárquica, e dada a importancia crecente da industria<br />

do salgado do peixe, distribuíase o sal polas adegas de particulares segundo ten<br />

documentado López Ferreiro en cita anterior. Isto provocaba que os ingresos polo décimo<br />

do sal diminuíran en Padrón pero aumentaran na nosa vila. Diante desta riqueza que se está<br />

a xerar, distintos estamentos; Mitra de Compostela, mosteiro de San Martiño Pinario e<br />

nobreza comarcal representada por Suero Gómez de Sotomaior, intentan beneficiarse da<br />

mesma mediante a suba desproporcionada de impostos, invocando unha propiedade que<br />

non está moi ben definida. A perda de ingresos de Padrón alarmou ós arrendatarios dos<br />

alfolíns que reclaman para esta vila o privilexio do monopolio da almacenaxe e venda do<br />

sal 78 , contando para elo co apoio do Arcebispo de Santiago que lle reclama o mosteiro de<br />

San Martiño o señorío de Vilanova. Suero Gómez de Soutomaior entremétese no cobro das<br />

alcabalas, “seys mil pares de brancas” que recibía en nome do Rei o Arcebispo de Santiago<br />

D. Lope, e preséntase ostentosamente na Vila “a comer con trinta e corenta homes”. O<br />

Mariscal chega a asediar e sitiar Vilanova co gallo de cobrar e incrementar arbitrariamente<br />

os vellos impostos.<br />

Diante desta actitude os pescadores vilanoveses constitúense en irmandade e<br />

elaboran un caderno de agravios no que denunciaban o carácter abusivo das rendas<br />

señoriais 79 que lles trataba de impoñer Suero Gómez. Así, o 2 de abril de 1467, Rui<br />

Vicente, xefe da irmandade de Vilanova preséntase diante do notario público de Caldas,<br />

Rui de Santiago, con tres veciños do porto de Vilanova, coñecedores dos usos e liberdades<br />

de que se dispuña neste porto e, por conseguinte, piden que se anulen os novos privilexios<br />

que se querían impor. O feito recólleo así Viqueira Barrio 80 : “Año 1467. De unos yantares<br />

que llevaba Suero Gómez de Sotomayor en Villanueva. Parte de un documento que se<br />

otorgó en Villanueva de Arosa el 2 de abril de 1467 ante el notario público de Caldas, Ruy<br />

de Santiago, por mandado de Ruy Vicente, jefe de la Hermandad de aquel pueblo, para que<br />

se tomase declaración a los vecinos del mismo que como más viejos y antiguos eran<br />

sabedores de sus costumbres y libertades, y que todos viviesen en paz y sosiego de la<br />

república y bien de la Corona Real de Castilla”…”Primeiramente Afonso Ares Rosende<br />

disso…: Iten mais que en rasson dos cartos da sardiña de don Fernando e Suero Gómez<br />

levaban do dito porto de Vilanova con algunos yantares que lles no foran dados salvo por<br />

defensión que os defendese: e que levaban de costume po lo dito yantar corenta mrs. e que<br />

ahora víñase a comer con trinta e corenta omes e cuantos elles querían a comer os ditos<br />

yantares e que non queren os ditos corenta mrs. según costume, o mal costume foi posto po<br />

los defender, e é posto de cento anos a esta parte…”, “Preguntado Gonzalo Tello disso<br />

maisque en rasón dos cartos e yantares da sardiña levaban Suero Gómez e don Fernando,<br />

que lles foran dados por manera de defensión e que non montaba o yantar mais de corenta<br />

maravedís e que elles viñan a comer con cuantos querían: pero que non era así o costume,<br />

salvo dos corenta maravedís, lo cual costume era posto de cento anos a esta parte…” 81 .<br />

78 .- “Otrossy non ha de aver salga, nen descarga, nen carga en ArouÇa nin ena pobla, e quando os baixees<br />

ouieren de cargar en ArouÇa ou ena Pobla deuian de venir a cima do castelo do Este a reÇebir a carga por<br />

pagar el portaje”. En LÓPEZ FERREIRO, A.: “Fueros municipales…”. P. 508.<br />

79 .- BARROS GUIMERANS. C.: “La revuelta de los irmandiños. Los gorriones corren tras los halcones”. En<br />

Historia de Galicia. Vol. II. Faro de Vigo. 1991. Ps. 441-460.<br />

80 .- VIQUEIRA BARRIO, V.: “El castrum Lupariae. Folleto histórico de la Byrxa o Torre de Lobeira en el<br />

Valle del Salnés”. Imprenta Hogar Provincial. Pontevedra. 1960. P. 75.<br />

81 .- LÓPEZ FERREIRO, A.: “Galicia en el último tercio del siglo XV”. 3ª Ed. Vigo. 1968.<br />

33

Así, as nosas xentes constituíron a Irmandade do Salnés no 1467 en Vilanova de<br />

Arousa. Como adiantabamos, os abusos e excesos dos nobres laicos e eclesiásticos na<br />

percepción dos impostos que xeraban as rendas das actividades portuarias e as pillaxes que<br />

se cometían contra os propios vasalos nuns intres nos que os ingresos decaeran por falla de<br />

mans nas terras a consecuencia da peste negra, provocaron a elaboración por parte dos<br />

mariñeiros dun listado de queixas que provocará a fundación da Irmandade citada, a cuxa<br />

fronte destacaría o alcalde de Santomé de Vilanova, Juan de Deus. Para esas datas a de<br />

Pontevedra conta cunha Real Provisión do rei Enrique IV que, en principio apoia o<br />

movemento irmandiño xa que supuña o declive do poderío señorial diante do de realengo.<br />

Na mesma pódese ler que “ los procuradores de los pueblos y las otras gentes comunes del<br />

reino defendiesen sus casas, e que si los caballeros no las cumpliesen de justicia, que les<br />

derocasen sus fortalezas en donde hubiese ladrones, lo mismo que sus casas” 82 . Con estes<br />

precedentes, “unida en hermandad la gente de Pontevedra y su comarca, procedieron a la<br />

elección de cargos, Alcaldes, Diputados y cuadrilleros. Todos llevaban varas de justicia,<br />

mandaban la gente de la Hermandad, hacían justicia en el pueblo y asaetaban. Las causas<br />

del levantamiento como en otros sitios, fueron: los robos, rescates, prisiones y otros males<br />

que los ladrones y malhechores de las fortalezas hacían” 83 . A posta en acción como se<br />

pode ollar foi rapidísima de modo que derrocan a fortaleza de Pontevedra, diríxense á de<br />

Tenorio onde fan o mesmo coa que era propiedade de Perálvarez de Sotomaior. O groso das<br />

forzas vaise desdobrar agora, marchando unha parte a derrubar a de Castro de Montes e a<br />

outra a Peña Flor de onde se dirixen cara Lantaño a destruír a do todopoderoso mariscal do<br />

Salnés, Suero Gómez de Sotomaior. Neste punto, úneselles o núcleo irmandiño de<br />

Nogueira que tiña por xefes a Juan de Cimadevilla e a Gómez Rodríguez, Alcalde da<br />

Irmandade do couto de Nogueira.<br />

Aínda ficaba o símbolo máis relevante da comarca; o castelo de Lobeira, propiedade<br />

do Arcebispo de Santiago e a por el foron. En efecto, neste punto, Juan Cuíñas, el Viejo,<br />

veciño de Cambados, falando da formación irmandiña no partido do Salnés, di “que había<br />

llegado un representante del rey con encargo de reunir gente en hermandad, con vara de<br />

justicia, el cual expusiera su objeto, hiciera un llamamiento y vió llegar junto a él, por el<br />

dicho representante llamados, a Juan de Deus, alcalde de Santomé de Villanueva y a Pedro<br />

Casal. Cuando llegaron observó que venían con varas de justicia, diciendo “Hermandad<br />

tenemos”. Con ellos llegaron la gente de Santomé, Cambados y Fefiñanes, e hicieron<br />

juntas para rendir a toda la gente del Salnés y los que a este valle llegaron de la de<br />

Santiago fueron los que derrocaron Lobera” 84 .<br />

A revolta Irmandiña dos anos 1467-69, é o acontecemento máis relevante da historia<br />

galega do século XV. Julio Valdeón di dela que foi a máis importante revolta antifeudal que<br />

tivo lugar en terras da coroa de Castela na Baixa Idade Media. Aínda que, certamente, non<br />

foi a única nin a primeira senón a derradeira e máis aguda manifestación dunha longa etapa<br />

conflitiva. En definitiva, son unha serie de revoltas que tiveron lugar durante o século XV<br />

no reino de Galicia contra a opresión señorial. Malia haberse xunguido a Coroa de Castela<br />

en 1037, coa unión dinástica entre os reinos de León e Castela, Galicia seguía conservando<br />


.- COUSELO BOUZAS, J.: “La guerra hermandina”. Santiago. 1926. O autor acopia a información do<br />

amentado pleito Tavera-Fonseca.<br />


.- VIQUIERA BARRIO, V.: Op. Cit. P. 71.<br />


.- COUSELO BOUZAS, J.: “La guerra hermandina”. Santiago. 1926. Este autor aparece citado por<br />

VIQUIERA BARRIO, V.: Op. Cit. P. 7s. 72-73.<br />

34

unha acusada personalidade, caracterizada polo gran peso rural na estrutura económica e<br />

pola enorme influencia nobiliaria, tanto laica como eclesiástica, na vida do reino, así como<br />

unha situación de relativo illamento respecto dos asuntos casteláns propiciado pola<br />

orografía e fomentado pola súa nobreza. Esta nobreza (os Osorio en Monforte de Lemos e<br />

Sarria, os Andrade en Pontedeume, os Moscoso en Vimianzo, os Sarmiento, os Ulloa, os<br />

Soutomaior...) cometía numerosos abusos que ían desde o patrocinio do bandoleirismo<br />

señorial ata o incremento desorbitado da presión fiscal. O campesiñado no interior e os<br />

pescadores e mariñeiros no litoral, como no caso de Vilanova xa exposto, foron as vítimas<br />

máis acusadas dos abusos señoriais e, xa que logo, protagonizaron diversas revoltas contra<br />

a nobreza. As máis importantes foron: a "Irmandade Fusquenlla", en contra sobre todo dos<br />

señores episcopais e a "Grande Guerra Irmandiña". Os desfavorecidos, desexaban, entre<br />

outras cousas, a supresión dos abusos dos cabaleiros, a defensa dos privilexios urbanos, a<br />

revisión xeral de tributos, a devolución de terras monásticas usurpadas, a prohibición de<br />

criar fillos de fidalgos nas casas labregas, etc.<br />

A "Irmandade Fusquenlla" formouse no ano 1431, nas terras do señor de Andrade,<br />

pola extrema dureza coa que Nuno Freire de Andrade, "o Malo", trataba aos seus vasallos.<br />

A revolta iniciouse nas comarcas de Pontedeume e Betanzos e expandiuse polos bispados<br />

de Lugo e Mondoñedo e ata o arcebispado de Santiago de Compostela. Roi Xordo, un<br />

fidalgo de baixa estirpe da Coruña, dirixiu as tropas da "Irmandade Fusquenlla" e perecería<br />

na represión posterior á derrota irmandiña (1435).<br />

A "Grande Guerra Irmandiña" tivo lugar entre os anos 1467 e 1469. Os preparativos<br />

para a formación dunha Irmandade Xeral empezaron nos anos anteriores por parte de<br />

Alonso de Lanzós, co apoio de varios concellos (A Coruña, Betanzos, Ferrol, Lugo); que<br />

actuaron como motores iniciais do movemento. Neste caso, a revolta irmandiña foi unha<br />

auténtica guerra civil pola participación social que tivo. Anos consecutivos de malas<br />

colleitas e pestes, entre outras cousas, están na base dunha revolta popular. Alzáronse coa<br />

consigna de derribar canta torre ou fortaleza encontraran, de xeito que foron arrasadas<br />

unhas 130. Moitos nobres caeron prisioneiros e outros tiveron que tomar camiño do exilio<br />

cara Castela ou Portugal. Entre eles estaban o Arcebispo Fonseca, Juan Pimentel ou Pedro<br />

Álvarez de Soutomaior. Ós privilexiados sorprendeulles moito a forza e virulencia da<br />

protesta de tal forma que non foi estraño que en menos de dous anos fose controlado o<br />

reino de Galicia.<br />

Segundo as testemuñas do xuízo Tavera-Fonseca 85 , os irmandiños contarían cuns<br />

80.000 efectivos. Na organización e dirección da guerra irmandiña participaron varios<br />

85 .- A principal fonte histórica das revoltas Irmandiñas é o Pleito Tavera-Fonseca, de 1526, no que o<br />

Arcebispo de Santiago e Toledo Juan de Tavera litixia contra o seu antecesor Alonso de Fonseca III sobre a<br />

ruína dos castelos e casas fortes do señorío de Compostela. Entresacamos un pequeño párrafo no que o<br />

primeiro reprocha ó segundo o lamentable estado das construcións: “Que así que el Reberendísimo Señor don<br />

Alonso de Fonseca, Patriarca de Alejandría, Arzobispo de Santiago que tobo la dicha Iglesia, que fue<br />

Arzobispo della por espacio de muchos años se caieron e deterioraron muchas fortalezas e casas fuertes de la<br />

dicha Sanvta Iglesia así en el Reino de Galicia como en CAstilla, e otras fueron derribadas por ciertas<br />

personas especialmente, se caieron e derribaron e fueron derribadas e apostilladas por las dichas personas<br />

las casas e fortalezas de que se declaran en la prosecución e probanza desta causa e las que caieron e<br />

empreoraron fue por causa e culpa del dicho Señor Patriarca Arzobispo que aya gloria y por no las labrar e<br />

reparar a tiempo, pues era poseedor dellas y administrador por la Iglesia y era a ello obligado de las rentas<br />

de la dicha Iglesia que bastaban para mucho más, las quales principalmente son dedicadas para bía de<br />

sostener los bienes fuerÇas e posesiones de la Iglesia y en no lo facer el dh. Señor Arzobispo defunto fue<br />

culpa e negligencia manifesta…”. Segue logo un listado das fortalezas e casas do Arcebispado de Santiago<br />

35

grupos sociais: campesiños, xentes de cidades, baixa nobreza, fidalguía e ata membros do<br />

clero (varios membros da estrutura eclesiástica apoiaron economicamente aos irmandiños).<br />

Os xefes do movemento pertencían á baixa nobreza (fidalgos). Pedro de Osorio actuou no<br />

centro de Galicia, sobre todo na zona compostelá, Alonso Lanzós dirixiu a revolta na zona<br />

norte de Galicia e Diego de Lemos fíxoo no sur das provincias de Lugo e norte de Ourense.<br />

O auxe do movemento irmandiño foi posible pola existencia do que o estudoso Carlos<br />

Barros chamou "mentalidade xusticeira e antiseñorial" da sociedade galega baixomedieval,<br />

que rexeitaba as inxustizas cometidas polos señores, considerados popularmente como uns<br />

malfeitores.<br />

Os inimigos dos irmandiños foron fundamentalmente nobres laicos, donos de<br />

castelos e fortalezas e encomendeiros das principais igrexas e mosteiros. Os irmandiños<br />

destruíron ao redor de 130 castelos e fortalezas durante os dous anos da guerra antiseñorial.<br />

As liñaxes dos Lemos, Andrade e Moscoso foron o branco preferido deles mentres que no<br />

Salnés o malparado sería Suero Gómez de Sotomaior, con residencia no castelo de Lantaño,<br />

Portas. Os irmandiños, pola contra, non atacaron aos eclesiásticos. Nun primeiro momento<br />

parte da nobreza que sufriu a súa ira fuxiu a Portugal ou Castela pero logo, Henrique IV de<br />

Trastámara que nun principio apoiara a revolución ve agora o camiño libre á coroa de<br />

Castela morto o seu opoñente, por iso pacta coa nobreza exiliada e esta se pon en marcha<br />

cun poderoso exército que restitúe a orde anterior dando por rematada a experiencia<br />

Irmandiña. Logo dela, a pirámide social aínda se fai máis selectiva, tendo na cúspide ós<br />

nobres laicos, ós cabidos catedralicios e ós mosteiros, ós homes das cidades e ós labregos.<br />

En efecto, no 1469, Pedro Madruga iniciou desde o país veciño o ataque final, co<br />

apoio doutros nobres e das forzas do arcebispo de Santiago de Compostela. As tropas<br />

feudais, que contaban cunha mellor maquinaria de guerra (as de Pedro Madruga usaban<br />

modernos arcabuces), venceron aos irmandiños; arrestando e matando ós seus líderes. A<br />

vitoria das tropas de Pedro Madruga debeuse en parte ao apoio dos reis de Castela e<br />

Portugal, ademais da división das forzas irmandiñas.<br />

O derradeiro acto militar sería o asalto á Torre da Lanzada, refuxio dos últimos<br />

irmandiños, que foi completamente arrasada para non ser volta a reconstruír. A súa toma<br />

levoulle ás tropas sitiadoras 5 días debido a excelente colocación e o grosor da construción.<br />

O final Irmandiño trouxo represión, aínda que non parece que fora moi dura pola<br />

necesidade que tiñan os nobres de man de obra nos seus campos e así se entende que cando<br />

o mariscal Pardo de Cela lle di ao conde de Lemos que “enchese os carballos de vasallos”,<br />

este responde con evidente pragmatismo que non faría tal cousa porque “non había de<br />

sustentarse con carballos”.<br />

De tódolos xeitos, moitas das fortalezas derrubadas foron de novo erguidas coas<br />

mans dos perdedores, tal e como sucedeu no caso da de Lantaño de Gómez Suero de<br />

Sotomaior e mesmo o Licenciado Molina di sobre os irmandiños que “puede aver setenta<br />

años queneste reyno se levantó la gran hermandad de todo el común, no consintiendo ser<br />

mandados ni regidos por otro sino por si mismos para mejor efectuar esto se juntaron a<br />

derribar las más fortaleÇas que pudieron, aunque algunas están ya en pie, las que me<br />

“… que están agora en pie e parte dellas caídas e destroÇadas e otras mal reparadas. Los castillos de<br />

Lobera, de Jallas, de Grobas, Pico Sacro, la fortaleÇa de Otes, de la Barrera, el Tapal de Noya, las torres de<br />

Caldas, de Muros, de Pontevedra, de padrón, la fortaleÇa de Bilbestre y la casa del lugar de Muelos. El<br />

castillo do Este, el de Rochafuerte, la casa o palacios arÇobispales de Santiago…”. En BARREIRO DE V.<br />

V. B., BERNARDO: “Galicia Diplomática”. Galicia diplomática. Publicación: A Coruña : Losa, D.L. 2003<br />

Edición: [Ed. facs.].<br />

36

puedo acordar son estas, picosacro, borrajeiros… lobeira… (…)… y de estos algunos<br />

están mejor redificados q antes parte de ellos a costa de los hermandinos” 86 .<br />

A pesar da vitoria do estamento nobiliar, moi pronto volveu estar envolta esta<br />

nobreza en guerras dinásticas que preparan o seu definitivo desarraigo do territorio galaico.<br />

Poucos anos máis tarde, morto Henrique IV (1474), a coroa de Castela pasa ás mans<br />

da súa irmán Isabel, futura raíña Católica. Un sector da igrexa recoñeceríaa como raíña,<br />

mentres que outro apoiaría a dona Xoana, filla discutida de Henrique IV. De novo<br />

comezaba outra guerra que remata definitivamente en 1483 co apresamento e morte do<br />

Mariscal Pardo de Cela en Mondoñedo. Neste mesmo ano, Suero Gómez de Soutomaior,<br />

Mariscal de Castela, vencellou a vila de Cambados ós Reis Católicos. Outro nobre ó servizo<br />

dos Reis, Pedro Arias de Aldao ergue o pazo de Dorrón, na parroquia de San Xoán de<br />

Dorrón, Sanxenxo.<br />

O tránsito a Idade Moderna supón para Galicia unha integración máis forte no seo<br />

da monarquía hispánica. O primeiro cambio de importancia é a derrota da nobreza,<br />

simbolizada na cabeza do mariscal Pardo de Cela rodando pola praza da catedral de<br />

Mondoñedo, dicindo: ¡Credo, credo, credo!, mentres dous taimados canónigos detiñan á<br />

súa muller na ponte do Pasatempo, portadora do indulto regio. A morte de Pardo de Cela<br />

deixou expedito o camiño para que os Reis Católicos puidesen implantar en Galicia a súa<br />

política centralizadora e proceder á pacificación do territorio.<br />

Por outra banda, a guerra sucesoria emprendida na Coroa de Castilla entre a raíña<br />

Isabel e Juana a Beltraneja divide á nobreza galega en dous bandos, capitaneados por<br />

Fonseca, o arcebispo de Compostela, isabelino, e por Pedro Madruga, o “sutil” conde de<br />

Camiña, de parte da Beltraneja. Ganadora a causa dinástica isabelina, soamente a<br />

resistencia de Madruga en Portugal ou a de Pardo de Cela na Frouxeira deteñen a política<br />

da raíña Isabel en Galicia. Pero logo de 1486, en que morre Pedro Madruga, a nobreza debe<br />

abandonar as súas fortalezas e castelos rochedos, co que os Reis Católicos completan así o<br />

traballo iniciado polos irmandiños.<br />

En resumo, a vitoria nobiliar na guerra Irmandiña supón o tránsito á historia<br />

moderna de Galicia que comeza no século XV e caracterizarase pola súa dependencia de<br />

Castela dentro do que comeza a ser unha monarquía totalitaria.<br />

1.10. A IDADE MODERNA.<br />

Ao mesmo tempo, o reformismo dos Reis Católicos tradúcese na aparición de novos<br />

ámbitos administrativos (as provincias) e novas institucións de goberno, tales como o<br />

Capitán Xeral, a Audiencia ou a Xunta do Reino. O Capitán Xeral é o representante do<br />

monarca en Galicia e posúe amplos poderes. A maior parte destes capitáns non era de orixe<br />

galega.<br />

Como queda dito, Galicia forma parte dun enramado de 22 provincias que<br />

compoñen o reino de Castela co que terá que colaborar en canta empresa interior ou<br />

exterior se plantexe. No político, non cabe dúbida que a introdución da nosa terra nos<br />

tempos modernos prodúcese polo 1480 dentro da conformación dos estados nacionais, no<br />

marco da ideoloxía renacentista que supón o remate das crises medievais. Deste modo<br />

chegamos á consolidación do Estado moderno en España durante o reinado dos Reis<br />


.- MOLINA, BARTOLOMÉ SAGRARIO DE: “Descripción del reyno de Galizia”. Mondoñedo. 1550. (Ed.<br />

facs. Santiago. 1949).<br />

37

Católicos, trala guerra civil entre Isabel de Castilla e Juana a Beltranexa. En Galicia, os<br />

nobres e grandes prelados apoiarían á primeira mentres que a segunda apenas si tivo a<br />

axuda dalgún personaxe famoso como o conde de Camiña.<br />

A Xunta do Reino de Galicia foi a institución representativa do mesmo durante todo<br />

o Antigo Réxime. Estaba formada por cada un dos procuradores das provincias nas que se<br />

dividía Galicia; inicialmente, cinco: Santiago, cabeza do Reino, Lugo, Ourense, Betanzos e<br />

Mondoñedo; ás que logo engadíronselle Coruña e Tui. As principais tarefas levadas a cabo<br />

polas Xuntas foron as de recuperar o voto en Cortes en 1623, facer memoriais e peticións<br />

ao rei sobre as necesidades de Galicia, aínda que o seu labor foi máis ben de tipo<br />

consultivo.<br />

A Real Audiencia é unha institución de maior relevancia, dadas as súas funcións<br />

gobernativas e de xustiza. Ten a súa orixe no ano 1480, cando os Reis enviaron a Galicia a<br />

Fernando de Acuña e a Garci López coa misión de administrar xustiza. O proceso de<br />

constitución da Audiencia, con todo, tarda anos en levarse a cabo. Por iso non tivo<br />

inicialmente unha residencia fixa, aínda que máis tarde instalouse en Compostela.<br />

Posteriormente, Felipe II ordenou, en 1563, o seu traslado a Coruña. As atribucións da<br />

Audiencia eran amplísimas, xa que abarcaba desde problemas de goberno ata provisión do<br />

exército ou preitos derivados do exército da xurisdición e da posesión da terra.<br />

En opinión de Pérez García 87 , o estado absoluto supuxo nestes intres unha fórmula<br />

de progreso indubidable, ó permitir a superación da atomización e particularismos<br />

medievais ó facer posibles o desenvolvemento duns programas económicos de corte<br />

nacionalista e por abrir novas vías de ascenso a sectores sociais ata entón marxinados dos<br />

resortes do poder. Tamén é ben certo que os niveis de autonomía que o noso país tivera<br />

deica entón quedaron totalmente cencenados.<br />

A integración de Galicia na órbita castelán fíxose en varias etapas e maneiras, así o<br />

control político prodúcese en primeiro lugar no 1474, co nomeamento do primeiro<br />

gobernador galego, don Henrique Enríquez e no 1468 cando os Reis viaxan a Galicia para<br />

defender, entre outras cousas, a autonomía municipal diante da inxerencia dos grandes,<br />

facer fronte ás abusivas encomendas e usurpacións eclesiásticas realizadas por estes e a<br />

reafirmar os territorios de realengo que aínda quedaban.<br />

Feito esto restaba por lograr o control da nobreza e para elo non dubidaron en<br />

derrubar canta fortaleza fose símbolo de poderío e arbitrariedade. Xa se dixo que no 1483<br />

axustizan ó mariscal Pedro Pardo de Cela na praza de Mondoñedo como sinal de que non<br />

ían permitir ningún desmán ó tempo que buscan unha lección intimidatoria para os demais<br />

e liquidaron unha morea de mercedes e favores reais que os Trastámara fixeran co gallo da<br />

súa guerra con Pedro I. Pero non se cebaron coa nobreza á que, en definitiva, ían necesitar<br />

para as súas campañas de reconquista do territorio fronte os árabes. Procuraron atraela cara<br />

os cargos da administración e ás empresas da monarquía ó mesmo que outorgándolle postos<br />

gobernamentais lonxe de Galicia. Con elo asegurábanse a súa tranquilidade.<br />

O clero non permanecerá alleo a estes pulos renovadores do incipiente estado. Así,<br />

obtiveron diferentes bulas papais coas que levaron a cabo importantes reformas nos<br />

principais mosteiros galegos, fundamentalmente entre os bieitos e cistercienses ó tempo que<br />

apeitugaron ós nobres para tratar de liberar rendas e patrimonios eclesiásticos dos seus<br />

encomendeiros laicos. Para un maior control dos cenobios impuxeron abades casteláns e<br />


.- PÉREZ GARCÍA, J. M.: “Edad Moderna”. En Historia de Galicia. Ed. Alhambra. Madrid. 1982. Ps. 141-<br />


38

unha ríxida política centralista que conduciu ó seu total e absoluto control. A reforma dos<br />

mosteiros, executada con precisión e urxencia, supón unha profunda reorganización destes<br />

centros. En segundo lugar, intégranse nas congregacións formadas na Coroa castelá. Pero o<br />

máis decisivo foi a estabilización dos seus patrimonios, de obtención de novos bens co que<br />

o poderío territorial da Igrexa se reafirma agora ata a desamortización. Esta estabilización<br />

dos patrimonios eclesiásticos non sería posible sen o apoio rexio, a integración social do<br />

campesiñado e a alianza establecida cun conglomerado de nobreza baixa, eclesiásticos e<br />

administrativos, que haberán de constituír a fidalguía intermediaria.<br />

Respecto dos concellos lograron impoñer o delegado real ou corrixidor que era o<br />

representante da autoridade dos monarcas, encargado de sometelos intereses particulares<br />

das corporacións locais ós da monarquía.<br />

Para conseguir a paz e a orde instauraron a policía real ou Santa Irmandade. Creouse<br />

no 1476 nas Cortes de Madrigal e chega a Galicia no 1480 co beneplácito do arcebispo<br />

Alonso de Fonseca e da burguesía e o recelo dos nobres. As súas funcións estaban<br />

orientadas ós delitos contra a propiedade e as persoas así como a asegura-la paz dos<br />

camiños. Lembremos que os peregríns que chegaban a Compostela eran pasto dos<br />

asaltantes de camiños con moita frecuencia.<br />

Pérez García mantén que no breve espazo dunhas décadas prodúcese e consolídase o<br />

centralismo monárquico en Galicia: os grupos dominantes foron politicamente controlados,<br />

as institucións do poder central cristalizan e aséntanse, logrando seus obxectivos; a paz<br />

interior parece haberse imposto, as entidades locais cambian de donos e, en definitiva, “o<br />

encapotado ceo de Galicia aclárase” 88 e implántase unha fase de “placidez outonal” 89 .<br />

Agora ben, segundo Filgueira Valverde, aínda se van configurando numerosas<br />

xurisdicións e moitos dominios segrares veñen de tenencias da igrexa de Santiago e de<br />

padroados de igrexas e mosteiros. Con uns e outros comendatarios e coa presenza de altas<br />

personalidades en postos encumeados da Corte e do Novo Mundo, chegou a auxe dos<br />

pazos. Altas liñaxes afincan aquí: Pai Gómez Charino, casado con unha Mariño, os<br />

Montenegro, os Caamaño, etc. O señorío de Rubiáns, por exemplo, arrinca de García<br />

Caamaño, “o Fermoso”.<br />

Hipólito de Sá lémbranos un dato clave do Arciprestádego do Salnés recollido polo<br />

Cardeal Hoyo nas súas memorias no 1607: “das 67 freguesías que entón integraban dito<br />

arceprestádego, trinta e sete eran de presentación monacal, correspondendo trece ó mosteiro<br />

de Poio, trece a San Martiño Pinario, oito á Armenteira e tres ó mosteiro de Lérez”.<br />

A xurisdición da Lanzada perdurou deica o século XVIII comprendendo boa parte<br />

do Salnés; os Groves, Noalla, Arousa, Vilalonga, Adina, Padriñán e Sanxenxo, Gondar,<br />

Dena, Castrelo, Xil, Padrenda, Covas, Armenteira, Nantes, Lores, Dorrón, Bordóns e<br />

Samieira. A xurisdición de Fefiñáns abarcaba Ribadumia, Besomaño, Leiro, Ouviña e<br />

Vilariño.<br />

A placidez amentada por García Oro traerá como consecuencia un aumento<br />

poboacional considerable así como unha elevación dos niveis de poboamento de xeito que<br />

si no século XVI Galicia tiña unha densidade moi parella á de Castela, no XVIII case a<br />

triplicaba. Por outra banda prodúcese un imparable traspase de poboación do interior cara a<br />

costa, froito dunhas mellores perspectivas de desenvolvemento económico en orde a unha<br />


.- PORTELA PAZOS, S.: “Galicia en tiempos de los Fonseca”. CSIC. Madrid. 1959.<br />


.- GARCÍA ORO, J.: “Galicia en la Baja Edad Media. Iglesia, señorío y nobleza”. Bibliófilos Gallegos.<br />

Santiago. 1977.<br />

39

diversificación maior. A demografía galega, e a de Vilanova por ende, caracterízase, pois,<br />

por unhas baixas taxas de natalidade e mortalidade, en especial a infantil e aínda que non<br />

estábamos exentos de epidemias con mortalidade catastrófica (os anos 1709 e 1769 foron<br />

especialmente duros polas malas colleitas e a mortalidade tan elevada que provocaron). De<br />

feito a demografía galega comeza a dar signos de modernidade con características similares<br />

ás existentes pola Europa do momento: matrimonios serodios, fecundidade débil e<br />

mortalidade benigna. Todos estes rasgos, unidos ó feito de que a nupcialidade era o<br />

principal mecanismo regulador dos nacementos e aún desequilibrio moi acusado entre a<br />

poboación e os recursos, implican uns excedentes demográficos elevados que van a ser<br />

expulsados en forma de emigración temporal e definitiva. Portugal, Castela e as Américas<br />

convértense nos destinos por excelencia de milleiros de galegos. Este dato pódese<br />

corroborar nos padróns de habitantes do concello, nos que se pon de manifesto a sangría<br />

migratoria cara outros pagos en busca de mellores oportunidades. Consecuentemente o<br />

celibato feminino increméntase sobre o masculino xa que falamos dunha emigración<br />

exterior selectiva e permanente na que se van os homes. O déficit de nacementos que isto<br />

conleva verase nos anos das centurias posteriores.<br />

Así, segundo Eiras Roel 90 no 1708 había xa un predominio de densidades<br />

sorprendentemente elevadas, que fan pensar que Galicia penetrou xa no século XVIII cuns<br />

efectivos demográficos próximos á súa saturación para as súas posibilidades económicas do<br />

momento. As densidades dominantes, segundo as primeiras análises realizadas, eran<br />

superiores ós 50 hab/km2. Na xurisdición de Vilanova de Arousa oscilaban entre 80<br />

(Godos) e 284 (Cangrallo) hab/km2; e na Quinta entre 54 e 103 hab/km2.<br />

A economía baséase nunha agricultura pouco diversificada e moi rudimentaria na<br />

que o barbeito longo e a vana postura marcan os ciclos produtivos. Esto compleméntase<br />

con una pesca moi artesanal, un comercio nada desenvolto como agora explicaremos, as<br />

actividades artesanais e algunha que outra experiencia industrial como a fundición de<br />

Carril.<br />

A intensa actividade comercial citada para os séculos XIV e XVI provocou un forte<br />

incremento poboacional na nosa vila e noutras da Ría como Rianxo ou a Pobra do Deán, de<br />

feito sen ter os privilexios de carga e descarga, e outros, que tiña Padrón eran os portos<br />

máis importantes de Arousa para estas datas. Sobre Vilanova escribe Pedro Teixeira 91 , na<br />


.- Eiras Roel, A.: “Un vecindario de población y estadística en el siglo XVIII”. Cuadernos de Estudios<br />

Gallegos. 1969. T. XXIV. Ps. 489-527.<br />


.- Pedro Texeira (1595-1662), soado especialmente pola realización da Topografíade Madrid, de 1656, é o<br />

autor tamén da maior obra cartográfica coñecida acometida no século XVII en España: «A descrición de<br />

España e das costas e portos dos seus reinos», de 1634. A categoría desta extraordinaria obra reside -a parte<br />

da súa gran importancia estética, cartográfica e heráldica- en ser encargo da monarquía real austriaca, neste<br />

caso do Felipe IV, o Rei Planeta, para quen, xunto a Felipe III, Texeira traballaría máis de corenta anos da súa<br />

vida. O encargo regio de Felipe IV a Pedro Texeira tiña un fin moi claro, facer unha descrición precisa e<br />

completa das costas de España, dos seus portos, das súas cidades máis importantes, e ata das antigüidades e<br />

historia. O percorrido tivo como punto de partida Fuenterrabía (Guipúzcoa), desde onde, en 1622, un grupo de<br />

cosmógrafos seguiron a viaxe requerido pola monarquía, concluíndose este periplo ao chegar á fronteira<br />

francesa. A idea inicial do rei foi a de encargar a tarefa da descrición das costas españolas a Joao-Baptista<br />

Lavanha (1555-1624). Lavanha traballou como cosmógrafo de Portugal para Felipe III e posteriormente, en<br />

1613 foi nomeado mestre de matemáticas do príncipe, futuro Felipe IV. Isto estanos relatando a gran cultura<br />

que posuía Lavanha xa que, no século XVII o estudo das matemáticas, ademais da aritmética e a geometría,<br />

supoñía o coñecemento de astronomía, cronoloxía, xeografía e cosmografía, sen eximir todo iso o dominio de<br />

instrumentos náuticos e matemáticos, materias nas que Lavanha era un auténtico experto. Por unha serie de<br />

circunstancias, este encargo que non viu finalizado Lavanha, pasou, na súa totalidade, a mans dun das súas<br />

40

súa celebérrima obra do 1634 “Descripción de España y de las costas y puertos de sus<br />

reinos” que é un lugar de grande poboación. Pero a súa pertenza a Coroa de Castela e a<br />

participación nas empresas marítimas da mesma, xunto con outras desgrazas, provocará que<br />

este panorama relucente que se albisca desde o século XIV e chega ó XVI, comece a mudar<br />

e adquirir tintos de negrura. En efecto, todo apunta, segundo López Ferreiro, a que no 1573<br />

penetra de novo a peste polo seu porto embarcada nunha nao procedente de Sevilla. A<br />

mortandade provocada foi considerable e a redución do capital humano moi importante.<br />

Nestas, no século XVII o noso país está sumido nunha morea de guerras en Europa por<br />

motivos relixiosos e o ouro e a prata cos que se pagaban, procedentes de América deixan de<br />

chegar. A ruína económica provocada por estas causas e a ruptura dos circuítos comerciais<br />

traballosamente conseguidos en centurias precedentes deixará a súa patente en todo o reino,<br />

e Vilanova non habería de ser menos.<br />

Declinan as vilas do litoral e emerxen as do interior ó socairo da chegada e<br />

aclimatación dos dous cultivos americanos por excelencia; o millo e a pataca que se<br />

integran no ciclo da agricultura costeira para o 1630 aproximadamente. A ruína chega ós<br />

grandes portos nodriza polo que o novo protagonismo hai que buscalo nos portos menores<br />

ata entón, e nas aldeas próximas ao mar, que participaban da economía mixta,<br />

agromariñeira, que os caracteriza aínda hoxe. Foron eles os que alimentaron o comercio de<br />

menor raio e os que protagonizaron a dinámica vital do período, a diferenza do que<br />

sucedera entre o século XII e fins do XVI, ou como moito ata os primeiros anos do XVII 92 .<br />

O comercio que se proxectaba máis aló do ámbito local decae e os produtos estrela<br />

das nosas exportacións, o peixe salgado e os viño, deixan de colocarse no exterior polo<br />

estrangulamento das rutas comerciais que utilizaba o noso país. Con estes precedentes, as<br />

rendas da terra convértense nun gran atractivo para unha nobreza de baixa estirpe; a<br />

fidalguía que comeza a agromar con forza e ven a ocupar o lugar que a alta nobreza deixara<br />

coa marcha ós atractivos postos burocráticos que ofrecía a corte castelá. A sociedade galega<br />

ruralizouse e os comportamentos das clases directoras caeron de cheo niso que se ten<br />

chamado rendismo da sociedade señorial. Nesta, a renda da propiedade será a máxima<br />

aspiración, o signo que marcará o estatus e definirá o poder económico e social 93 . O gran<br />

dinamismo económico e demográfico de Vilanova adquirido do XIV ó XVI pérdese no<br />

discípulos, Pedro Texeira, do cal fora tamén profesor de matemáticas o cosmógrafo Lavanha. Xuntos<br />

traballaron en varios proxectos cartográficos, pero con todo, malia a colaboración de ambos neste propósito<br />

da descrición das costas de España, foi Pedro Texeira o que asinou o traballo concluído. Este gran encargo<br />

cartográfico chamado «A descrición de España e das costas e portos dos seus reinos» é editado hoxe por<br />

Felipe Pereda e Fernando Marías, os descubridores desta xoia cartográfica española do século XVII, que se<br />

daba por perdida e que con todo, atoparon nun biblioteca de Viena nun perfecto estado de conservación. Esta<br />

encomenda regia cartográfica comezou en Fuenterrabía no ano 1622, como xa se dixo, concluíndose esta<br />

longa viaxe, no que se recollía a información completa das costas españolas, moi preto da fronteira con<br />

Francia, é dicir, logo de bordear toda a península ibérica, no ano 1629. Trala longa viaxe desta comisión<br />

encabezada por Texeira, ao ano seguinte da súa terminación, comezouse a elaborar este Atlas, selándose no<br />

ano 1634, baixo a firma de Pedro Texeria. «A descrición de España e das costas e portos dos seus reinos»<br />

constaba de dous partes: a literaria, que contiña información sobre a xeografía, historia e poboación do<br />

territorio nacional, coñecida a través de tres manuscritos conservados na Biblioteca Nacional de Madrid, na<br />

British Library e en Viena e a parte cartográfica, dada por desaparecida.<br />

92 .- VALLEJO POUSADA, R.: “Historia da pesca en Galicia. Das orixes ata o século XVIII”. En<br />

Pontevedra. Revista de Estudios Provinciais. Nº 19. Deputación de Pontevedra. 2003. Ps. 153-178.<br />

93 .- VALLEJO POUSADA, R.: Op. Cit. P. 164.<br />

41

XVII á par que os mercados da salga e do viño, e xa no XVIII pasará o mesmo co dos<br />

cítricos.<br />

Pero a mediados do século XVII prodúcese o gran cambio na historia economía<br />

galega da man da chegada da pataca e do millo americanos. A aclimatación ás terras<br />

galegas fíxose en orde ás bonanzas das temperaturas da primavera, ás choivas abondosas e<br />

a unha certa aridez estival. A partir de 1628 o millo aparece xa nas rías Baixas e no 1633 o<br />

Procurador de Tui recomenda ás autoridades que se busquen saídas para este cereal xa que<br />

as casas están cheas de gran. É o intre da gran transformación dos hórreos galegos xa que<br />

agora teñen que ser máis voluminosos e consistentes diante da volumetría das colleitas. Do<br />

canastro de vergas pásase ó de pedra e madeira. A mediados de século xa supuña o 50% da<br />

produción cerealeira na nosa comarca e a súa aceleración non rematou aquí.<br />

Lonxe de facer un estudo pormenorizado deste cultivo diremos que, xunto con<br />

outras melloras no agro galego, produciron unha auténtica revolución nunha agricultura que<br />

esmorecía de seu. O logro máis importante sería a incorporación ó ciclo produtivo da<br />

primavera traendo consigo a supresión do ancián barbeito e a diversificación das colleitas.<br />

Xa o Padre Sarmiento salientaba que lle fixera máis ben a este país a primeira mazaroca de<br />

millo que chegou das Américas que toda a prata do cerro de Potosí.<br />

Outra experiencia de indubidable importancia nestas terras chegará das mans dos<br />

fomentadores cataláns que se instalan por toda a Ría coas súas fábricas de salgazón,<br />

introducindo novas formas de pesca, novas relación laborais, sociais, etc. Mesmo<br />

colaboraron na diversificación económica xa que aproveitaban os seus fretes de salgado de<br />

peixe para comerciar con panos, viños, augardentes, etc. Cataluña ou Levante, Andalucía,<br />

etc., entrarán na órbita do comercio galego grazas a eles. Desto ocuparémonos en diante.<br />

Con todo, nestes intres tanto os sistemas produtivos do mar e da terra como a<br />

organización da paisaxe agraria, mesmo urbana, estaban relacionados co foro en primeiro<br />

lugar e cos dezmos e outros impostos. En efecto, durante os séculos XII e XIII consumouse<br />

un proceso de señorialización que afectou a todo o territorio galego. Neste dominio<br />

territorial do país o papel principal correspondeu ó clero, en concreto ós cabidos<br />

catedralícios e as ordes monásticas con primacía das de San Bieito e San Bernardo.<br />

Por medio de xenerosas doazóns reais que abarcaron non só extensos territorios,<br />

senón tamén vilas como señoríos xurisdicionais, coma o caso de Vilanova, de cambios e de<br />

adquisicións, moitas delas forzadas, tanto á nobreza como ó campesiñado, una gran parte<br />

do territorio de Galicia quedou baixo a súa dependencia. O dominio polos mosteiros foi<br />

frecuentemente reafirmado coa obtención do padroado das igrexas parroquiais, que,<br />

ademais dunha fonte de ingresos pola percepción dos dezmos permitían establecer un<br />

control máis estreito sobre as pequenas zonas que correspondían ós ferigreses. Este feito foi<br />

salientable chambra en Vilanova, que segundo documentos municipais do século XV queda<br />

baixo a xurisdición da Mitra compostelá, e outras vilas da bisbarra. Así, a igrexa, posuidora<br />

da propiedade dos terreos costeiros onde varaban as lanchas os pescadores, cobráballes a<br />

décima parte da marea que traían. A chegada a posteriori dos fomentadores cataláns tentará<br />

acabar con estas prácticas mediante preitos diante das novas institucións liberais que<br />

acabarán dándolle a razón e suprimindo estes privilexios feudais.<br />

O papel do clero na detentación da propiedade en terras galegas foi enorme e isto<br />

marcaba as relacións de explotación e produción nos seus predios onde se colocaban<br />

persoas aforadas. En efecto, a carreira clerical converteuse nun incentivo tanto para os<br />

segundoxénitos da fidalguía como para o campesiñado que vían nesta vida una formade<br />

promoción social. Con todo, as diferenzas entre os pertencentes a ambos estamentos eran<br />

42

en evidentes xa que mentres que os segundos eran maioría, os primeiros eran os que<br />

ocupaban os chanzos máis altos da pirámide por mor de ter que aportar un patrimonio<br />

abondoso na súa ordenación. Non hai familia fidalga sen un cura ben situado polo que o<br />

clero secular, e polo tanto a fidalguía, controlarán as parroquias máis ricas de Galicia. Esta<br />

comuñón non só enriquece á Igrexa a través das dotes dos novizos de ambos sexos senón<br />

que controlará a produción da terra e das rendas que xera, ben en primeiro aforamento, ben<br />

en segundo ou subforo.<br />

Segundo Pegerto Saavedra Fernández, en toda Galicia á Igrexa correspóndelle o<br />

90,5 % dos dezmos e o 45 % das rendas forais, ingresos ós que habería que engadir outros<br />

coma o Voto de Santiago, a primicia, censos, xuros e dereitos de señorío. A mediados do<br />

XVIII os eclesiásticos perciben dous terzos, e incluso máis, das diversas rendas feudais que<br />

se satisfacían en Galicia; a desvantaxe dos membros do estamento eclesia´stico sobre a<br />

fidalguía e nobreza titulada, explícase en boa medida porque os primeiros monopolizaban o<br />

dezmo, renda que pesaba sobre a práctica totalidade das terras, tamén da produción do mar<br />

tal e como se ven apuntando en liñas precedentes, e cuxo monto non estaría para mediados<br />

do século XVIII moi por debaixo do dos foros 94 . E aínda que a fidalguía e nobreza teñan<br />

máis poboación avasalada é obvio, polo explicado anteriormente, que naquelas provincias<br />

de predominio eclesiástico, este haberá de ser máis rico, como é o caso das pertencentes á<br />

Mitra Compostelá e Vilanova, como xa sabemos, está na súa órbita.<br />

Neste contexto, cara 1750, segue indicando o mesmo autor, os ingresos eclesiásticos<br />

compúñanse nun 60 % de dezmos, nun 35 de foros e o 5 % restante correspondía ó voto,<br />

primicias, censos e outros capítulos. No clero regular, especialmente os grandes cenobios<br />

bieitos e cistercienses tiñan uns ingresos compostos nas dúas terceiras partes por rendas<br />

forais, quedando o resto para o dezmo. Namentres, os pequenos cenobios urbanos<br />

dependían en meirande ou menor medida de entradas por funcións relixiosas e de ensino. O<br />

clero secular é o gran beneficiario do dezmo: bispos, cabidos e curas párrocos (todos eles<br />

me ascendencia fidalga xa que a campesiña, se o consegue, queda relegado a parroquias<br />

moi pobres e de interior) teñen nesta renda ata as tres cuartas partes dos seus ingresos. O<br />

clero secular de base fidalga, que como xa vimos era o que rexentaba parroquia e polo tanto<br />

amasaba o dezmo, aparece apegado ás casas de orixe ás que reverten as compras, por veces<br />

reunidas nun vínculo, ás que moitos se dedicaban con tesón ó longo da súa vida. Non<br />

dubidarán, incluso, en converterse en prestamistas ou en participar en negocios como a<br />

aparcería do gando 95 .<br />

Vexamos algúns datos das rendas forais que a finais do século XVII se dan no<br />

priorado de Vilanova. En principio, a xurisdición que abarcaba rondaba os 70 km 2 e<br />

comprendía os dominios de Vilanova, Sobrán, Fefiñáns, Cambados, San Tomé do Mar;<br />

Soneira e Sobrán.<br />

94 .- SAAVEDRA FERNÁNDEZ, PEGERTO: “la iglesia gallega del Antiguo Régimen”. En Historia de<br />

Galicia. Edad Moderna. Faro de Vigo. 1991. Ps. 584-585.<br />

95 .- Ibidem. P. 588. O autor fai una análise pormenorizada das distintas formas de achegarse á profesión de<br />

cura, as clases dentro da mesma e os diferentes patrimonios e función que desempeñaban as persoas<br />

entregadas ó culto.<br />

43

RENDAS INGRESADAS POLO PRIORADO DE VILANOVA NO 1692.<br />

Trigo. Centeo. Millo. Millo Polbo. Pescadas. Congro. Viño. Diñeiro.<br />

Ferrados ferrados ferrados miúdo ducias Ud. libras cañados Reais<br />

371 2.573 576 1.973 66 452 6 2.019 13.114<br />

Fonte: Seijas Montero (1999). Elaboración propia.<br />

Seguindo a autora citada, foi grande a importancia deste priorado na percepción de<br />

rendas indirectas sobre os seus dominios, sobre todo en concepto de foros. Por orde<br />

xerárquica sitúanse os cartos; 13.114 para o ano considerado, logo veñen os cereais co<br />

centeo á cabeza seguido do millo miúdo, aínda cultivado pero que axiña será substituído<br />

polo millo americano e o trigo, cereal rexio coo que moitas familias facían pan tan so para<br />

algunha festividade 96 . Dentro do peixe ten relevancia o pescada e logo o congro, pero<br />

chama poderosamente a atención os cañados de viño, con predominancia do tinto sobre o<br />

branco. Sobre a relación entre os cartos recibidos en 1671 e os gastos feitos, existe un claro<br />

predominio dos primeiros sobre os segundos na relación de 23.498 reais a 2.854 reais. Estes<br />

últimos tiñan que ver coa alimentación, por outra banda xa moi abastecida polas rendas en<br />

especie, vestido, aloxamento, etc. logo de realizado o exercicio económico os priorados<br />

enviaban a conseguinte renda ó seu mosteiro central: S. Martín de Santiago 97 .<br />

En cambio, o papel da nobreza neste dominio do territorio parece ter sido menos<br />

importante agás no caso dalgún nobre que detentou a propiedade de numerosas<br />

explotacións. A súa actuación, neste senso, foi máis tardía e realizouse dun modo máis<br />

indirecto, é dicir mediante a vasalaxe dos mosteiros que eran en realidade os verdadeiros<br />

terratenentes da comarca. Neste proceso de apropiación tamén estivo presente a fidalguía<br />

ou baixa nobreza que controlou pequenas zona nas que estableceu os seus pazos rurais ou<br />

urbanos, antecedentes dos que chegaron ata os nosos días, caso da familia Peña<br />

Montenegro. A organización desta sociedade en torno ás rendas da terra, rural ou litoral, e a<br />

súa percepción xunto coa implantación e hexemonía do sistema foral, eixe das relacións<br />

sociais agrarias dende épocas medievais, acabarán por darlle un papel predominante á<br />

fidalguía na sociedade galega altomedieval.<br />

Así, o baleiro deixado pola alta nobreza, que non toda se recupera das guerras<br />

irmandiñas, máis orientada á consecución de favores e títulos na corte dos Austrias é<br />

ocupado por este primeiro chanzo da pirámide feudal xunto cos grandes dignitarios<br />

eclesiásticos (bispos e, sobre todo, abades de ricos mosteiros). Constitúense os fidalgos nun<br />

grupo social, económico, político e cultural, intermedio entre o campesiñado e a alta<br />

nobreza, representada en Galicia, na súa meirande parte, pola xerarquía eclesiástica, no<br />

caso que nos ocupa de Vilanova coa súa vinculación coa Mitra de Compostela. Anota<br />

Villares Paz que nas orixes da fidalguía moderna advírtense augas de moi diferentes<br />

mananciais. Hai casa fidalgas que deben a súa constitución á acumulación de riqueza<br />

realizada por un clérigo, outras a cargos políticos locais, outras a astucia de escribáns ou<br />

xustizas e, en fin, tamén desembocan na condición de fidalgos os descendentes de<br />

escudeiros licenciados das milicias nobiliarias ou os herdeiros de mercadores que, durante o<br />

século XVI, puideron desenvolver a súas capacidades no comercio dos tecidos ou do viño,<br />


.- Ver os traballos de LEAL BÓVEDA, J. Mª sobre o ciclo do pan na Mariña de Lugo, Caldas de Reis e o<br />

Salnés, citados na bibliografía anexa.<br />


.- SEIJAS MONTERO, MARÍA: “A realidade evolutiva da renda foral nos prioratos de Vilanova e<br />

Carboeiro no século XVIII”. En Historia Nova VI e VII. Asociación Galega de Historiadores. Noia. 199. Ps.<br />

417-455.<br />

44

e tampouco e descartable a emerxencia como fidalgo de algún campesiño enriquecido no<br />

comercio cabalar ou en feliz estancia nas Indias 98 .<br />

A razón do ascenso e do incremento patrimonial desta casta social ten que ver, en<br />

parte coa ausencia xa explicada da alta nobreza das terras galegas, sobre todo coa súa<br />

vinculación coa Igrexa (lembremos que non hai fidalgo sen un segundoxénito crego secular<br />

ou regular) e coa súa hexemonía sobre o campesiñado. Así, todas as casas fidalgas<br />

obtiveron mediante extensas cartas forais, amplos territorios de dominio eminentemente<br />

eclesiástico, xeralmente monástico e con máis frecuencia de cenobios femininos. A<br />

emerxencia da fidalguía é inseparable, pois, do proceso de reordenacións dos patrimonios<br />

eclesiásticos que aseguran a súa titularidade a cambio dunha xenerosa cesión foral a favor<br />

de persoas que lles garanten un control dos traballadores da terra 99 . Os antepasados de<br />

Valle Inclán na persoa de Antonio Ramón de la Peña haberán de aforar a casa do<br />

Cuadrante, berce do escritor, no 1801 100 . Joaquín de la Peña, ex presbítero no 1839 toma en<br />

foro o Priorado, a Capela de San Mauro e outros predios a José García Fernández, coronel<br />

retirado. Este é un proceso que pon de manifesto o anterior pero que explicaremos máis<br />

adiante.<br />

Pero non todo foron compras directas xa que tamén houbo adquisición de terras e<br />

rendas agrarias a campesiños ou mesteirais endebedados ou empobrecidos polas crises<br />

periódicas que asolaban as sociedades do Antigo Réxime. Neste senso, haberemos de ver<br />

cómo a finais do século XIX os Peña, inmersos no outono da fidalguía decimonónica<br />

venden rendas, foros e terras ós acaudalados fomentadores cataláns dos Llauger 101 . Neste<br />

senso, apunta Villares Paz que este patrimonio se acrecentou tamén a través de falsos<br />

preitos, censos usurarios ou constitucións de rendas ó que habería que engadir os resultados<br />

propiciados por estratexias afortunadas de matrimonio ou de colocación de segundoxénitos<br />

en prebendas eclesiásticas ou desempeño de cargos públicos 102 .<br />

Nembargante, foron as entidades eclesiásticas as que obtiveron a propiedade de case<br />

todo o territorio galego, nunha proporción que se pode establecer en máis das súas tres<br />

cuartas partes. Neste senso, é expresivo que a comezos do século XVIII, cando a<br />

propiedade tiña experimentado bastantes cambios, na xurisdición de Vilanova de Arousa a<br />

igrexa conservase entre o 62 e o 81 por cento da propiedade do solo das distintas parroquias<br />

que a compuñan 103 .<br />

En definitiva e segundo Villares Paz, do grupo dos privilexiados era sen dúbida o<br />

clero o sector máis decisivo na sociedade galega do Antigo Réxime. A súa implantación<br />

como clero regular en mosteiros e conventos, a súa difusión como clero secular en<br />

parroquias e cabidos, o predicamento e señorío acadado polos bispos e arcebispado de<br />

Santiago e, en fin, a súa participación vantaxosa no reparto do excedente agrario fan do<br />


.- VILLARES PAZ, R.: “La sociedad del Antiguo Régimen: hidalgos y campesinos”. En Historia de<br />

Galicia. Edad Moderna. Faro de Vigo. 1991. P. 602.<br />


.- VILLARES PAZ, R.: Ibidem. Ps. 602-603.<br />


.- ALLEGUE OTERO, ALEJANDRO: “Valle-Inclán que estás no Cuadrante (I) e (II)”. Diario de Arousa.<br />

Setembro e outubro de 2008.<br />


.- LEAL BÓVEDA, J. Mª.: “Os cambios de uso do solo no litorial galego. O caso de Vilanova de Arousa”.<br />

III Congreso de Ensinantes de Xeografía e Historia. Consellería de Educación. O Carballíño. 2006.<br />


.- VILLARES PAZ, R.: Ibidem. Ps. 603-604.<br />


.- EIRA ROEL, A.: “Un vecindario de población y estadística en el siglo XVIII”. Cuadernos de Estudios<br />

Gallegos. 1969. T. XXIV. Ps. 489-527.<br />

45

clero galego a fracción principal do bloque social dominante na Galicia do Antigo<br />

Réxime 104<br />

O beneficio de tan extensas e numerosas propiedades realizárono os estamentos<br />

privilexiados mediante una explotación indirecta do solo aproveitable. Mesmo que a<br />

parcería e o arrendamento non foron descoñecidos, a principal forma de tenencia da terra<br />

foi un tipo particular de contrato enfitéutico, que en Galicia cristalizou no foro. En efecto,<br />

admítese xeralmente que os pazos, é dicir, a pequena nobreza daban as súas posesións ós<br />

labregos en parcería e que o mesmo facían os mosteiros mediante substanciosos contratos<br />

de arrendamento a través dos que obtiñan a metade da produción. Pero a principal forma de<br />

cesión da terra tanto para as entidades eclesiásticas como para a nobreza foi o foro.<br />

Por medio del, o labrego recibía a casa na que había de vivir, cun espazo arredor a<br />

modo de horta, que debía estar cercado, e que aínda hoxe é un dos seus elementos<br />

característicos en moitas comarcas, coñecido con nomes diversos: eixido, circundado, eido,<br />

etc. Con frecuencia tamén se lle entregaban outras pequenas parcelas, en lugar próximo<br />

pero non inmediato á casa, que, igualmente cercadas, tiñan semellante dedicación (cultivo<br />

hortícolas) e tiñan que estar igualmente cercados de muro e seto; eran as cortiñas. Pero a<br />

parte máis substancial dos bens que recibía o campesiño estaba constituída polas terras<br />

labradías que constituían a base da unidade de explotación. Amén disto dábaselle por parte<br />

do señor o dereito a explotar a parte dos montes e do pasto da súa xurisdición, o gando<br />

necesario, etc. Todo conformaba una unidade que se coñecía co nome de casar e hoxe como<br />

casa.<br />

A cesión facíase cun contrato enfitéutico que, con variantes, consistía en que o<br />

foreiro conservaba o usufruto da propiedade por varias xeracións, pudendo transmitila ós<br />

seus fillos ou incluso enaxenala (enfiteuse). Xeralmente, a vida contractual facíase<br />

mediante a fórmula de a vida de reis ou tres papas (fenecidas as voces) polo que chegado o<br />

momento había que renovalo contrato coas condicións impostas polo señor quen podía<br />

facelo con outra persoa (despoxo).<br />

Por esta cesión o paisano debía pagar non pouco amén de adquirir una serie de<br />

obrigas que consistían en coidar e manter todos os bens recibidos e entregar gravosas<br />

rendas que absorbían una elevada proporción das colleitas que producían as terras; as de<br />

labrantío un terzo do xerado e o viñedo a metade. Pero ademais tiña que pagar una<br />

cantidade en metálico polos outros elementos que constituían a unidade de explotación; a<br />

casa e o circundado.<br />

Deste xeito, o foro era para os detentadores da propiedade una unidade de ingresos,<br />

que no caso dos mosteiros e dos cabidos catedralicios se robustecía pola percepción dos<br />

dezmos que nas vilas costeiras coma Vilanova se exercía sobre a pesca 105 . Vallejo Pousada<br />

establece que as rendas do concello de Vilanova estaban vinculadas en parte ó mosteiro da<br />

Armenteira que as percibía a través da casa e priorado de cobro 106 . Así, o lugar onde estaba<br />

situada a igrexa ou a capela parroquial converteuse no centro da vida colectiva. A capela de<br />

Vilamaior, a de San Mauro e a igrexa vella da Pastoriza ou cumprían esas función no<br />

núcleo urbano. Alí se reunían as xentes nos días de precepto, pagábanse os dezmos e se<br />

104 .- VILLARES PAZ, R.: “La sociedad del Antiguo Régimen: hidalgos y campesinos”. En Historia de<br />

Galicia. Edad Moderna. Faro de Vigo. 1991. P. 598.<br />

105 .- Arquivo Llauger.<br />

106 .- VALLEJO POUSADA, RAFAEL: “A desamortización de Mendizabal na provincia de Pontevedra.<br />

1836-1844”. Deputación de Pontevedra. Pontevedra. 1993.<br />

46

establecían todas as cuestións referidas ós oficios colectivos. A parroquia, como<br />

consecuencia do réxime señorial, converteuse no centro da unidade espiritual perdurando<br />

ata hoxe a pesares de non ter ningún vigor legal.<br />

Vense admitindo polos estudosos do tema que as terras aforadas, dezmos, etc.,<br />

pertencentes ós mosteiros abarcaron as catro quintas partes de Galicia sendo a forma máis<br />

xeneralizada de posesión de tenencia da terra. Para Vilanova pódese dicir que a superficie<br />

cultivada aforada oscilaba entre algo máis das catro quintas partes (87%) e a totalidade<br />

dela. Exceptuando un dos lugares que a compuñan, nos demais as terras levadas en foro<br />

estaban máis preto desta última proporción que no da primeira 107 .<br />

En definitiva, as vantaxes do foro foron moitas xa que permitía ós labregos una<br />

certa lasitude na introdución de novos cultivos (millo, pataca, feixóns, etc.), aseguraba o<br />

nivel de ingresos dos titulares dos dominios directos a través da percepción das rendas<br />

forais e, sobre todo, posibilitaba a reprodución dos sistema e a súa mesma estabilidade. Isto<br />

determinou que a sociedade galega destes séculos fose, sobre todo, una sociedade de<br />

rendistas, de pagadores e de perceptores de renda de orixe agraria (e urbana, cos dezmos<br />

sobre a pesca cobrados ós mariñeiros de Vilanova. Esta foi a súa gran fortaleza, que mesmo<br />

durou ata finais do século XIX 108 .<br />

2.- DA VILANOVA DECIMONÓNICA ATA OS ANOS 60 DO SÉCULO XX.<br />

2.1. DOS NOVOS CONCELLOS CONSTITUCIONAIS DECIMONÓNICOS Á<br />

NOVA CASA CONSISTORIAL.<br />

O devir histórico da Vilanova decimonónica debe ser estudado no contexto propio<br />

do país galego do que forma parte. E este último aínda deberemos enmarcalo dentro do<br />

español, ó que vai irresolublemente xunguido. A pesares disto, pódese dicir que permanece<br />

case á marxe de avances económicos, sociais ou políticos importantes, ou que algúns<br />

tardaron moitos anos en implantarse, cando en España xa levaban moito tempo en vigor.<br />

Véxanse as propias reformas liberais do século XIX.<br />


.- GARCÍA FERNÁNDEZ, JESÚS: “Organización del espacio y economía rural en la España atlántica”.<br />

Siglo XXI editores. 1975.<br />


.- VILLARES PAZ, R.: “Historia de Galicia”. Ed. Santillana. 1998. P. 58.<br />

47

Plano da Ría de Arousa do portugués Pedro Teixeira de 1634, onde se pode observar a situación de Vilanova<br />

dentro da propia Ría. Fonte: “Os mapas da costa galega de Pedro Teixeira. 1634”.<br />

http://www.culturagalega.org/imaxes/docs/teixeira.pdf<br />

En efecto, mentres que no estado español o antigo réxime pasaba a mellor vida, en<br />

Galicia, e por extensión en terras vilanovesas, seguirán pervivindo institucións, usos e<br />

formas de vida xa finiquitadas. Certamente, o novo estado liberal posibilitou a desaparición<br />

de señoríos, mosteiros, reinos, gremios, confrarías, etc., e trouxo consigo novas formas de<br />

vida próximas ó capitalismo vivinte por Europa.<br />

48

Agora todo troca, e asistimos a novos modos de produción; outros tipos de<br />

tributación; unha nova constitución, e á desaparición da antiga sociedade estamental. Pero<br />

ben é certo que estes cambios tardarían en facer fortuna polas nosas terras, xa que, en<br />

opinión de Ramón Villares, o impediron a fortaleza da sociedade tradicional galega de<br />

ampla base fidalga; a propia debilidade do estado liberal español; a inexistencia dunha<br />

burguesía liberal propiamente galega e, o erro dun carlismo incapaz de defender unha<br />

personalidade histórica propia. Con todo, temos, na segunda metade de século XIX, unha<br />

amalgama, onde se mesturan características propias do Antigo Réxime, coas realidades dos<br />

novos tempos.<br />

De 1808, comezo da Guerra de Independencia, a 1839, fin da Iª Guerra Carlista,<br />

prodúcese en España o fin do denominado Antigo Réxime, profusamente descrito en<br />

páxinas anteriores, e o inicio e consolidación da revolución liberal. Diante da abdicación da<br />

monarquía borbónica en Baiona, Francia, a favor de José I, a invasión das tropas<br />

napoleónicas do noso solo e da falla dun soberano digno, as masas populares reaccionaron<br />

de forma violenta creando as denominadas Juntas de Defensa que lle declaran a guerra ó<br />

invasor francés. Os desmandos dos franceses no seu paso pola bisbarra foron considerables,<br />

cebándose nas poboacións que non se querían someter, en especial no estamento<br />

eclesiástico proscrito na Francia posrevolucionaria pola súa identificación coa miseria do<br />

pobo que conduce á revolución de 1789. Á destrución dos pobos e aldeas, engádenselle os<br />

asasinatos de todo aquel que lles facía fronte e os roubos de todo tipo de viandas. Nestas,<br />

paseniñamente, as vilas e xurisdicións dos arredores vanlle declarando o guerra ó invasor<br />

francés; así o fan en Vilagarcía, cuxo centenario estase conmemorando nestes intres,<br />

Peñaflor, Caldas de Reis, etc. O seguinte texto elocuencia o anotado: "En este presente año<br />

de mil ochocientos y nueve, con motivo de las sangrientas guerras que los inhumanos<br />

franceses tienen con nuestra España pasaron estos infames a cebar su rabia por todos<br />

medios, tomando por uno de ellos la destrución de este Reyno de Galicia, para lo que se<br />

han valido de la atrocidad de incendiar los pueblos, iglesias y matar sus havitantes, con<br />

particularidad quanto eclesiástico encontrasen. Entre otras muchas parroquias ha tocado<br />

a ésta fatal desgracia; pues en la mañana del día nueve de Mayo de dicho año, como<br />

perros de rabia han entrado en ella por distintos puntos, poniendo fuego a las casas y<br />

frutos, derramando vinos y saqueando quanto havía de ellas, y con tanta ligereza que<br />

apenas los vezinos tubieron lugar a reservar su vida, de modo que han muerto muchos,<br />

tanto en esta parroquia como en las inmediatas; que en el mismo día han padecido esta<br />

ruina, llegando el número de las casas quemadas en esta freguesía a ciento treinta y ocho,<br />

poco más o menos, inclusa la Rectoral, en la que con los más interesantes ha perecido<br />

porción de Libros, tanto del cura, como de la Yglesia, por haver entrado al fuego en el sitio<br />

en donde estaban reservados. Y han sido los tocantes a la Yglesia, los de quentas de la<br />

Fábrica, los de la Cofradía del Santísimo Sacramento, los de San Sebastián, o de la Virgen<br />

del Rosario, uno de la apuntación de la limosna que se recoge en la capilla de San Juan en<br />

el día del santo; todos los de casados; todos los de difuntos, a excepción de éste que<br />

principia con la partida de Alberto de Piñeyro, marido de Alberta de Villar, vezino del<br />

lugar de Corvello, que se sepultó en veinte e tres del mes de Agosto del año de 1767,<br />

siendo cura Dn. Albaro Benito de Rivera; los de Baptizados, excepto también el de uso,<br />

que principia con la partida de Andrea, hija de Alberto y Ortigueira y Dominga de<br />

Oliveira, su muger, cuia fué bautizada en quinze del mes de Diciembre del año de 1795,<br />

firmada de Dn. Joséff Antonio Lorenzo e Alfonsín, teniente cura, siendo Don Gregorio<br />

Thadeo Rey, cura propio; y también quedó uno de la Fábrica del año de 1604. Y para que<br />

49

conste en lo sucesivo, como Cura lo advierto e anoto, en doze de Julio de dicho año de mil<br />

ochocientos y nueve. Bernardo del Río y Lema” 109 .<br />

Dado o imparable avance das ben entrenadas e mellor equipadas tropas galas,<br />

convócanse en Cádiz novas cortes que elaborarán a Constitución de 1812 na que se<br />

recollían novas leis que finiquitan, dende un punto de vista xurídico, o réxime señorial ou<br />

antigo Réxime. Ó mesmo tempo púñanse as bases dun novo sistema político, social e<br />

económico en consonancia cos principios emanados da Revolución Francesa. Entre outras<br />

cousas establecíase a soberanía popular, separación de poderes, igualdade ante a lei,<br />

liberdade de prensa, sufraxio universal, etc. Aínda que á volta do infame monarca Fernando<br />

VII se suprime esta labor lexislativa e se regresa a un absolutismo férreo e fanático coa<br />

persecución, exilio e morte de moitos liberais, pódese dicir que o gromo liberal fraguou no<br />

estado español.<br />

109 .- Arquivo Parroquial de Santa María de Portas. Libro de Defuncións, anos de 1767 a 1811, folio 163. O<br />

texto chega a nós no 1992 das mans do compañeiro de traballo, profesor de Relixión no IES Aquas Celenis de<br />

Caldas de Reis e crego de Santa María de Caldas; José Luis Fuentes Fuentes, quen á súa vez o recibe de Pedro<br />

Montañas Hevia, párroco de Portas nesas datas. A fonte, ben analizada e contextualizada, é moi significativa<br />

no estudo da invasión napoleónica de Galicia e do Salnés. Como en toda análise de texto histórico, débese ter<br />

en conta, especialmente, a súa autoría en aras a obter unha meirande obxectividade. Con todo, a invasión<br />

francesa supuxo, entre outras moitas cousas, a perda de infinidade de documentos parroquiais por mor da súa<br />

destrución (libros de fábrica, de confrarías, culto, esmolas, defuncións, nados, casados, etc.). En definitiva,<br />

buscábase a destrución porque neles tamén se anotaban os deberes, foros, trabucos, impostos, etc., que debían<br />

satisfacer os labregos ós privilexiados eclesiásticos. Deste modo, non ficaba proba algunha coa que facer<br />

presión fiscal sobre os non privilexiados. A consecuencia para a actualidade é a imposibilidade de estudar,<br />

nalgúns casos, aspectos relativos ó Antigo Réxime (demografía, trabas impositivas, relacións sociais e de<br />

dependencia, cultos, sistemas produtivos, colleitas, etc.) co que estamos diante de baleiros documentais<br />

difíciles de encher.<br />

50

Plano da Ría de Arousa do 1791 de Antonio Alcalá Casano, Alférez de Navío. Fonte:<br />

http://bibliotecadigitalhispanica.bne.es<br />

51

Neste senso, a organización administrativa do Antigo Réxime previa á Constitución<br />

de Cádiz de 1812, presentaba unha gran diversidade segundo fosen os propietarios das<br />

terras en cuestión. Así, podíamos ter propiedades do rei, dos señores eclesiásticos e civís,<br />

das igrexas ou mosteiros ou dos propios veciños. A orixe destes coutos e xurisdicións<br />

remóntase á Idade Media segundo López Ferreiro que apunta que os coutos das igrexas e<br />

mosteiros formaban un termo pechado, arredor dunha igrexa ou convento e os seus<br />

moradores eran considerados vasalos das devanditas institucións que os rexían e<br />

administraban por medio dun xuíz ou mordomo, designado polo superior da comunidade.<br />

Respecto da xurisdición señorial temos que eran territorios que os mesmos adquirían, xa<br />

por herdanza, doazón, compra ou contrato e administraban con autoridade propia<br />

nomeando a xuíces, mordomos e escribáns.<br />

Todo parece indicar, segundo Miñano, que esta diferenza entre coutos eclesiásticos<br />

e señoriais desaparece na Idade Moderna e dáselle o nome de xurisdición ós que<br />

comprenden máis dunha parroquia, e de couto os que só teñen unha. Aínda que en<br />

realidade, esta distinción non era tan exacta como parecera desprenderse das liñas<br />

anteriores xa que o certo é que na provincia de Pontevedra existían coutos con máis de unha<br />

parroquia e xurisdicións cunha soa. Así, tanto nun caso coma noutro non había a teórica<br />

división de poderes xa que no ámbito local, xuíces e alcaldes entendían de tódalas causas<br />

civís e criminais e de todo o pertencente ó goberno político e económico da súa xurisdición.<br />

Tan só tiñan como ente superior a Audiencia de Pontevedra.<br />

Xuíces e alcaldes eran nomeados polos señores xurisdicionais, civís ou<br />

eclesiásticos, por un período de tres anos e, xeralmente, eran persoas acomodadas, con<br />

certo grao de formación básica. Dende logo, tendían a perpetuar o poder finisecular das<br />

estruturas podentes. Este será o panorama tan disgregado que se atope Floridablanca no<br />

século XVIII cando elabore a división administrativa preliberal na que Galicia queda desta<br />

forma: unha Provincia-Reino como circunscrición político administrativa de primeiro grao,<br />

sete provincias, como ámbitos territoriais de representación que abranguen a sete principais<br />

cidades galegas e unha subdivisión provincial en xurisdicións e coutos, compostos á súa<br />

vez por entidades máis pequenas, as parroquias.<br />

Neste caso, Vilanova aparece xa como xurisdición propia segregada da antiga da<br />

Lanzada. Nela intégranse a parroquia de Godos, de señorío real, Paradela, Briallos e Bamio,<br />

de señorío de abadengo y xurisdición ordinaria do arcebispo de Santiago, Lois, de señoríos<br />

de abadengo e secular e xurisdición ordinaria nas mans do arcebispo de Santiago e de<br />

Antonio Troncoso, A Illa de señorío eclesiástico e xurisdición ordinaria polo mosteiro de<br />

San Martiño Pinario e a Orde de San Bieito, San Tomé do Mar faise cargo de Deiro, de<br />

señorío secular e xurisdición ordinaria nas mans do Marqués de Monte Sacro, e, finalmente,<br />

as parroquias de András, Baión, Caleiro, Tremoedo e Vilanova con señorío de abadengo e<br />

xurisdición ordinaria polo arcebispo de Santiago.<br />

As cousas van volver a cambiar cando se elabore o Catastro de Ensenada aló polo<br />

1750, datas que marcan o xerme do nacemento do que poderíamos chamar concellos. Así,<br />

se ben é certo que os xuíces ordinarios seguen a ser nomeados polos señores hai casos nos<br />

que o común dos veciños fai o propio cos procuradores, rexedores, concelleiros e<br />

mordomos, xuíces ou rexedores pedáneos das parroquias. Con todo as cousa quedan como<br />

segue: A Illa ten un alcalde-xuiz do couto con atribucións plenas dun corrixidor en materia<br />

de xustiza e goberno e Vilanova convértese en xurisdición, dividida en catorce parroquias<br />

baixo a tutela do señorío do arcebispo de Santiago quen nomea xuíces ordinarios, escribáns<br />

52

e rexedores. O procurador xeral era nomeado polos veciños das parroquias que tamén tiñan<br />

mordomos pedáneos.<br />

A xurisdición quedaba integrada polas parroquias citadas anteriormente ás que se<br />

engadirán os coutos de Congrallo, Paradela do Monte, Barrantes, Paraíso e Pazo do Monte<br />

que non formaban parroquia senón que eran unha parte dela. O conxunto completábase con<br />

San Antolín de Toques, pertencente á parroquia de San Miguel de Agra, hoxe no concello<br />

de A Golada 110 .<br />

2.2. A NOVA PLANTA ADMINISTRATIVA DE JAVIER DE BURGOS, 1833.<br />

Á morte de Fernando VII no 1833 sucédeo a súa muller María Cristina en tanto que<br />

a súa filla Isabel non cumpría a maioría de idade para gobernar. Isto fixo que os partidarios<br />

de Carlos, irmán do Rei, fosen apartados dos órganos de poder véndose substituídos polos<br />

liberais retornados do exilio. María Cristina abraza a causa liberal porque non lle quedan<br />

bazas no absolutismo máis rancio e comeza unha serie de reformas en tódolos ámbitos do<br />

estado. Unha delas ten moito que ver co que estamos a desenvolver e trátase do<br />

establecemento dunha nova división provincial levada a cabo por Javier de Burgos,<br />

ministro de Fomento, que aínda hoxe segue vixente. Nela, España dividíase en 49<br />

provincias (as mesma que na actualidade agás Canarias que constituía un so ente) buscando<br />

unha maior racionalización administrativa pero tamén unha maior centralización e control<br />

territorial. Á fronte de cada provincia, como xefe da administración, instaurouse o cargo de<br />

Xefe Provincial, antecedente do Gobernador Civil saldado co franquismo. Estes cambios<br />

complementáronse coa subdivisión da provincia en Partidos Xudiciais e o establecemento<br />

das Audiencias e dos Tribunais Superiores de Xustiza.<br />


.- FARIÑA JAMARDO, XOSÉ: “Orixe, nacemento e evolución dos concellos pontevedreses”. Deputación<br />

de Pontevedra. 1996. Ps. 9-52.<br />

53

A Ría de Arousa e Vilanova na Carta entregada á Raíña Isabel II, por Domingo Fontán no 1833. Nela xa se<br />

especificaban todas as demarcacións provinciais e parroquiais nas que quedaba dividida Galicia. Fonte:<br />

http://bibliotecadigitalhispanica.bne.es<br />

Neste modelo administrativo, tan rixidamente centralizado e xerarquizado a elección<br />

dos alcaldes dependía das autoridades centrais que poñían nas mans dos gobernadores civís<br />

as tarefas de control e supervisión política dos anteriores. O gobernador civil constitúe a<br />

peza clave do goberno e de control das eleccións, dos cargos públicos e da administración,<br />

que se renova cada vez que cambia o goberno, e que discrecionalmente nomea, ascende ou<br />

cesa ós empregados públicos, creando o problema das chamadas cesantías políticas que<br />

estivo vixente ata 1918, cando Maura decretou a inmobilidade dos funcionarios 111 . As<br />

111 .- O inmenso poder que tiñan os gobernadores civís na nova planta administrativa do liberalismo ponse de<br />

manifesto neste texto de novembro de 1886, no que cesa e impón multas cuantiosas a toda a corporación de<br />

Vilanova e a parte do funcionariado. O texto léese no Pleno do 4 de novembro: “De conformidad con el<br />

dictamen del Consejo provincial en el expediente girado á ese Ayuntamiento, he decretado con fecha de hoy<br />

entre otras cosas: 1.-Suspender á Vd. en las funciones que le corresponden como Alcalde y como Concejal, y<br />

nombrar para que ejerza interinamente las de Alcalde á Don Bernardo Torrón. 2.-Suspender igualmente al 1º<br />

teniente de alcalde en este cargo y en el de Concejal, y desempeñar el cargo interino de la 1ª tenencia Don<br />

Bernardino Leyro. 3.-Destituir al depositario de la municipalidad y encargar al Ayuntamiento provea á<br />

nuevo nombramiento con las formalidades legales. 4.-Imponer multa de 50 escudos á cada uno de los<br />

concejales que autorizaron la informal acta de nombramiento de secretario, y la de 100 escudos al 1º<br />

teniente de alcalde que la presidió. Lo digo á Vd. para conocimiento de la Corporación municipal para que<br />

54

asonadas militares, tan frecuentes no noso país no século XIX exercerán un poderoso papel<br />

de cambio de orientación política nas corporacións locais como máis adiante veremos.<br />

A creación do concello de Vilanova arrinca no 1835 cando se crea a comisión do<br />

partido xudicial de Cambados, todo dentro do contexto da nova planta administrativa<br />

liberal, trala norte no 1833 de Fernando VII. O certo é que a posta en marcha tivo moitos<br />

atrancos que houbo que solventar e non sempre contou co número de parroquias que hoxe<br />

ten. Así, entre 136-37 a amentada Comisión do Partido Xudicial de Cambados, encargada<br />

de elaborar o proxecto de creación dos novos concellos no Salnés, que viña a substituír a<br />

antiga xurisdición da Lanzada, deixa nun principio sen concello a Vilanova para quen se<br />

outorga un mordomo pedáneo como rexedor. No 1836 rectifícase a decisión e se concede a<br />

creación de concello propio atendendo a centralidade que ocupa no val do Salnés, á<br />

importancia económica no mesmo e, polo que parece, ó papel que xogou o seu corpo de<br />

Milicia Nacional no levantamento de Riego contra Fernando VII no 1820. Con todo,<br />

intégranse nel cinco parroquias (András, Caleiro, Illa de Arousa, Tremoedo e Vilanova.<br />

Deiro quedaba integrada en Cambados e Baión en Vilagarcía) e non as seis actuais e se<br />

denega a pretensión da Illa de ter concello propio pasando a pertencer como parroquia a<br />

Vilanova. As razóns desta decisión tiñan que ver con que contaba con 177 veciños e non<br />

acadaba os 200 necesarios para constituír entidade propia. Amén disto, todo parece indicar<br />

que había moitos prexuízos cos insulares xa que, se ben se indicaba a súa insularidade, o<br />

que debería servir para ter concello propio segundo as alegacións dos propios veciños, ó<br />

mesmo tempo facíase fincapé en que a súa poboación estaba composta “casi de marineros<br />

y de vecinos poco instruídos para entenderse en negocios de municipalidad, además de no<br />

tener el número de doscientos vecinos que exige la ley fundamental para iguales<br />

corporaciones”.<br />

A posteriori volve a producirse a separación temporal das parroquias de András,<br />

Baión, Illa e Tremoedo que no 1945, con sentencia do Tribunal Supremo a instancias do<br />

Pleno de Vilanova, son integradas definitivamente no noso concello que fica así ata o ano<br />

1996 en que a Illa pasa a ter concello propio 112 .<br />

2.3. A POBOACIÓN E O POBOAMENTO.<br />

A poboación de Vilanova da segunda metade do século XIX, como en tódalas vilas<br />

mariñeiras, comeza a caracterizarse por ser numerosa, froito do traspase de efectivos<br />

humanos das terras interiores á costa. Amén diso, faise patente un crecemento moderado<br />

das taxas de natalidade e un descenso da mortalidade xeral e infantil, como resultado da<br />

xeneralización das novas vacinas; da extensión dos hábitos de hixiene persoal; dos métodos<br />

de desinfección postulados por Pasteur, de conservación dos alimentos de N. Appert; por<br />

unha mellora na calidade e cantidade da alimentación, froito do espallamento do cultivo da<br />

pataca e do millo, etc.<br />

ante todo y al recibo de este escrito entregue la Alcaldía al que debe reemplazarle, dándome aviso de haberlo<br />

verificado.- Pontevedra 23 de octubre de 1866.- Juan Pérez Rey.- Sr. D. Bernardo Torrón.” Fonte: Libros de<br />

Actas do Concello de Vilanova.<br />

112 .- FARIÑA JAMARDO, XOSÉ: “Orixe, nacemento e evolución dos concellos pontevedreses”. Deputación<br />

de Pontevedra. 1996. Ps. 320-321. Ver tamén o traballo de VÁZQUEZ SAAVEDRA, DANIEL: “la<br />

organización del trabajo en la Galicia costero-conservera: el impacto de la industrialización en Illa de<br />

Arousa, 1889-1935”. Orixinal mecanografado. 2004.<br />

55

Pero todo este panorama troca a unha redución de habitantes; a un envellecemento<br />

progresivo e, fundamentalmente, a un éxodo masivo de almas cara Sudamérica (Arxentina,<br />

Cuba, Venezuela, Brasil, Uruguai). As causas teñen que ver cunha economía atrasada,<br />

vencellada ó campo e a métodos moi rudimentarios de explotación do mar e da terra que<br />

provocan que a poboación fique moi exposta ás crises cíclicas de subsistencia e de fame. A<br />

desproporción entre uns recursos limitados e o incremento poboacional fai que se orixine<br />

una corrente migratoria en dúas dirección; una interior cara Castela e Portugal e outra<br />

exterior cara as Américas. Neste apartado debemos lembrar o elevado celibato feminino,<br />

anotado liñas arriba, provocado pola emigración permanente dos elementos<br />

demograficamente máis dinámicos. É dicir, auséntanse os homes xoves, potencialmente<br />

máis activos na procreación. Se temos en conta o enorme peso ideolóxico da igrexa católica<br />

e as súas directrices sobre a sexualidade vencellada á procreación, advertiremos que o<br />

matrimonio convértese na institución que legaliza os nacementos, logo a falla de mozos<br />

provoca una baixada no número de nados.<br />

Nun modelo de produción coma o do Antigo Réxime, baseado fundamentalmente<br />

no uso abusivo da man de obra, cuns rendementos que rozan a subsistencia, apenas fica<br />

nada que levar ó mercado co que o desenvolvemento interior deste non existe. A isto<br />

debemos engadir unhas relacións coa propiedade da terra que tan só deixan nas mans dos<br />

auténticos levadores o imprescindible para no morrer de fame xa que o resto se vai en<br />

trabucos e impostos. Con todo iso, a economía caseira está exposta a calquera andazo que a<br />

faga cambalear. Neste senso, unha redución nas colleitas por malas condicións<br />

climatolóxicas, epidemias (tifo, cólera, etc.), provocan graves repercusións na estrutura da<br />

poboación, chambra de todo no relativo á mortalidade. Así, ocorre no período que vai de<br />

1853 a 1856 onde se mesturan todos estes factores anunciados ós que haberá que engadir as<br />

consecuencias da fame, morte e emigración como agora veremos.<br />

O proceso está estudado por Rodríguez Galdo 113 que aporta datos moi interesantes<br />

para determinadas parroquias do concello de Vilanova. En efecto, no intervalo de tempo<br />

amentado acontecen unha serie de factores que sumados dan unha situación de gran<br />

dramatismo. No 1853 “ha llovido tanto, tanto que el hambre ha venido nadando, como se<br />

dice en este país, donde las lluvias continuadas son un síntoma infalible de miseria…La<br />

miseria desarrollará todas sus asquerosas proporciones y bien pronto el tifus diezmará la<br />

población que la tierra no sustenta…Podemos llamarnos hoy lo que nunca creimos<br />

llamarnos, los irlandeses de España” 114 . Por se non fora pouco tamén se perdeu a anada<br />

pola propagación de dúas pragas que dezmaron durante varios anos os cultivos máis<br />

esenciais da Galicia destes tempos; a vide e a pataca. Como era de esperar, chegou a fame e<br />

despois a morte por unhas febres que no momento se calificaron de tifoideas. A endemia foi<br />

de gran virulencia e estendeuse por toda Galicia en pouco tempo, ata o punto que houbo<br />

que habilitar multitude de salas para os enfermos en hospitais, igrexas e dependencias<br />

públicas. Ó tifo seguiuno a cólera que entrou polas zonas de beiramar sendo especialmente<br />

virulenta en Vigo aínda que as autoridades se amosaran teimudamente remisas a admitila<br />

pandemia. Tamén se amosou severa coa ría de Arousa tanto no Barbanza como no Salnés<br />

onde incidiu excesivamente nas parroquias vilagarciás de Santiago de Carril ou S. Salvador<br />

113 .- RODRÍGUEZ GALDO, Mª. J.: “Os efectos demográficos da crise de mediados do século XIX en<br />

Galicia”. En Grial. Anexo 1. Historia. Galaxia. 1982. Ps. 28-36.<br />

114 .- El Heraldo de 1 de marzo de 1853.<br />

56

de Sobradelo con coeficientes moi altos de sobremortalidade, entre tres e cinco 115 . Do<br />

cálculo do índice de sobremortalidade establece que houbo anos moi críticos no intermedio<br />

que vai de 1852 a 1856.<br />

No que se refire a Vilanova tamén causou estragos sobre todo na parroquia de Santa<br />

María de Caleiro, con porcentaxes similares ós anteriores. Neste caso, os efectos da cólera<br />

víanse magnificados polos detritos que o mar deixaba nas marismas do Esteiro, Vilamaior,<br />

Os Olmos, etc., polo que dende anos antes as sucesivas corporacións vilanovesas viñan<br />

solicitando o seu saneamento. O certo é que diante da posibilidade da chegada do cólera á<br />

provincia de Pontevedra, a Tesoureira Provincial no 1851 adxudícalle a Vilanova uns<br />

impostos a maiores de 1.152 reais e un recargo á contribución de consumos para gastos<br />

provinciais dun 28 % 116 . E a cólera morbo asiática chegou, como xa se dixo, provocando<br />

importantes perdas humanas de modo que houbo familias con varios mortos 117 . Pero non<br />

chegou sola xa que veu acompañada dunha praga de vide que deixou a Vilanova sen<br />

colleitas de viño máis aló de 1858. Mortalidade catastrófica e falla de ingresos pola perda<br />

das vendas do viño, empobrecían a un Concello moi falto de recursos económicos se<br />

atendemos ás continuas queixas contra o incremento de arbitrios que facían as<br />

Corporacións municipais. Ante a imposibilidade de satisfacer as cargas por contribución<br />

territorial (unha das consecuencias das desamortizacións era que se suprimían tódolos<br />

rasquizos impositivos de orixe feudal que recibían clero e nobreza, pero a cambio<br />

impóñanse impostos por diferentes conceptos; rústica, urbana, arbitrios, industria,<br />

consumo, etc., que os veciños debían satisfacer ós concellos) que a administración<br />

provincial lle impuña a Vilanova a mediados de século, en concreto arrastrábase unha<br />

débeda de 19.354 reais, recórrese a recargalos impostos por contribución industrial,<br />

comercial e consumos e a abrir unha subscrición popular que non deu demasiado éxito. Con<br />

esto pretendíase que as clases máis favorecidas, fomentadores e demais comerciantes,<br />

contribuíran a remediar a delicada situación 118 . A pesares dos esforzos estas medidas non<br />

deron os resultados agardados e a tal axuda so chegou en parte pola aportación dalgunhas<br />

casas podentes pero aínda así a situación tendeu a agravarse 119 .<br />


.- RODRÍGUEZ GALDO, Mª. J.: Op. Cit. P. 32. Esta autora, seguindo a DUPAQUIER, JACQUES:<br />

“Lánalyse statistique des crises de mortalité”. En H. CHARBONNEAU et A. LAROSE: “Les grandes<br />

mortalités: étude méthodologique du passé. Liège. 1979, calcula o índice de sobremortalidade desta forma:<br />

resta das defuncións dun ano considerado a media e divide o resultado entre a desviación típica do período de<br />

referencia. Logo, estima que hai mortalidade crítica se o índice anterior é maior de 1,25. Cando constata a<br />

existencia de sobremortalidade, mide a intensidade da mesma mediante a división das defuncións nun ano<br />

considerado entre a media e desviación típica do mesmo ano.<br />


.- Libros de Actas Municipais. 31 de xaneiro de 1851.<br />


.- “…Invadió (respecto da cólera) á todas las parroquias (…) y cubrió de luto a muchas familias…”.<br />

Libros de Actas Municipais. Ano 1854.<br />


.- “… Perteneciendo la mayor parte de los contribuyentes más grande á la clase de forasteros, con quienes<br />

no se puede contar; que unidos estos inconvenientes á la mucha miseria por falta da cosecha anual, y luego<br />

el fatal azote que á todos aflige de la enfermedad reinante.. (pola cólera)…que cubrió de luto en todo él á<br />

varias familias, creen casi imposible poder realizar dicho empréstito voluntario, y forzoso sólo á cuenta de<br />

grandes sacrificios y apremios podrá conseguirse alguna parte, esperando muchos quejidos en la clase<br />

labradora por los atrasos que ya está padeciendo. Por todo se acordó cursar nuevas circulares á las<br />

parroquias y darles toda la publicidad posible, á fin de que llegue á noticia de los dichos contribuyentes,<br />

exortándoles á que se sirvan mañana concurrir á esta Consistorial los que hoy no lo han hecho, para<br />

conferenciar más particularmente sobre el particular…”. Libros de Actas Municipais. Ano 1854.<br />


.- “… Se nombró una comisión que pasase á invitar á algunos capitalistas del Partido, anticipasen en la<br />

presente que les resta al completo del total del semestre, ofreciéndole todas las garantías que las Superiores<br />

57

As cousas seguían estando<br />

difícilees<br />

para 18588<br />

de modo qque<br />

o Gober<br />

intentaa<br />

recadar fon ndos polas prestacións<br />

persoais<br />

de trraballos<br />

de reeparación<br />

de<br />

o Concello<br />

que tiñ ñan que facerr<br />

os veciños,<br />

pero estes néganse a saatisfacer<br />

a ob<br />

polo recargo do arbitrio e prefiren faacelo<br />

en xoornadas<br />

de traballo<br />

sobremmortalidade<br />

afectou a tódalas<br />

idadess<br />

pero en meeirande<br />

grao<br />

ás mulleres.<br />

Respe ecto da morrtalidade<br />

infaantil<br />

incide RRodríguez<br />

G<br />

ser altta<br />

para o pe eríodo 18577-64<br />

xa que ós efectos do cólera h<br />

varicela.<br />

Con todo o, ofrece cifrras<br />

espectacuulares<br />

de letaalidade<br />

que o<br />

120 rno Municip<br />

e camiños pa<br />

briga en cart<br />

. E nestas,<br />

ós adultos e de entre ele<br />

Galdo en quee<br />

tamén deb<br />

haberá que engadir os<br />

oscilan entree<br />

40 e 54 % 1<br />

pal<br />

ara<br />

tos<br />

a<br />

es,<br />

ben<br />

da<br />


.<br />

ESTRUTU URA POR IIDADES<br />

E SSEXO<br />

EN VVILANOVAA,<br />


‐4000<br />

‐2 200<br />

91‐95<br />











10,0‐15<br />

6‐9,0<br />

1‐5,0<br />


FONTEE:<br />

Censo de 1860.<br />

INE. Elabboración<br />

propia.<br />



Esta pande emia tivo reppercusións<br />

nnon<br />

só na mmortalidade<br />

ccomo<br />

estamoos<br />

a ver sennón<br />

tamén,<br />

como é obvio,<br />

nos índices<br />

de natallidade.<br />

Diannte<br />

dun baixóón<br />

espectacuular<br />

da cohorrte<br />

en idaade<br />

de procre ear, o adultoos,<br />

é lóxico que se resenntiran<br />

os coeeficientes<br />

dee<br />

natalidade. A<br />

mesmaa<br />

autora rel laciona aqueelas<br />

zonas qque<br />

sufrironn<br />

con máis virulencia oos<br />

andazos do<br />

cóleraa<br />

coas que, para 1856- 1857, tiveroon<br />

as taxas de natalidaade<br />

máis baaixas.<br />

A zoona<br />

Disposiiciones<br />

conced den, y así adellantándose<br />

alggo<br />

más de quee<br />

este Ayuntammiento<br />

salía reesponsable;<br />

peero<br />

tampocco<br />

fue posible hallar h alguna; y en esta atencción<br />

le cabe ell<br />

disgusto de noo<br />

poder cumpllir<br />

como quisieera,<br />

aunquee<br />

no están del todo t descontenntos<br />

ya que asíí<br />

pudieron connseguir<br />

la susccripción<br />

volunttaria<br />

de las cassas<br />

más coontribuyentes,<br />

y continuaránn<br />

en los días que restan all<br />

seis, de ver de cumplirla cuanto le fueese<br />

dable……”.<br />

Libros de Actas A Municipaais.<br />

Ano 1854.<br />


.- O feito recóllese e así no Libroo<br />

de Actas Municipal:<br />

“ ……contestan<br />

todo dos que no (oss<br />

veciños) porr<br />

lo<br />

recargaado<br />

de la contr ribución, y a laa<br />

miseria por la alta en estoos<br />

últimos añoss<br />

de la cosechaa<br />

de vino que ppor<br />

desgraccia<br />

también lo experimentammos<br />

en el preseente,<br />

pues ya eestán<br />

las viñass<br />

con la plaga encima. Estanndo<br />

pronto ppara<br />

hacerlo personalmente<br />

p<br />

y en los caminnos<br />

vecinales ddel<br />

distrito”.<br />


.- ROODRÍGUEZ<br />

GA ALDO, Mª. J.: Op. Cit. Ps. 344-35.<br />




HEMBRAS<br />

VARONES<br />

58

suboriental da provincia de Pontevedra e, dentro dela, S. Xulián da Illa de Arousa e Canta<br />

María de Caleiro teñen coeficientes de subnatalidade inferior a 0,6 122 .<br />

Segundo datos do padrón de poboación de 1861, no 1860 contaba o Concello con<br />

5.784 almas, repartidas por parroquias da seguinte forma:<br />

Parroquias Casas Habitantes<br />

András 84 301<br />

Baión 403 1.481<br />

Caleiro 279 999<br />

Deiro 155 553<br />

Illa 222 894<br />

Tremoedo 183 700<br />

Vilanova 224 856<br />

Total 1.990 5.784<br />

FONTE: Padrón de habitantes do Concello de Vilanova. Elaboración propia.<br />

Pódese observar como Baión, Caleiro e A Illa son os núcleos máis poboados, en<br />

tanto que Vilanova sitúase en cuarto lugar. Referíndonos tan só a este núcleo, o Padrón de<br />

1871 dá 872 domiciliados, o que ven demostrar que, para estas datas, o saldo vexetativo é<br />

positivo en 16 persoas co que a poboación leva un ritmo lento pero constante de<br />

crecemento, froito dunha dinámica alcista da natalidade, máis que da inmigración, que se<br />

sitúa en cero efectivos. As cifras manifestan ás claras a recuperación reflectida na<br />

natalidade dos andazos da cólera dos 50. Neste apartado non podemos incluír ós cataláns<br />

que xa estaban asentados nestas terras dende o século XVIII, logo, a mingua de poboación<br />

polos efectos da crise do 1853 deixan de sentirse grazas ás altas taxas de natalidade propias<br />

dun réxime demográfico antigo.<br />

EVOLUCIÓN DA POBOACIÓN DE VILANOVA: 1857-1900.<br />

ANO 1857 1860 1877 1887 1897 1900<br />

HAB. 5740 5784 6795 6784 7680 6847<br />

FONTE: INE. Elaboración propia.<br />

Dentro da mesma parroquia vilanovesa, o barrio máis poboado é o do Castro con<br />

171 habitantes, feito que está en función de se-lo asentamento principal das fábricas de<br />

salgado do peixe. Séguenlle en importancia A Pastoriza con 100; A Praza con 81; Outón da<br />

Bouza con 79, etc. Para 1866, as idades dividímolas en tres grupos: 0-15, 16-64, 65 e máis<br />

anos. Estes grupos están dominados polo intermedio dos adultos, con 600 efectivos, o que<br />

pon de manifesto que a estrutura por idades da parroquia xa se recuperou dos andazos do<br />

cólera. O apartado de nenos descende a metade respecto do grupo de adultos (298), e volve<br />

122 .- Ibidem. P. 35. A subnatalidde establécea restándolle ó número de bautizos nun ano determinado a media<br />

do mesmo e dividíndoa pola desviación típica. Establece subnatalidade cando o índice é inferior a – 1,25,<br />

entón mide a intensidade dividindo os bautizos do ano referenciado entre a desviación típica do mesmo<br />

período.<br />

59

a poñer de manifesto que a natalidade aumenta paseniñamente como queda anotado<br />

anteriormente.<br />

Persoas maiores de 65 anos, só existen 18, polo que cabe supoñer que a esperanza<br />

de vida era moi curta nestas datas, quizais froito das penurias, que tiñan que soportar.<br />

Ausentes por emigración ou servizo militar, figuran oficialmente 31 habitantes, o que nos<br />

dá unha poboación total, de dereito, de 916 persoas. Por sexo predominan as mulleres na<br />

proporción de 384 varóns e 532 femias. Confírmase así o celibato feminino anotado que ten<br />

que ver cunha natalidade non moi acentuada e dedúcese tamén o elevado número de fillos<br />

por parella que apenas mantén a base da pirámide de poboación anterior.<br />

A notable diferenza entre ámbolos dous sexos, ven dada, entre outros motivos, pola<br />

emigración masculina, o servizo militar, as levas para as guerras coloniais e carlistas e os<br />

riscos a que estaban sometidos os traballadores do mar. Respecto do saldo migratorio temos<br />

que apuntar que é negativo, xa que non existen inmigrantes cando, pola contra, saen moitos<br />

homes xoves cara Arxentina, Uruguai, Cuba, etc. Cabe subliñar que no censo de 1860 na<br />

segunda nota a pé de páxina faise fincapé en que hai moitos concellos que perden<br />

poboación con respecto ó ano 1857 por mor da emigración a Francia, Portugal, e América,<br />

anotando que este movemento é cada día maior, polas malas colleitas e o excesivo número<br />

de defuncións ocorridas nos tres anos que van de 1857 a 1860 a consecuencia das<br />

enfermidades epidémicas que de desenvolveron con bastante intensidade en varias<br />

localidades, entre elas o barrio de Vilamaior en Vilanova.<br />

A crise poboacional provocada pola cólera e as pragas da vide terá consecuencias<br />

tamén na economía, xa que as terras quedan sen brazos que as traballen e diante da fame<br />

destas datas ábrense as portas da emigración legal cara América. Trátase dunha saída<br />

selectiva na que marchan os homes xoves. Falla de brazos e de homes que procreen non<br />

traerán nada positivo á nosa terra. Neste contexto, a Igrexa botaralle a culpa da situación ó<br />

designio divino, as autoridades administrativas ás malas condicións climatolóxicas e o pobo<br />

ós acaparadores e exportadores de cereal que fan que os prezos do millo e trigo se disparen.<br />

As revoltas populares ou motíns de subsistencia estourarían violentamente por toda Galicia<br />

pero en particular na ría de Arousa no 1854-55 123 .<br />

A estrutura profesional no núcleo urbano reflicte ás claras o tipo de economía no<br />

que se sustenta Vilanova; así, predominan os mariñeiros (118), labradores (62), atadoras<br />

(34) e un sen fin de obreiros, relacionados coas dúas actividades principais: toneleiros,<br />

carpinteiros, taberneiros, ferreiros, etc., e profesionais liberais. Amén disto, destacan os<br />

chamados fomentadores ou comerciantes de orixe catalán, instalados nestes pagos dende o<br />

século XVIII. As mulleres traballaban na fábrica de salgado ou conserva, dedicándose no<br />

tempo libre ás tarefas do fogar, facer punto ou palillar. Así, no ano 1867 había en Vilamaior<br />

(Caleiro) 25 palilleiras censadas 124 . Con esta actividade aportaban uns ingresos<br />

123 .- Ver para o tema en cuestión; ALONSO ÁLVAREZ, L.: “As revoltas preindustriais en Galicia: o<br />

ludismo”. En Grial, nº 66. 1979. Ps. 453-462 e TABOADA MOURE, P.: “Crises de subsistencias e motíns<br />

populares na Galicia costeira (1835-1836)”. En Grial, nº 60. 1978. Ps. 170-180.<br />

124 .- Díaz de Rábago anotaba no 1884, nun estudio encargado pola Sociedad de Amigos de Santiago, que a<br />

cantidade considerable de redes que empregaba o fomento, que demanda reposición frecuente, eran<br />

traballadas polas mulleres que adicaban a esta labor as noites de inverno nas que se reunían en tertulias,<br />

características do país, denominadas palilladas ou fiadas que “dan pábulo á la alegría y algún motivo de<br />

queja a la moral”. En nota aparte dicía: “dejando a los poetas y novelistas que con caliente colorido pinten el<br />

alegre cuadro de costumbres populares que ofrecen las famosísimas fiadas, no estará de más, pues el asunto<br />

no es tan sabido, que yo delínee su organización en la comarca de la ría de Arosa y las dé a conocer bajo su<br />

60

complementarios á economía doméstica. O papel da muller era de vital importancia e non<br />

so se reducía ás labores caseiras cando pola contra participaba dunha forma moi activa nas<br />

tarefas produtivas de transformación da pesca. Así, “no son extrañas las mujeres á las<br />

mismas faenas de la mar, que no es caso raro verlas, desaliñadas nereidas, manejar<br />

diestramente el remo, guiando diminutas embarcaciones para la recoleccións del marisco;<br />

y aun se las sorprende á veces figurando entre los compañeros de alguna lancha al jeito<br />

patroneada por su padre” 125 . O seu rol era descrito dunha maneira paternalista polos<br />

autores decimonónicos cando afirmaban que: “a cielo descubierto, en esas inacabables<br />

noches de Diciembre y Enero, cuando la atmósfera tranquila parece de hielo, ó de vez en<br />

cuando sobrevienen ventiscas que azotan cruelmente el rostro y como si se le cortaran con<br />

un cuchillo, allí, pegadas á una pared, tiritando de frío, mal arrebujadas en usados<br />

pañuelos ó en mantelos, oprimiéndoseme el corazón las he visto infinitas veces aguardar<br />

hora tras hora el arribo de las lanchas; y luego cuando éstas atracan, si no hay muelle ó el<br />

reflujo de la marea lo ha dejado en seco,-!detalle que da escalofríos!- meterse en la mar<br />

para tomar la carga al costado de las embarcaciones hasta que les cubre si es caso el agua<br />

el agua a la cintura y llega al pecho” 126 . Díaz de Rábago salientaba tamén o feito de que<br />

elas encargábanse de lavar en auga doce, repasar e encascar as redes así como de tódolos<br />

traballos que non fóran a faena mesma da pesca, poñendo de manifesto que cando os<br />

mariñeiros chegaban a terra saltaban da embarcación e collían camiño da taberna.<br />

Pola contra, os homes traballaban no mar a soldo ou parte para os fomentadores e na<br />

fábrica ocupaban os postos máis elevados da pirámide laboral, como capataces ou como<br />

aspecto, llamémoslo así, económico, Las palilladas, como se denomianaban antes cuando se hallaba más<br />

extendida que ahora en nuestras riberas la industria de las puntillas y encajes hechos con palillos, y que en<br />

la actualidad, acaso por generalización del nombre campesino, reciben el de fiadas (hiladas), de exactitud<br />

problemática, son reuniones fundamentalmente de mujeres que se juntan las noches de otoño é invierno á<br />

partir del mes de Octubre, desde las 8 ´las 12, en una determinada casa para trabajar cada cual en las<br />

labores á que se dedica ó es más afecta: así unas, hoy las menos, labran encajes de palillo ó de malla, otras<br />

hilan, muchas hacen red, éstas cosen, aquéllas hacen media. Cada tertuliana contribuye, según su<br />

posibilidad, con 2 ó 4 cuartos á la semana para sufragar en primer término los gastos de alumbrado, que se<br />

costea á expensas comunes, y para subvenir con el remanente al pago de la cena blanca ó comida, en el que<br />

el pescado hace el gasto, que se celebra la noche antecedente al domingo de Carnaval, y pone fin á la<br />

temporada; pues aunque á veces se prolongan estas veladas por la cuaresma adelante ya no son admitidas á<br />

ellas los hombres, y pierden su carácter más marcado. Porque es de saber que se permite la entrada enla<br />

tertutlia á los mozos de la redonda, máxime si son novios de las tertuliantas, y no se les cierra la puerta a<br />

máscaras, los cuales suelen ir ruidosamente recorriendo las hiladas del contorno. Los mozos asistentes de<br />

ordinario á cada una, y que pudiera decirse de número, contratan por toda la temporada un ciego que se<br />

pasa rasgueando la guitarra ó rascando el violín la noche mientras que las unas, principalmente la mujeres<br />

de estado ó de edad madura, trabajan, otras, muchachas, alternando con la labor y á la conclusión de ésta ,<br />

bailan: pues allí se canta y se baila y se hacen juegos de prendas y se divierte, en modo no siempre inmune de<br />

peligro, la gente,, sobre todo los sábados, término de la semana y en que se dice adiós y se suspenden hasta<br />

el lunes siguiente los trabajos, causa y pretexto de estas veladas. Y también entre aquellos mismos mozos y de<br />

los que sean novios reconocidos, la dueña de la casa que es la autoridad que preside al orden de la reunión,<br />

escoge 2 ó 4 para que se encarguen de costear el pan, que es de rigos sea de trigo, y el vino que circula<br />

abundante la noche de la cena blanca.- Compárense, ahora estas fiadas con las que describen otros<br />

escritores y sin ir más lejos con la definición que da á la palabra el interés ante Diccionario gallegocastellano<br />

de D. Marcial Valladares, y se echará de ver la gran diferencia que media entre las de los campos<br />

y las fiadas de nuestras rías”. En DÍAZ DE RÁBAGO, JOAQUÍN: “La industria de la pesca en Galicia”.<br />

Fundación Pedro Barrié de la Maza. La Coruña, 1989. Ps. 79-80<br />

125 .- Ibidem. P. 76.<br />


61

esponsables de determinadas cuestións que requirían certa especialización funcional. Foise<br />

creando así unha especie de proletariado, xa que se vai abandonando a terra, e pásase a<br />

depender do salario dos industriais, aínda que disto haberemos de ocupar en diante.<br />

Administrativamente, todo parece indicar que a capital municipal non está<br />

plenamente consolidada como núcleo urbano, a pesares de contar con servizos elementais<br />

como os de médico, avogado, alguacil, cura párroco, mestre, agrimensor, etc. Dedúcese<br />

esto das continuas queixas que os veciños elevan ás sucesivas alcaldías facéndose eco da<br />

inexistencia de infraestruturas e servizos urbanos. Outros estigmas do atraso no que se<br />

encontra mergullado o núcleo teñen que ver coas deficitarias infraestruturas sanitarias coas<br />

que conta, e estas relacionalas cos inexistentes servizos de saneamento e rede de<br />

sumidoiros. Por estes motivos, eran frecuentes, tal e como se desprende da lectura dos<br />

Libros de Actas do concello, as chegadas de enfermidades infecciosas como o cólera e<br />

outras, provocadas pola acumulación de residuos nas marismas de Vilamaior, o Castro, os<br />

Olmos, etc. Tal é o caso que nestas circunstancias o índice de mortalidade era elevado dada<br />

a penuria de recursos sanitarios para loitar contra estas pandemias. Por iso, os veciños<br />

recorrían ás autoridades municipais co gallo de verse redimidos dos impostos pertinentes.<br />

Así, as reducións de ingresos nas arcas municipais eran frecuentes e moi penosas pola falla<br />

de inversións na mellora dun núcleo moi atrasado no económico, urbano, etc.<br />

Cabe sinalar que o concepto de veciño da época, tiña connotacións distintas que na<br />

actualidade, xa que se refería ó cabeza de familia (patrucio), mentres que os criados,<br />

serventes e demais, entraban dentro do grupo familiar como residentes na vila. Por outra<br />

banda, non é difícil calcula-lo número de ocupantes dunha facenda, xa que se dividimos os<br />

habitantes entre os patrucios (veciños) teriamos unha media de 4,29 hab/casa. Aínda que<br />

esta extrapolación peque de simplista, pon de manifesto que a habitabilidade media era moi<br />

alta, máxime se temos en conta que as vivendas eran moi pequenas.<br />

Respecto do poboamento, temos que dicir que Vilanova de Arousa se empraza no<br />

fondo de saco da ría do mesmo nome, na banda dereita augas arriba, a cabalo entre as<br />

actuais Vilagarcía e Cambados. O núcleo urbano, propiamente dito, esténdese pola liña de<br />

costa que dende o Esteiro se prolonga deica as Sinas, ó longo dos, noutrora, fecundos areais<br />

que hoxe son o sustento económico en forma de marisqueo e explotación turística. A<br />

combinación das actividades extractivas, transformadoras e comerciais da pesca e do<br />

marisco, parecen estar na base dos primixenios asentamentos de repoboación deste litoral,<br />

cousa común en todo o territorio costeiro galego.<br />

A un medio físico favorable para a agricultura, hai que sumar una fachada marítima<br />

dadora de recursos de maior valor engadido que deben ser sumados á anterior. Estas<br />

actividades extractivas primarias haberán de traer consigo un tipo de poboamento<br />

específico configurado por un asentamento intensivo, pero diseminado en pequenos núcleos<br />

que adquiren a súa maior expresión na costa, espallándose os menos importantes ó longo<br />

das vías de comunicación. No interior do territorio estamos diante do fenómeno das vilas,<br />

antigas villae romanas, como núcleo básico de asentamento de una poboación rural e<br />

dinámica.<br />

62

Recreación do que puidera ser Vilanova no 1900, en azul, e no 2000. Na ilustración poden observarse<br />

claramente a división en catro núcleos perfectamente diferenciados; polo surleste temos a Vilamaior, no sur o<br />

Castro, no suroeste o Cabo e cara o norte o actual casco histórico coa Praza da Pastoriza como referente. A<br />

expansión urbana posterior faríase seguindo as vías de comunicación co hinterland inmediato, chambra a<br />

través da Avenida González Besada (1915) que nos unía en Caleiro, logo de atravesalo Esteiro, coa estrada de<br />

Vilagarcía a Gondar. Fonte do parcelario: Míguez Carballo (2000).<br />

Sitúase o concello no noroeste da península do Salnés, provincia de Pontevedra,<br />

nunha posición estratéxica para o desenvolvemento funcional da bisbarra, con un<br />

emprazamento privilexiado no fondo de saco, marxe dereita da ría de Arousa. Esta é a máis<br />

extensa e movida das tres da provincia de Pontevedra e pode considerarse un mar interior, ó<br />

que serven de rompeondas na súa embocadura a illa de Sálvora de San Vicente e no interior<br />

o illote de Rúa e a Illa de Arousa que da nome a este entrante do mar. Todos estes<br />

condicionantes xeográficos outorgaron e outorgan un abrigo natural considerable á enseada<br />

de Vilanova.<br />

O réxime dos ventos, tan decisivos na navegación a vela doutros tempos, é<br />

cambiante segundo a época do ano de modo que os de compoñente norte son frecuentes no<br />

verán oscilando no primeiro cuadrante cara o leste. Os de compoñente nl., e leste son<br />

reinantes no verán pero teñen gran intensidade polo que dan mar de superficie. Por veces,<br />

cambian sobre media mañá a ventos de forza oeste a so., chamados “virazóns” a mareiros.<br />

Os de compoñente surleste son raros na zona e nunca son fortes, todo o contrario que os do<br />

sur que soen aparecer despois dos suroeste saltando cara aquela dirección. É un vento<br />

pesado xa que ven cargado coa humidade procedente do mar no seu desprazamento a través<br />

do Atlántico cara as costas occidentais da Península ibérica. É moi frecuente no inverno<br />

63

aínda que tamén zoa con intensidade na primavera e outono, estacións moi movidas<br />

climatolóxicamente. O oestesuroeste correspóndese coa meirande liña de auga xa que non<br />

encontra terra firme dende o nl de América do Sur, entre Venezuela e Brasil e por<br />

conseguinte é un vento tempestuoso e borrascoso. U oeste, propiamente dito é tamén forte<br />

pero de menor intensidade nin tan húmido como o suroeste. Cando o oeste salta en sentido<br />

norte o tempo mellora e empeora se o fai no sentido contrario, en dirección sur.<br />

Os do oeste soen durar de dous a tres días e saltan logo cara norte ou sur, o suroeste<br />

dura máis e no inverno pode chegar ata os vinte días seguido. No verán soen zoar<br />

constantemente ventos do norleste e leste polas noites cambiando a mediodía a ventos<br />

pouco intenso do oeste e suroeste. No inverno hai ventos procedentes da terra que traen<br />

calma agás cando veñen con mal tempo situación que ocorre cos do oeste e suroeste.<br />

Todos os ventos amentados modifícanse en certo grao a medida que penetran no<br />

interior da Ría por efecto da configuración das costas e así, en termos xerais, os do primeiro<br />

e cuarto cuadrante tenden a aproximarse á dirección norte e os de segundo e terceiro á sur.<br />

De ordinario os do suroeste e oeste zoan seguidos mentres que os do sur rachean máis que<br />

ningún. O mal tempo na Ría dáse polo normal en inverno cos vendavais e ventos das<br />

primeiras cuartas do terceiro cuadrante. Soe precedelos a calma, con un ou dous días de<br />

anticipación por mor das celaxes que acompañan ó sol na súa posta. Os ventos do sur non<br />

soen ser fixos nesta estación, senón que saltan xeralmente ó suroeste con mal tempo, ás<br />

veces varios días. Na bisbarra coñécense como ventos de travesía e aportan moitas<br />

precipitacións e ventos fortes e racheados. Como contraste, ocorre con frecuencia que os<br />

ventos de compoñente oeste e suroeste zoan sen variar de sentido ata a metade da ría onde<br />

se encontran cos do lestee norleste. Prodúcese así un contraste que obrigas ás embarcacións<br />

que viñan empopadas a navegar de bolina.<br />

O estudo do réxime de ventos será vital para a navegación a vela dentro e fora da<br />

Ría e terá un peso específico moi importante a principios do século XX cando se proxecte a<br />

construción do porto de abrigo de Vilanova así como os doutras vilas da Ría como<br />

Cambados, Vilagarcía, Sanxenxo ou mesmo Marín na de Pontevedra.<br />

Sobre as mareas, a carreira máxima en Vilanova é de 4 metros. As marusías dan<br />

suplementos de marea que soen ser máis importantes no verán que no inverno, acadando<br />

naquela estación 0,50 metros sobre as preamares correspondentes. Nos equinoccios hai<br />

tamén suplementos de mareas, non so pola súa influenza natural, senón tamén polas<br />

marusías que soen acompañalos. Este réxime é denominado “mareas vivas” por estas terras<br />

e soen aproveitarse dende antigo para a extracción de marisco en gran escala.<br />

Como xa fica anotado, a illas de Sálvora, Rúa e Arousa forman un rompeondas<br />

natural que diminúe a altura das ondas e a súa intensidade. Calcúlase en 5 metros al altura<br />

da onda ó oeste de Sálvora, en catro entre Sálvora e o Grove e en 1,50 metros cara interior<br />

de Arousa. Neste senso, os ventos do norte e norleste producen unha axitación de superficie<br />

moi molesta para as embarcacións de pouco calado que nun futuro haberá de remediarse<br />

coa construción do amentado porto de abrigo. As mareas de fondo teñen pouca importancia<br />

dentro da ría e son de efecto prexudicial cando coinciden con ventos norleste, aínda que<br />

non teñen moito perigo xa que o seu efecto tradúcese en movemento tanto máis<br />

desagradable canto menores sexan as embarcacións. Finalmente, a corrente litoral é<br />

insensible no interior da ría, onde non se observan máis correntes que as de mareas coa<br />

lixeira modificación que na superficie poda produci-lo vento.<br />

Respecto do fondo da ría arousá cabe sinalar que é de lama aínda que se poden<br />

encontrar numerosos baixos de pedra que fan perigosa a navegación preto das súas marxes,<br />

64

circunstancia que se ve agravada pola presenza de numerosas illas e illotes diseminados.<br />

Nembargante, as praias teñen fondo de area, ás veces mesturada con lodo, o que posibilita<br />

unha varada doada das embarcacións 127 .<br />

Estas circunstancias narradas teñen moito que ver coas actividades extractivas do<br />

mar, ás que se engaden unha agricultura intensiva de corte minifundista e hoxe un turismo<br />

que caracterizan os sectores produtivos comarcais e teñen na nosa vila especial relevancia<br />

polo que a súa función dentro da armazón urbana, económico e social tende a gañar en<br />

importancia. Esto vese reforzado porque o seu territorio está atravesado de norte a sur pola,<br />

ata hai poucas datas, principal arteria de comunicación entre a península do Grove e a<br />

cabeceira comarcal; Vilagarcía que conta con porto de interese xeral. Nembargante, a citada<br />

arteria no actuou como nexo de unión dun interior moi illado do núcleo reitor; Vilanova<br />

que tamén se viu afastado desta vía polo seu emprazamento costeiro. Dende o século XIX<br />

tentouse paliar este déficit nas vías de comunicación que illaba a capital municipal, coa<br />

apertura de camiños que enlazasen coa actual C.-550. Pero a tan ansiada mellora nas<br />

comunicacións non chegaría ata ben entrado o século XX. Elo obrigou a que as relacións<br />

comerciais da vila co hinterland inmediato ou co traspaís se realizase dende o Medievo<br />

preferentemente por vía marítima.<br />

A morfoloxía do parcelario da Vilanova decimonónica presenta as características<br />

propias das vilas litorais de calquera lugar; e dicir, temos unha disposición anárquica e<br />

irregular do casarío que se acomoda e compacta no reducido espazo de pequenos entrantes<br />

da terra no mar. En efecto, unha ollada ó de Vilanova amósanos tres núcleos nidiamente<br />

diferenciados e diseminados de sur a norte. Por unha banda temos o barrio de Vilamaior e<br />

por outra o do Castro, separados entre se polas marismas ou esteiro de Vilamaior que<br />

ocuparían os actuais terreos do polideportivo, a praza de abastos, os colexios Xulio Camba,<br />

a praza do Concello e chegarían ata a fachada posterior da gardería. Finalmente, exercendo<br />

as funcións de lugar central do núcleo, aparece a barrio da Pastoriza coa igrexa Vella que se<br />

prolonga cara o mar polo oeste a través da rúa das Hortas e barrio do Cabo. Este lugar<br />

conecta de sur a norte a través das areas da ribeira coa Basella, pequeno rueiro de<br />

pescadores. Aproveitando estreitos camiños o núcleo reitor adianta os seus brazos cara o<br />

lugar de Cálago, onde se ergue o Campanario Vello, resto do desaparecido mosteiro e polo<br />

nw, a partir da capela de San Mauro, faino coa actual rúa das Rodas. Ámbolas dúas vías se<br />

encontran no lugar do Campo. Neste senso, as casas dos pescadores e mariñeiros<br />

emprazábanse en primeira liña de costa polo que era frecuente que coa preamar das mareas<br />

vivas o mar penetrase nelas anegando as partes baixas.<br />

A trama urbana, como queda apuntado, é totalmente irregular sen haber ningún fito<br />

que ordene o espazo. En todo caso, en Vilamaior a capela do mesmo nome coa praza anexa<br />

e na Pastoriza a igrexa Vella coa propia exercen as funcións de lugar central. Nestes lugares<br />

producíanse as xuntanzas dos veciños e dos mariñeiros, fundamentalmente, para tratar das<br />

cuestións que fora, case sempre relacionadas co tema do mar. A disposición do parcelario<br />

do Castro é distinta xa que o casarío disponse lonxitudinalmente, en paralelo coa vía de<br />

comunicación existente, hoxe rúa Alfredo Saralegui.<br />

O lugar decimonónico apenas conta con vías de comunicación interiores e exteriores<br />

e, en todo caso, o tránsito de persoas e carros faise por camiños de terra que xeralmente<br />

127 .- Proyecto de Puerto de Villanueva de Arosa. Memoria. 23 de febrero de 1914. Portos de Galicia. Sección<br />

de Pontevedra. Hoxe esta documentación xa está depositada no Arquivo Municipal froito de unha doazón de<br />

que esto escribe.<br />

65

están en moi precarias condicións, agravadas cando chove. Este déficit ponse de manifesto<br />

nos numerosos intentos das sucesivas corporacións municipais do século XIX por dotar ó<br />

núcleo dos viais necesarios. Así, por exemplo, nas Actas do concello de 1848 a<br />

Corporación recoñece o estado ruinoso dos camiños e nomea un representante por cada<br />

parroquia para que elabore un informe coas necesidades das mesmas neste senso. Se as<br />

comunicacións interiores estaban desta guisa as exteriores aínda estaban peor. Deste modo,<br />

a saída cara Pontevedra polo Esteiro e o Cruceiro Novo non se podía realizar cando subía a<br />

marea polo que o núcleo quedaba illado. Para solucionalo atranco, no 1851 a Corporación<br />

toma cartas no asunto e decide a construción dun novo vial que dende o Cruceiro da Barca<br />

pasara polas agras da Frada e das Collonas, desembocase no herbal de Juan Alvarellos e<br />

extremo do esteiro de Currás e dende aquí, cunha rampla ou paredón comunicase coa<br />

igrexa de Caleiro.<br />

Algo parecido se entresaca do libro de Actas do Concello de 1851 no que se da<br />

conta dunha reunión da Corporación Municipal cos maiores contribuíntes. Nela recoñécese<br />

a inexistencia de viais de primeira orde que comuniquen Vilanova co distrito, coa provincia<br />

e con Vilagarcía pero, ó mesmo tempo, dáse conta de que os gastos de apertura dos mesmos<br />

non poden ser asumidos na súa totalidade polo Concello, de modo que se decide solicitar<br />

cartos ó goberno central e á Deputación provincial.<br />

Todo apunta a que os organismos oficiais non foron moi dilixentes á hora de<br />

conceder axudas xa que nas Actas do 1862 inclúense unha serie de camiños que se deben<br />

realizar ou reparar. Entre eles estaban a unión con Cambados, capital do partido xudicial,<br />

por Caleiro e San Miguel coa construción dunha pontella sobre o río de Currás, o enlace<br />

por Caleiro e Tremoedo coa estrada de Cambados a Pontevedra e a propia con Vilagarcía<br />

por Caleiro e San Salvador de Sobradelo. En anos seguintes as cousas seguiron igual e o<br />

déficit de infraestrutura viaria viuse incrementado polo que se decide no Órgano Municipal<br />

aprema ós contribuíntes municipais a colaborar con prestacións persoais no arranxo e<br />

apertura dos camiños veciñais. Atendendo a que dende setembro a febreiro as labouras do<br />

campo minguan considerablemente, decídese que sexa neste período no que se realicen as<br />

tarefas nos camiños. Os homes afectados por estes traballos tiñan que ter 18 anos<br />

cumpridos e non pasar dos 60 e as aportacións quedaban establecidas en 3 reais por día de<br />

traballo e 8 por carro de bois. Con todo, no 1859 seguíase nas mesmas e sinálase que no<br />

Distrito non hai “caminos de primer orden y desde luego consideran necesarios para<br />

franquear y como de segundo orden los que en esta capital se dirigen á la provincia, al<br />

Partido y á la Villa de Villagarcía en los cuales ya hai algo trabajado, pero no ahorrado<br />

el producto de dichas jornadas para los trabajos que aquellos necesitan, sólo podrá<br />

llevarse á cabo con alguna subvención que para el Gobierno de la Provincia y Diputación<br />

provincial se acuerden…”, e respecto dos de segunda orde dise que “los caminos de<br />

segundo orden necesarios en el Distrito, son el que de esta villa á la capital del partido<br />

Cambados, y el de esta villa á la de Villagarcía, sin que exista en el Distrito ninguno de<br />

primer orden. Que habiéndose rectificado el padrón de prestación personal y comunicado<br />

su resultado á los vecinos, optaron por prestar este servicio personalmente, ó á medio de<br />

jornaleros por su cuenta, resultando las peonadas siguientes: de personas. 2.730; de<br />

yuntas: 1.350 y de carros: 1.338. Total 5.418 peonadas, distribuyéndose así entre las<br />

parroquias: Villanueva: 325; Bayón: 1150; Caleiro: 1203; Tremoedo: 810; András: 350;<br />

Deiro: 560 e Isla: 620.” 128 . Coidamos que folga seguir enumerando deficiencias como as<br />

128 .- Libros de Actas do Concello. Ano 1859.<br />

66

vistas que, en definitiva, inciden no que vimos apuntando sobre a falla de infraestrutura<br />

viaria no Concello e as repercusións que sobre a economía, transporte, etc., vai ter.<br />

Por outra banda, dos proxectos de instalación de fábricas de salgado na enseada dos<br />

Olmos, e posteriores preitos que trouxo consigo, e da documentación gráfica de finais do<br />

XIX e principios do XX, podemos deducir varias cousas máis sobre a armazón urbana que<br />

veñen a redundar no antedito. Así, evidénciase a carencia de peiraos de atraque para barcos<br />

e lanchas que teñen que quedar varadas nos areais do Cabo, enseada dos Olmos, no Castro<br />

ou nos esteiros da vila. Cada fábrica tiña a súa rampla propia de embarque e desembarque<br />

que, como xa queda dito, estaban feitas de madeira sobre pilotes do mesmo material ou<br />

pedra. Na súa maioría estes terreos estaban aforados pola fidalguía e pola igrexa que<br />

controla desta maneira o volume da pesca para poder cobralo dezmo ós pescadores. Por<br />

outra banda, faise notable a inexistencia de pavimentación nas rúas, servizos de alumeado,<br />

traída de auga potable, telégrafo e saneamento, mesmo o de correos depende de Cambados,<br />

etc.<br />

Curiosamente, as procesións do Sacramento de Caleiro e Vilanova tiñan como<br />

punto de encontro o esteiro de Vilamaior (preto do actual Concello) que salvaban mediante<br />

pasarelas de madeira. Pero estas mesmas marismas, xunto coas de Currás, Outón da Bouza,<br />

enseada dos Olmos e Punta do Cabo, convertíanse en lugares onde se depositaban os restos<br />

de inmundicias que traia o mar provocando enfermidades infecciosas na poboación con<br />

certa frecuencia. Isto agravábase coa inexistencia de sumidoiros que recollesen as augas<br />

fecais do núcleo. Por iso, as voces que insistían no seu saneamento e urbanización<br />

multiplicábanse no pobo. Posteriormente, a comezos do XX, aproveitando as obras da<br />

estrada de Vilagarcía a Gondar ó seu paso pola vila o Concello acorda solicitar ó Estado os<br />

terreos gañados ó mar co saneamento das marismas e edificar na enseada dos Olmos unha<br />

nova praza de abastos, onde resgardar as mercadorías do sal e das choivas.<br />

2.4. O RECHEO DAS MARISMAS DOS OLMOS E A CONSTRUCIÓN DA<br />

PRAZA DE ABASTOS.<br />

Pero aínda con estas, todo a anotado ven a corroborar a falla de conectividade e o<br />

escasamente artellado que estaba o núcleo de Vilanova. Teremos que agardar ata as<br />

primeiras décadas do século XX para que estas fallas nas infraestruturas viarias comecen a<br />

ser solucionadas e nelo terá moito que ver o por aquel entonces ministro Augusto González<br />

Besada que hoxe da o seu nome á principal arteria da vila. En efecto, no 1908 aproveitando<br />

as obras que se van a realizar para a construción da estrada de Gondar a Vilagarcía, no<br />

tramo correspondente a Vilanova, íase gañar terreo ó mar cos recheos de diferentes<br />

marismas e esteiros (Currás, Vilamaior, a actual praza do Concello e os Olmos). Como xa<br />

fica indicado, nestes lugares orixinábanse numerosas enfermidades infecciosas por mor dos<br />

detritos que se acumulaban co luxo refluxo das mareas. Amén diso, as de Currás na<br />

preamar viva impedían o tránsito cara Caleiro, Cambados, Pontearnelas e Pontevedra. Por<br />

eso, a Corporación Municipal acaba solicitándolle ó Estado a propiedade destes recheos<br />

para proceder a urbanizalos con prazas públicas, abastos, etc. 6 anos máis accédese a elo<br />

outorgándoselle a Vilanova a propiedade a perpetuidade da devandita marismas dos Olmos<br />

sobre a que se edificaría a antiga praza, no lugar que hoxe ocupan os xardíns dos Olmos.<br />

En realidade, a petición da parcela ó Ministerio de Obras Públicas viña motivada<br />

segundo a memoria do proxecto de construción da praza, porque formaba parte da zona<br />

marítimo terrestre, era de dominio e uso público e estaba incluída na zona de servizos de<br />

67

porto. Con todo, e a pesares de que o Ministerio non interviña no seu saneamento<br />

solicitábaselle a titularidade no 1913 sendo Alcalde Francisco Llauger.<br />

Plano da enseada dos Olmos no 1909. Nel pódese apreciar a localización das salgazóns existentes no centro<br />

da Vila a principios do século XX. Entre outras figuran as de Viúva de Luis Pérez, Benito González ou José<br />

Goday. Fonte: Expediente de D. Francisco Pérez Rodríguez solicitando concesión de terrenos en la playa<br />

llamada de los Olmos en la ría de Arosa para construir una fábrica de salazón y conserva de pescado.<br />

Ministerio de Fomento, 12 de mayo de 1909. Recollido por J. Mª Leal.<br />

O certo é que ese lugar era onde se facía o abasto da vila e cando isto ocorría<br />

enchíase de xente e desperdicios que imposibilitaban o tránsito da estrada de entrada a<br />

Vilanova. Tamén influía na decisión o feito de que se carecía de lugar onde as mercadorías<br />

e persoas estivesen a cuberto en caso de choivas. O lugar elixido, como é ben sabido, eran<br />

as marismas dos Olmos nas que se quere construír a nova praza dea abastos e axardinar<br />

para gozo do público.<br />

Adquirida a parcela procedeuse á elaboración do “Proyecto de Plaza de abastos y<br />

relleno de las Marismas de los Álamos en Villanueva de Arousa” por parte do arquitecto<br />

Maximino Limeses no ano 1915. As obras licitáronse no Concello mediante o sistema de<br />

proposicións en sobre pechado con cédula persoal do licitador e o 5% de depósito.<br />

Adxudicáronselle a Ramón Fontenla Ferro, veciño de Vilagarcía, en 20.300 pts., quen tivo<br />

que comezalas cinco días despois da adxudicación previo depósito de 1.023,60 pts en<br />

concepto de fianza.<br />

68

Plano de situación da marisma dos Olmos e lugar onde se pretendía situala praza de abastos, 1915. Fonte:<br />

Arquivo do Concello de Vilanova de Arousa.<br />

Da lectura das condicións facultativas podemos saber que se pretendía lograr unha<br />

praza de 11x24 metros con paredes de granito e ladrillo oco de Borgoña, teitume de pino<br />

tea e portas de pino vermello. Amén diso, empregaríase area procedente da escavación da<br />

marisma ou de río, cemento hidráulico, morteiro, pedra lavada, forxados, formigóns,<br />

fundición, metais, soldaduras, terrapléns, pinturas ó óleo e ó temple, etc. O abono das obras<br />

faríase por unidades executadas aplicando os prezos do proxecto. O tempo de execución era<br />

de un ano a partir da publicación da concesión na Gaceta de Madrid.<br />

69

Planta e alzado norte do proxecto da Praza de abastos. Fonte: Arquivo do Concello de Vilanova de Arousa.<br />

A praza que se pretendía facer unha vez rematada a desecación da marisma tiña 242<br />

m 2, a fachada sur contaba con dúas portas de aceso e catro fiestras, as do leste e oeste con<br />

outras dúas e dúas ventás. A norte difería das anteriores en que portaba reixa de fundición y<br />

dúas portas e se correspondía coa principal. Neste senso, viña a reproducir case que<br />

fielmente a actual praza da Peixería de Vilagarcía. Nembargante o proxecto debeuse<br />

modificar para a de Vilanova xa que foi construída con parede continua sen a referida reixa.<br />

Contaba tamén con ventilación natural continua con ventás de persiana móbil e de ladrillo,<br />

cementos de cachotaría ordinaria con mestura hidráulica retellando os muros. A estrutura<br />

erguíase con pilastras e muro sobre zócalo de cadeirado. Remataba a cuberta a dúas augas<br />

con chapa de cinc a dúas augas, sen manciñas, sen cravos, con correas de suxeición para<br />

que dilataran libremente. Incorporaba incluso retretes á turca sobre escollera, todo un luxo<br />

para a época.<br />

70

O presuposto de execución material (movemento de terras, fábrica, madeira,<br />

estruturas metálicas, etc.) ascendía a 17.594,24 pesetas mentres que o de contrata<br />

(execución material, imprevistos de un 3 %, gastos de dirección, administración, beneficio<br />

industrial, etc.) chegaba 2.938,37. En total ascendía a 20.532,61 pesetas. En definitiva, as<br />

obras levaron un bo ritmo e agás pequenos contratempos provocados polos andazos do mar<br />

as obras recoñecéronse polo Concello o 09 de febreiro de 1916. Así, dábanse os primeiros<br />

pasos para vertebrar urbanísticamente o pequeno núcleo de Vilanova. Estas obras xunto co<br />

tramo vilanovés que nos comunicaba coa estrada de Vilagarcía a Gondar que remataba no<br />

actual “Muelle da Farola”, viñan a supoñer o primeiro fito urbanizador que lle daba unha<br />

certa vertebración ó noso núcleo urbano. As obras completábanse coas do alumeado<br />

público que tamén entra en funcionamento no mesmo ano. A intercesión do ministro galego<br />

de Fomento González Besada a petición do alcalde de Vilanova, Manuel Domínguez del<br />

Valle, foi vital e así se lles recoñecía no pleno de 27 de febreiro 129 , nunha moción lida polo<br />

síndico Manuel Lafuente Torrón.<br />

129 .- “…Debido á él (por González Besada) gozamos ya de una carretera que partiendo de esta Villa, nos<br />

pone en contacto con la que va de Gondar á Villagarcía. Debido á él también, no está lejana la fecha en que<br />

disfrutaremos de las proyectadas y aprobadas obras del puerto, cuya subasta de ellas esperamos de uno á<br />

otro momento. Ahora bien, otro hombre de prosapia y gran prestigio, á quien no menos agradecidos debemos<br />

estar, es nuestro digno Alcalde Don Manuel Domínguez del Valle. Está en todos más evidente el decidido<br />

empeño y la influencia ejercida por el Sr. Domínguez cerca del Sr. Besada, particular y política, á fin de<br />

conseguir tales mejoras para este pueblo. Además debemos á su buena administración municipal, la<br />

instalación del tan deseado alumbrado eléctrico y la amplia y espaciosa plaza de abastos inaugurada<br />

recientemente, aparte de otras mejoras realizadas en el Distrito, sin nuevos gravámenes para éste. Hechos<br />

tales mueven el ánimo á levantar el espíritu y elevar el sentimiento hacia la gratitud, y por ello haciéndome<br />

eco del sentir general y unánime de todos los habitantes de este Municipio que vivamente desean perpetuar la<br />

memoria de nuestros decididos protectores, propongo esta moción que divido en dos partes: 1ª.- Que el<br />

hermoso paraje donde principia la carretera de esta Villa en la calle del “Cabo” hasta la de “Outón da<br />

Bouza" se denomine en lo sucesivo “Avenida de Augusto González Besada”. 2ª.- Que la calle llamada de<br />

“Los Álamos” sea sustituida por “Calle de Manuel Domínguez Del Valle…”. Libros de Actas Municipais.<br />


71

Praza de Abastos feita na década dos anos 20 xunto coa urbanización con pavimento Macádam da rúa de<br />

entrada a Vilanova. Previamente, as mareas depositaban no lugar lixos que adoitaban provocar andazos de tifo<br />

e outras pestes con gran mortandade. Fonte: María Jesús Reigosa.<br />

2.5. A CONSTRUCCIÓN DA DÁRSENA PORTUARIA E A EXPANSIÓN DO<br />

NÚCLEO CARA O NORTE POLAS SINAS.<br />

Tan só restaba para completar este plan de melloras a construción dunha dársena de<br />

atraque e abrigo, conectada coa nova estrada citada que facilitase a actividade industrial da<br />

vila, e iso tamén chegará co comezo das “Obras” no 1917 logo de ser aprobado e<br />

modificado o proxecto no 1915 cando se da conta de que en 1910 se declara ó de Vilanova<br />

porto de interese xeral, xunto co do Grove xa que o de Cambados fora declarado e<br />

construído o ano anterior 130 .<br />

O proxecto inicial redactado en 1914 debeu ter en conta unha serie de vicisitudes<br />

físicas, como os ventos, mareas, fondos, etc., da ría a explicadas precedentemente e outras<br />

de tipo humano que agora describimos. Neste senso, para xustifica-la necesidade da<br />

construción da rada o enxeñeiro autor do proxecto, Joaquín González, debeu acudir ó<br />

Concello e á Comandancia de Mariña de Vilagarcía na procura de datos dos que xeralmente<br />

se carecía dado que Vilanova non tiña Aduana que rexistrase os movementos comerciais.<br />

Con todo, dende as institucións anteditas aportábase que a nosa vila tiña en 1914 7.182<br />

habitantes, 14 fábricas de salgado, conserva e escabeche e que nas épocas nas que abonda a<br />

sardiña elabóranse aproximadamente 140.00 milleiros de sardiña por temporada que se<br />

exportan a diferentes mercados da Península, Mediterráneo fundamentalmente e interior<br />

polas rutas maragatas, e do exterior; Francia, Italia e Alemania que tamén recibe as graxas<br />

aquí producidas.<br />

130 .- Portos de Galicia. Proyecto de puerto en Villanueva de Arosa. Documento nº 1. Memoria. 1914.<br />

72

Plano xeral do porto de Vilanova de Arousa segundo o “Proyecto de puerto de Villanueva de Arosa” de 1914,<br />

do enxeñeiro Joaquín González auspiciado polo Deputado galego Augusto González Besada. Apréciense a<br />

distribución da industria de transformación da pesca, en primeira liña de praia e os peiraos de ribeira que cada<br />

unha tiña para a manipulación da pesca. Previamente, as embarcacións varaban na baixamar. Fonte: “Proyecto<br />

de puerto de Villanueva de Arosa” de 1914, do enxeñeiro Joaquín González. Portos de Galicia, sección de<br />

Pontevedra. Recollido por J. Mª Leal.<br />

Estas fábricas consumen de sesenta a setenta mil quintais de sal que é importado por<br />

buques de vela e vapor, así como aceites, vinagres, folla de lata, estaño e demais artigos<br />

indispensables para o escabeche e a conserva. Ademais destas industrias hai un comercio<br />

importante de produtos de ultramarinos, tecidos, grans e outros artigos como a ferraría e<br />

efectos navais. Púñase de manifesto con estes datos a importancia que tiña a explotación do<br />

mar e a súa industria de transformación no devir cotiá de Vilanova.<br />

A flota encargada de dar servizo a todo este enramado económico estaba composta<br />

por 384 embarcacións matriculadas, das que 94 eran maiores de 4 toneladas e 29 de unha<br />

tonelaxe comprendida entre media e catro toneladas. Estas últimas eran fundamentalmente<br />

traíñas e dornas. A vila comunicábase co resto da ría, a Illa e a Pobra do Caramiñal, por<br />

medio de un servizo de tres galeóns que fan a viaxe dúas veces por día, ademais dun vapor<br />

de pasaxe.<br />

Con estes precedentes, a descrición xeral do proxecto partía da existencia dunha<br />

enseada en Vilanova, dende o actual Cabo ata o esteiro de Vilamarior pasando polo Castro,<br />

moi tortuosa de fondo de lodo con algúns baixos de rocha que quedaban case en seco nas<br />

baixamares e nela se refuxiaban as embarcacións durante os temporais ou cando era preciso<br />

carenalas. Nesta zona desembocaba o regato denominado Currás cuxas augas eran tan<br />

escasas que non eran dignas de ter en conta á hora de provocar perturbacións nas<br />

embarcacións. Dadas estas condicións, e excesivamente pola falla de calados, este lugar foi<br />

desbotado como lugar do futuro porto.<br />

Pero o certo é que por estas datas xa estaba en funcionamento o tramo da estrada<br />

Vilagarcía a Gondar que penetraba en Vilanova e que remataba na Punta do Cabo, no actual<br />

peirao da “Farola”. O seu penúltimo tramo, aquel que ía dende a punta do “Martillo” ata a<br />

enseada dos Olmos, viña servindo como peirao de ribeira e nel facíase a meirande parte do<br />

tráfico do porto de Vilanova aínda que tan so ficara accesible ás embarcacións durante a<br />

baixamar, unha pequena rampla-escala e os peiraos sobre pilotes de madeira que tiña cada<br />

unha das fábricas que había na zona. Con estes antecedentes, considerouse que o novo<br />

73

porto debería quedar unido á estrada recentemente construída e próximo ás fábricas de<br />

salgado, conserva e escabeche ás que debería dar servizo.<br />

Outra circunstancia importante a ter en conta eran os abrigos dos temporais e se se<br />

sabía que a Illa de Arousa era un rompeondas natural, tan so restaba defenderse das<br />

perturbacións do primeiro e cuarto cuadrante que eran as que producían marusías ou mar de<br />

superficie, moi prexudicial para as embarcacións de pouca tonelaxe. Nestas conclusións<br />

tivéronse en conta as opinións dos mariñeiros da vila.<br />

Dilucidados estes aspectos a colocación proxectada partía do extremo da estrada de<br />

Vilagarcía a Gondar, con un peirao de ribeira que iría dende o actual peirao da Farola ata a<br />

fábrica de Paladar, e un dique de abrigo formado por tres alienacións, dende este último<br />

punto ata a punta das Obras, facendo esquina na punta da Corbala. E así, con estas<br />

salvidades redactouse o primeiro proxecto no que basicamente se pretendía dotar de calados<br />

de 5 metros en baixamar, prolongación con cachotería hidráulica da estrada de Vilagarcía a<br />

Gondar a modo de circunvalación para dar servizo ás instalacións fabrís existentes, peralte<br />

sobre a liña de auga de 1 metro en preamar viva equinoccial e dársena interior de<br />

protección con diques de abrigo. A superficie interna tiña uns 33.000 metros cadrados pero<br />

presentaba varios inconvenientes, a saber; estaba arredada uns setenta metros da ribeira da<br />

Vila, aproximadamente situábase no extremo occidental actual do parque do Cabo e non<br />

daba servizo directo ás instalacións fabrís. Ademais, ficaba un espazo libre por onde<br />

penetraba a liña de auga que hoxe estaría constituído polo parque do Cabo. A razón disto<br />

tiña que ver con que neste lugar existían varios baixos de pedra que representaban un<br />

perigo para as embarcación que viñan a descarga-lo peixe ás ramplas de madeira. A súa<br />

desaparición mediante voaduras encarecería máis o montante final das obras. Por outra<br />

banda, con esta solución a estrada de ribeira tan so daba servizo a tres fábricas quedando<br />

outras moitas sen el.<br />

Este proxecto pasou por diversos vicisitudes antes de ser aprobado e nelas<br />

rebaixóuselle considerablemente a importancia das obras a realizar. En efecto, no 1911 a<br />

Dirección General de Obras Públicas ordena á Jefatura de Obras Públicas da provincia a<br />

redacción do presuposto dos gastos de estudo e mellora do porto de Vilanova. Nel<br />

especificábase, entre outras cousas, que eran necesarios calados de 5 metros se se atendían<br />

as necesidades reais dos industriais que estaban instalados na Vila. Todo elo ascendía a una<br />

cifra de 500.000 pesetas. O proxecto foi devolto á amentada Jefatura Provincial con un<br />

informe da Sección 3ª do Consejo de Obras Públicas no que se corrixían á baixa as<br />

pretensións iniciais. Facíase ver á superioridade ministerial que a consideración de<br />

Vilanova como porto de interese xeral era desproporcionada se se atendía ó movemento<br />

comercial que se daba nel. Tamén se incidía en que parecía un exceso que reportaba gastos<br />

innecesarios que se en 1880 había en Galicia un único porto de interese xeral, Vigo, en<br />

1911 houbera 17, 9 dos cales estaban na ría de Arousa, 3 na costa norte da Coruña e 6 na<br />

sur, provincia de Pontevedra, entre eles Vilanova. Era necesario por tanto proceder a<br />

reducir o seu número e a acondicionalo ás verdadeiras necesidades do país tal e como se<br />

estaba a facer tamén coas estradas.<br />

Despois de varios informes da amentada Sección 3ª o novo proxecto introducía<br />

variacións importantes entre as que estaban a redución de calados ata deixalos nos actuais 4<br />

metros, aproximación da estrada-dique de ribeira á liña de praia, suprimindo a bolsa de<br />

auga que hoxe sería o parque do Cabo co obxecto de facilitar servizo a tódalas fábricas e<br />

non so a tres así como dar servidume de paso, aumentar a superficie de auga e diminuír o<br />

custe das obras. O firme da mesma facíase mediante lastrado, pavimento macádam, por mor<br />

74

da súa meirande resistencia ó tráfico que por alí se esperaba. Contaba con 309,50 metros de<br />

lonxitude, ancho de 8 metros con 0,80 para paseo da dereita e 0,70 de coroación de muro.<br />

Por outra banda, a cachotería que se pretendía empregar no peirao de ribeira e na estrada de<br />

acceso substituíase por pedraplén de gran espesor máis barato. A dársena, pechada dende o<br />

dique-rampla da Farola ata a punta das Obras tiña unha liña de atraque duns 700 metros<br />

aínda que o calado variara segundo a zona considerada, dotábase de escalas e ramplas<br />

naqueles lugares accesibles polas embarcacións en baixamar e sobre o crevaondas faríase<br />

unha escala de utilidade para as embarcacións que atracasen pola banda dereita do porto.<br />

En definitiva, con estas obras formábase unha gran dársena onde se abrigarían e<br />

efectuarían as operacións as embarcacións de pouco calado pero non serviría de atracadoiro<br />

de grandes vapores de pesca e pasaxe da ría máis que en determinados estado da marea. Os<br />

materiais empregados na súa construción procedían das canteiras próximas do Campo,<br />

Subigrexa e o Terrón e as areas, seixo, terras e material de composto extraíase das praias<br />

próximas da Cartaleira, Braña e fincas de labor ás que se indemnizaba, situadas entre o<br />

actual Centro de Saúde e Igrexa de San Ciprián. O presuposto total ascendía a 291.948,16<br />

pesetas, lonxe da cifra inicial de 515.374, 61 pts.<br />

Obsérvense as “Obras”, proxecto de acondicionamento portuario e urbano de González Besada do 1915, e as<br />

industrias de transformación do peixe en primeira liña de costa. Sobre elas xirará a economía da Vila ata hai<br />

ben pouco. Fonte: Servizo de Publicacións da Deputación de Pontevedra.<br />

75

As obras comezaron en outubro de 1917 e foron encargadas a José Bugallo pero<br />

pronto comezaron a verse deficiencias nelas e xurdiron as reclamacións, sobre todo dos<br />

industriais que estaban asentados entre o Cabo e a Basella. Laiábanse estes da necesidade<br />

de ampliar os desaugadoiros e da construción de novas ramplas de atraque, de pedra, xa que<br />

as que antes existían de madeira desapareceran a medida que se ía construíndo o diqueestrada.<br />

Cabe supoñer que debían ter ascendencia no Ministerio xa que ámbalas peticións<br />

foron aprobadas e incluídas nun proxecto reformado de 1918. Posteriormente, pediron que<br />

os atracadoiros se fixeran en perpendicular en non en paralelo ó peirao de ribeira, e mesmo<br />

o Concello fixo o propio coa construción dun novo dique de abrigo que pechara a dársena,<br />

no que constitúe hoxe o “Muelle da Motora”. Tamén se aprobaron estas variacións sobre o<br />

proxecto reformado.<br />

En pleno curso das obras houbo que proceder á corrección de diferentes partes do<br />

proxecto posto que as solucións alí aportadas amosábanse ineficaces para a realidade que se<br />

estaba a construír. Así, houbo que realizar novas obras no peirao de ribeira, substituír os<br />

perpiaños de formigón de cemento lento por outros de cemento rápido e construír a nova<br />

rampa-dique citada anteriormente. Todo isto fixo que o presuposto se incrementara en<br />

66.250, 63 pesetas.<br />

As obras empregaron 937.578 m 3 de perpiaño, 5.023.426 de cachotería, 12.576 de<br />

pedra para escollera, 1.579 de terra de labor e 4.394 de area de praia e houbo que voar<br />

diferentes baixos que dificultaban a navegación 131 . Aínda no 1931 se proxectaría a<br />

colocación de luces en todo o recinto portuario.<br />

Habería que agardar ata os anos 50 para que se faga a prolongación da rampla da<br />

Farola cara o oeste acompañada da construción do peirao coñecido popularmente como “da<br />

Motora”, co que se pechaba a dársena de abrigo e atraque das embarcacións que fornecían<br />

de peixe ás fábricas de conserva e salgado.<br />

2.6. A SEGREGACIÓN DAS PARROQUIAS DE TREMOEDO, ANDRÁS, A<br />

ILLA E BAIÓN E A ANEXIÓN A VILAGARCIA. O CONTENCIOSO E A<br />

REVERSIÓN DO PROCESO (1935-1944).<br />

Os comezos dos anos 30 foron de gran axitación na vida corporativa posto que os<br />

antagonismos políticos da vida nacional se trasladaban á local, onde chocaban os intereses<br />

dunha dereita presidida polos conserveiros que tamén controlaban a Falanxe e a esquerda<br />

que pugnaba por defender á xente que traballaba na conserva e vía moi deteriorados os seus<br />

dereitos laborais. Os intentos dos primeiros por conseguir o goberno vilanovés foron<br />

constantes e revestidos en ocasións dunha gran violencia verbal e mesmo física. Así, xa en<br />

setembro do 1932, nun claro intento de afogar o goberno dimiten dos seus cargos varios<br />

edís por diferentes razóns. O primeiro é o propio Alcalde, Emilio Santos quen aduce<br />

enfermidade e continuas baixas, séguenlle Miguel Varela por idénticas razóns, Ramón<br />

López faino por motivos de traballo que lle impiden estar presente nos plenos, Jenaro<br />

Guillán Camba sen motivos coñecidos e Pastor Pombo porque sendo xuíz municipal<br />

considera que o cargo de concelleiro é incompatible coas súas funcións e, finalmente,<br />

Estanislao Peña porque acababa de ser nomeado médico do primeiro distrito de Vilanova.<br />


.- Portos de Galicia. Sección de Pontevedra. Proyecto de puerto en Villanueva de Arosa. Documento nº 1.<br />

Memoria. 1914 e ampliación de 1922.<br />

76

A situación é tal que o propio Secretario advirte que cesando máis da 3ª parte da<br />

corporación deben poñerse os datos en coñecemento do Gobernador Civil para que tome<br />

medidas no asunto 132 . Debeu facelo con celeridade plasmando as súas decisións no Boletín<br />

de 9 de xaneiro de 1933 no que se nomea Alcalde interino a Aurelio Mouriño Vidal e<br />

Tenentes de Alcalde a Jesús Rodríguez, Adolfo Fojo e Isidoro Peña Artime. Aínda con esas<br />

Francisco Diz fai constar en acta o seu desacordo con tal medida porque na súa opinión non<br />

se seguirán estritamente as ordes do devandito Boletín.<br />

Así as cousas, en maio pretende constituírse a nova corporación na que se evidencia<br />

unha clara división política. En efecto, os desacordos non tardaron en chegar e puxéronse<br />

de manifesto no intento de elixir Alcalde cando por dúas veces empatan a 8 votos o<br />

Presidente Aurelio Mouriño e Francisco Lafuente. A resolución do problema dirimiuse por<br />

parte do Secretario que sacou dunha furna, onde foran introducidos os nomes dos<br />

candidatos en sendas bolas, a papeleta do primeiro. Isto non foi ben recibido por Lafuente e<br />

os seus 7 votantes que, cando se está a elixir ó primeiro Tenente de Alcalde, se retiran do<br />

salón plenario. Outra vez, voltaba a quedar sen quorum a Corporación polo que de novo<br />

tiveron que dar conta ó Gobernador Civil do feito.<br />

En xuño renóvanse as consistoriais para a constitución do Concello, baixo a<br />

presidencia do Delegado do Gobernador Civil. Nelas noméanse Tenentes de Alcalde a<br />

Francisco Lafuente González, Francisco Diz viñas e Francisco Abalo. Benito Paz e Manuel<br />

Pintos son designados Síndicos. Pero o clima enrarecido seguía a selo mesmo que en datas<br />

anteriores e os intentos de Antonio Pérez Lafuente por ser Alcalde a toda costa entorpecían<br />

outra vez a sesión plenaria. Agora cargaba as culpas contra o Secretario municipal, Trigo<br />

Gómez, por ter procedido incorrectamente no pleno do 10 de maio 133 , contra o que chegará<br />

a pedir sancións administrativas. Logo de varias liortas máis co Alcalde e Secretario,<br />

finalmente, toma cartas no asunto o Gobernador Civil advertindo da imposibilidade de<br />

impor sancións a este último xa que, no caso de ser certas as acusacións vertidas contra el<br />

por Lafuente, serían as primeiras incorreccións castigadas tan so con aviso de falta leve.<br />

Todo remata coa proposta de Aurelio Mouriño, aprobada polo Consistorio, de deixar sen<br />

efecto o expediente e as sancións pedidas contra o funcionario, diante disto Lafuente<br />

abandona a sala volvendo á normalidade a vida plenaria 134 .<br />

De todos modos as augas volveron a enlodarse a non tardar moito e na sesión do 12<br />

de marzo do 35 o Alcalde; Aurelio Mouriño, presenta a dimisión obrigado polas ameazas<br />

132 .- Actas de Plenos do Concello de Vilanova. Sen motivo coñecido, estas aparecen soltas nunha carpeta que<br />

contén as de diferentes anos dende o 32 ata o 36. Tamén temos consultado o Libro de Actas de Plenos das<br />

datas amentadas.<br />

133 .- "…El concejal Antonio Pérez Lafuente hace constar su protesta y no aprueba el acta aún cuando la firma,<br />

por cuanto la elección para nombramiento de alcalde entiende se ha hecho con ilegalidad demostrada en que<br />

las papeletas que contenían o debían contener los nombres de los candidatos fueron introducidas en bolas<br />

huecas desiguales por el señor Secretario; este mismo señor cubrió las papeletas sin que las hubieran<br />

examinado los concejales e introdujo dichas bolas en una urna transparente, por cuanto fue visto que el citado<br />

Sr. Secretario eligió a sabiendas la bola que tuvo por conveniente, por todo lo cual el nombramiento del alcalde<br />

fue debido no a la suerte, sino a la voluntad del mencionado Secretario, corraborado en haberse éste negado a<br />

consentir que la extracción de las bolas la hiciera un niño de corta edad que en aquel momento se presentó y<br />

que ha sido rechazado por el Sr. Presidente y por de Sr. Secretario. Insiste en no aprobar la aludida sesión. En<br />

su consecuencia solicito que la Corporación acuerde se me expida certificación literal de la presente acta para<br />

hacer valer mis derechos ante la Autoridad correspondiente…". Libros de Actas de Plenos do Concello de<br />

Vilanova. 1933.<br />

134 .- Libros de Actas de Plenos do Concello de Vilanova. 1934.<br />

77

que estaba a recibir do público asistente ó acto. Os incidentes obrigaron a intervir á Garda<br />

Civil que houbo de desaloxar o Consistorio 135 . Todo parece indicar que un grupo de<br />

concelleiros da Corporación estaba manipulando a vontade de gran parte dos veciños da<br />

vila para a consecución dos seus intereses, se atendemos ó declarado polo Alcalde en sesión<br />

posterior de 24 de abril 136 . Así, o poder executorio do Pleno víase moi reducido 137 e tan so<br />

se atendían cuestións sen aparente importancia para o núcleo como a adhesión a outros<br />

concellos de España para lograr a paralización de entrada de madeira doutros países como<br />

Rusia ou Uruguai.<br />

No ano 35, diante do clima de axitación social que asolaba ó país e a Vilanova, que<br />

rematou coa multa e suspensión das súas funcións como concelleiros da Corporación de<br />

Antonio Pérez Lafuente, Francisco Abalo Pombo e Francisco Lafuente González, pola súa<br />

actitude ameazante contra o Alcalde e o Secretario, o Pleno aparecía moi dividido<br />

ideolóxicamente. Nestas, aconteceu a morte de Benito Dorgambide Louzao e Adolfo Fojo<br />

Silva e a renuncia de Adolfo Allo co que a Corporación quedaba diminuída en 6 membros<br />

obrigando ó Gobernador Civil a nomear 6 novos representantes que viñeran a cubrir a<br />

totalidade de concelleiros 138 .<br />

Esta situación de controversia política foi aproveitada dende o Concello de<br />

Vilagarcía dándose os pasos necesarios co obxectivo de lograr a anexión das parroquias<br />

vilanovesas de András, Baión, a Illa de Arousa e a posteriori Tremoedo, posto que se se<br />

lograba aumentar a poboación tamén se faría o mesmo coas contribucións a percibir pola<br />

entidade municipal. Todo parece indicar que tamén se contaba coa colaboración da Cámara<br />

de Comercio. As pretensións expansionistas dos vilagarciás xa tiñan antecedentes en 1913<br />

coa anexión de Carril e Vilaxoan, nun proceso que motivou gran reacción social nas vilas<br />

anotadas narrado por Villaronga 139 . O certo é que en abril do 35 preséntanse en sesión<br />

plenaria tres informes das parroquias de András, Baión e A Illa, asinados por diferentes<br />

135 .- Do feito levanta acta o Secretario José Trigo desta forma: “…restablecido el orden con la llegada de la<br />

Guardia Civil y desalojada la casa Consistorial de la irrupción verificada en ella, habiendo estado en peligro<br />

la vida del alcalde y el que suscribe, habiendo llegado la coacción y amenazas al extremo de obligar al<br />

Alcalde a presentar contra su voluntad la dimisión del cargo, extiendo esta diligencia para hacer constar que<br />

la dimisión consignada en la minuta que antecede, fuí coaccionado para consignarla, así como fue<br />

coaccionado para ello el Alcalde, de cuyos hechos se dará conocimiento al Excmo. Gobernador Civil y Juez<br />

de Instrucción del Partido. Igualmente hago constar: Que de la anterior minuta se me exigió un duplicado<br />

que ante la coacción y miedo insuperable tuve que extender, y firmaron el Alcalde y Concejales<br />

asistentes…”. Libros de Actas de Plenos do Concello de Vilanova. 1935. Ps. 35-36. Cabe anotar que a<br />

numeración das páxinas destes Libros é dobre, é dicir; un número fai referencia a dúas páxinas.<br />

136 .- "...El día 12 de marzo último fue asaltada esta casa consistorial por vecinos de este pueblo, que mal<br />

aconsejados por unos dirigentes sin escrúpulos, pusieron en peligro la vida del Alcalde y Secretario de esta<br />

Corporación maltratando a la vez a algunos concejales presentes...”. Libros de Actas de Plenos do Concello de<br />

Vilanova. 1935. Ps. 35-36.<br />


.- “…La pongo yo Secretario para hacer constar que hasta el día da fecha no han podido celebrarse sesiones<br />

por este Ayuntamiento debido al estado de rebeldía del pueblo de Villanueva y que imposibilitó la concurrencia<br />

de los Señores Concejales, Alcalde y el que suscribe a la casa Consistorial…”. Asinaba o Secretario o 24 de<br />

Abril de 1935. Libros de Actas de Plenos do Concello de Vilanova. 1935. Ps. 35-36.<br />


.- As persoas elexidas foron Santiago Dieste, Gerino Vázquez Touceda, Emilio Nieto Fontán, Manuel Ferro<br />

Abalo, Manuel Negro Cabanas e Rafael Mosteiro Arca.<br />


.- VILLARONGA GARCÍA, M.: “Vilagarcía, Vilaxoan y Carril”. Servizo de Publicacións da Deputación<br />

de Pontevedra. 1991.<br />

78

persoas destacadas destas parroquias 140 que, asegurando actuar en representación da<br />

meirande parte dos veciños, solicitan a segregación do concello de Vilanova e a<br />

incorporación ó de Vilagarcía. No mes de xuño, recibirase idéntica petición de<br />

Tremoedo 141 .<br />

O asinantes parecían estar ben informados xa que entre as causas aducidas para tal<br />

cousa citábanse artigos da Ley Municipal de 1877 onde se especificaba que non poderían<br />

existir concellos que tiveran unha poboación inferior a 2.000 habitantes. A amentada Ley<br />

inscribíase nuns tempos nos que a Revolución de 1868, que é a última ocasión en que a<br />

burguesía protagonizará un movemento revolucionario, ten por obxectivo primordial a<br />

substitución do modelo político moderado centralista por outro máis descentralizador. Unha<br />

das primeiras medidas que se tomaron foi a democratización da administración, co fin de<br />

suprimir a forte tutela á que estaba sometida polo Monarca. Con todo, a falta de coherencia<br />

dos diversos grupos sociais reflectísese na instauración de modelos políticos diferentes, que<br />

influirán na non aplicación da lexislación descentralizadora.<br />

A pesares disto, instaurase a Ley Municipal do 2-X-1877 e en 1882 realizouse unha<br />

modificación do réxime provincial existente, orientándose todas estas reformas a recortar as<br />

medidas democráticas e descentralizadoras da anterior Ley Municipal do 70. Así,<br />

restrínxese o sufraxio, esixindo o pago dunha cota nos municipios de máis de 30.000<br />

habitantes nos cales a experiencia demostrou que se quebranta a unidade política. O rei<br />

outórgase o privilexio de nomear os presidentes das deputacións, e pode nomear de entre os<br />

concelleiros os alcaldes das capitais de provincia, cabezas de partido xudicial e pobos de<br />

igual ou maior veciñanza que estes, sendo os alcaldes de Madrid e Barcelona de<br />

designación real. Os gobernadores civís poden suspender, grazas ás facultades que concedía<br />

o artigo 189 da Lei Municipal, aos alcaldes e concellos, que están totalmente subordinados<br />

á xefatura deste. Ademais, existiría unha Xunta Municipal formada polos representantes<br />

dos contribuíntes e concelleiros destinada a controlar o orzamento municipal anual. Toda<br />

esta normativa acentuou e consolidou a mediatización da institución municipal como un<br />

órgano burocrático do poder central. Ademais, debido ao raquitismo municipal incapaz de<br />

realizar as competencias que a Lei lle encomendaba reafirmouse a posibilidade de crear<br />

mancomunidades municipais, así como se sinalou a formación de municipios nos pobos de<br />

máis de 2.000 habitantes, manténdose os xa existentes, establecendo unha normativa para<br />

as agregacións e segregacións de municipios, e permitindo unha ampliación até unha<br />

distancia de 6 quilómetros dos termos municipais das cidades de máis de 100.000<br />

habitantes. Polo demais, a organización administrativa continuaba uniforme e simétrica<br />

tanto nos principios xerais como nos detalles 142 .<br />

A poboación total do concello vilanovés era de 8.617 habitantes, dos que 1.930 eran<br />

da capital e o resto se repartían entre as parroquias. A Illa superábaa con 2.085 habitantes o<br />

que lle daba dereito a posuír concello propio pero, sorprendentemente, en vez de facelo<br />

solicita a súa inclusión no de Vilagarcía. Isto permítenos suscitar algunhas cuestións que<br />

ben poden ser empregadas como hipótese de traballos futuros. Había intereses privados, dos<br />

que se facían chamar representantes freguesiais? Entre eles temos, por exemplo, un médico<br />

140 .- Polo que parece eran utilizadas como cabeza de ponte aproveitando a súa notoriedade social. Eran Miguel<br />

Varela Cores e José García Piñeiro por András, Eduardo Puceiro Cores por Baión e Manuel Martínez<br />

Corbaho e José Legerín Paz pola Illa.<br />

141 .- O escrito asinabano Ramón Padín durán e Ángel Pintos Oubiña.<br />

142 .- NADAL, FRANCESC: “Poder municipal y espacio urbano en la configuración territorial del estado<br />

liberal español (1812-1975). En Geocrítica. Universidad de Barcelona. Año VII. Número 37. Enero, 1982.<br />

79

na Illa e un emigrante retornado, que no padrón do ano 30 non figura inscrito en Vilanova,<br />

merca terras en Baión converténdose en propietario do pazo do Cabido, co que estamos<br />

diante do vello esquema decimonónico de enfrontamento entre unha vila dominada pola<br />

burguesía industrial e un rural no que se enquistan os sucesores da vella fidalguía pacega.<br />

Existían intereses endóxenos, no concello e Cámara de Comercio de Vilagarcía, que<br />

puideran empregar a estas persoas como lanzadeiras para lograr a anexión de parte do<br />

territorio vilanovés? Lémbrese que a Ley Municipal del 1877 so permite anexións de ata 6<br />

quilómetros do espazo municipal anexo e que, curiosamente, os territorios gañados<br />

constitúen a parte norte de Vilanova, en contacto con Vilagarcía. Como é posible que cando<br />

o concello de Vilagarcía intenta crear na Illa unha xunta de arbitrios non encontre unha soa<br />

persoa para tal cargo? Significaba este feito unha implicacións dos arousáns na vida do<br />

novo Concello?<br />

Cinguíndonos á cuestión local o asunto é que no Pleno de Abril, apróbase a<br />

segregación por 11 votos contra 4 143 de representantes municipais que pretendían que a<br />

secesión se fixera por medio dunha consulta popular e non desta guisa.<br />

Da lectura dos Libros de Actas de Plenos do municipio podemos entrever que as<br />

discusións foron intensas en contido e paixón, mesmo nos consta que algún concelleiro tivo<br />

que saír pola fiestra do concello diante do acalorado da situación, pero en definitiva, a<br />

decisión de permiti-la segregación tomouse en función dos seguintes criterios:<br />

“…resultando (…) que la mayoría de los vecinos de las parroquias citadas piden la<br />

segregación de las mismas para anexionarse al término municipal de Villagarcía de Arosa,<br />

conforme a los precpetos que se dejan citados (refírese o Secretario ó anotado por nós<br />

relativos á Ley Municipal de 1877).<br />

Resultando: Que la segregación de las referidas parroquias no perjudica en forma<br />

alguna los intereses legítimos del Municipio de Villanueva de Arosa, ya que con la<br />

población y territorio a que queda reducido puede perfectamente atender a todas las<br />

necesdiades y cargas que la Ley exige; ni le hace perder la condición exigida en el artículo<br />

2º de la Ley de 2 de Octubre de 1877, una vez le queda una población muy superior a<br />

2.000 habitantes.<br />

Considerando: Que este asunto es de la exclusiva competencia de los<br />

ayuntamientos, una vez propuesta por la mayoría del número de vecinos de las entidades<br />

que tratan de segregarse.<br />

Considerando: que a esta unión de carácter extraordinario, convocada al efecto<br />

con la antelación debida y con expresión del asunto que en ella había de tratarse ha<br />

concurrido número suficiente de señores Concejales (asistiron á reunión a totalidade<br />

deles, 16) par adoptar acuerdo.<br />

Discutido ampliamente y después de haber hecho uso de la palabra varios Sres<br />

Concejales; el Ayuntamiento con el voto favorable 144 (de) los dos tercios de Concejales que<br />

componen esta Corporación ..; acuerda:<br />

Primero.- Que procede la segregación de las parroquias de Isla de Arosa, Bayón y<br />

András para su anexión al término municipal limítrofe de Villagarcía de Arosa.<br />

143 .- Os votos a favor viñan de Francisco Castro vidal, Antonio Novo, Benito Paz, Manuel Negro, Manuel<br />

Pintos, Aurelio Mouriño Vidal, Santiago Dieste, Gerino Vázquez, Manuel Ferro, Emilio Nieto, e Rafael<br />

Mosteiro. En contra votaron; Felipe Torrado, José Portas, Aurelio Mouriño vidal e Ramón López.<br />

144 .- Ver cita 32.<br />

80

Segundo.- Que las citadas parroquias quedan obligadas a contribuir como cantidad<br />

mínima aparte los demás auxilios y tributos que hoy les afecta, con la cantidad total con<br />

que figura en el Repartimiento General de utilidades que para el ejercicio de 1.935<br />

corriente habrá de efectuarse en este Ayuntamiento.<br />

Tercero.- Que los sueldos de los médicos de Bayón e Isla de Arosa habrán de ser<br />

prorrateados con arreglo al número de habitantes con las demás parroquias que quedan<br />

formando parte de este término municipal y que constituye con aquellas las respectivas<br />

zonas médicas.<br />

Cuarto.- Que el Secretario de este Ayuntamiento D. José Trigo Gómez, habrá de<br />

pasar como oficial al Ayuntamiento de Villagarcía de Arosa con el haber se seis mil<br />

pesetas que con más de dos quinquenios a razón de quinientas pesetas cada uno hacen un<br />

total de siete mil, cuyos quinquenios tienen su arranque desde la toma de posesión en<br />

propiedad del cargo de Secretario de este Ayuntamiento y con los derechos que le concede<br />

el Reglamento de Secretarios de Ayuntamiento; bien entendido de que caso de que se<br />

interponga algún recurso contra esta resolución y la que pueda adoptar el Ayuntamiento<br />

de Villagarcía, quedará en suspenso la ejecución de hecho de la fusión de derecho<br />

acordada, interín tanto no sea resuelto de manera definitiva el que por cualquier concepto<br />

se interpusiese, evitando de este modo los perjuicios irreparables que su ejecución pudiera<br />

acarrear a los intereses de todos; y<br />

Quinto.- Se designa una comisión compuesta de los Concejales D. Gerino Vázquez,<br />

D. Francisco Castro y D. Emilio Nieto para intervenir en la liquidación de toda clase de<br />

valores o cualquier otra cuestión que requiriese la intervención de la misma…” 145 . Logo<br />

disto, levantábase a sesión que durara máis ou menos unha hora e estaba presidida por<br />

Aurelio Mouriño, obrigado a dimitir anteriormente de forma violenta.<br />

Dentro da Corporación houbo voces moi críticas coa segregación e mesmo o<br />

concelleiro Ramón López, en nome do grupo opositor, fai constar por escrito o seu voto en<br />

contra da mesma xa que consideraba que dada a súa importancia o proceso debera terse<br />

feito mediante un plebiscito popular, discutido por concelleiro elixidos e non interinos e<br />

volvía a cargar contra o Secretario a quen acusaba de traer as actas plenarias feitas de casa.<br />

Neste contexto, prodúcese a aceptación das parroquias por parte de Vilagarcía e únese a<br />

elas Tremoedo que segue o mesmo camiño.<br />

A anexión a Vilagarcía queda formalizada en setembro do mesmo ano, logo de terse<br />

nomeadas diversas comisións por parte de ámbolos dous concellos co gallo de realizar as<br />

tarefas burocráticas 146 . Como xa queda indicado, o ambiente no noso Consistorio non era<br />

moi afable e logo do narrado a tensión foi en aumento ata chegar ó punto en que o<br />

Secretario ten que levantar acta facendo constar que, debido ó clima de rebelión do pobo de<br />

Vilanova, non se puideron celebrar diferentes sesións plenarias polo que mesmo se ten que<br />

trasladar a consistorial a Caleiro 147 . En xaneiro do 36 volven a celebrarse en Vilanova pero<br />

145 .- Libros de Actas de Plenos do Concello de Vilanova. 1935. Ps. 37-38.<br />

146 .- A comisión nomeada polos dous Concellos para dirimir tódolos aspectos do proceso estaba composta por<br />

Gerino Vázquez Touceda, Francisco Castro Vidal e Emilio Nieto Fontán por Vilanova. Por Vilagarcía<br />

formaban parte; Juan Quintáns Abalo, Luis Carregal Rodríguez, Miguel Lafuente Casares e Cándido López<br />

Martínez. A Acta definitiva da segregación queda recollida nos Libros de Plenos do Concello de Vilanova de<br />

1935. Ps. 47, 48, 49.<br />

147 .- Resulta curioso e estraño que no arquivo local non exista expediente algún deste feito polo que a fonte<br />

fundamental para explicalo condúcenos ós Libros de Actas de Plenos das datas en cuestión.<br />

81

cunha corporación moi reducida por mor da segregación, composta tan so por 5<br />

concelleiros aínda que legalmente lle correspondían 9.<br />

POBOACIÓN DE ANDRÁS, BAIÓN, A ILLA E TREMOEDO, 1930.<br />

ANO PARROQUIA POB.DE POB.DE<br />

% DE<br />

FEITO DEREITO VILANOVA<br />

1930 ANDRÁS 391 448 4,53/4,8<br />

1930 BAIÓN 1.444 1.693 16,76/18,16<br />

1930 A ILLA 2.277 2.361 27,40/25,33<br />

1930 TREMOEDO 813 875 9,43/9,39<br />

TOTAL 4.925 5.377 58,12/57,70<br />

FONTE: Censo electoral de 1930. Elaboración propia.<br />

Se temos en conta que a poboación de feito do concello de Vilanova era de 8.614<br />

habitantes e a de dereito de 9.318, vemos como se sumamos as poboacións de feito e de<br />

dereito das catro parroquias segregadas para o ano 1930 148 representan un 58 % a de feito e<br />

un 57 % a de dereito, é dicir, máis da metade o que se traducía nunha falla importante de<br />

ingresos municipais por impostos, arbitrios, etc., para Vilanova en un incremento<br />

semellante para o de Vilagarcía. En termos absolutos teríamos un decremento poboacional<br />

de 3.689 efectivos que ganaba este último concello.<br />

EVOLUCIÓN DA POBOACIÓN DE VILANOVA; 1857-1950.<br />

ANO 1857 1860 1877 1887 1897 1900 1910 1920 1930 1940 1950<br />

HAB. 5740 5784 6795 6784 7680 6847 7162 8037 8614 5618 11277<br />

FONTE: INE. Elaboración propia.<br />








hab<br />

1857 1860 1877 1887 1897 1900 1910 1920 1930 1940 1950<br />

148 .- Non existen datos para o ano da segregación, 1935, en ningún dos organismos oficiais consultados;<br />

Concellos, arquivos provinciais, INE, etc. Todo parece indicar segundo nos advertiron que o clima prebélico<br />

tivo moito que ver na ausencia dos mesmos. Por elo teremos que recorrer ós de 1930 e 1940 para ver a<br />

evolución da poboación nos dous concellos afectados; Vilanova e Vilagarcía.<br />

hab<br />

82

Na gráfica anterior pódese ver que dende 1857, con pequenos altibaixos puntuais<br />

debidos a andazos de fame e pestes, guerras coloniais, emigración cara América, etc., a<br />

poboación de Vilanova vai crecendo lentamente ata chegar ós anos 30 nos que a causa da<br />

segregación indicada e ós efectos da Guerra Civil e posteriores represión e exilio, a<br />

columna decrece significativamente para duplicarse nos 50 grazas á reincorporación do<br />

territorio anexionado por Vilagarcía.<br />

Pero a pesares de todo o dito, xa no 35; Luis Pérez Lafuente, integrante dunha das<br />

familias máis poderosas no económico e político do concello, xunto cun grupo de persoas,<br />

interpón recurso contencioso-administrativo contra o movemento segregacionista. Houbo<br />

de pasala Guerra e chegou a longa noite de pedra do franquismo cos seus fusilamentos,<br />

depuracións políticas e profesionais, novas corporacións, etc., e aqueles que no seu día se<br />

revelaran contra o Alcalde institucional hoxe tiñan a legalidade que lles procuraba o golpe<br />

militar dos feixistas 149 . Se non eran alcaldes formaban parte da Corporación ou ostentaban<br />

cargos políticos moi relevantes dentro do todopoderoso partido da Falanxe. Aínda en pleno<br />

fulgor da Guerra, en xaneiro do 37, o Tribunal provincial do contencioso dita sentencia<br />

anulando a anexión de Tremoedo a Vilagarcía, fito que xa adiantaba o que ía a ocorrer<br />

despois coas outras parroquias segregadas de Vilanova. Ficaba agora lograr a reversión dos<br />

restantes terreos municipais e vaise lograr en febreiro do 37 con outra sentencia do Tribunal<br />

provincial do Contencioso.<br />

Pasaba o tempo e a pesares do dito os veciños de Baión, András e a Illa seguían<br />

contribuíndo a Vilagarcía polo que se decide que unha comisión consulte con diferentes<br />

letrados para ver que actuacións se fan. Víñase a por de manifesto o aseverado<br />

anteriormente de que o Concello vilagarciá tan so pretendía o incremento de poboación<br />

polo propio dos arbitrios que xeraba. Nestas, o Alcalde chega a mandarlle unha notificación<br />

ó Ministro de Xustiza para que tome cartas no asunto: “Por el Secretario se da lectura a<br />

una copia de la instancia que por esta Alcaldía se dirigió al Excmo. Sr. Ministro de<br />

Justicia y por la que se suplicaba ordenara la integración inmediata al territorio municipal<br />

de Villanueva de Arosa de las parroquias siempre pertencientes al mismo y ahora<br />

indebidamente segregadas e incorporadas a Villagarcía nombradas Tremoedo, András,<br />

Bayón e Isla de Arosa y que sea por lo mismo el Ayuntamiento de los mismos (Villanueva)<br />

quien las administre y rija” 150 .<br />

No 39 o tema aínda coleaba en Vilanova por non se ter aclarado nada o que leva ó<br />

concelleiro Padín a reprochar ó Alcalde; Benito Pombo Búa, unha certa actitude de<br />

neglixencia diante do que se crea unha comisión que consulte co avogado pontevedrés,<br />

Buíde, quen xa levara o preito de Tremoedo. Ademais, dende Vilagarcía interpúñanse todos<br />

os atrancos legais posibles en forma de recursos diante do Tribunal Supremo, con tal de<br />

seguir aproveitando as rendas vilanovesas. Finalmente, no 41 Tremoedo volve á<br />

administración vilanovesa e no 45 fano András, Baión e a Illa co que se daba execución ó<br />

fallo do Tribunal do Contencioso de 1937.<br />

O incremento de poboación que esto supuxo para a nosa vila foi utilizado polo<br />

Alcalde Juan Hermida, a partir do 48, como causa para a construción da nova casa<br />

consistorial, como logo veremos. Lémbrese neste senso, que Vilanova pasa de 5.618<br />

habitantes no ano 40 a 11.277 no 50.<br />

149 .- Eran datas nas que Benito Otero Chazo, Intendente local e membro da Comunión Tradicionalista,<br />

invitaba a toda a Corporación a una misa polos caídos vilanoveses pola Patria.<br />

150 .- Libros de Actas de Plenos. Ano de 1937.<br />

83

2.7. OS RECHEOS DO ESTEIRO DE VILAMAIOR, A CONSTRUCCIÓN DO GRUPO<br />

ESCOLAR “JOSÉ ANTONIO” E DA NOVA CASA CONSISTORIAL. A EXPANSIÓN<br />

DO NÚCLEO CARA AS SINAS E A ESPECULACIÓN URBANÍSTICA. OUTRAS<br />

OBRAS.<br />

A pesares do descrito sobre a dotación e posta en funcionamento dos novos<br />

equipamentos, a falla de infraestruturas urbanas e o penoso estado do casarío eran evidentes<br />

para os anos que nos ocupan, de modo que no 1935 redáctase unha memoria que<br />

comprendía actuacións urbanísticas sobre diferentes puntos da vila co fin de modernizala.<br />

Xa en marzo de 1935 o concelleiro Reiriz faise eco do anunciado ó tempo que propón ó<br />

Pleno a apertura dunha rúa, mediante expropiacións, que comunicase o espazo portuario,<br />

dende a antiga praza de abastos co que hoxe sería caso histórico da Pastoriza. Nembargante,<br />

o estouro da Guerra Civil no 36 habería de paralizar momentaneamente a cousa pero dado<br />

que Vilanova se adhire rapidamente á causa golpista e permanece afastada da fronte bélica,<br />

no 37 retómase o tema cun certo vigor 151 . En efecto, os efectos da asonada militar do 18 de<br />

xullo do 36 fixeron que o día 29 do mesmo mes se constitúa a nova xestora municipal que<br />

viña a substituír e cesar a todos os compoñentes da administración republicana. O novo<br />

órgano de goberno, formado baixo a presidencia do capitán de carabineiros, Manuel Iriarte,<br />

nomeaba Alcalde a Luis Rodríguez Dopazo quen inmediatamente manifestaba o seu apoio<br />

incondicional á causa feixista e ó xeneral Franco.<br />

Neste contexto, incluso durante a Guerra, en outubro de 1937 celébrase no actual<br />

pazo da Deputación de Pontevedra unha reunión de alcaldes da Provincia na que se elabora<br />

unha memoria ou plan de obras a realizar en cada municipio co produto da “décima”, sobre<br />

as contribucións territorial e industrial dos termos municipais. En realidade non aportaba<br />

nada novo xa que viña a recoller todas as actuacións en infraestrutura urbana recollidas na<br />

administración republicana do 35. Con todo, o plan establecido para Vilanova resultaba<br />

ambicioso xa que incluía as seguintes actuacións:<br />

1. Recheo do Esteiro de Vilamaior, con rede de sumidoiros e posterior<br />

construción dunha nova casa consistorial na praza resultante.<br />

2. Construción dun cemiterio novo na parroquia de Caleiro con adquisición<br />

de terreos para o mesmo. O novo Camposanto ía contar cun hóspede<br />

ilustre, a saber; o escritor Francico Camba. En efecto, en maio do 48 o<br />

Centro Galego de Madrid remite unha comunicación ó Concello na que<br />

se da conta de que morto o irmán de Julio Camba en Madrid, noticia moi<br />

aireada nos medios de comunicación da Capital por diversos escritos do<br />

propio Cela e outros académicos da época, solicitan ó Pleno que colabore<br />

cunha partida de cartos nos gastos do traslado do corpo e enterro do<br />

mesmo. Accédese a elo pero nos Libros de Actas de Plenos non se volve<br />

151 .- No 1935 o ambiente prebélico tamén se ía notando en Vilanova feito que se traslada ó pleno municipal<br />

onde os concelleiros da dereita e un grupo de veciños alentados por eles tentarán facer dimitir ó Alcalde con<br />

actos violentos que, mesmo se dirixirán contra o Secretario a quen obrigan baixo coerción a redactala acta de<br />

dimisión do rexedor municipal. As cousas haberían de sosegarse coa entrada en escena da Garda Civil que<br />

restitúe a orde constitucional pero a excitación social provocada fixo que non puideran celebrarse máis plenos<br />

que aqueles relacionados coas quintas. Neste contexto, as dimisións de concelleiros estaban á orde do día<br />

chegándose a instruír denuncia polo Gobernador Civil da provincia contra os concelleiros Antonio Pérez<br />

Lafuente, Francisco Abalo e Francisco Lafuente González que son suspendidos dos seus cargos. Fonte: Libros<br />

de Actas do Concello, 1935.<br />

84

a dar noticia no tema ata que en setembro do 52 a Corporación aproba a<br />

proposta do Alcalde de apoiar con cartos a petición do amentado Centro<br />

Galego de Madrid e da Deputación Provincial para trasladar os<br />

devanditos restos ata Vilanova. Amén diso, a máxima autoridade local<br />

pretendía a construción dun panteón por conta do Concello que contivera<br />

as cinzas do escritor e as de seus pais que xa estaban enterrados no citado<br />

cemiterio. “…Dice también el Sr. Alcalde que al mismo panteón y en<br />

hueco aparte debían llevarse también los restos mortales del que fue<br />

párroco de Caleiro D. Jerónimo García Lesende, como gratitud de la<br />

parroquia a quien se le debe la construcción de la actual casa rectoral<br />

con su finca, poniendo además una placa con su nombre en la plazuela o<br />

campo de fiestas a quien también se le debe, así como otras mejoras<br />

hechas en la parroquia de su peculiar particular. La Corporación por<br />

unanimidad acuerda llevar a cabo en todos sus términos la propuesta del<br />

Alcalde 152 .<br />

3. Apertura dun camiño veciñal ás praias do norte, das Sinas, partindo da<br />

estrada de obras do porto e continuando polo camiño do Campo. Para elo<br />

prevíanse as oportunas expropiacións veciñais.<br />

4. Apertura dunha rúa que partira da praza da vella Casa Consistorial<br />

(lémbrese que estaba aproximadamente no parque da actual rúa Agustín<br />

Jambrina), expropiando un anaco de horta de Serafina Pérez, viúva de<br />

José Pérez, así como a parte norte da fábrica de Juan González.<br />

5. Ensanchamento da rúa do Cabo que, partindo da coñecida polo entón<br />

como rúa do Medio, ía desembocar á estrada que pasaba fronte á casa e<br />

fábrica dos herdeiros de Goday. Para elo expropiábase parte da horta de<br />

Manuel Llauger e unha pequena casa da viúva de José Pérez Rodríguez<br />

habitada por Benito Fernández, alcumado o “Canalla”.<br />

6. O mesmo se pretendía facer coa rúa existente entre a casa de Tomás<br />

Cardalda e outros e a horta dos Alvarellos para o que se expropiaría parte<br />

da mesma.<br />

7. Expropiación da punta da horta existente entre a rúa do Cuadrante e San<br />

Mauro.<br />

8. Pavimentación das prazas da Pastoriza e de Abastos e da rúa que partía<br />

dende este punto a San Mauro, así como empedrar a rúa Alfredo<br />

Saralegui.<br />

9. Construción dun lavadoiro municipal no sitio coñecido polo río de<br />

“Agro de Lucas”.<br />

Aínda con todo, a Guerra non permitiu dedicarse ó impulso urbanizador polo que en<br />

xuño do 38 o Alcalde remite a anterior lista de obras ó Presidente da Deputación para que<br />

as poña en marcha 153 . Nembargante, haberá que agardar ó fin da contenda para que o Plan<br />

de Obras tome carta de natureza e para elo deberemos aclarar o contexto histórico relativo<br />


.- Libros de Actas de Plenos, anos 1948-52.<br />


.- Memoria do Plan de Obras de 1937. Folio nº 1.440. Concello de Vilanova de Arousa. Recollido polo<br />

arquiveiro municipal Sito Ventoso.<br />

85

ós plans da vivenda da Falanxe, partido único e todopoderoso na España franquista da<br />

Autarquía.<br />

En efecto, en setembro de 1939, en plena posguerra e comezada a II Guerra<br />

Mundial, España declarouse neutral, aínda que publicamente o Réxime franquista<br />

identificábase coas potencias do Eixo. O contexto internacional tivo unha clara repercusión<br />

na política interior española, pois o modelo político que propuña Falanxe, tan influenciado<br />

polo fascismo italiano, e que Franco elixira como sistema estrutural do novo Estado, viviu<br />

o seu período de auxe e retroceso en paralelo á sorte que corrían os seus homólogos<br />

europeos. Aos poucos meses do Decreto de Unificación, que supuña para Falanxe unha<br />

claudicación dos seus primixenios ideais e un acatamento á vontade de Franco,<br />

reorganizouse a organigrama do novo partido único. Creáronse así os Servizos Técnicos,<br />

onde se agrupaban os arquitectos que colaboraban con Falanxe, e a cuxo mando estaba<br />

Pedro Muguruza.<br />

Fronte ao ideal dun estado fascista que propugnaba a Falanxe atopábanse os<br />

monárquicos e especialmente a Igrexa. O punto álxido deste enfrontamento produciuse en<br />

maio de 1941, cando Serrano Suñer (imposto por Franco á fronte de Falanxe) e ideólogos<br />

falanxistas como Dionisio Ridruejo propugnaron claramente a idea dun estado radicalmente<br />

falanxista, sen máis institucións que controlasen o poder. Ao final, tras varias<br />

remodelacións, Franco nomeou a José Luís Arrese, arquitecto falanxista submiso ao<br />

”Generalísimo”, como encargado de dirixir o partido, quen publicou textos teóricos para<br />

"reorientar" doutrinalmente aos seus militantes. Entramos no período coñecido como a<br />

Autarquía económica que durou ata ben entrados os anos 50, que se caracterizou por un<br />

bloqueo internacional á España de Franco e por unha política económica baseada na<br />

autosuficiencia de recursos, con unha gran repercusión sobre o enramado social.<br />

Certamente os efectos da Guerra Civil sobre a economía española, ao devolver á<br />

produción agraria e industrial a niveis prebélicos, fixéronse notar. Con todo as perdas en<br />

maquinaria e instalacións non poden considerarse catastróficas, non así os danos en<br />

infraestruturas. "Non foron, pois, as desfeitas físicas da guerra, nin na industria nin no<br />

campo, os que condicionaron dun modo máis grave a evolución da economía española (...)<br />

a peor consecuencia económica da Guerra Civil foi a dos anos subseguintes, cando o<br />

franquismo desenganchou a España durante un tempo das aceleradas liñas de progreso<br />

económico seguidas polos outros países europeos occidentais apenas concluída a Guerra<br />

Mundial” 154 . Como sinalan Barciela e outros ao examinar globalmente a traxectoria da<br />

política económica franquista, o seu signo máis sobresaliente foi "a resistencia a cambiar, a<br />

forza da inercia, sempre o poder a remolque dos acontecementos. Non pode enxalzarse,<br />

precisamente, a capacidade de reacción dun réxime que tardou dúas décadas en recoñecer<br />

que o seu sistema non funcionaba e en convencerse de que a saída da crise radicaba na<br />

liberalización que tanto criticara" 155 . O sistema autárquico intervencionista e nacionalista da<br />

década do corenta supuxo un freo ao desenvolvemento económico e converteuse no período<br />

de maior recesión económica da nosa Historia, multiplicando os efectos producidos polos<br />

desastres da guerra.<br />

154 .- GARCÍA DELGADO, JOSÉ LUIS e JIMÉNEZ, JUAN CARLOS: “Un siglo de España: la economia”.<br />

Ediciones de Historia, S.A. Marcial Pons. 1999. P. 108.<br />

155 .- CARLOS BARCIELA, Mª INMACULADA LÓPEZ, JOAQUÍN MELGAREJO, JOSÉ A. MIRANDA:<br />

“La España de Franco (1939-1975. Economía”. Síntesis. 2001. Ps. 9-13.<br />

86

Acorde coa política autárquica, as relacións laborais guiáronse desde o Estado<br />

mediante unha extensa regulación e unhas exiguas medidas de previsión social. Falanxe<br />

achegou os cadros e os militantes que controlaron o novo sindicalismo vertical, onde se<br />

incluían aos obreiros xunto aos patróns e empresarios, aínda que nos ideais falanxistas<br />

aínda se prevía chegar máis lonxe no terreo produtivo-laboral, a través do cooperativismo e<br />

a titularidade sindical dos medios de produción. A regulación legal das novas relacións<br />

laborais quedou definida no Foro o Traballo (transposición da Carta do Laboro do fascismo<br />

italiano), publicada o 9 de marzo de 1938. A Delegación Nacional de Sindicatos (DNS),<br />

desenvolveu unha parte dos contidos do Foro a través das obras sindicais nacionais, como a<br />

Obra Sindical del Hogar (OSH). Con todo sempre existiron tensións entre os falanxistas<br />

máis duros, que desexaban dirixir a vida económica desde a nova organización, e os<br />

monárquicos, a Igrexa e o capital, que preferían a Franco e os seus ministros á fronte da<br />

dirección económica. E nestas xorde o ideal da cidade do "Movemento", como máxima<br />

expresión urbanística do réxime franquista.<br />

En efecto, no mes de febreiro do ano 1938 celebrouse en Burgos, sede do Mando<br />

Militar do Exército de Franco, unha reunión con máis de douscentos arquitectos liderados<br />

por Pedro Muguruza, arquitecto fuxido de zona republicana e incorporado ao Estado Maior<br />

de Franco, quen lle encargou a reorganización da arquitectura nacional, obxectivo deste<br />

encontro de arquitectos patrocinado por Falanxe. Nesta reunión tratáronse temas<br />

relacionados coa arquitectura e o urbanismo de face ao momento da reconstrución, entre<br />

eles a problemática da "vivenda humilde". Nas palabras do discurso de clausura, o líder<br />

falanxista Raimundo Fernández Custa avogaba por construír "fogares" fronte a edificios,<br />

definindo a casa como "o centro de expansión do espírito, o marco que encadra a familia".<br />

Fernández Custa esbozaba algúns dos principios e valores que debían rexer a cidade ideal<br />

que soña o falanxismo, "a cidade do Movemento", elementos que esta doutrina tentará<br />

promover, sen éxito, na futura política franquista (pois chocarán con outras "familias"<br />

políticas): "... non construír barriadas obreiras illadas que non é outra cousa que levar a<br />

diferenciación de clases á arquitectura, construíndo edificios que parecen ter a finalidade de<br />

facer resaltar a diferenza dos seres que nela habitan respecto dos demais. Cando o ideal<br />

sería que nos distintos pisos dunha mesma casa puidesen habitar, indistintamente, persoas<br />

de distinto rango social…" 156 .<br />

Esta idea da superación da loita de clases forma parte do manifesto teórico que<br />

configuraban os chamados 26 puntos de Falanxe, e que Franco converteu en norma<br />

programática do Estado tras o Decreto de Unificación entre falanxistas e tradicionalistas de<br />

abril de 1937: “o Estado nacional-sindicalista non se inhibirá cruelmente das loitas<br />

económicas entre os homes, nin asistirá impasible á dominación da clase máis débil pola<br />

máis forte. O noso réxime fará radicalmente imposible a loita de clases, por canto todos os<br />

que cooperan á produción constitúen nel unha totalidade orgánica” 157 . Xurdía entón no seno<br />

dos poderes fácticos que constituían a España do momento un encetado debate sobre a<br />

segregación dos barrios obreiros. Era evidente que esta visión organicista debía reflectirse<br />

no ideal do urbanismo español, que debe ter como exemplo os deseños das cidades da<br />

Reconquista e da colonización americana: "é materia propicia o xenio da raza<br />

eminentemente realista, integrador e xerárquico, que repugna a unilateralidade racionalista<br />

156 .- El discurso es de fecha 14 de febrero de 1938. Citado por DIÉGUEZ PATAO, SOFÍA: “Un nuevo orden<br />

urbano: "El gran Madrid" (1939-1951). Madrid: Gerencia Municipal de Urbanismo, 1991. Ps. 5-6.<br />

157 .- FET y de las JONS. (1939). P.12.<br />

87

ou oportunista francesa ou inglesa...". Polo que propón unha nova división do territorio<br />

nacional en comarcas naturais (de carácter xeográfico), e non a actual división "antinatural<br />

e fonte de desorde" das 50 provincias 158 .<br />

Durante os primeiros anos 40 proliferaron algúns foros de debate sobre o tema da<br />

cidade, o deseño urbano e o seu futuro, e a vivenda. Como as Asembleas Nacionais de<br />

Arquitectura (promovidas nun primeiro momento por Falanxe), os congresos da Federación<br />

de Urbanismo e da Vivenda, ou as páxinas de publicacións como Reconstrución ou a<br />

Revista Nacional de Arquitectura. No polo oposto respecto da segregación obreira<br />

atopábase o criterio de Muguruza, quen non recortaba críticas á actuación especulativa da<br />

burguesía en etapas anteriores, á que acusaba de facer negocio da vivenda humilde. Como<br />

exemplo de actuación expón a Lei proclamada polo Führer alemán para a creación de<br />

300.000 vivendas modestas. Pensando nun modelo para España, Muguruza afirma: "A<br />

definición europea da vivenda modesta ten un sentido netamente materialista..., botamos de<br />

menos ese sentido do fogar tan español por cristián e familiar". A súa solución son os<br />

poboados onde se mesturen as clases sociais, para evitar barrios obreiros, "preferible lograr<br />

o ideal dunha xerarquización absoluta no conxunto do poboado, cun carácter de irmandade,<br />

de gran familia social; ligada mesmo ao padroado de quen incorpora co seu rango social un<br />

matiz de tradición española ao conxunto novo" 159 . Refírese a incluír en cada poboado unha<br />

casa nobre como exemplo para a comunidade, como proporá no deseño do Cerro de<br />

Palomeras. A orde construtiva ideal é o tradicionalismo arquitectónico que aproveita os<br />

materiais locais e a economía de medios.<br />

A outra corrente, de talante conservador, ten o seu mellor órgano de expresión nos<br />

Congresos da Federación de Urbanismo e da Vivenda, promovidos por César Cort,<br />

arquitecto e concelleiro do Concello de Madrid. É un órgano de expresión no que abundan<br />

as intervencións dos municipios españois (fóra da órbita de Falanxe). O I Congreso<br />

celébrase en Madrid en outubro de 1940, e nel Cort expón as súas propostas de solución ao<br />

problema da vivenda. A diferenza dos falanxistas, que responsabilizaban á xestión<br />

municipal e sobre todo á especulación capitalista, Cort culpabiliza á clase obreira e defende<br />

ao propietario capitalista: "Unha das grandes fallas da edificación presente atópase na<br />

torpeza da man de obra e na súa falta de rendemento". A súa solución era esta: "hai un<br />

procedemento sinxelísimo de lograr inmediatamente unha redución considerable no custo<br />

da unidade de obra, aumentar a xornada de traballo sen variar o xornal. E co tempo reducir<br />

tamén o xornal" 160 . Nas súas propostas pide aos Concellos abaratar os solares (non achega<br />

ningunha idea de como realizalo); construír barrios enteiros para que sexa maior a<br />

economía de medios; estudar a industria da edificación, e sobre todo, aumentar o valor dos<br />

alugueres para que a edificación atraia ao capital. Idea esta última, que centra a<br />

comunicación da Cámara da Propiedade de Madrid, avogando por liberalizar os alugueres<br />

xa que "os salarios subiron un 362%" [sic], e é pouco interesante para o capital investir en<br />

propiedade 161 .<br />

158 .- Servicios Técnicos de FET y de las JONS (1939). P. 23.<br />

159 .- MUGURUZA (1941). Ps. 11-13. En esta conferencia Muguruza aporta una idea curiosa: la célula básica<br />

de organización debía ser la escuela, tantos niños, tantas familias, tantas viviendas (de 200 a 500 casas con<br />

capacidad para 800 a 5.000 habitantes).<br />

160 .- I Congreso de la Federación de Urbanismo y de la Vivienda (1941).<br />

161 .- Ibídem, p. 199. Esta proposta arguméntaa Cort asegurando que se o costo da vivenda se reduce e se<br />

vende máis barata, os traballadores aínda gañando menos poderían adquirila. As conclusións máis<br />

88

Ao final, a solución expresouse, como exemplo referente, na aprobación da Lei de<br />

Ordenación Urbana de Madrid que deseñou Bidagor e na que todos os organismos<br />

exerceron dalgún modo presión. Como sinala Terán, o Plan proxecta unha visión nova pola<br />

escala, aínda que o sistema de aneis verdes para a cidade e para os núcleos satélites buscaba<br />

unha segregación radical da clase traballadora, mantida a distancia nunha contorna<br />

semirural. Fernando Terán recolleu o criterio do enxeñeiro Martínez de Lamadrid,<br />

colaborador de Bidagor: "A distribución das zonas industriais, ademais de responder os<br />

criterios normais de zonificación para este uso xa coñecidos (...) obedeceu<br />

fundamentalmente á necesidade de localizar as masas obreiras en sectores da cidade, e<br />

mellor aínda, en núcleos satélites de poboación con vida material autónoma, en fácil<br />

contacto coa súa comarca rural. Desta forma as zonas industriais constitúen verdadeiros<br />

baluartes defensivos contra a invasión de masas de poboación inactivas que se sitúan nos<br />

arredores, constituíndo os cintos suburbanos de miseria contra a que se loita<br />

dificilmente" 162 .<br />

Como queira que a finais dos 40 os aneis verdes son ambicionados polos<br />

especuladores e polas propias institucións como única saída para obter un chan máis<br />

económico, as ideas de Bidagor e todo o debate entre Muguruza e Falanxe fronte aos<br />

sectores conservadores do Réxime, quedou superado pola realidade, o que demostra os<br />

erros de planificación, non só urbana, senón política, económica e social.<br />

A vivenda ten que responder ás necesidades dun fogar cristián; (...) “non hai saúde<br />

nin moralidade posibles onde se medan seres humanos de todas as idades e todos os sexos<br />

en repugnante promiscuidade". Na revista Reconstrución recálcase a importancia moral do<br />

deseño das vivendas segundo as clases sociais para "conseguir unha verdadeira irmandade<br />

cristiá entre as diferentes clases, que necesariamente sempre han de existir. Os máis<br />

acomodados, con maior influencia social, poden facer como de irmáns maiores daqueles<br />

que están en inferiores condicións de vida, e todos xuntos, guiados polo mesmo ideal, poder<br />

servir mellor a Deus e a España" 163 .<br />

Neste contexto, o 19 de abril de 1939 créase o Instituto Nacional da Vivenda<br />

dependente primeiro da Organización Sindical e posteriormente (2 de xaneiro de 1942) do<br />

Ministerio de Traballo. A súa dirección nun primeiro momento recae na persoa de Federico<br />

Maio. A mesma lei de abril de 1939 crea a figura de "vivenda protexida". Segundo esta Lei<br />

o INV é o único organismo capacitado para aprobar os proxectos de construción de<br />

"vivenda protexida" e para o referente a todo tipo de normas. A súa función principal era<br />

deseñar un plan nacional de vivenda protexida para todo o Estado, de onde nace con atraso,<br />

o Plan Nacional de Vivenda para o decenio 1944-1954. Estimábanse necesarias para este<br />

decenio preto de 1.400.000 vivendas, os resultados non chegaron á metade do planificado.<br />

Deste modo pasamos dos Servizos Técnicos de Falanxe á Obra Sindical del Hogar.<br />

Sen dúbida Falanxe foi o organismo máis activo no bando franquista e terminada a<br />

guerra a súa estrutura tentou superpoñerse á estatal. Falanxe tentou despregar o seu<br />

proxecto nacional-sindicalista, copiando instrumentos do fascismo, pero chocou contra<br />

outros sectores do Réxime. Muguruza compatibilizou nun primeiro momento os seus<br />

cargos en Falanxe e na DGA, o mesmo que Federico Maio, director do INV e nos primeiros<br />

rechamantes desta teoría son, segundo Cort, que todo el país podería baixarse os soldos e que así a peseta<br />

recobraría valor.<br />

162 .- TERÁN, FERNANDO DE: “Historia del urbanismo en España: siglos XIX Y XX”. Cátedra. 1999. P. 25.<br />

163 .- En revista Reconstrucción, nº.62, (1946). Ps. 131-136.<br />

89

anos tamén da Obra Sindical do Fogar e a Arquitectura (OSH). A OSH nace na circular 19<br />

da Delegación Nacional de Sindicatos (o sindicato único vertical creado por Falanxe) como<br />

simple organismo de estudo e análise. Non será até 1941 (circular 133 de FET e das JONS)<br />

cando se agrupen na OSH todos os organismos construtores de Falanxe e asuma a<br />

actividade construtora. Aos poucos irá incrementando a súa produción e aumentando o seu<br />

papel como promotor e construtor, aínda que é 1954 cando ve a luz o Primeiro Plan<br />

Sindical da Vivenda.<br />

A misión da OSH consistía en proporcionar vivenda aos "produtores" en<br />

colaboración co INV. Para obter unha vivenda debíase solicitar ao delegado sindical local<br />

ou á Sección Feminina, quen remitían a solicitude ao xefe provincial, quen á súa vez<br />

elevaba a proposta ao xefe nacional. Logo había que esperar a que o Estado dispuxese de<br />

fondos, algo pouco frecuente na década dos 40. O produtor achegaba no momento de<br />

apuntarse o 10% do valor da vivenda, o 90% restante anticipábao o INV e devolvíao o xa<br />

dono da vivenda en mensualidades durante 40 anos.<br />

Falanxe conseguiu aglutinar ao redor de si algúns mozos intelectuais desde a súa<br />

fundación en 1933. Muguruza encabeza a nómina de arquitectos, onde tamén atopamos ao<br />

donostiarra José Manuel Aizpurúa, fusilado durante a guerra e autor dunha das primeiras<br />

obras do racionalismo español, o Real Club Náutico de San Sebastián. Os Servizos<br />

Técnicos e posteriormente a OSH tiveron en nómina a algúns dos mellores arquitectos da<br />

posguerra, encabezados por Francisco de Agarrades Cabrero (arquitecto xefe dos servizos<br />

provinciais de Madrid) e Rafael de Aburto, José Mª Argote, José Antonio Coderch en<br />

Cataluña, ou Vázquez de Castro e Íñiguez de Onzoño nos anos 50. O seu estilo<br />

arquitectónico, excepto Muguruza, tivo unha continuidade coa liña racionalista anterior<br />

proposta en España polo GATEPAC. Neste sentido, a súa arquitectura converteuse no<br />

contrapunto ao "estilo imperial" interpretando en clave moderna a historia arquitectónica<br />

española, a realidade existente e a súa influencia a través de materiais, e contactando<br />

formalmente coas correntes internacionais 164 .<br />

En definitiva, a visión falanxista sobre o barrio ideal baseábase na desaparición das<br />

barreiras clasistas, e na familia como forma "superior ao individuo". Aquí atopamos a<br />

proposta máis interesante e radical que fará Falanxe con respecto á vivenda e que apenas<br />

conseguirá levar a cabo: "Como arquitectos podemos facer notar que até agora se constrúen<br />

barrios independentes e distintos para as diversas clases sociais, que naturalmente,<br />

fomentan e excitan a loita de clases. E agora queremos facer barrios para xentes que estean<br />

unidas por un fin común, e dentro de cada un destes barrios estará comprendida toda a<br />

xerarquía desde a máxima até a mínima". Non se cuestiona a separación e superioridade<br />

entre clases, crese que os problemas que levan á separación en barrios segundo clases,<br />

superaríanse, evitando así que estes barrios favorecesen as opcións radicais obreiras. Por iso<br />

afirman que a "zonificación urbana é a tradición material da loita de clases socialista que<br />

hai que desterrar". Os dirixentes de Falanxe tamén fan referencia á necesidade de deseñar<br />

un Plan de Vivenda: "Non tentamos dar unha descrición da vivenda, cuxo modelo claro é<br />

de todos coñecidos, pero si habemos de sinalar a enorme amplitude deste concepto, xa que<br />

comprende desde a casa, berce da familia e altar das nosas tradicións, até a casa como<br />

instrumento de traballo ... "Esta vivenda ha de rexerse polos seguintes fundamentos:<br />

164 .- LÓPEZ DÍAZ, JESÚS: “Vivenda social y Falange: ideario y construcciones en la década de los 40”. En<br />

Scripta Nova, Revista Electrónica de Geografía y Ciencias Sociales. Universidad de Barcelona. Vol. VII,<br />

núm. 146 (024), 1 de agosto de 2003.<br />

90

separación en habitacións do matrimonio e dos fillos por sexos; dotar á vivenda dunha peza<br />

que "simbolice a idea do fogar"; e mínimos hixiénicos (ventilación, orientación,<br />

iluminación, auga) conforme ás diferentes características rexionais.<br />

Finalmente, estes principios expostos rexían, por exemplo a construción das<br />

vivendas protexidas para desfavorecidos que ó final acabaron construíndose nas Sinas e non<br />

no Campo como se pensou nun primeiro momento, aínda que delo trataremos en diante.<br />

. Rematada a Guerra Civil diante das tremendas carencias en infraestruturas comeza<br />

un lento proceso de urbanización do núcleo tendente a melloralo neste senso. O mesmo<br />

consistiu na desecación da parte dereita, en dirección ó Cabo, do esteiro de Vilamaior,<br />

construción dun colexio e urbanización de novas rúas no esteiro saneado, sobre o que se<br />

levará a cabo a construción da nova Casa Consistorial. Tamén sentaba as bases para a<br />

urbanización; rede de sumidoiros, alumeado e pavimentado, a finais dos 50 e principios dos<br />

60 do que será a arteria principal da Vila, a Avenida González Besada, no honra do<br />

deputado pontevedrés que posibilitara as primeiras obras de acondicionamento urbano e<br />

portuario nas primeiras décadas do século.<br />

Os primeiros pasos neste senso danse no 1940 cando o Concello solicita ó Estado os<br />

terreos da zona marítimo-terrestre coñecidos como Esteiro de Vilamaior, co obxecto de<br />

sanealos e construír neles xardíns e un grupo escolar. Recibida a cesión da autoridade,<br />

redáctase un presuposto extraordinario de 320.985 pts., para a execución, entre outras, das<br />

amentadas obras que son reexaminadas a finais de 1941.<br />

Marisma do Esteiro de Vilamaior no que hoxe constitúe a praza do Concello. as augas chegaban ata a actual<br />

rúa de Curros Enríquez deixando detritos que provocaban andazos de tifo e outros males. Fonte: Sagrario<br />

García.<br />

91

A redacción do proxecto correría a cargo do arquitecto Juan Argenti que no 43<br />

presentará o modificado e definitivo cun presuposto de 560.255 pesetas. Ese mesmo ano as<br />

consistoriais apróbano, abren o período de poxas para a contratación das obras e nomean a<br />

José Nogueira e José Bóveda como membros da mesa de contratación. Finalmente, en abril<br />

do 43 outórganselles as obras Loreto Castellanos Miguel en 557.200 pesetas.<br />

Grupo Escolar en construción sobre as marismas resecadas. Fonte: Alejandra Casado Nogueira.<br />

O financiamento pretendía facerse coa concesión dun crédito de 130.000 pesetas do<br />

Banco de Crédito Local de España, ás que se engadirían 206.484 procedentes da pretendida<br />

venda de montes comunais do Municipio. Nembargante, esta medida non se puido levar a<br />

cabo xa que o Ministerio de Gobernación denegou a mencionada venda polo que o crédito<br />

se convertía na única opción válida. Ó final, o edificio, que levaba o nome de José Antonio,<br />

na honra do líder da Falanxe, ergueuse sobre pedra de perpiaño en dúas plantas, con<br />

separación de alumnos por sexo e bloque adicional destinado a vivenda de profesores.<br />

Aproveitando o secado das marismas tamén se construíron xardín e campo de deportes e<br />

recreo para os raparigos que alí estudaran. O certo é que no 1948 xa funcionaban dúas<br />

escolas de orientación marítima dependentes da Confraría de Pescadores “A Pastoriza” ás<br />

que asistían fillos de mariñeiros a ela afiliados.<br />

En realidade, o acabado do colexio deu moitos problemas unha vez que se puxeron<br />

en funcionamento as instalacións e as deficiencias construtivas pronto se puxeron de<br />

manifesto segundo se desprende das continuas reclamacións por danos que os mestres<br />

facían (Agustín Jambrina, Enrique Longa, Efigenia Novás, etc.). Así, son constantes as<br />

queixas polo estado ruinoso do edificio a poucos anos de ser inaugurado. Nelas dáse conta<br />

de numerosos cristais e bisagras rotos, portas e ventás sen bisagras nin contraventás que fan<br />

que a rotura de cristais polos temporais e actos vandálicos sexa máis doada, habitacións e<br />

aulas cheas de humidade e mesmo auga, falla de luz eléctrica en determinadas zonas que<br />

son utilizadas polos veciños de noite como retrete, praza contigua inundada<br />

92

constantemente, filtracións no pozo de auga doce polas subidas do mar en mareas vivas,<br />

paredes das vivendas que se derruban polas filtracións, tellas rotas, etc. Elo fixo que o<br />

Concello se negara a recibir as obras e obrigara ó construtor, Loreto Castellanos de<br />

Vilagarcía a reparar as desfeitas da construción. O certo é que este, nun primeiro intre<br />

asume as reclamacións pero en segunda instancia declárase fallo de recursos económicos<br />

polo que o propio Concello deberá acometer as devanditas obras adxudicándollas a Vicente<br />

Míguez Fernández quen as finaliza no 51.<br />

O mestre D. Arturo cos seus alumnos nos 50. Aprécianse os importantes danos nas fiestras da fachada sur.<br />

Fonte: CEIP Xullo Camba.<br />

A pesares de todo, no 56 o antigo construtor interpón un contencioso administrativo<br />

contra o Concello polo impago das obras realizadas. O certo é que a Corporación dilatara<br />

no tempo a cuestión, remitíndolle ó arquitecto Juan Argenti a petición de cobro para que<br />

este estendera o informe oportuno. Primaban neste caso as reticiencias municipais a<br />

satisfacela débeda polas innumerables deficiencias que presentaba o edificio. Agora ben,<br />

diante do proceso xudicial aberto o Pleno Municipal acaba aceptando e satisfacendo o<br />

importe da débeda, 20.972,05 pesetas que son pagadas no 1959.<br />

Aínda así, da lectura dos Libros de Plenos Municipais da época pódese entresacar<br />

que a calidade da construción foi moi deficiente e que os estragos continuaron<br />

producíndose ata o punto de que, diante do lamentable estado do edificio sería derrubado<br />

nos anos 60 para construírse no seu lugar o actual Colexio Vello 165 . A existencia do vello<br />

lograra marcas de permanencia pola súa brevidade.<br />

165 .- Proyecto de Casa-Ayuntamiento para el Ayuntamiento de Villanueva de Arosa. 1948. Arquitecto Juan<br />

Argenti e Libros de Actas do Concello. Arquivo Municipal de Vilanova de Arousa.<br />

93

Aula do Colexio a finais dos 50 nun día de visita do Inspector. Fonte: Suso Otero Bermúdez.<br />

Destas mesmas datas, en xaneiro de 1946 o Secretario fai constar a pobreza e<br />

inadecuación da vella casa consistorial e a urxente necesidade de construír unha nova, a<br />

esta petición súmase o propio Alcalde, Manuel G. Martín a quen se faculta por parte do<br />

Pleno para estudar a colocación mías oportuna dun novo edificio. Na mesma sesión púñase<br />

de manifesto as deficiencias que en materia educativa presentaba o concello polo que se<br />

haberán de buscar os medios para habilitar escolas en San Roque, Corón e Caleiro con<br />

vivendas para mestres. O certo é que durante a década dos 50, logo de sucesivas viaxes dos<br />

diferentes alcaldes a Madrid, fóronse conseguindo cartos para ir dotando de locais de<br />

primeiro ensino a todo o concello.<br />

Dos anos 40 data o primeiro plan de obras que se facía herdeiro do de 1935,<br />

ratificado no 1937 na Deputación provincial. Entre outras moitas iniciativas pretendíase a<br />

construción de varios colexios no termo municipal, a dotación de fontes e lavadoiros e<br />

traída de auga á capital para que a poboación estivera fornecida de auga, chega o permiso<br />

da Jefatura de Obras del Puerto de Villargarcía para a construción dun peirao no lugar de<br />

Rego do Alcalde en San Miguel, a apertura de varios camiños; entre eles o de Fefiñáns a<br />

Corbillón e San Miguel de Deiro, e a de outro que comunicara polo norte Vilanova coas<br />

Sinas e a Estrada de Vilagarcía a Gondar tal e como hoxe o coñecemos. Así, se produciron<br />

as primeiras expropiacións e cesións gratuítas de terreos ó tempo que se procede á<br />

construción e asfaltado con pavimentado mcadam do dique de Cálago, hoxe zona da Braña,<br />

por onde discorrería o amentado camiño 166 . As obras foron adiante mediante un proxecto de<br />

166 .- Outra forma de adquirir terreos para a construción do camiño foi a permuta de parcelas municipais por<br />

aquelas que os veciños tiñan que entregar para o paso do camiño. Mesmo tamén se chegou á indemnización<br />

de cultivos como viñas. O seguinte texto é significativo neste aspecto: “…habiendo requerido (o Concello)<br />

José Cores Abal para que manifestase si se hallaba dispuesto a la cesión del terreno necesario de la finca de<br />

94

eforma e ampliación portuaria de modo que no 1941 o enxeñeiro director das de<br />

ampliación do porto de Vilagarcía comunícalle ó Concello de Vilanova o remate definitivo<br />

do mesmo. O orzamento final ascendía a 150.897 pesetas das que o 2 % debería ser pagado<br />

polo organismo municipal mediante un crédito adiantado polo Estado que cobraba un 2 %<br />

durante 20 anos 167 .<br />

Camiño ás Sinas pola Braña, a partir da escollera de Cálago, e praia do mesmo nome a principios dos 60.<br />

Nótense á esquerda as primeiras “Casas Baratas” e o pilón con pozo que fornecía de auga a esta colonia e a<br />

case inexistencia de edificacións. Fonte: Carmen Leis.<br />

A construción do camiño estivo marcada por varios altibaixos xa que coincidía no<br />

tempo con outras obras de similar envergadura como os recheos da marisma do Esteiro de<br />

Vilamaior, a construción do novo grupo escolar ou a do dique de Cálago como<br />

prolongación cara o norte do espazo portuario e urbano. Por iso houbo que solicitar a axuda<br />

do Estado para o peirao nas condicións económicas antes anotadas. Neste caso, tamén se<br />

repetirían os estragos xa narrados do grupo escolar na escollera de contención debido á falla<br />

de encintado entre as pedras, polo que o Concello nos 50 apela a autoridade portuaria de<br />

Vilagarcía para que repare as desfeitas do mar e temporais. As outras obras, grupo escolar e<br />

recheo da marisma do Esteiro, tiveron un pulo extraordinario en agosto do 40 coa<br />

aprobación en Pleno dun orzamento extraordinario de 320.985 pesetas, das que 130.000<br />

procedían dun préstamo do Banco de Crédito Local.<br />

su propiedad, ubicada en el lugar llamado del Campo del Cementerio, por donde debe pasar el camino en<br />

proyecto a la playa de las Sinas, dice que se compromete a dar el terreno necesario a tal fin, a la parte Oeste<br />

de su finca, siempre que el Ayuntamiento le ceda el este y sur del baldío al lado de la misma finca”. Libros de<br />

Actas do Concello. 1940.<br />

167 .- Libro de Actas de Plenos do Concello de Vilanova. 1941.<br />

95

Outras actuacións foron a dotación na vila dunha casa cuartel da Garda Civil<br />

dependente da Comandancia de Cambados que nun primeiro intre foi habilitada nunha<br />

pertencente a Julia Pérez Lafuente, sita na rúa Valle Inclán. Ía destinada ós números<br />

solteiros e o Concello corría con tódolos gastos de mantemento, incluído o aluguer que<br />

ascendía a 150 pts. semanais. Estas dependencias irían cambiando de lugar e no 1947<br />

aparecen nunha propiedade de Juan González Pomares que cobraba 3.000 pesetas anuais<br />

pero no 48 o propietario é Francisco Lafuente Torrón, nun almacén do Campo, quen cobra<br />

3.000 pesetas por ano pero o contrato esténdese agora a un período de cinco anos.<br />

A pesares de todo isto, as deficiencias no casarío e o nivel de policía urbana non<br />

eran moi notables como xa queda anotado, por iso dende a Gestora Municipal tómanse<br />

medidas, por exemplo, co gallo de suprimir posibles focos de infeccións. Así, incoaranse<br />

varios expedientes de expropiacións de propiedades (Francisco Bóveda do Castro,<br />

Francisco Carballo de Outón da bouza) por ter cortellos en diferentes rúas de Vilanova, de<br />

tal feito que acabará tirándose con esas propiedades. Outras medidas refírense á prohibición<br />

nos 50 de abrir novos pozos e proceder a pechar ou expropiar outros ilegais xa que o<br />

abastecemento de augas ó núcleo urbano presentaba enormes deficiencias e non era<br />

suficiente para tódolos veciños. Nestas, todo parece indicar que no ano 51 houbo unha gran<br />

seca que engadida á situación precedente fixo que por parte do Consistorio se tomaran<br />

medidas de saneamento de tódolas fontes do Municipio por mor de prever posibles<br />

epidemias. Outra vez, púñase en evidencia o calamitoso estado ou a inexistencia das<br />

infraestruturas urbanas máis elementais. Haberá que agardas ata ben entrados os 50 e ás<br />

sucesivas viaxes a Madrid do Alcalde Juan Hermida en busca de cartos para que vexamos<br />

os primeiros proxectos de traída de augas a Vilanova.<br />

Acto de colocación da primeira pedra do peche do campo do Mosqueiro nas Sinas. Fonte: Suso Otero.<br />

96

A construción do malecón e camiño de Cálago era o paso imprescindible para<br />

comunicar o núcleo urbano polo norte coa estrada xeral de Vilagarcía a Gondar, dando<br />

saída cara Vilagarcía ós produtos dos conserveiros. Por outra parte, enlazaba coa zona de<br />

praias das Sinas cara onde se centran todas as miradas dos especuladores de fincas dado o<br />

potencial turístico que ofrecía a zona. De feito, xa no 1939 o Servicio Nacional de Turismo<br />

pide datos ó Concello sobre as praias para poñelas en valor. Ademais, comezan a<br />

estipularse as primeiras medidas de protección do lugar diante das continuas sacas ilegais<br />

de area que se estaban facendo por parte de determinados construtores e particulares.<br />

Dada a necesidade urxente de conseguir cartos por parte do goberno municipal<br />

diante das numerosas obras que se pretendían levar a cabo, pero tamén polas intencións<br />

especuladoras de algúns personaxes de Vilanova que mesmo formaban parte da<br />

Corporación Municipal, a partir do 42 hai que anotar que o Concello pretendeu recorrer ó<br />

empréstito do Banco de Crédito Local sen conseguilo en moitas ocasións. A consecuencia<br />

foi que dende finais da Guerra ponse en marcha un proceso de venta de montes, terreos<br />

baldíos e sobrantes de parcelas municipais por todo o termo que chega a ser posto en<br />

cuestión, mesmo tachado de ilegal, polo propios secretarios das sucesivas Corporacións e<br />

por algún Alcalde como Juan Hermida quen haberá de recorrer a diferentes contenciosos<br />

para que algúns deses terreos revertan ó Concello. Así, en xaneiro do 42 en sesión plenaria<br />

tómase o acordo de contratar ó perito Ramón López para que mida diferentes terreos<br />

comunais do municipio como o monte Treviscoso (neste proceso chocarase co municipio<br />

de Cambados que reclama para si parte das propiedades que o de Vilanova pretendía como<br />

súas) e lindeiros coa praia das Sinas para a súa reparcelación e posterior venda. Pero, o<br />

propio Ministerio da Gobernación anulará as vendas de montes feitas e mandará devolver ó<br />

Concello aquelas xa realizadas previas indemnizacións ós particulares. Ante tal orden o<br />

Consistorio debe pedir un préstamo ó Banco de Crédito Local de 130.000 pesetas que<br />

destinará á terminación das obras do grupo escolar.<br />

Por outra parte, as expropiacións, permutas, etc., feitas co gallo do camiño das Sinas<br />

e do dique de Cálago deron como resultado un excedente de fincas nas mans do Concello<br />

no lugar do Campo e das Sinas. O organismo municipal no 42 baixo o mandato de Manuel<br />

Lafuente González acorda poñelas á venda en poxa pública a pesares das reiteradas<br />

advertencias da ilegalidade xa advertidas. Deste modo, curiosamente no 43 Francisco<br />

Lafuente González facíase con cinco delas na cantidade de 5.060 pesetas, co que iniciaba<br />

un importante proceso de acaparamento de propiedades por toda a Vila 168 . Outro exemplo<br />

témolo na figura de Ventura Portas González, antigo recadador do Municipio que chega a<br />

preitear coa Corporación para que se lle devolva a fianza que tivera que depositar por<br />

ocupar tal cargo, a quen en xaneiro de 1944 se lle adxudican terreos sitos no Mosqueiro por<br />

valor de 12.850 pesetas. Posteriormente, habería de ceder parte dos mesmos a Manuel e<br />

Francisco González Lafuente.<br />

Estes non eran os únicos intereses que se centraban sobre as Sinas de modo que o<br />

Club de Fútbol de Vilanova dirixirase durante toda a década dos 40 e parte dos 56 ó<br />

Concello co gallo de conseguir diferentes obxectivos, e o primeiro deles era a consecución<br />

de terreos no Mosqueiro para destinalos a campo de fútbol que substituíra ó vello situado<br />

no Campo, preto do actual cemiterio. Isto conséguese no ano 43 cando se procede a<br />

delimitar o chamado campo do Mosqueiro, nas Sinas, para habilitalo como campo de<br />

fútbol. O seu Presidente por aquel entón, o doutor Carlos Sanmartín, amosaríase moi activo<br />

168 .- Libros de Actas do Concello. 1943, 44 e 45.<br />

97

neste senso xa que tempo máis tarde volve a insistir en que o Concello peche o Campo ou<br />

deixe facelo o club de fútbol por conta propia. Na mesma solicitude pretendíase a cesión ó<br />

Vilanova C. F. duns 7.000 m 2 do campo de fútbol que xa viña usando dende tempo. Elo<br />

orixinou o oportuno expediente de desafectación do solar do común xa que se entendía que<br />

a entidade viña facendo uso del dende tempo atrás para beneficio de todo o pobo. De<br />

mediados dos 40 datan as primeiras subvencións outorgadas polo Consistorio ó Vilanova C.<br />

F. dado o gran interese que está a tomar este deporte entre a xente nova e xa no 1960 club<br />

participa por primeira vez na copa Rías Baixas cunha subvención municipal de 1.000<br />

pesetas. Previamente, o fútbol no Mosqueiro xa era utilizado como pretexto para celebrar<br />

os actos do 18 de xullo, tal e como sucede no 57 cando se organiza un partido, amenizado<br />

coa banda local, entre o Vilanova e o Baión na disputa dun trofeo de 150 pesetas doado<br />

polo Concello.<br />

Outro axente a ter en conta en todo este proceso foi o propio Estado que no 44 a<br />

través da Secretaría Técnica da Obra Sindical do Fogar solicítalle ó Concello os solares<br />

necesarios para a construción de 70 vivendas de protección oficial para mariñeiros e xente<br />

desfavorecida da Vila e aínda que nun principio se acordou que 26 delas irían situadas nas<br />

antigas canteiras da Laxe, no Campo, ó final acabaranse facendo no actual Barrio de San<br />

Pedro. Para 1951 as casas xa estaba construídas e habitadas ocupando ambas marxes da<br />

estrada ás Sinas e prolongación a Corón, dende as lindes do vello campo do Mosqueiro ata<br />

a curva da Braña. As condicións de habitabilidade eran moi deficientes xa que non<br />

contaban con saneamento que se realizaba directamente sobre pozos negros sobre as dunas<br />

da praia. A superficie media era duns 60 m 2 divididos entre cociña-salón e tres habitacións<br />

de dimensións moi reducidas. Con todo, cumpríanse os postulados relativos ó ideal da<br />

vivenda obreira preconizados pola Falanxe e xa explicados en liñas anteriores.<br />

98

Barrio de San Pedro a finais dos anos 50 do século pasado. O pilón trasladaríase posteriormente á entrada sur<br />

da barriada. Nótese o pavimentos de sirga e area da estrada que conducía ó entronque coa de Vilagarcía a<br />

Gondar en Corón. O tránsito dos automóbiles e camións provocaba moitos danos de modo que houbo de ser<br />

asfaltada ós poucos anos de ser aberta. Fonte: Arquivo do Servizo de Publicacións da Deputación de<br />

Pontevedra. Información oral procedente de Manuel Leal Couto, traballador na estrada.<br />

Co tempo e coa inmediata ocupación do actual barrio de San Pedro (popularmente<br />

coñecido como Corea xa que a súa posta en marcha coincide coa guerra no Pacífico e se<br />

entendía que a xente que alí moraba era de moi baixa condición social) fíxose necesaria a<br />

construción dunha escola, subvencionada pola Junta de Ayuda a Municipios, que eliminara<br />

os inconvenientes que tiñan que soportar os nenos ó atravesar a Braña no inverno para<br />

acudir ó colexio a Vilanova. Dado que non se atoparon terreos pola ocupación tan intensiva<br />

provocada pola citada venda dos mesmos a particulares nos 40, decidiuse habilitar unha<br />

casa que cumprira as mesmas funcións situada en plena curva entre as Sinas e a Braña. O<br />

curioso é que mentres que na Capital existía separación de nenos por sexo, cuestión moi<br />

necesaria e obrigatoria segundo as autoridades relixiosas e políticas da época, nas Sinas os<br />

espazos eran mixtos dada a insuficiencia dos mesmos. Destes tempos datan tamén as<br />

primeiras xestións levadas a cabo polo Concello para dotar de alumeado público ó novo<br />

barrio.<br />

E chega o actor principal na configuración espacial desta zona. En efecto, no 1945 o<br />

Frente de Juventudes Provincial diríxese ó Concello para solicitarlle colaboración na<br />

procura de solares así como na construción de edificios para fogares de acampada das súas<br />

organizacións. O Consistorio viuse na obriga de atender ás peticións da organización<br />

xuvenil da Falanxe, dado o enorme peso específico que representaba na España franquista,<br />

pero tamén como un medio de obter prebendas diante das autoridades do Réxime, nuns<br />

tempos nos que a Falanxe local estaba controlada polos conserveiros. A pesares disto, non<br />

99

parece que tiveran todo o control sobre a vida municipal onde entraban en colisión con<br />

demasiada frecuencia con determinados alcaldes no que pareceron ser disputas persoais.<br />

As pretensións falanxistas de instalarse na zona chocaban contra os intereses dos<br />

propietarios que se fixeran con terreos nas vendas ilegais dos anos 40, entre eles os Portas,<br />

Lafuente, etc. Nestas andamos cando no 48 o Frente de Juventudes volve a pedir ó<br />

Municipio a cesión de terreos no Mosqueiro co que se entraba en colisión con Ventura<br />

Portas González que se fixera con eles no 44, cedéndolles unha parte ós Lafuente González.<br />

Era necesario pois buscar a forma en que esas parcelas reverteran ó Concello, de modo que<br />

dende o 46 ó 49 o Consistorio inicia as xestións pertinentes podéndose ler nos Libros de<br />

Actas de Plenos deses anos o seguinte: “…vista la propuesta de la Comisión permanente<br />

sobre cesión de terrenos al Frente de Juventudes de los terrenos llamados del Mosqueiro<br />

que fueron vendido a D. Ventura Portas González (…) a consecuencia de subasta<br />

celebradas el día 10 de enero del mismo año (refírese ó 44. Visto que para la cesión dicha<br />

es requisito indispensable la previa anulación de dicha venta que exige declaración de<br />

lesividad e interposición de recurso contencioso-administrativo o de correspondiente<br />

acción judicial. Visto que a juicio del Pleno la indicada venta debió exigir permiso del<br />

Ministerio de la Gobernación que no fue solicitado, según se deduce del expediente, el<br />

Pleno por unanimidad acuerda declarar lesivo al Municipio el acuerdo de 28 de enero de<br />

1944, así como el acto de la subasta realizada el 10 del mismo mes y año y que se solicite<br />

dictamen de dos letrados sobre la procedencia de la oportuna acción para conseguir la<br />

realidad de los actos mencionados como requisito previo al correspondiente acuerdo del<br />

Pleno, si el dictamen llegara a ser favorable…” 169 .<br />

Na mesma sesión os concelleiros Rodríguez Ozores, Otero Sánchez e Santos piden<br />

que antes de que haxa declaración de lesividade acordada por maioría se solicite o ditame<br />

de varios letrados. Nembargante, o primeiro deles iría máis aló pedindo que por parte do<br />

Municipio se revisen tódalas vendas de terreos que puideran terse realizado con fallas de<br />

requisitos legais e que, polo tanto, previos trámites necesarios, sexan anuladas. Antes de<br />

chegar ás expropiacións facultarase ó Alcalde Juan Hermida 170 para que negocie cos<br />

anteditos propietarios co gallo de que devolvan os terreos sen falla de acudir á xustiza pero<br />

aqueles responden pechando con valado os terreos. Neste intento de recuperación de parte<br />

das parcelas vendidas nas Sinas de forma fraudulenta, segundo termos do propio Alcalde,<br />

xa que a construción das casas da barriada de San Pedro necesitaba de máis solo, acudiuse á<br />

opinión de letrado e a do propio avogado do Concello desaconsellou a operación xa que na<br />

súa opinión nun hipotético contencioso cos novos propietarios non tería éxito na<br />

declaración de lesividade que se interesaba 171 . Con todo, optouse pola vía do contencioso e<br />

169 .- Libro de Actas de Plenos, ano de 1949.<br />

170 .- Este Alcalde amosouse moi activo nos períodos en que presidiu a Corporación. As súas viaxes a Madrid<br />

no procura de cartos para a realización de obras eran constantes, mesmo unha vez rematados os seus<br />

mandatos mantivo unha actitude de belixerancia contra o que el consideraba abusos contra as propiedades do<br />

Concello por parte de determinados particulares nas Sinas. Así, no 1952 o Pleno outórgalle a medalla de prata<br />

ó Mérito Civil o que significaba o seu ingreso nesta Orde. Aínda pertencendo á Falanxe, todo parece indicar<br />

que tivo posturas enfrontadas con destacados membros locais desta organización como os Lafuente González.<br />

Aínda con todo, en marzo de 1954 o Pleno felicítao pola concesión á súa persoa da medalla de Cisneros,<br />

“…por los servivios prestados a la Patria, por su espíritu falangista de abnegación y sacrificio, colaborando<br />

desde su puesto al engrandecimiento de España…”. Libros de Actas de Plenos dos anos citados.<br />

171 .- Ditame do Avogado do Concello de Vilanova de Arousa a petición do Pleno sobre a colocación do novo<br />

Concello, recuperación das parcelas vendidas nas Sinas e pagos de subvencións ós patróns da Illa e de<br />

Vilanova, de 1950. Arquivo Municipal de Vilanova de Arousa<br />

100

diante disto haberá que agardar a 1953 cando se resolva a favor do Municipio e Ventura<br />

Portas deba devolver a parcela ó común que lle abonará as 12.800 pesetas pagadas no 44.<br />

Aínda así, o anterior haberá de pedir compensacións económicas polos plantíos de pinos de<br />

eucaliptos feitas.<br />

Sexa como fóra, o Frente de Juventudes aparece plenamente instalado na zona no<br />

51, data a partir da que xogará un papel decisivo no desenvolvemento da mesma. De feito,<br />

colaborará co peche do terreo de xogo do Mosqueiro entre outras cousas. Eran as orixes do<br />

que logo sería o Campamento Paco Leis, actual albergue xuvenil das Sinas, de tan profunda<br />

raizame na Vila. En efecto, o ano 1951 estaba sendo moi duro pola seca que azoutaba á<br />

terra 172 e pola falla de sardiña no mar de polo gran número de parados por mor do<br />

apuntado, o Goberno Municipal faculta ó Alcalde para pedirlle ó órgano de Falange, como<br />

parte moi interesada, a subvención das obras de remate do último tramo da estrada ata<br />

Corón. A resposta afirmativa virá en decembro de 1951. A partires destes intres e contando<br />

tamén cunha subvención da Dirección de Regiones Devastadas 173 acometerase o enlace<br />

polas Sinas, mediante asfaltado (a cargo da Deputación), coa estrada de Gondar a<br />

Vilagarcía, previa expropiación dos terreos. Con elo, ficaba semiurbanizada a zona e<br />

iniciada a expansión do núcleo vilanovés cara o norte. Tan so restaba que os especuladores<br />

puxeran a súa vista nestes terreos aproveitando as magnificas calidades para o<br />

desenvolvemento turístico, cousa que non haberá de tardar. Mentres tanto, dadas as<br />

reiteradas sacas ilegais de area das dunas adxacentes á praia por parte de construtores e<br />

particulares comezan a chegar as primeiras multas e medidas de prohibición das mesmas.<br />

172 .- Previamente, diante da escaseza de auga na capital do concello, tanto polo mal estado da única fonte con<br />

dous canos como pola seca aludida, o Alcalde advirte da necesidade de buscar novas vías de abastecemento e<br />

de mellorar a rede de distribución. Tomarase a decisión de falar cos propietarios do Pazo de Vista Real que se<br />

benefician das augas de Lobeira para que doen as que lle sobren.<br />

173 .- O Servicio Nacional de Regiones Devastadas y Reparaciones (SNRDR), foi un organismo creado pola<br />

autoridade instaurada nas zonas baixo o poder das tropas alzadas contra o goberno da segunda república<br />

española en xullo de 1936. Creouse en xaneiro de 1938 coa finalidade de dirixir e inspeccionar os proxectos<br />

de reconstrución, tanto de vivendas, monumentos artísticos, como de infraestruturas, danadas pola guerra civil<br />

no territorio denominado "nacional". Nos primeiros meses a tarefa consistiu en reparar vivendas<br />

semidestruídas e en levantar albergues para aloxar familias mentres se construían vivendas de nova planta.<br />

Terá dúas actuacións de nova planta moi importantes nestes primeiros anos da reconstrución, porque erixirá<br />

algúns bloques de vivenda seguindo os parámetros falanxistas de cohabitación de clases sociais, sempre baixo<br />

as directrices da moral católica. Do mesmo xeito que outros organismos, utilizou a presos franquistas no seu<br />

labor baixo o sistema de redención de penas polo traballo. Finalizada a contenda, en agosto de 1939 pasou a<br />

denominarse Dirección General de Regiones Devastadas y Reparaciones (DGRDR) e a depender do<br />

Ministerio da Gobernación baixo o mando de Moreno Torres. Estes organismos xunto co da Dirección<br />

General de Arquitectura (DGA) que quedou baixo a responsabilidade de Pedro Muguruza, sería o encargado<br />

da reconstrución do país, en especial daquelas rexións e territorios que resultaran significativamente danados<br />

pola contenda. Un ano despois, en setembro de 1939, decídese que aquelas rexións cunha destrución superior<br />

ao 75% quedaban baixo a súa tutela de forma espacial e denomináronse adoptadas polo “Caudillo" Franco.<br />

Entre os territorios considerados desta forma non se atopaba ningún galego xa que como queda advertido<br />

Galicia quedou pronto baixo o dominio franquista e apenas sufriu estragos materiais da guerra. Pero<br />

curiosamente, e a pesares do indicado, recibe subvención deste organismo o que nos pon de manifesto que a<br />

presenza das instalacións do Frente de Juventudes nas Sinas debeu servir para conseguir determinadas<br />

prebendas polas autoridades locais. En 1957, por considerar terminado o seu labor reconstrutor e<br />

normalizador, o organismo foi disolto pasando algunhas das súas competencias ao Ministerio de la Vivienda<br />

de España. En LÓPEZ DÍAZ, JESÚS: “Vivenda social y Falange: ideario y construcciones en la década de<br />

los 40”. En Scripta Nova, Revista Electrónica de Geografía y Ciencias Sociales. Universidad de Barcelona.<br />

Vol. VII, núm. 146 (024), 1 de agosto de 2003.<br />

101

Muro de contención do Campamento Paco Leis, nas Sinas. Fonte: Arquivo do Servizo de Publicacións da<br />

Deputación de Pontevedra.<br />

A potenciación das Sinas como núcleo turístico experimenta un pulo extraordinario<br />

dende os 50 en orde ás melloras narradas na zona. Así, dende o 52 é evidente a chegada<br />

cada vez maior de bañistas polo que se suceden as peticións de licencias para instalación de<br />

establecementos de hostalaría, outras construcións e peches de parcelas que algúns<br />

consideran ilegais ou que invaden o dominio público. Neste senso, xa no 52 o Alcalde<br />

advirte da necesidade do levantamento dun plano e da confección dunhas ordenanzas para<br />

evitar as desfeitas urbanísticas que se están empezando a producir. As primeiras<br />

disposicións legais datan do 55 e nelas establécese que as edificacións serán emprazadas a<br />

unha distancia do perfil da estrada de 8 metros na parte suroeste mentres que na beiramar so<br />

se permitirán a construción de bares e hoteis. Amén diso, xa se fai definitiva a prohibición<br />

total da extracción de area que ata o de agora era parcial ou viña facéndose con<br />

contribucións especiais.<br />

Varios exemplos poderían ilustrar o adiantado; de modo que no 55 Ricardo Llauger<br />

Ferro pretende vender no lugar de Zambro, as Sinas, un terreo para destinalo a parador de<br />

turismo alegando que xa ten delimitada a propiedade e reprantexada a construción, pero<br />

dende o Consistorio pídeselle reiteradamente a presentación de títulos de propiedade para<br />

proceder a amentada venda que se lle nega diante da inexistencia deles. Na mesma liña, no<br />

57 varios industriais solicitan unha subvención ó Banco de Crédito Local para instalar na<br />

zona de Zambro un campamento-albergue. Diante de todo isto dende o Municipio vese a<br />

necesidade do saneamento e repoboación da parte norte da praia das Sinas, polo que se cita<br />

no 57 a tódolos propietarios lindantes para delimitar a parcela e proceder á expropiación<br />

dos terreos necesarios para sanear e repoboar a zona.<br />

102

Praia das Sinas a principios dos 60. Obsérvese a afluenza de bañistas e o estado do duna. Ó fondo as<br />

instalacións do Frente de Juventudes. Fonte: Arquivo do Concello de Vilanova.<br />

Estas medidas de reordenación espacial non gustaron moitos a determinados<br />

propietarios de terreos ó considerar que atentaban contra os seus intereses por poñerlle coto<br />

á libre construción. Entre eles estaban Octavio del Río; veciño de Vilagarcía pero con<br />

intereses aquí, Ricardo Llauger, propietario segundo el do monte Zambro, Manuel Portas e<br />

Pastor Pombo, que no 57 presentan reclamacións contra o proxecto de reordenación da<br />

praia. Pero lonxe de agardar á resolución da petición, Octavio del Río e Pastor Pombo<br />

acaban pechando as súas propiedades diante do que o exalcalde, Juan Hermida, insta ó<br />

Concello a denunciar o que considera peches ilegais ou do contrario farao el en nome do<br />

interese público. Descoñecemos cal foi a resolución do tema posto que o noso estudo<br />

remata no ano 60 pero o certo é que en xullo do 59 o Municipio declara de interese turístico<br />

ás Sinas e prohibe a construción de edificios 174 . Finalmente, por estas datas remátase co<br />

último tramo da estrada polas Sinas ata Corón, cuestión tan demandada polos conserveiros<br />

para dar saída ós seus produtos, aínda que en realidade a apertura desta vía de<br />

comunicación tamén resultou vital para a atracción de turistas, fundamentalmente de<br />

Vilagarcía e Santiago, ó lugar 175 .<br />

174 .- Libros de Actas de Plenos, 1936-1960. Clásicos foron neste lugar os restaurantes de Portas ou A Sirena<br />

erguidos entre os 60 e 70, hoxe nun lamentable estado de deterioro arquitectónico e representando unha<br />

aberración paisaxística o primeiro e en proceso de demolición o segundo.<br />

175 .- Neste senso, resulta incomprensible que na actualidade a vía de circunvalación de Vilagarcía a Cambados<br />

ten sinais de desvío de determinadas parroquias e lugares de Vilagarcía pero non do concello de Vilanova<br />

103

Arranxadas estas cuestións ficaba agora por facelo propio coa administrativa xa que<br />

a antiga Casa Consistorial presentaba un estado ruinoso tanto na estrutura como na cuberta<br />

e pisos. Ademais, o espazo interior non respondía ás necesidades das consistoriais de<br />

Vilanova. Para o 50 o Alcalde expón un panorama desolador sobre o vello edificio xa que<br />

non ten suficiente capacidade para administrar unha poboación que agora se incrementa<br />

logo da reversión a Vilanova no 44 das parroquias de Baión, András, Tremoedo e A Illa,<br />

carece de salón de sesións, despacho de Alcaldía, garda municipal, conserxería, servizos de<br />

saneamento, depositaría, etc. O estado das portas, fiestras, cubertas, etc., é tan deplorable<br />

que mesmo os pisos interiores ameazan con derrubarse polas filtracións de augas e a<br />

podremia poñendo en perigo materiais, mobiliario e documentación. O perigo de derrube<br />

incita á Corporación para que o Alcalde abra expediente de venda do antigo consistorio e se<br />

destinen os cartos obtidos a facelo novo ó tempo que se debe solicitar un empréstito ó<br />

Banco de Crédito Local de 350.000 pesetas.<br />

Deste inmoble téñense poucas novas a non ser pola descrición que del se fai nos<br />

proxectos de construción da nova casa consistorial ou por algunha fotografía atopada en<br />

arquivos particulares. Parece ser que estaba situado ó comezo da actual rúa Agustín<br />

Jambrina nun parque alí existente e que constaba de dúas alturas, con ventás a superior, de<br />

pedra encalada e pisos interiores de madeira. Diante do seu precario estado, o Concello no<br />

1944 inicia xestións coa Obra Sindical del Hogar para que constrúa a nova consistorial<br />

acolléndose ás condicións das vivendas protexidas como as das Sinas. As xestións non<br />

deberon chegar a bo porto xa que ata 1948 non volvemos a ter novas do tema pero a pesar<br />

de todo, o Concello faculta ó Alcalde para que faga xestións cos propietarios de fincas<br />

situadas a ambos lados do grupo escolar co gallo de adquirir un solar onde colocar a Casa<br />

Consistorial. Os resultados foron negativos polo que, nun primeiro intre, vese como único<br />

sitio posible a parte este da marisma, fronte o grupo escolar de Vilamaior.<br />

Os criterios para o emprazamento do edificio foron mudando dende que xa no 44 se<br />

dera conta da necesidade de construílo de forma que durante anos se estivo na procura dun<br />

lugar axeitado sen resultados positivos. De feito, no 48 diante do precario estado e da<br />

insuficiencia de espazo no vello preténdese alugar ó mestre de orientación marítima<br />

Enrique Longa un dos dous locais que tiña no grupo escolar e trasladar alí a oficina da<br />

delegación local de Abastos e outras dependencias. Chegado outubro sen que o antedito<br />

abandonara as instalacións solicitadas, sobre as que se fai notar que percibía subvención,<br />

empréndense medidas de desahucio contra el a proposta do secretario municipal. En<br />

setembro a cuestión é tan desesperada que previo expediente incoado por Juan Argenti,<br />

Enrique Longa é desaloxado do local que se perseguía e unha parte dos servizos municipais<br />

son trasladados aquí.<br />

Pero pasaba o tempo e seguía sen haber terreos onde instalar a totalidade das<br />

dependencias municipais polo que se propón trasladar as restantes interinamente a unha<br />

propiedade de Joaquín Gama García sita en Vilamaior, arrendada polo Secretario<br />

municipal. Namentres, puxéronse pasquíns, publicáronse bandos, inseriuse publicidade<br />

buscando solares pero todo foi infrutuoso. Manuel González Pomares, diante do desastroso<br />

da situación propón gastar entre 10.000 e 15.000 pesetas en reparar o vello edificio entre<br />

tanto non se constrúe o novo. O Alcalde solicita ó Estado a parcela marítima amentada na<br />

marisma de Vilamaior e adiantándose no tempo á consecución dos terreos e destes anos,<br />

polas Sinas. Desvíase o tráfico cara o Terrón deixando no anonimato unha zona dun alto potencial turístico<br />

como a que nos ocupa.<br />

104

1948, data o “Proyecto de Casa-Ayuntamiento para el Ayuntamiento de Villanueva de<br />

Arosa” encargado polo Concello ó Arquitecto Juan Argenti no que se especifica que<br />

“…todas las obras que abarcaba el proyecto que sirvió de base a la ejecución han sido<br />

ejecutadas y el grupo escolar funciona llevando el nivel cultural de la juventud de la villa<br />

adaptándola para desarrollar las diversas actividades que requiere una elemental y<br />

primaria preparación.<br />

Hoy día el emplazamiento del grupo escolar a convertido aquella zona en lugar<br />

frecuentado que requiere una urbanización adecuada al conjunto y la Gestora Municipal<br />

que hoy dirige los destinos del pueblo, considera conveniente y necesario sanear parte del<br />

“ESTEIRO” situado enfrente del grupo escolar y emplazar en la parcela que se obtenga,<br />

ganado el terreno a la zona marítimo-terrestre, un edificio para casa Ayuntamiento de la<br />

importancia y porvenir como el de Villanueva de Arosa.<br />

Hemos recibido el alto honor de redactar los correspondientes proyectos para<br />

obtener la concesión del terreno a ocupar con las obras y la habilitación del crédito<br />

indispensable para poder llevarlas a cabo.<br />

La parcela que se solicita es una parte de la zona marítimo-terrestre de la de ría de<br />

Villagarcía en el “ESTEIRO DE VILLAMAYOR” lindando con la margen izquierda de la<br />

carretera que de la de Gondar a Villagarcía conduce al puerto de Villanueva de Arosa y<br />

enfrente de la parcela ya saneada y que concedida por el Ministerio de Obras Pública<br />

sirvió para edificar sobre ella el Grupo Escolar.<br />

Será de forma rectangular de 30,50x27,50 m. Los lados menores de este rectángulo<br />

serán normales a la carretera existente y el otro lado paralelo. Se conseguirá la parcela<br />

construyendo unos muros de mampostería ordinaria hidáulica con coronación de sillería<br />

hasta la cota de 3,65 mts. sobre la bajamar viva equinoccial. El espacio cerrado por estos<br />

muros se rellenará de tierra o arena hasta su misma cota. Para servicio a la misma se<br />

proyecta una rampa de 6,00x2,000 mts. de ancho con muros iguales a los de la parcela y<br />

pavimentado de losas de sillería…” 176 .<br />

176 .- Proyecto de Casa-Ayuntamiento para el Ayuntamiento de Villanueva de Arosa. 1948. Arquitecto Juan<br />

Argenti. Ps. 1-2. Arquivo Municipal de Vilanova de Arousa.<br />

105

Plano da colocación do novo Concello de 1948. Obsérvese que ocupaba a marxe esquerda de oeste a leste, en<br />

terreos sobre o que quedaba da marisma de Vilamaior. Fonte: Arquivo do Concello de Vilanova, recollido<br />

polo arquiveiro municipal Sito Ventoso e procesado dixital de J. Mª Leal.<br />

Como se observa, a colocación do novo cabido iría sobre os terreos gañados ó mar<br />

no que hoxe constituiría o Xardín Umbrío e aparcamentos adxacentes. O propio Juan<br />

Argenti descríbenos así as características do consistorio en proxecto: “…el edificio para<br />

casa Ayuntamiento se sitúa en la parcela de manera que sus fachadas queden a 6,00 mts.<br />

de la arista exterior de la coronación de los muros del contorno para dejar la zona de<br />

vigilancia y salvamento en los lados que lindan con el mar. Por el lado de la carretera la<br />

distancia será de 5,60 mts. constará de dos plantas, la primera de 0,60 mts. de la rasante<br />

de la parcela y a la que se llegará por una escalera central con un porche vestíbulo; tendrá<br />

los servicios de Juzgado comarcal, Arbitrios, Depositaría, guardias y detenido con sus<br />

correspondientes servicios. La segunda planta estará destinada a Salón de sesiones,<br />

despacho de Sr. Alcalde, Secretaría, Intervención, Oficina de Abastos, Archivos y<br />

Servicios. Puede aprovecharse para servicios auxiliares el espacio comprendido entre el<br />

cielo raso del 2º piso y el tejado. Se ha procurado distribuir los servicios de acuerdo con<br />

las necesidade del Ayuntamiento de Villanueva, no solo para la actualidad sino también<br />

para su futuro en relación con su probable desarrollo y prosperidad…” 177 . Continúa o<br />

texto dando referencias das características técnicas da construción sobre o que logo<br />

volveremos.<br />

Aceptado o estado ruinoso e das vellas instalacións e a necesidade dunhas que as<br />

supliran con dignidade, a colocación das novas consistoriais trouxo non poucos problemas<br />

177 .- Ibidem. Ps. 2-3.<br />

106

entre os partidarios de solución anterior e aqueles que defendían que o nova casa do<br />

concello debera estar nun lugar máis céntrico como o ocupado pola Igrexa da Pastoriza a<br />

piques de ser abandonada para o culto nestes intres xa que se está a rematar a nova de San<br />

Ciprián, obras para as que o Concello colabora cunha subvención de 5.000 pesetas. Os<br />

debates sobre o tema tiveron moito asañamento e requiriron de asesoramento legal por<br />

parte do Alcalde Juan Hermida, acérrimo defensor da colocación actual.<br />

Plano do proxecto de apertura da rúa nº 10 como paso previo para a expropiación e urbanización dos terreos<br />

pertencentes ós herdeiros de Inocencia del Valle (Srs. Llauger) e posterior construción da nova Consistorial<br />

de Vilanova. 1952. Fonte: Arquivo do Concello de Vilanova, recollido polo arquiveiro municipal Sito<br />

Ventoso e procesado dixital de J. Mª Leal.<br />

Por outra parte, certo é que non debeu haber resposta positiva por parte do<br />

Ministerio sobre a parcela a desecar no Esteiro ou deberon primar intereses especulativos<br />

de propietarios do actual emprazamento porque se abandona a idea do Esteiro e lévase a<br />

Pleno a colocación actual. Aínda así os debates foron intensos. En efecto, en outubro do 50<br />

ó Alcalde explica á Corporacións as xestións que se están a levar a cabo para a construción<br />

do novo consistorio e da conta de que o presuposto hai que rebaixalo a 350.000 pesetas xa<br />

que de momento non é posible contar con cantidade algunha do Banco de Crédito Local.<br />

Pero como xa viña advertindo Juan Hermida tamén era necesario proceder a reformalo<br />

pavimento da arteria principal do núcleo, polo mal estado no que estaba e para que se<br />

solucionaran os problemas de desaugue das novas edificacións construídas nela, levantar<br />

beirarrúas e adecentala zona. Dado que os cartos das arcas municipais non chegaban para<br />

tanta labor, á que habería que engadirlle os recheos do Esteiro de Vilamaior e construción<br />

do grupo escolar, impóñense contribucións especiais a unha chea de veciños, entre os que<br />

estaban Francisco Lafuente Torrón, Benito Pombo búa, Manuel Martínez Troncoso, María<br />

e Carmen Oubiña Portas e Serapia Llauger quen responde dicindo que non era propietaria<br />

107

da parcela que ocupaba senón usufrutuaria 178 , diante do que é cominada a declarar quen é<br />

dono das súas propiedades.<br />

Plano cos terreos dos herdeiros de Inocencia del Valle xa expropiados. Fonte: Arquivo do Concello de<br />

Vilanova, recollido polo arquiveiro municipal Sito Ventoso e procesado dixital de J. Mª Leal.<br />

Neste senso, pódese dicir que as decisións sobre a situación do edificio foron<br />

variando constantemente dende o ano 44 en función de diferentes causas: intereses<br />

económicos, protestas veciñais, criterios técnicos, etc.<br />

Por iso, Juan Hermida, propón que a nova consistorial sexa emprazada detrás do<br />

grupo escolar, na súa cara norte e somete a deliberación este aspecto. A resposta contraria<br />

veu da man dos señores Ozores, González e Rodríguez que apuntan á igrexa vella da<br />

Pastoriza como lugar más idóneo atendendo á súa centralidade urbana e a que o<br />

Arcebispado en breve poría prezo por ela ó estar en fase de remate as obras da nova igrexa<br />

de San Ciprián. Alegaban tamén, nese senso, que o novo emprazamento era ilegal xa que o<br />

Estatuto Municipal especificaba que o Concello debería estar no lugar máis céntrico e<br />

populoso da Vila, condición que cumpría a Praza da Pastoriza e non o norte do grupo<br />

escolar que se consideraba pertencente a Vilamaior e non ó casco de Vilanova. Rexurdían,<br />

deste modo as vellas rivalidades entre as dúas parroquias.<br />

Pero os argumentos que seguen remataron coa cuestión da situación da capitalidade.<br />

Diante do aportado polos anteriores concelleiros, a meirande parte da Corporación facía ver<br />

que o prezo da Igrexa da Pastoriza posto polo Arcebispo era moi alto xa que ascendía a<br />

100.000 pesetas. Isto desaconsellaba a operación por rebordar amplamente o numerario co<br />

178 .- Resulta curioso o caso desta persoa que tendo un patrimonio considerable acaba case na indixencia e<br />

recollida pola súa familia na casa do Cabo. As fontes consultadas apuntan a unha mala xestión do mesmo e ó<br />

papel xogado polo enxeñeiro das obras do grupo escolar.<br />

108

que contaba o Municipio. Ademais, a venda non podería producirse ata pasados varios anos<br />

xa que as obras da nova non marchaban con bo ritmo. Considerábase tamén que a Praza da<br />

Pastoriza non tiña espazo suficiente para as novas dependencias, estaba apoiado a varias<br />

casas que habería que apuntalar antes de tirar co edificio eclesiástico posuía sumidoiros nin<br />

auga e, en definitiva, encareceríanse moitos as obras.<br />

Vista do tramo urbano da estrada de Vilagarcía a Gondar e das propiedades expropiadas a Francisco Lafuente<br />

Torróns e ós herdeiros de Inocencia del Valle. Sobre este lugar iría logo o Concello actual. Fonte: Consuelo<br />

Canabal.<br />

Pola contra, o Alcalde consideraba que Vilamaior xa estaba unida na época a<br />

Vilanova e ademais representaba o futuro ensanche da Vila tal e como sucedeu. Con elo se<br />

desmontaba o criterio da centralidade argumentándose tamén que o novo Axuntamento<br />

distaría tan só 400 metros de nova igrexa, uns 200 da Praza de Abastos e acercaría máis a<br />

xestión municipal ós vilanoveses doutras parroquias. Outros argumentos tiñan que ver con<br />

que neste lugar proposto xa se contaba con tomas de auga e sumidoiros procedentes do<br />

pozo e fonte que daban servizo ó colexio. En definitiva, subliñábase o feito de ser máis<br />

barata a construción e sobre todo, que se situaba no centro xeográfico do pulo de expansión<br />

urbana do caso urbano de Vilanova cara Vilamaior.<br />

109

Toma contraria da foto anterior na que se observan as dependencias dos terreos dos herdeiros de Inocencia del<br />

Valle. No ángulo superior esquerdo aínda se observan os barcos varados no Esteiro de Vilamaior. Fonte:<br />

Consuelo Canabal.<br />

A “oposición” non se deu por vencida e propuxo unha consulta popular que<br />

abarcara a tódalas parroquias do Municipio. Feita esta, as xente de András contestaron que<br />

era preciso facela consistorial nova e que a igrexa da Pastoriza seguira sendo propiedade<br />

eclesiástica e non se vendera. Ademais, non querían subvencionar ningún tipo de compra<br />

posto que a da súa parroquia necesitaba de moitos reparos que corrían a cargo dos veciños e<br />

non da Igrexa. Os de Caleiro, San Miguel, A Illa e Tremoedo, curiosamente deron a mesma<br />

contestación nuns pregos que parecían ter sido copiados. Pola contra, os de Baión nin<br />

sequera querían que se mercara a Pastoriza nin que se fixeran as consistoriais xa que<br />

insistían no arranxo da antiga casa do Concello 179 .<br />

A cousa non rematou aquí de sorte que uns veciños (Antonio Diz Pérez, Juan<br />

Ventoso, I. Pacheco, B. Villanueva, entre outros) opuxéronse tamén á construción do<br />

Concello na situación proposta polo grupo maioritario da Corporación co Alcalde á cabeza.<br />

Aducían que o novo edificio estaría nun ricón do pobo, pouco vistoso xa que agravaba a<br />

vista, detrás do grupo escolar, ocuparía unha parte importante do campo de xogo co que os<br />

rapaces terían que baixar á estrada co conseguinte perigo, restáballa illamento, luz, aire e<br />

sol ó grupo José Antonio ó tempo que afectaría a moitas aulas e casas dos mestres.<br />

Alegaban, incluso, que na Vila existían outros solares pertencentes ó Municipio con máis<br />

amplitude e vistosidade que non lesionarían os medios de educación 180 .<br />

179 .- Expediente do “Proyecto de Casa-Ayuntamiento para el Ayuntamiento de Villanueva de Arosa”. 1948.<br />

Arquitecto Juan Argenti. Arquivo Municipal de Vilanova de Arousa.<br />

180 .- Ibidem.<br />

110

O debate foise enredando paseniñamente e a oposición incrementándose, e a el<br />

sumouse tamén a Confraría de Pescadores “a Pastoriza” dende a que se alegaba que o novo<br />

Concello ocuparía gran parte das instalacións escolares onde viñan funcionando dúas<br />

escolas de orientación marítima para fillos de mariñeiros afiliados. Mesmo propuñan dous<br />

lugares con máis idoneidade onde encravar o novo edificio; un era a Praza do Xeneralísimo<br />

Franco e outro a da Pastoriza “centro geográfico y vital, que daría grandiosidad a la nueva<br />

obra y significaría un doble acierto al completar el anhelo de todo el pueblo de contar en<br />

lo municipal con un magnífico consistorio y para su espíritu católico, esencia poderosa de<br />

todo español que se precie de serlo, con una ayuda para levantar un templo digno” 181 .<br />

O Secretario municipal tamén engadía lume ó asunto dando conta do inadecuado do<br />

lugar elixido porque o campo de deportes onde facían ximnasia os rapaces estaba valado<br />

polo que coa nova instalación terían que facelos exercicios invadindo a estrada, mesmo as<br />

aulas orientadas ó norte quedarían sen luz.<br />

Todo indica que ningunha das alegacións anteriores tivera éxito e diante de tanto<br />

atranco pero firme na decisión de encravar o Concello ó nw do grupo escolar, o Alcalde<br />

Juan Hermida, 05 de decembro de 1952, solicitou asesoría legal a un despacho de Vigo<br />

formado polos avogados Elías Barro e Cándido Barro Sieiro en relación coas expropiacións<br />

de terreos para a casa consistorial. A resposta foi moi favorable ós seus intereses xa que se<br />

lle indicaba que se non había acordo cos afectados polo prezo, o Concello podería proceder<br />

á ocupación dos inmobles previo pago na “Delegación de Hacienda de la cantidad efectiva<br />

que se obtenga por la capitalización al 5% de la renta líquida asignada a la finca con dos<br />

años de antelación a la fecha de iniciación del proyecto, más el 10%”. Aínda que había<br />

varias tasacións de peritos “se recomienda ingresar aquello que el Ayuntamiento está<br />

dispuesto a pagar. Una vez depositada la cantidad se debe avisar al interesado” 182 .<br />

O cumio das disputas chega nun pleno de marzo de 1952 no que os concelleiros<br />

Cores Abal e Ozores Rodríguez debían dar conta das xestións en orde á consecución de<br />

terreos para o novo concello, para as que foran comisionados en sesión anterior. O primeiro<br />

expuxo que tendo falado cos herdeiros de Francisco Ruiz por unha propiedade que tiñan<br />

diante do actual Consistorio, pedíronlle 97 pesetas por m 2 o que se considera excesivo. O<br />

segundo concelleiro nin sequera se presentou ó Pleno porque non fixera xestión algunha.<br />

Diante disto, a actitude da Corporación foi de reproche cara os dous polas trabas que<br />

estaban a poñer a todo o proceso e o propio Alcalde, Juan Hermida propón publicar no<br />

Boletín Oficial a poxa para a construción da cimentación deixando as outras obras a espera.<br />

A sesión plenaria debeu ser moi tensa contra Ozores e Cores Abal, defensores do<br />

lugar da Pastoriza, xa que diferentes concelleiros puxeron de manifesto a súa actitude<br />

vergoñenta e incluso a dos propietarios da Vila que tendo terreos baleiros non os querían<br />

vender ou pedían prezos desorbitados. Nestas, Otero Fernández e Iglesias Dios da Illa<br />

propoñen crear un imposto sobre solares sen edificar e ofrecen un na Illa para construír o<br />

concello. Grande, de Baión opina o mesmo e doa unha finca da súa propiedade en Caleiro,<br />

no cruce das estradas de Vilanova a Vilagarcía e Pontearnelas. O resto da Corporación<br />

agradécelle os xestos pero non se aproban as proposicións polo afastado destes lugares.<br />

181 .- Ibidem. Data de 06 de marzo de 1951.<br />

182 .- Expediente do “Proyecto de Casa-Ayuntamiento para el Ayuntamiento de Villanueva de Arosa”. 1948.<br />

Arquitecto Juan Argenti. Arquivo Municipal de Vilanova de Arousa. A petición do Alcalde data do 05 de<br />

decembro de 1952.<br />

111

Outra vez, Juan Hermida toma as rendas do asunto e ratifica que o futuro edificio irá<br />

instalado ó NE do grupo escolar.<br />

Dilucidados os inconvenientes e con todo ó seu favor, a meirande parte da<br />

Corporación leva adiante o novo proxecto encargado ó arquitecto Juan Argenti na cantidade<br />

de 321.367,49 pesetas, das que 285.155 destinábanse a cantería, formigón armado, cuberta<br />

e execución material. As restantes 36.202,49 correspondían a dirección de obra,<br />

imprevistos, aparellador, administración e beneficio industrial.<br />

Así as cousas, facíase necesario contar cos terreos onde situalo concello e para eso<br />

había que proceder á expropiacións e posteriores urbanizacións. Neste senso, no 1952 en<br />

sesión plenaria “por el Concejal Don Eduardo Otero Betanzos, se dá lectura a la Moción<br />

en que se hace constar, que por este Ayuntamiento recientemente se procedió a expropiar a<br />

los herederos de Dª INOCENCIA DOMÍNGUEZ DEL VALLE (Srs. Llauger), la finca<br />

situada entre la calle de González Besada, Grupo Escolar para la apertura de la Calle<br />

núm. 10 del Plano de población de esta villa (a actual Praza e Avda. do Concello ata a<br />

confluencia con Curros Enríquez), y resultando que de la expresada ocupación existe como<br />

sobrante un solar que reune las debidas condiciones para emplazar la futura Casa-<br />

Ayuntamiento que se pretende construir, propone a la Corporación que el proyecto de la<br />

repetida Casa-Ayuntamiento, se adapte al mencionado solar, emplazándolo a una<br />

distancia de un metros del Oeste y dos metros del Sur de la finca urbana del Sr. Lafuente.<br />

El Pleno de la Corporación municipal, después de amplia deliberación, acuerda<br />

por unanimidad en lo que afecta a la primera parte de la Moción, que el edificio para la<br />

nueva Casa-Ayuntamiento, sea emplazado en el solar de referencia en la forma que<br />

suscribe el Concejal Sr. Otero Betanzos; dandole traslado de este acuerdo al Arquitecto Sr.<br />

Argenti Navajas, director de la obras, para que adapte el proyecto al solar de<br />

referencia” 183 .<br />

Logo disto, en 1952 redáctase o “Proyecto de apertura de la Calle nº 10 de<br />

Villanueva de Arosa y Expropiación de Solares”. Nel deixábase constancia de que o<br />

Concello desexando iniciar a urbanización da Vila e dispor de solares edificables,<br />

encargáballe ó arquitecto Juan Argenti o proxecto da rúa nº 10 do Plan de ordenación e<br />

ensanche da Vila, aprobado pola Comisión Provincial de Servicios Técnicos, conforme co<br />

Capítulo III do “Reglamento de Obras, Servicios y Bienes Municipales” de 14 de xullo de<br />

1924. A rúa comezaba na estrada González Besada, hoxe esquina oeste do Colexio Vello, e<br />

remataba na rúa nº 11, actual Curros Enríquez. Tiña unha lonxitude de corenta metros,<br />

ancho de catorce e tan só afectaba a un propietario que, como queda dito eran os Llauger,<br />

herdeiros de Inocencia del Valle. No expediente de expropiación non se facía figurar a<br />

casa-almacén de Francisco Lafuente Torrón porque quedaba a meirande parte fora da zona<br />

de 25 metros expropiable aínda que xa se advertía que nun futuro habería de desaparecer tal<br />

e como así ocorreu.<br />

En efecto, impostas novas contribucións especiais pola apertura da rúa nº 10,<br />

diferentes persoas interpuxeron contencioso-administrativo conta elas e así vemos neste<br />

proceso a Ricardo Llauger, Victorina Llauger, Antonio Pérez Lafuente e Emilio Bóveda,<br />

que haberán de agardar ata o 53 para que a xustiza falle contra eles outorgándolle a razón ó<br />

Municipio.<br />

183 .- Ibidem e Libros de Actas do Concello de Vilanova de Arousa.<br />

112

A nova Casa Consistorial en construción. Fonte: Arquivo do Servizo de Publicacións da Deputación de<br />

Pontevedra. Recollida por J. Mª Leal.<br />

A finca expropiada constaba dunha casa en terceiro estado de vida (102 m 2 ), unha<br />

casota (54 m 2 ), hórreo, pozo e terreo de cultivo e viña, estaba pechada con muro de pedra e<br />

tiña unha superficie de 823,07 cm 2 . Dela precisábanse 65,90 m 2 para a alienación da rúa e o<br />

resto para formar unha parcela de 800 metros, coa parte que se ocupaba de vía pública, na<br />

que edificar o casa Consistorial. O presuposto de apertura e expropiación levou 31.584,70<br />

pesetas e o de expropiación 97.704, 25. Deixábase aberta a posibilidade de vender futuros<br />

solares sobrantes do proceso cos que se aspira a acadar unhas 80.000 pesetas.<br />

En febreiro de 1953 faise a acta de ocupación do inmoble dos herdeiros de<br />

Inocencia del Valle, Serapia Llauger quen se resistía a declarar o verdadeiro dono dos seus<br />

bens. Diante disto, o Concello segue co procedemento de expropiación dunha superficie<br />

lindante polo norte coa rúa do Esteiro, polo sur con González Besada, este co Grupo José<br />

Antonio e oeste cunha calexa. Máis adiante, feitas as medicións por parte dos peritos dáse<br />

conta de que fallan os postes e arames da viña, unha balconada de ferro, 6 portas interiores<br />

e unha cancela de entrada á horta, todo elo por un valor de 1.500 pesetas. Isto obriga ó<br />

Pleno Municipal a inscribir no Registro de la Propiedad o novo inmoble e requirir ós<br />

herdeiros de Inocencia del Valle para que reintegren os obxectos que fallan e algún máis e<br />

sacar a pública poxa o hórreo, os muros de perpiaños que circundan a finca polo norte, este<br />

e sur, de cachotería do oeste e os materiais dun alpendre en estado ruinoso adousado polo<br />

norte á casa de Francisco Lafuente. Os resultados da venta quedan así; Ricardo Carro Aído<br />

faise por 2.900 pesetas co piorno, muros e camelias, Joaquín Rodríguez Silva leva os postes<br />

113

por 3.275 pesetas, Domingo Barcosa colle as restantes camelias en 200 pesetas, mentres<br />

que o terreo véndese por un prezo de 540 pts/m 2 . En definitiva, as Municipais fixéronse cun<br />

total de 55.911,60 pesetas 184 . Aproveitando a nova coxuntura, o Concelleiro Eduardo Otero<br />

Betanzos prpón que a nova Consistorial sexa emprazada no solar expropiado xa que<br />

cumpre con normativa relativa á superficie pertinente.<br />

A estes cartos viñéronse a sumar outros no 54 cando o Gobernador civil, Presidente<br />

da Obra social del Movimiento, a instancias do Alcalde, interesa ó Concello para que se<br />

consignen diferentes obras con cargo ó presuposto da devandita institución. Así, recíbense<br />

150.000 pesetas para o novo consistorio, 126.000 a pavimentación da rúa do Cruceiro de<br />

Vilamaior a González Besada e 80.000 para a ampliación da mina e manancial de Vilanova.<br />

Do mesmo xeito, dentro da urbanización prevense xa sumidoiros de pluviais<br />

engadidas ás actuais que desaugan no mar pero no de fecais xa que non existía rede xeral.<br />

Neste senso, a parte esquerda do Esteiro de Vilamaior convertíase no punto de recepción<br />

destes detritos, o que puña de manifesto o deficiente estado do urbanismo na Vilanova dos<br />

50. Con todo o exposto quedaba aberta a porta para inicialo proceso de construción do novo<br />

edificio que comeza coa elaboración da “Acta de replanteo de la Casa Consistorial” en<br />


Á mesma concorre toda a Corporación, que tamén cita ós irmáns Lafuente<br />

González aínda que Manuel non acude, xa que eran os propietarios do predio lindante coa<br />

estrada en González Besada. Na amentada Acta houbo que especificar moi finamente as<br />

diferentes lindes da nova parcela municipal coa da familia Lafuente de tal forma que se<br />

observaron as particularidades seguintes: “se fija la distancia de dos metros en la parte<br />

Sur-Este y tres metros en la Sur-Oeste, de la casa propiedad de los hermanos Don<br />

Francisco y Don Manuel Lafuente González emplazada en la parte sur del terreno en<br />

donde se efectúa ese replanteo. Reconocida asmimismo la pared de la casa de dos<br />

mencionados señores Lafuente González, se observa que, unida a esta existe un alpendre<br />

por la parte del Norte cuyas maderas de su armadura están apoyadas e introducidas en la<br />

citada pared, acreditando de esta forma que la pared es de hecho medianera con la finca<br />

que fue propiedad de los Herederos de Dª Inocencia Domínguez del Valle, hoy propiedad<br />

del Ayuntamiento. Se observa también que las aguas de la mentada casa, propiedad de los<br />

Srs. Lafuente González, son recogidas por un caño a todo lo largo de la pared dicha, cuyo<br />

desague lo hace a la via pública, sin que en ningún caso discurran estas sobre la<br />

propiedad que es propiedad del Ayuntamiento; en la pared existen tres huecos (…), los<br />

cuales se construyeron con el fin de facilitar la ventilación y luz a la casa de los señores<br />

Lafuente González” 185 .<br />

184 .- Libros de Actas municipais.<br />

185 .- “Acta de Replanteo de la Casa Consistorial”. 15-IV-1953. En Expediente do “Proyecto de Casa-<br />

Ayuntamiento para el Ayuntamiento de Villanueva de Arosa”. 1948. Arquitecto Juan Argenti. Arquivo<br />

Municipal de Vilanova de Arousa.<br />

114

Sección do edificio. Fonte: Arquivo do Concello de Vilanova, recollido polo arquiveiro municipal Sito<br />

Ventoso e procesado dixital de J. Mª Leal.<br />

115

116

Pranta baixa e principal do edificio: Fonte: Arquivo do Concello de Vilanova, recollido polo arquiveiro<br />

municipal Sito Ventoso e procesado dixital de J. Mª Leal.<br />

Rematado o trámite burocrático anterior procedeuse a levantala Acta de colocación<br />

da primeira pedra da nova casa consistorial. Neste caso requiriuse a presenza do cura<br />

párroco local pero dado que se encontraba enfermo foi substituído polo de Santa María de<br />

Caleiro quen bendiciu a posta da primeira pedra. Curiosamente, debaixo dela depositáronse<br />

117

unha moeda de cinco pesetas, outra de unha, unha de cincuenta céntimos, outra de<br />

vintecinco e outra de dez céntimos, acompañadas dunha copia da Acta do acto 186 .<br />

A Casa do Concello rematada. As augas aínda chegaban ata a estrada recentemente pavimentada. Fonte:<br />

Arquivo do Servizo de Publicacións da Deputación de Pontevedra. Recollida por J. Mª Leal.<br />

186 .- “Acta de colocación de la primera piedra de la nueva Casa Consistorial del Ayuntamiento de Villanueva<br />

de Arosa”. En Expediente do “Proyecto de Casa-Ayuntamiento para el Ayuntamiento de Villanueva de<br />

Arosa”. 1948. Arquitecto Juan Argenti. Arquivo Municipal de Vilanova de Arousa. Ó acto asistían o Alcalde<br />

como Presidente, Juan Hermida, e unha ampla representación formada por Luis Huesa Pérez, Constancio<br />

Bonilla Barrio, Ramiro Sabell Mosquera, Ramón Pintos Núñez, Pío Arca Seijo, Abel Moure Mouriño,<br />

Manuel López Padín, Perfecto Allo Rial, Manuel Rey Martínez, Gregorio Rionegro Rodríguez, Manuel Ríos<br />

Vázquez Rafael Sánchez Ferreiro, Isaac Valdés Marcos, José Murillo García, Antonio Vidal Prodenza, José<br />

Ageites Gude, Benigno de la Torre, Avelino García Fernández e Alfonso García Sánchez.<br />

118

As obras foron encargadas a Celso Fariña Muíños en pública poxa á que tamén<br />

concorría Domingo Carballo, veciño de Corón quen depositara 4.018,281 pesetas en<br />

concepto de fianza para formar parte do concurso, que logo reclama no 62. O presuposto<br />

material final ascendeu a 617.782,05 pesetas, que logo quedarían en 770.848,28, quedando<br />

o edificio distribuído en dúas plantas; a primeira tería os servizos de xulgado comarcal,<br />

arbitrios, depositaría, gardas e detidos cos seus correspondentes servizos, mentres que a<br />

segunda estaba destinada a salón de sesións, despacho do Alcalde, secretaría, intervención,<br />

oficina de abastos, arquivo e servizos. Quedaba en reserva para servizos auxiliares o espazo<br />

comprendido entre o ceo raso do segundo piso e o tellado 187 .<br />

Por fin, neste ano se estaba traballando nas obras de cimentación logo da colocación<br />

da primeira pedra o día 15 de abril do 53 en terreos sobrantes da apertura da rúa nº 10 do<br />

plano de poboación, mandado levantar polo Pleno a Juan Argenti. Un ano máis tarde,<br />

próximas a rematar as primeiras obras, sácanse a poxa as do interior, placas, escalas, pisos,<br />

etc., na cantidade de 98.204 pesetas. No 56 se inician os traballos de recheo dos baixos da<br />

casa consistorial con zarzo, cedendo o concello o sobrante de vía pública ó longo da finca<br />

de Alvarellos ou autorizando a extraer area da denominada praia de subigrexa, reparando o<br />

necesario do muro de entradas das Sinas.<br />

Todo foi completándose paseniñamente de forma que no 1957 recíbense con piso<br />

pero sen cuberta, entre o 58 e o 65 rematan definitivamente e neste mesmo ano se levanta a<br />

acta de recepción definitiva. Previamente no 61 dótase ó edificio de mobiliario, alumeado<br />

eléctrico, distribúese o espazo para presos, depositaría e arbitrios, no 63 distribúese a planta<br />

baixa e constrúese a torre do reloxo e do 67 data a certificación das obras pertencentes ó<br />

Plan de Cooperación 188 . Mentres duran os traballos e ante o estado ruinoso do vello edificio<br />

trasládanse as dependencias da oficina de Abastos á propiedade de Isabel Rodríguez, na<br />

cantidade de 125 pesetas mensuais. Tamén se acorda reparalo vello edificio para que as<br />

augas non destrúan o interior e para protexer ós presos que puideran estar dentro del.<br />

A inauguración do edificio foi feita con grandilocuencia e nela participaron, entre<br />

outras personalidades, o “Ministro Secretario General del Movimiento”; José Solís Ruiz,<br />

Gobernador Civil e “Jefe Provincial del Movimiento”; Rafael Fernández Martínez, o<br />

Presidente da Deputación; Prudencio Landín Carrasco e o Alcalde de Vilanova J. Cándido<br />

Touceda, Trasande. En realidade, os anteriores cargos viñan facendo unha visita pola<br />

comarca inaugurando e fiscalizando determinadas obras como a Biblioteca, ampliación do<br />

asilo, nova pranta do Balneario, urbanización da rúa Santa Eulalia e construción da pista<br />

forestal a Xiabre en Vilagarcía, obras de colonización en Meis, Barrantes ou Ribadumia,<br />

campos de fútbol, urbanizacións, alumeados, etc. Mesmo aproveitaban a ocasión para<br />

celebrar varias reunións das agrupacións locais e comarcais da Falanxe.<br />

Con todo, Vilanova tivo un protagonismo especial segundo se recolle nas páxinas<br />

do xornal “El Pueblo Gallego”, nas que se especifica que no noso núcleo o Gobernador<br />

Civil Inaugurou as obras de pavimentación da Travesía de González Besada que<br />

complementaban ás do propio Consistorio. O presuposto das primeiras ascendera a 571.685<br />

pesetas, das que a Deputación aportara 69.506,40 e Obras Públicas 400.181,60. “Después<br />

187 .- “Memoria del Proyecto de Casa-Ayuntamiento para el Ayuntamiento de Villanueva de Arosa". En<br />

Expediente do “Proyecto de Casa-Ayuntamiento para el Ayuntamiento de Villanueva de Arosa”. 1948.<br />

Arquitecto Juan Argenti. Arquivo Municipal de Vilanova de Arousa.<br />

188.- Expedientes correspondentes do Arquivo Municipal de Vilanova de Arousa.<br />

119

fue inaugurado el nuevo edificio destinado a Casa Ayuntamiento, cuyo costo ascendió a<br />

pesetas, 770.848,28 de las que 277.000 fueron aportadas por la Diputación y 90.000 por la<br />

Obra Social” 189 . Tras o breve acto de inauguración presidido polo Gobernador Civil,<br />

procedeuse a facer unha reunión no salón de Plenos co Consello Local do Movemento,<br />

Corporación e veciñanza das diferentes parroquias nas que se explicou a importancia de<br />

inspeccionalas obras en curso e dar a coñecer as novas en proxecto dende o “18 de xullo”.<br />

Dábase rolda para que os veciños expuxeran as súas críticas e peticións das que se prometía<br />

tomar nota dende a máis alta institución provincial para “ver si cada uno había cumplido<br />

con su deber” 190 .<br />

Inauguración do Concello en agosto de 1960. Fonte: El Pueblo Gallego, Agosto de 1960.<br />

“Hoy –dijo- (refírese ó Gobernador Civil) sentimos la gran satisfacción de<br />

inaugurar la Casa Consistorial de Villanueva, más a tono con la importancia de la Villa y<br />

con sus hombres. Es una Casa bien hecha; pero no serviría de nada si no anida y arraiga<br />

en ella la idea y el fin de prosperidad, si no se convierte en el crisol de los ideales de los<br />

vecinos de Villanueva, hombres de temple recio, espíritu y corazón sano que sólo desean lo<br />

mejor y más grande para el municipio, la provincia y España, en definitiva. Tras<br />

recomendar ante las próximas elecciones la elección de los vecinos de mayor arraigo, de<br />

mejor conducta y cordura, hombres que vivan el espíritu del 18 de Julio, el Gobernador<br />

Civil solicitó crítica, sugerencias y planteamientos de toda clase de problemas con la<br />

mayor sinceridad. No faltó ésta en la conversación mantenida seguidamente para hablar<br />

de falta de escuelas, necesidad de caminos y captación de aguas en la zona” 191 .<br />


.- Diario el Pueblo Gallego. 06-VIII-1960. Ps. 8-9.<br />


.- Ibidem. P. 8.<br />



120

O Concello hoxe, no Cincuentenario. Foto: José María Leal Bóveda.<br />

Os actos institucionais remataban nunha xuntanza no campamento Paco Leis das<br />

Sinas con tódolos deputados e alcaldes da Provincia, Xefes e Subxefes do “Frente de<br />

Juventudes”, Presidente da Deputación, técnicos provinciais, xefes de servizos, etc. Na<br />

reunión volveu a incidirse na necesidade de conservar e dar a coñecer a obras realizadas<br />

dende 1936 para poñer de manifesto os logros do novo estado franquista, dando as<br />

instrucións necesarias para que, diante das vindeiras eleccións, se buscaran aquelas persoas<br />

máis afíns ós principios do 18 de xullo, “prestigiosos, honestos, y capaces de una total<br />

entrega en el servicio, para que prestigien a las corporaciones en las que no debe faltar<br />

abundante representación de la zona rural”. Logo da entrega varias medallas polos méritos<br />

acadados na labor política chegou o momento culminante coa chegada do “Ministro<br />

Secretario del Movimiento”, José Solís Ruiz que estaba pasando unhas vacacións na<br />

provincia.<br />

121

Fonte: El Pueblo Gallego. Agosto de 1960.<br />

Nos postremos, logo do agasallo e agradecemento dos presentes pronunciou un<br />

discurso no que viña a subliñar os logros e directrices do nacionalsocialismo da “Nueva<br />

España”. “Es muy posible –dijo- que haya habido en la Historia de España otras épocas<br />

parecidas a la que vivimos pero habrá que remontarse a varios siglos de distancia para<br />

encontrar una época en la que se haya luchado más por España desde cualquier posición,<br />

lugar o empleo. (…) Se refirió luego el señor Solís Ruiz a las tres únicas soluciones que<br />

España tiene: la fácil, la comunista, fácil porque es rodar cuesta abajo, pro desastrosa<br />

solución contra la que luchamos a tiro limpio y en la que no podemos pensar siquiera.<br />

Otra solución es muy trasnochada. La división en partidos, en grupos que pelean contra<br />

otros grupos para hacer del odio el común denominador. Es la tercera la única solución<br />

válida: Lograr instituciones representativas más y más potentes: enfocar a las Cortes,<br />

Diputaciones, Ayuntamientos y sindicatos hacia un solo objetivo: Salvar a la patria para<br />

nuestros hijos, ofreciendo además al mundo un claro y rotundo ejemplo de éxitos políticos<br />

sin partidos ni divisiones con unidad absoluta. Sois vosotros los que lucháis para<br />

conseguirlo –dijo-. En esta batalla sois la fuerza más importante y por eso me agrada<br />

veros reunidos, estudiando los planes de acción inmediata. Por eso felicito a vuestro jefe y<br />

os felicito a vosotros de corazón. Seguid gritando siempre: Arriba España. El señor Solís<br />

fue largamente aplaudido por los asistentes al acto, de quienes se despidió minutos más<br />

122

tarde para regresar a la Toja” 192 . Procedeuse logo á inauguración dun novo pavillón, de<br />

270.000 pesetas, no Campamento Paco Leis que viña a complementar as instalacións xa<br />

existentes.<br />

Fonte: El Pueblo Gallego. Agosto de 1960.<br />

De todo o dito, impórtanos a importancia na política provincial que estaba<br />

adquirindo Vilanova no contexto da España franquista e nelo tiñan moito que ver as<br />

instalacións do campamento paco Leis que o “Frente de Juventudes” tiña nas Sinas e unha<br />

moi activa organización falanxista, presidida nos anos 40 por industriais da conserva que,<br />

mesmo, chegaban a reclamar que a bandeira da Falanxe figurara entre as do Concello e a de<br />

España. A rama feminina, a “Seccion Femenina”, tamén se amosaba moi dinámica e<br />

contaba entre os seus membros cun amplo número de mulleres.<br />

En definitiva, a estas obras seguiron outras que foron configurando e artellando o<br />

núcleo urbano entorno á Avenida González Besada. Así, no 1957 procédese a redactalo<br />

proxecto de apertura e urbanización da actual rúa Francisco Camba ata a confluencia coa<br />

dos Irmáns Camba. As obra consistiron en demolicións, movementos de terras, construción<br />

de canos para augas pluviais, pavimentado de beirarrúas e de calzada co método macádam<br />

e construción de taxeas de conexión de cunetas e a estrada da nova rúa. As expropiación<br />

non estiveron exentas de problemas entre os herdeiros de Julio Camba e o Alcalde por estas<br />

datas Juan Hermida. Pero unha vez dilucidados os problemas ocasionados pola presunta<br />

propiedade de determinadas fincas, o núcleo de Vilamaior ficaba unido a Vilanova polo<br />

este, na confluencia con González Besada.<br />

Pero sen dúbida, a obra que viña a darlle un certo grao de modernidade a unha vila<br />

moi atrasada no urbanístico foi o “Expediente de las obras de alcantarillado, aceras y<br />

alumbrado de la Avenida González Besada”, con presuposto extraordinario e aplicación de<br />


123

contribucións especiais, segundo acordo plenario de 15 de decembro de 1963 que tiña os<br />

seus antecedentes no proxecto do enxeñeiro Jesús Iribarren Negrao de 1958.<br />

Segundo se desprende da lectura do Acordo Plenario citado, pretendíase a<br />

urbanización da vía principal mediante a dotación de beirarrúas, sumidoiros e alumeado. O<br />

proxecto técnico ascendía a 988.226,24 pts. que se converteron en 1.024.371,72 por mor<br />

das gratificacións acordadas para o Xefe do Servizo de Inspección, Sirio-Interventor e<br />

Depositario da Deputación. O Concello aportaría 299.412 pesetas procedentes de<br />

subvencións da Deputación Provincial a través do Plan de Cooperación de 1962-65 e<br />

sobrantes dos presupostos extraordinarios e superávits da liquidación do presuposto<br />

ordinario de 1963 do propio Concello. As restantes 725.958 pesetas deberían saír de<br />

contribucións especiais sobre os 33 propietarios dos inmobles afectados polas melloras que<br />

se pretendían levar a efecto 193 . A base para establecelo reparto facía referencia ós metros<br />

lineais de fachada das fincas urbanas e solares, establecéndose ademais que se deberían<br />

abonalas cotas en catro prazos como máximo diante da precariedade económica pola que<br />

atravesaba o Concello. Neste senso, tanto no 55 como no 59 hai varias expropiacións a<br />

Manuel Lafuente González, a quen se lle derruba tamén o inmoble sito na parte do<br />

Consistorio en construción “por antiestético y antiurbanístico” 194 e a Manuel Portas<br />

Martínez. Das veces que é nomeado o primeiro ou a súa familia nos Libros de Actas<br />

plenarios e das expropiacións e recursos interpostos por el contra o Concello, podemos<br />

entresacar que posuía un gran número de propiedades por todo o núcleo e que a pouco que<br />

a este se lle foi dando vertebración urbana por mor das sucesivas actuacións narradas, os<br />

seus intereses chocaron cos do común capitaneados na meirande parte das ocasións polo<br />

alcalde Juan Hermida, quen en outubro do 50 chega a ditar unha providencia contra<br />

Francisco Lafuente González suspendendo as obras que este realizaba pola parte norte do<br />

edificio da Casa Cuartel da Garda Civil, no lugar do Campo.<br />

Pero volvendo ó que nos interesaba, as obras de González Besada foron licitadas<br />

mediante o sistema de plicas a Luis Rodríguez Fernández e en total actuouse sobre 662,65<br />

metros de sumidoiros, 126 de alumeado, 1.285 de beirarrúas e 190 de exceso sobre os<br />

cálculos previstos. Con elas Vilanova quedaba conectada co corredor Vilagarcía a Gondar,<br />

a través de Vilamaior e o Esteiro e as comunicacións xa non dependían do estado das<br />

mareas no amentado Esteiro 195 . A actuación iniciada compleméntase en marzo do 58 cando<br />

comezan as obras de recheo do Castro, dotando a este núcleo de conexión con Vilanova<br />

polo sur e gañando un espazo que será utilizado a posteriori para usos terciarios e<br />

residenciais; parque, Casa do Mar, banco, edificios de varias alturas, etc.<br />


.- Os máis afectados en función dos metros lineais de fachada das súas propiedades foron Estanislao Peña<br />

Artime e os herdeiros de Jesús Fiel Oubiña.<br />


.- Libros de Actas de Plenos, ano de 1955.<br />


.- “Expediente de Contribuciones especiales de las aceras, alcantarillado y de alumbrado público de la<br />

Avenida de González Besada”. 14 de febreiro de 1964. Arquivo Municipal de Vilanova de Arousa.<br />

124

Obras de urbanización da Avenida González Besada que darían paso á construción do concello actual. Fonte:<br />

Encarnita Fariña.<br />

O pulo urbano descrito tiña que ter unha concordancia co desenvolvemento das vías<br />

de comunicación e dos medios de transporte e así foi aínda que con algunha puntualización.<br />

O servizo de transporte coa Illa corría a cargo dun barco, a “Motora”, propiedade do pai de<br />

Narciso Suárez, instaurado aló polos anos 30 do século pasado. A empresa era unha<br />

sociedade montada entre o seu tío Francisco Suárez e seu pai, emigrante retornado dos<br />

USA nos anos 20 que inauguran a ruta cun barco de vela encargado de facelo transporte<br />

entre a Illa e Vilanova polo prezo dun real. Nos anos da Guerra, fusilado o pai e contratista<br />

da liña de condución do correo entre a Illa e Vilanova, Narciso Suárez Lojo, o 17 de abril<br />

do 37, Narciso ten que facerse cargo da compañía cando tan só tiña 15 anos. Pasados o<br />

tempo a empresa renova os barcos e merca unha pequena motora con motor americano de<br />

gasolina. Con isto a duración da travesía acurtábase de forma considerable e facíase máis<br />

confortable. A Motora facía catro viaxes de ida e volta durante o día, dúas pola mañá e<br />

outras dúas pola tarde, entre o “Muelle da Motora” e o Xufre na Illa, transportando<br />

mercadorías e persoas ó mesmo tempo. Pero atracar neste último punto daba moitos<br />

problemas á xente xa que o centro da Illa non quedaba ben conectado e había que<br />

desprazarse con fardos ou o que fora durante longo tempo. Para paliar este defecto, Narciso<br />

decidiu facelo desembarque no actual peirao de Cabo Deiro co que as cousas e o servizo<br />

melloraron bastante. Como complemento no punto de destino en xaneiro de 1955<br />

prolóngase cara o oeste a rampla do Faro de Vilanova conformándose o que foi coñecido<br />

popularmente como “Muelle da Motora ou da Farola”. Preto del, no 52 se acorda a<br />

construción da lonxa municipal de contratación na praza do Cabo, entre as fábricas de<br />

Abalo Ozores, González Pomares e Pérez Lafuente. Para elo houbo que proceder a facer<br />

estudios previos e logo pedir un préstamo o Banco de Crédito Local.<br />

As relacións do propietario do servizo marítimo co Concello non sempre foron boas<br />

segundo se desprende dos Libros de Actas de Plenos e así, no 52 acórdase esixirlle que<br />

125

aumente as tres viaxes coa Illa, que xa nestas datas conta cunhas “4.000 almas”, que se<br />

consideran insuficientes. Narciso Suárez non debeu atender os anteditos requirimentos e<br />

contesta pedindo unha subvención ó Municipio coa que poder atender as reclamacións. A<br />

cuestión derivou en varios tira e afrouxa ata que no 57, considerándose que o barco que se<br />

empregaba non reunía as mellores condicións, dáselle un ultimato que de non ser aceptado<br />

obrigará ó Consistorio a construír unha embarcación propia e a rescindirlle a súa. Eran<br />

tempos moi duros nos que as condicións climatolóxicas amosábanse adversas, con fortes<br />

temporais que deixaron á Illa sen comunicación algunha, barco, telégrafo, luz, etc., coa<br />

Península.<br />

A cousa foise enredando e chegou a un punto no que tivo que intervir a<br />

Comandancia de Marina de Vilagarcía pedindo informes da pasaxe á Illa. A cuestión tiña<br />

que ver cunha viaxe do Gobernador Civil e Corporación vilanovesa á Arousa. No medio do<br />

mar a embarcación parouse e tivo que ser remolcada por un barco de pesca de Vilaxoan,<br />

propiedade dun tal Carballo. Diante disto, a policía municipal elaborou un informe no que<br />

se anotaba que o servizo facíase a cargo de menores de idade, sen patrón, encargado de<br />

máquinas e propietario. No mesmo, engadíase que había exceso de pasaxeiros que se<br />

mesturaban co gando de todo tipo, bocois de viño e non se lle coñecían amarras nin<br />

áncoras. Facíase fincapé en que o patrón estaba en Vilanova polo que se acordaba construír<br />

o barco citado e municipalizar a liña.<br />

Todo parece indicar que as augas volveron á súa canle xa que nos anos 70 se<br />

contaba con dous barcos e logo virían as lanchas de desembarco que ata podían transportar<br />

coches. A viaxe agora duraba uns dez minutos e mesmo podías ir no interior da Motora<br />

cando chovía.<br />

Similar situación se daba nos transportes terrestres e do 52 data a advertencia ó<br />

propietario de “Automóviles Pereira Fernández”, concesionario da liña a Vilagarcía para<br />

que introduza novos vehículos xa que “los actuales que tiene en servicio a esta Villa se<br />

parecen más a una carrilana que a un autobús de línea” 196 . Máis tarde, no 56 a mesma<br />

empresa instala un servizo diario con Pontevedra, a través de Pontearnelas, dende o peirao<br />

da Motora polo que o propietario desta tivo que facer coincidir as súas viaxes coas dos<br />

autobuses. Un ano máis tarde, no 57, Joaquín Fariña Trigo, industrial de Cambados, fíxose<br />

coa concesión da liña de autobuses entre Tremoedo, Deiro de Arriba, Corbillón e<br />

Cambados 197 . Amén dos inconvenientes anotados, o certo é que na década dos 50 a Vila<br />

aparece conectada co seu entorno más inmediato e mesmo coa capital da provincia.<br />

2.8. TAMAÑO, TIPOLOXÍA E FORMAS DO PARCELARIO E<br />

CASARIO.<br />

Así as cousa, as formas, tamaño e emprazamento do casarío poñen de manifesto a<br />

gran contradición existente entre as casas dos mariñeiros e as dos burgueses e fidalgos. Nun<br />

percorrido polos barrios de Vilamaior, O Castro e O Cabo coa Pastoriza pódese ollar cómo<br />

conviven en primeira liña de costa as instalacións fabrís dos fomentadores coas casas dos<br />

pescadores, que cando hai mareas vivas quedan anegadas en parte polas augas da preamar.<br />

De feito, o concello adoitaba denegar o establecemento de novas salgadeiras en lugares<br />

estratéxicos como o Cabo ou a enseada dos Olmos porque prexudicaban notablemente ós<br />

196 .- Libros de Actas de Plenos, 1952.<br />

197 .- Libros de Actas de Plenos, 1956, 57.<br />

126

veciños 198 . Certo é, tamén, que en moitas ocasións ocorría isto pola presión que exercían<br />

outros fomentadores sobre a Municipalidade co gallo de elimina-la competencia.<br />

Con todo, a tipoloxía da casa mariñeira respondía a varios tipos aínda presentes na<br />

vila, aínda que en estado ruinoso. O máis sinxelo e primitivo correspóndese coa<br />

denominada por M. Caamaño casa terrea mariñeira. É un modelo moi primitivo e sinxelo,<br />

realizado con escasos recursos. Os materiais empregados son a pedra para os muros que son<br />

baixos, a tella para a cuberta que se fai a dúas augas e a terra pisada propiamente coa que se<br />

fai o solo. A planta é cuadrangular ou rectangular segundo a acomodación ó terreo e soen ir<br />

arrimadas unhas a outras con entrada polo muro máis longo. Apenas contan con fiestras<br />

para ventilación ou iluminación e a distribución interna é moi sinxela xa que só conta cun<br />

espazo onde se realizan tódalas tarefas caseiras. A escasa dispoñibilidade de medios fai que<br />

o seu interior sexa absolutamente espartano e nel poden convivir, ás veces, os animais<br />

caseiros coas persoas e os apeiros da pesca. Hoxe pódense ollar magníficos exemplos desta<br />

tipoloxía entre as rúas Outón da Bouza e Calvo Sotelo. Unha variante é a denominada casa<br />

do remo chamada así porque a fronte ten unha anchura igual á dun remo dunha traineriña.<br />

Constitúe a transición ó seguinte modelo.<br />

Outro tipo máis evolucionado nos sistemas construtivos aínda que máis antigo é a<br />

casa do pincho segundo Pedro de Llano. É de orixes medievais, situada habitualmente entre<br />

medianeiras e caracterizada pola presenza dun dos seus muros piñóns na fachada frontal da<br />

edificación. Ata a aparición da casa con soportal foi o prototipo de casa mariñeira máis<br />

estendido, formando conxuntos de vilas de rúas estreitas, nunha posición traseira con<br />

referencia ás que ocupan a liña máis próxima ó mar, e dianteira coas terreas anteriores.<br />

Como peculiaridades merecen citarse a aparición na construción dos muros da técnica do<br />

perpiaño e incluso da cantería e do tornachuvias.<br />

Na cuberta da zona atlántica, que é a dúas augas, con pendente acusada debido ó<br />

aproveitamento que se fai do espazo baixo cuberta, os muros piñóns remátanse co capiado e<br />

o encontro das cubertas nas medianeiras resólvese, en moitos casos, con canos de cantería<br />

para recolle-las augas dos tellados e expulsala fóra con gorgazas ou outras pezas de cantería<br />

moi traballadas. Na cruceiro da rúa das Hortas co Cabo e na dos Olmos con Calvo Sotelo<br />

existen estupendos edificios destas características.<br />

Pero sen dúbida, a construción mariñeira máis salientable é a casa con patín,<br />

desgraciadamente en proceso de destrución e abandono no barrio da Pastoriza, no Cabo ou<br />

no Castro onde xa non se conservan exemplares. É o único modelo de casa vivenda<br />

mariñeira que ten acceso ó primeiro andar polo exterior. A maioría vai entre medianeiras<br />

nas zonas urbanas máis arredadas do mar, onde o terreo comeza a facerse empinado. Difire<br />

pouco dos tipos anteriores, aínda que ó ter unha estrutura máis complicada precisa de maior<br />

coidade e do uso de técnicas máis complexas: aparello composto nos muros (cantería e<br />

perpiaño combinados con cachotería), encintados, abundancia de tornachoivas, cuberta a<br />

varias augas con tella do país. Tamén a distribución presenta espazos de maior riqueza e<br />

amplitude: a planta terrea, cunha única dependencia, úsase para almacenar redes, como<br />

adega ou cortes, e no andar sitúase o patín, unha sala, cuartos e cociña. O patín dálle<br />

entidade a este modelo de casa mariñeira, con solucións estruturais varias. Ten unha<br />

anchura entre 0,90 e 1,20 m. e sitúase xeralmente na fachada principal, cun único tramo (ás<br />

veces dous) de escaleira paralelo ou perpendicular á fachada, vai cuberto pola prolongación<br />

198 .- No 1908 denégase a instalación de dúas salgadeiras promovidas por Francisco Pérez Rodríguez e José<br />

Pérez Rodríguez atendendo ó prexuízo que lles podía causar ós veciños.<br />

127

do tellado ampliándose un espazo resgardado de chuvia e sol 199 . En contraposición con esta<br />

penuria de habitáculos temos as residencias dos grupos privilexiados, a fidalguía cos seus<br />

pazos rurais ou urbanos, (caso dos Valle-Inclán e o Cuadrante) e a burguesía comercial e<br />

industrial representada polos cataláns coas súas casas e fábricas de salgado apoiadas. Pero<br />

desto trataremos máis adiante.<br />

As formas de uso do casarío teñen que ver coas actividades económicas que se<br />

desenvolven no núcleo. Así, a liña de costa de Vilamaior, O Castro e o Cabo tende a ser<br />

ocupada polas instalacións fabrís dos fomentadores cataláns que ocupan o espazo dunha<br />

forma intensiva. As formas puntiagudas, con entrantes e saíntes destes pequenos cabos,<br />

tenden a ser recortadas polos recheos dos anteriores que buscan optimizar os seus procesos<br />

produtivos, aínda a costa dunha transformación pouco respectuosa co litoral. A ostentación<br />

dos principais cargos públicos pola súa parte (alcaldes, secretarios do concello, etc.) e<br />

unhas moi boas relacións coas autoridades marítimas permítenlles estas aldraxes coa<br />

primitiva paisaxe, onde, por outra banda, xa se viña producindo dunha forma moi artesanal<br />

a transformación en salgado da sardiña e outros peixes. A revolución que os cataláns<br />

introducen nos sistemas extractivo e produtivo da pesca será radical, e terá unhas<br />

consecuencias extraordinarias nas estruturas económicas, sociais, espaciais, culturais, etc.<br />

Arredor desta industria aparecen outros usos relacionados con ela que tenden a ocupar os<br />

espazos anexos (toneleiros, carpinteiros, cordeleiros, etc.).<br />

O usos relixiosos están representados para estas datas nas capelas de Vilamaior, San<br />

Mauro e a Pastoriza (Igrexa Vella) que, como xa fica dito actúan de elementos<br />

vertebradores dunha paisaxe urbana bastante anárquica nas súas formas e disposición sobre<br />

o solo. Na Pastoriza estas funcións vense reforzadas cun elemento urbano de primeira<br />

magnitude, é dicir, o Cuadrante, propiedade da familia de Valle-Inclán. Pazo e igrexa<br />

marcan o inicio dunha rúa rectilínea, a actual Pastoriza, sobre a que se asenta en paralelo un<br />

casarío mixto de planta baixa e pobreza construtiva con outro de mellor cuño e dous pisos<br />

con balconadas forxadas. A Casa do Cantillo e as outras próximas dan boa conta disto.<br />

Da ocupación intensiva descrita pasamos a outra moito máis extensiva, case que<br />

inexistente entre a Basella, barrio de pescadores, e a das Rodas. O mesmo ocorre entre os<br />

núcleos de Vilamaior e o Castro que se ven separados polas marismas que hoxe ocupan o<br />

polideportivo, os colexios Xulio Camba, o Xardín Umbrío e a praza do Concello. De<br />

tódolos xeitos, teremos que agardar ata ben entrada a primeira década do século XX para<br />

que se saneen e urbanicen dando como resultado a actual avenida de González Besada.<br />

Sobre esta trama urbana actuarán as desamortizacións liberais do século XIX; a de Godoy,<br />

Trienio Liberal, eclesiástica de Mendizábal (1836) e a xeral de Madoz (1855).<br />

3. A SOCIEDADE E A POLÍTICA.<br />

Respecto da sociedade, pódese dicir que se comeza a rachar coa antiga división<br />

estamental de privilexiados e non privilexiados e a pertenza a un grupo ou a outro por<br />

razón de berce, propia do Antigo Réxime. Este proceso ven da man da penetración<br />

imparable da economía capitalista, imposta polos cataláns. Con todo, fidalgos e cregos,<br />

aínda perceptores de cuantiosas rendas, seguen a ter moitas prebendas nun mundo tan<br />

marcadamente rural e ocupan o cumio da pirámide social, aínda en clara regresión. Ó seu<br />


.- CAAMAÑO SUÁREZ, MANUEL: “A casa popular”. Cadernos do Museo do Pobo Galego. 1999. Ps.<br />


128

carón, pero por debaixo en importancia, podemos atopar a unha pléiade de artesáns,<br />

labregos de moi diversa condición, mariñeiros, proletarios urbanos, funcionarios,<br />

profesións liberais e unha burguesía industrial invertebrada de asentamento urbano e vilego.<br />

Pero co transcurso do tempo, o paso dunha sociedade tan pechada a outra de corte liberal,<br />

está servido. Curioso resulta constatar, como van extinguíndose determinados usos e<br />

hábitos sociais como, por exemplo, a desaparición paulatina dos vellos criados e criadas<br />

que tiñan que estar dispostos para o traballo de sol a sol para o señor de rolda.<br />

Esta figura terá a súa contrapartida nas vilas, nos novos serventes urbanos que<br />

traballan por salario fixo e por un número determinado de horas para unha nova clase<br />

social, a burguesía comercial, que ostenta o poder económico e moi pronto terá o político,<br />

como imos ver.<br />

Pouco a pouco, sobre todo nas vilas, esta burguesía irá buscando unha mellora das<br />

súas posicións sociais a través dunha marcada endogamia. En efecto, os membros desta<br />

clase buscan ós seus homónimos para emparentar e manter a salvo o patrimonio familiar<br />

ou incluso incrementalo. Matrimonios como os de Peña e Goday, Peña e Llauger, poden ser<br />

un bo exemplo do exposto. Por outra banda, tamén se perseguen os títulos nobiliarios co<br />

que a unión coa fidalguía se converte nun feito cotián, así os Peña Cardecid cos Saco<br />

Bolaño, etc. Conséguese así o título nobiliar por unha banda e, pola outra, o mantemento<br />

dun patrimonio que esmorece día a día. Logo disto, o comportamento dos burgueses é igual<br />

có que tiñan os antigos nobres, xa que agora pasan a ser propietarios rendistas.<br />

No que respecta ós aspectos culturais ponse de manifesto un alto grao de<br />

analfabetismo e fanatismo relixioso. De feito, aínda que hai mestre e escola municipal e é<br />

obrigatoria a asistencia dos pequenos entre cinco e trece anos, existe un elevado absentismo<br />

escolar dos nenos que se adican, por outra banda, a axudar nas tarefas da terra e do mar.<br />

Existen xuntas de beneficencia local para dotar de medios a aquelas familias máis pobres,<br />

pero os recursos destinados a este fin proveñen dos impostos municipais que como xa<br />

adiantamos se destinan a cuestións nada produtivas como as guerras. Nas Actas dos plenos<br />

municipais faise referencia constantemente á necesidade de acudir ós organismos<br />

provinciais na procura de recursos económicos para dedicar a obras, servizos, etc.<br />

As prazas de mestre outórganse mediante plicas dos interesados en elas e quen as<br />

conseguía tiña a súa disposición vivenda e instalacións docentes que, xeralmente, eran moi<br />

rudimentarias e carentes de medios educativos. Polo aluguer da vivenda debíase pagar unha<br />

cantidade estipulada polo Pleno municipal que tamén se encargaba de abona-lo soldo a<br />

través da xunta local de ensino. As condicións de vida destes profesionais non deberon ser<br />

moi boas xa que continuamente se producían renuncias para optar a mellores postos e<br />

reclamacións de haberes non satisfeitos. A elección facíaa a Comisión de Instrución<br />

Primaria na que estaban representados, para o 1843 por exemplo, o crego de Caleiro, e<br />

Francisco Llauger por parte do Concello entre outros. Nos acordos tomados establecíase,<br />

entre outras cousas, que os alumnos deberían ser educados nos máis estritos principios da<br />

moral relixiosa (enténdese que católica), en lectura, escritura e Aritmética 200 , as clases<br />

durarían 6 horas repartidas entre mañá e tarde, ós rapaces pobres non se lles cobraría nada,<br />

ós que non o foran abonarían entre 10 e 14 cuartos por mes atendendo a se facían contas ou<br />

lían, a dotación dos mestres ascendía 100 ducados sen gravame algún e podería ter<br />

substituto se lle xurdía algunha ocupación imprevista. As prazas dos médicos eran<br />

200 .- “Ó sea las cuatro reglas básicas de contar por números abstractos y denominados, elementos de<br />

Gramática castellana, dando la posible extensión a la ortografía”<br />

129

ocupadas por similar sistema de selección. Nesta precariedade cultural e intelectual,<br />

fomentada por un clero belixerante contra calquera atisbo de modernidade liberal emerxerá<br />

no 1866 a figura do ilustre apóstata Valle Inclán 201 .<br />

No que atinxe ó sistema político o réxime liberal traerá a substitución dos vellos<br />

señoríos por outras institucións como os concellos, as deputacións e gobernos civís, que<br />

conforman un enramado administrativo centralizado dende Madrid. Neste contexto xorde a<br />

figura do cacique, coa súa expresión política no caciquismo, para controla-los<br />

comportamentos electorais, bastante restrinxidos a través do amaño nas eleccións e outras<br />

artimañas legais. Segundo Xosé Ramón Barreiro, o cacique é o mediador entre unha<br />

sociedade rural tradicional e unha sociedade que impón unhas estruturas de poder de tipo<br />

urbano-industrial capitalista. Constátase logo, a contradición entre a Galicia tradicional e a<br />

modernidade do réxime político liberal que se instaura no resto de España, agás Andalucía.<br />

A nova sociedade liberal está sustentada nun estado de propietarios que restrinxe a<br />

participación política popular. As conquistas revolucionarias lexisladas en Cádiz (sufraxio<br />

universal indirecto, elección dos alcaldes polos concelleiros, Milicia Nacional como<br />

expresión da cidadanía en armas para a defensa das liberdades, xurado para a aplicación da<br />

xustiza, etc.) tiveron unha escasa aplicación. A actuación dos grupos dominantes, unha vez<br />

realizada a conquista do poder e desaparecido o perigo do involucionismo carlista,<br />

procuraron restrinxi-la participación política ós máis capaces, ós propietarios. Estas eran<br />

expresións do medo que os grupos dirixentes da sociedade (terratenentes e propietarios<br />

agrícolas, donos de fábricas, tanto burgueses como aristócratas) tiñan sobre a posible<br />

intervención das masas populares no goberno, a perdela súa posición hexemónica, a que se<br />

cuestionase o réxime da propiedade da terra establecido no seu beneficio despois da<br />

realización da desamortización (eclesiástica, comunal e do subsolo), a que se modificasen<br />

as condicións de traballo e se reducisen os seus beneficios económicos, medo á involución<br />

social, etc.<br />

O estado transformouse para estes grupos dirixentes nun medio de mante-lo seu<br />

dominio social, polo que conviña apartalo das masas. Para iso había que restrinxi-lo<br />

sufraxio, reforza-lo poder do monarca, evitar que o goberno dependese da vontade das<br />

urnas, controla-lo nomeamento dos alcaldes, establecer códigos legais (Civil, Penal,<br />

Comercial) que garantisen a propiedade e a orde pública (creación dun órgano<br />

especializado dependente do goberno, a Garda Civil, e supresión da Milicia Nacional). As<br />

masas populares tiveron unha mera función de comparsa, a minoría dirixente aceptou, a<br />

partir de 1890, ó dereito ó sufraxio universal como unha mera ampliación do dereito de<br />

voto que non alteraba para nada o sistema político vixente e que podía tamén ser obxecto de<br />

manipulación (caciquismo, fraude electoral).<br />

Así, o voto é restritivo e censatario, co que tan só poden exerce-los seus dereitos<br />

cívicos algúns cabezas de familia e outros cidadáns, que teñan unha renda moi elevada.<br />

Mulleres e outros colectivos sociais quedan excluídos deste proceso, que fica nas mans dos<br />

poderosos. De igual xeito, unicamente poden ser elixibles os membros desta oligarquía<br />

monetaria. Para corroborar isto temos un documento do Arquivo Municipal de Vilanova<br />

dos anos previos á Revolución de 1868, (a Gloriosa) que destronaría a Isabel II, onde se<br />

establece que este Concello tiña 1.500 veciños, 5.784 almas, 204 electores contribuíntes e<br />

102 elixibles. Examinados os 12 primeiros nomes deste derradeiro grupo, observamos<br />


.- ALLEGUE, ALEJANDRO: “Valle-Inclán que estás no Cuadrante (I)”. En Diario de Arousa.<br />

Suplemento Cultural. 26 de outubro de 2008.<br />

130

como se mesturan nel a burguesía industrial, fidalgos como os Valle ou campesiños<br />

acomodados. Aínda que se escolle un tramo cronolóxico determinado, do estudo dos Libros<br />

de Actas do Concello podemos corroborar que se repite con insistencia a mesma situación<br />

de privilexios duns poucos sobre o resto. En todo caso, podemos atopar distinto nivel de<br />

cotas a pagar en orde ós beneficios obtidos, que no caso dos fomentadores terá que ver con<br />

mellores ou peores campañas de pesca e transformación da sardiña e no dos fidalgos e<br />

labregos acomodados coas boas ou malas colleitas e , polo tanto, maiores ou menores<br />

rendas a percibir. Vexamos un extracto.<br />

Como exemplo, para 1840, os maiores contribuíntes por parroquias eran; por<br />

Vilanova Francisco Llauger; por Tremoedo José Mª Señoráns e Manuel Oubiña Cacholo;<br />

por Baión Miguel Crespo e José de Arca, e por a Illa Manuel Maestu e Vicente Nine.<br />

Para 1866 temos o seguinte:<br />

PARROQUIA NOME DO ELECTOR COTA QUE PAGA. RS<br />

ANDRÁS JUAN DEL VALLE 950<br />

VILANOVA MANUEL GODAY 883<br />

VILANOVA JOSÉ CÁNDIDO GIMÉNEZ 776<br />

VILANOVA FRANCISCO PEÑA 775<br />

VILANOVA JOSÉ LLAUGER 770<br />

VILANOVA FRANCISCO LLAUGER 770<br />

VILANOVA JUAN GODAY 680<br />

VILANOVA BERNARDO (ILEXIBLE) 690<br />

DEIRO BENITO PAZ MOURIÑO 690<br />

VILANOVA MANUEL GODAY 680<br />

VILANOVA JOSÉ GIMÉNEZ PEÑA 680<br />

CALEIRO JOAQUÍN CACABELOS 480<br />

Fonte: Arquivo municipal de Vilanova. Elaboración de J. Mª Leal Bóveda.<br />

Resulta curioso constatar nas actas municipais cómo persoas con importante<br />

formación académica; mestres, agrimensores, veterinarios, etc., non acadan o nivel de<br />

rendas necesario para ter dereito a voto, nembargante son elixidos constantemente para<br />

formar parte das comisións municipais que elaboran as listas do padrón e preparan o<br />

proceso electoral. Por se as eleccións fallaban, aínda contaba esta oligarquía cos órganos de<br />

goberno municipais, dende onde tamén se controlaría todo o quefacer cotián. Nomes coma<br />

o de Manuel Goday, personaxe moi activo na vida vilanovesa, ou apelidos como Llauger,<br />

Domínguez, Del Valle, Peña, etc., repítense con demasía nos documentos municipais como<br />

xestores do municipio en tanto que alcaldes, secretarios, síndicos, capitáns da Milicia<br />

Nacional, etc.<br />

Os cargos municipais deberon ser moi perseguidos non só polo control político da<br />

vila, senón tamén porque daba a posibilidade de poder xestionar e dispor dunha maneira<br />

moi persoal dos fondos municipais. Deste modo era frecuente a disputa entre os membros<br />

desta oligarquía local por conseguilos e mesmo chegaban a darse casos de uso indebido de<br />

capitais procedentes dos arbitrios e impostos. Denuncias por non figurar nas listas de<br />

electores para os cargos do Concello, da Deputación ou como Senadores son frecuentes e<br />

quizás as máis sonadas sexan as de José Bóveda e Ramón del Valle Bermúdez ós que no<br />

1885 se chega a inhabilitar como concelleiros e ó segundo reclámaselle unha débeda de<br />

2.793,97 pts como fiador de Victoriano García. Na Corporación do ano seguinte, 1886,<br />

volven a figurar como concelleiros nun claro exemplo das cesantías e nomeamentos<br />

131

políticos da época 202 . Outro exemplo podemos atopalo no 1891 cando Manuel del Valle e<br />

José Santos piden a incapacidade de Pedro Pereiro e Pereiro por irregularidades<br />

administrativas. Neste caso, a suspensión non se levou a cabo. Con todo, os Valle aparecen<br />

vencellados a loitas e conflitos polo poder local con moita frecuencia. Todo parece indicar,<br />

como amosaremos máis adiante, que finiquitando o século XIX están presos de graves<br />

problemas económicos que solventar, en parte, coa venda do seu patrimonio ós<br />

fomentadores, Llauger fundamentalmente. A representación política, pois, podería verse<br />

como una forma de consecución de recursos materiais.<br />

Como queda anotado a representación política ou os cargos relacionados con ela<br />

eran moi apetecibles para este patriciado urbano e rural. Neste senso, é doado comprobar os<br />

vaivéns que vai sufrindo a Corporación Municipal ó longo dos tempos. En efecto, segundo<br />

as eleccións locais que se celebraban cada dous anos, quen gobernara en Madrid, se os<br />

liberais ou os conservadores, ou os diferentes e moitos golpes de estado militar que houbo<br />

no XIX, os gobernos municipais cambiaban de forma constante provocando a figura do<br />

funcionario cesante xa apuntada liñas arriba.<br />

Para ilustrar o anterior sirvan como exemplos estes casos extraídos dos Libros de<br />

Actas Municipais. En xaneiro do 1840 prodúcese o pronunciamento liberal dos progresistas<br />

con Espartero como cabeciña que o sitúa como man dereita da raíña María Cristina. O<br />

suceso ten unha rápida resposta no noso ámbito local quedando a nova Corporación<br />

constituída así: Alcalde; Francisco Llauger Santos, 2º Alcalde; Juan de Santos, Rexedores;<br />

José García, Ángel Calvelo, José Charlín, José Abal, Ramón Díaz e Juan de Lojo,<br />

Procurador síndico; Benito Leys.<br />

Un ano máis tarde, no 1841, acontece a sublevación moderada de O´donnell que, de<br />

novo ten repercusión directas no Concello. Así, a Corporación cambia radicalmente de<br />

signo político e se constitúe deste xeito: Alcalde; Juan Abalo, Alcalde segundo; José<br />

Ramón Ochoa, Rexedores; José Abal, Ramón Díaz, José María Portas, Manuel Prego e<br />

Manuel Camiña, Procurador síndico xeral; Manuel Goday. Os cambios non só afectan ó<br />

ámbito administrativo senón que se nomea novo boticario da vila ó veciño Antonio de<br />

Leys. Como complemento do Pleno elíxense os cargos adxuntos seguintes: como<br />

representante de Vilanova; Francisco Llauger; de Caleiro; Francisco de Portas e Miguel<br />

González, de Tremoedo; José Mª Señoráns e Manuel Oubiña Cacholo, por Baión; Miguel<br />

Crespo e José Acha, e por a Illa; José Mª Maestú e Vicente Nine. Note o lector, aínda que<br />

xa queda anotado precedentemente que o sufraxio censatario impide que as mulleres, entre<br />

outros colectivos, fiquen fora do xogo electoral e polo tanto dos órganos de decisión local.<br />

No 1843 o golpe do conservador Narváez, cambia de novo a Corporación que queda<br />

así: Alcalde; Miguel González, Alcalde segundo; Ventura del Prado, Rexedores; Miguel<br />

Crespo, Manuel Mariño, Simón Serantes, Francisco Santos, Tomás Álvarez, e Procurador<br />

Síndico xeral; José García Oubiña.<br />

202 .- En Xaneiro de 1885 os electores José Manuel Rivero e José Mª Leiro solicitan ó Pleno a declaración de<br />

incapacidade para cargo público de Bóveda e Del Valle que é aceptada. Días máis tardeexecútase un<br />

expediente contra Victoriano García e o seu fiador, Ramón del Valle Bermúdez por descuberto nos fondos<br />

municipais, na cantidade de 1.713,45 pts. en concepto de arrendos de consumos e arbitrios nos anos 1873-<br />

1874. Dado que aquel se declara pobre e, polo tanto, insolvente, a Corporación actúa contra Ramón del Valle<br />

como fiador. Tal parece que as dúas persoas mentadas suscitaban bastantes recelos no groso do Pleno e que as<br />

inquinas políticas e persoais afloraban con virulencia en determinadas ocasións. Fonte: Libros de Actas do<br />

Concello de Vilanova.<br />

132

Con todo, para o século XIX o cambio político máis importante foi, sen dúbida a<br />

Constitución de 1869, provocada pola revolución de 1868 denominada a Gloriosa ou<br />

Setembrina. Foi protagonizada por tódalas forzas opositoras a Isabel II, expulsou ós<br />

Borbóns do trono de España e abriu as posibilidades de configurar un novo sistema político<br />

baseado nos presupostos ideolóxicos do liberalismo democrático e nos intereses das clases<br />

medias españolas.<br />

Iniciada cun pronunciamento dos militares en Cádiz seguido do establecemento de<br />

Juntas nas cidades, a revolución produciu un transvase do poder que superou as<br />

expectativas dos seus protagonistas. Desprazados os moderados e reducidos os unionistas, o<br />

protagonismo político recae nas forzas dos progresistas radicais, dos demócratas e dos<br />

republicanos. O Novo réxime monárquico configurado ó abeiro da Constitución de 1869,<br />

presidido polo xeral Prim, buscou tamén a entronización dunha nova dinastía. A elección<br />

recaeu en Amadeo de Saboya quen, a pesar da súa boa vontade, foi incapaz de facer fronte<br />

ós problemas existentes; a súa abdicación propiciou a proclamación da Iª República<br />

española. O Manifesto de Cádiz de 1868 203 pon ás claras o envilecido que estaba o sistema<br />

político español en xeral, e por ende, o local. Compras de votos, caciquismo, ineficacia das<br />

administracións, prevaricación, pobreza, etc., son algunhas das notas que caracterizan estes<br />

intres a vida no noso país.<br />

Polo que toca a Vilanova o goberno municipal volve a dar un novo xiro e incorpora<br />

os elementos máis liberais, pero tamén máis acomodados, da vila co que se pode asegurar<br />

que as revolucións volvíanse a facer dende arriba. O Pleno queda constituído así: Alcalde;<br />

Ramón del Valle, Alcalde 2º; Joaquín Peña, Rexedores; Juan Goday, José Ramón García,<br />

Ricardo Llauger, Manuel Goday, José Agustín Reyno, José Mª Tourís, Juan María Vidal,<br />

Juan Durán, Ramón Dobal, Pedro Faramiñán, Juan Oubiña e Andrés del Río. Figura como<br />

Secretario Abelardo Montalvo. Ramón del Valle, pai de Valle Inclán, manifestarase en anos<br />

posteriores como un concelleiro moi activo e incómodo, polo que chegará a ser inhabilitado<br />

para o desempeño das súas funcións electorais.<br />

O estudo da contribución industrial de cada parroquia ó común do concello pon de<br />

manifesto o peso específico de cada una delas dentro do enramado administrativo<br />

municipal. Deste modo, temos que para 1840 a participación de cada unha delas queda<br />

establecida así:<br />

203 .- Manifiesto de Cádiz. Españoles: La ciudad de Cádiz puesta en armas, con toda su provincia, con la<br />

armada anclada en su puerto, y todo el departamento marítimo de la Carraca, declara solemnemente que niega<br />

su obediencia al gobierno de Madrid, segura de que es leal intérprete de todos los ciudadanos y resuelta a no<br />

deponer las armas hasta que la Nación recobre su soberanía […]. Hollada la ley fundamente, convertida<br />

siempre antes en celada que en defensa del ciudadano; corrompido el sufragio por las amenazas y el soborno;<br />

dependiente la seguridad individual, no del derecho propio, sino de la irresponsable voluntad de cualquiera de<br />

las autoridades; muerto el municipio; pasto la Administración y la Hacienda de la inmoralidad y del agio;<br />

tiranizada la enseñanza; muda la prensa […]. Queremos que un gobierno provisional que represente todas las<br />

fueras vivas del país asegure el orden, en tanto que el sufragio universal echa los cimientos de nuestra<br />

regeneración social y política. Contamos para realizar nuestro inquebrantable propósito con el concurso de<br />

todos los liberales, con el apoyo de las clases acomodadas, con los amantes del orden, con los ardientes<br />

partidarios de las libertades individuales; […] con el apoyo de los ministros del altar, […] con todo el pueblo<br />

y con la aprobación, en fin, de la Europa entera; pues no es posible que en el consejo de las naciones se haya<br />

declarado ni se decrete que España ha de vivir envilecida. Españoles; […] ¡Viva España con honra! Cádiz, 19<br />

de septiembre de 1868. Juan Prim, Domingo Dulce, Francisco Serrano, Ramón Nouvillas, Rafael Primo de<br />

Rivera, Antonio Caballero, Juan Topete.<br />

133

PARROQUIA TOTAL REAIS<br />

Illa de Arousa 2.640 reais<br />

Vilanova 1.020,33 reais<br />

Baión 488,23 reais<br />

Caleiro 305,20 reais<br />

Tremoedo 220,17 reais<br />

TOTAL 4.368,73 reais<br />

Fonte: Libros de Actas do Concello. Elaboración propia.<br />

Dos datos anteriores pódese ollar como a parroquia de maior contribución é a Illa<br />

que duplica a aportación de Vilanova. As causas teñen que ver, sen dúbida, cunha maior<br />

infraestrutura industrial reflectida na instalación de varias fábricas de salgado e<br />

transformación do peixe. Así, aínda que estudaremos con máis intensidade este apartado<br />

máis adiante, no 1853 estaban instalados na Illa e Vilanova os seguintes fomentadores:<br />

FOMENTADOR LUGAR VECINDADE<br />

Manuel Goday e Cía Vilanova de Arousa Vilanova de Arousa<br />

José Llauger Vilanova de Arousa Vilanova de Arousa<br />

Pablo Jover e fillo A Illa de Arousa Vilaxoan<br />

Froilán Cobián A Illa de Arousa Vilagarcía<br />

Juan Buch Arnao A Illa de Arousa Vigo<br />

Antonio Boada A Illa de Arousa A Illa de Arousa<br />

Ramón Barral A Illa de Arousa-Comboa Sobradelos<br />

Fonte: Administración de Rentas Estancadas de Pontevedra (1853-1857). Elaboración propia.<br />

Nembargante, se examinamos o repartimento da clase territorial e pecuaria co que<br />

cada parroquia debe contribuír ós gastos da Guerra Carlista, no 1838, atopámonos con que<br />

as meirandes contribuíntes son as do interior, onde prima unha economía baseada na<br />

explotación da terra, así temos:<br />

PARROQUIA CONTRIBUCIÓN<br />

RS.<br />

Baión 11.402 rs.<br />

Tremoedo 8.368 reais<br />

Caleiro 7.398 reais<br />

Illa 7.129 reais<br />

Vilanova 1.738 reais<br />


Da lectura atenta da táboa anterior pódese ollar cómo se da a volta á anterior<br />

situación e agora son Baión e as demais parroquias do rural as que amosan o seu poderío<br />

contributivo. A gran contradición entre a Vilanova litoral, urbana, industrial e a rural,<br />

agrícola e gandeira, faise patente chambra.<br />

134

3.1. OUTROS ÓRGANOS DE PARTICIPACIÓN CIDADÁ NA ESPAÑA<br />

LIBERAL: A MILICIA NACIONAL, OS PROCURADORES SÍNDICOS E OS<br />

REXEDORES MUNICIPAIS.<br />

O estado liberal dotouse de diferentes órganos que asegurasen a súa consolidación e<br />

funcionamento. Así, foron institucións de suma relevancia a Milicia Nacional, os<br />

Procuradores Síndicos e os Rexedores municipais. Os seus mandatarios e integrantes<br />

correron a mesma sorte que os cargos electos nos concellos de modo que eran elixidos e<br />

cambiados en función dos distintos signos dos gobernos imperantes.<br />

Así, a Milicia Nacional era una organización de cidadáns armados, distinta do<br />

exército ou os corpos de policía, e similar ás que cos nomes de garda nacional, milicia<br />

urbana ou garda cívica tiveron protagonismo nas grandes revolucións liberais europeas e<br />

americanas.<br />

Para o proxecto político liberal este tipo de milicias encarnaba a base organizativa<br />

de un estado participativo de cidadáns armados, con capacidade para fiscalizar ás<br />

autoridades e resistirse ós seus mandatos se os consideraban inadecuados. Xunto á Milicia<br />

Nacional, ese proxecto contemplaba o carácter electivo de tódolos cargos públicos, a<br />

descentralización territorial e o xuízo por xurado. Na medida que era a nación a que estaba<br />

en armas, a milicia encarnaba a virtude cívica e por elo era incorruptible e invencible.<br />

Tralas revolucións liberais (dende 1766 ata 1871) en moitos países se estableceron este tipo<br />

de milicias que, en xeral, se organizaban en unidades de barrio ou poboación, e nelas<br />

estaban obrigados a participar tódolos cidadáns con dereitos plenos que estivesen en<br />

condicións físicas para facelo. Quedaban excluídos de participar as mulleres e os homes sen<br />

dereitos políticos.<br />

Eso significaba que se armaba a parte da poboación que pagaba suficientes impostos<br />

como para ser considerada cidadán e se excluía a gran parte da poboación rural e os<br />

asalariados urbanos. Lembremos neste senso, que a poboación de Vilanova se concentraba<br />

basicamente na capital e na Illa quedando a maioría dispersa polo rural co que quedaba<br />

afastada destes dereitos. Con todo, o servizo armado destas milicias adoitaba ser local.<br />

En España ten as súas orixes en antigas formas cívico-defensivas constituídas no<br />

século XVIII durante a Guerra de Sucesión. A Guerra de Independencia e a destrución do<br />

exército español pola invasión napoléónica favoreceron a creación de “Juntas Locales y<br />

Provinciales” que armaron ós cidadáns na sublevación contra o francés, ademais de<br />

combater os restos do réxime feudal que aínda se mantiñan en moitas poboacións.<br />

Lembremos que na comarca do Salnés, o pobo de Vilagarcía reunido na Praza da<br />

Independencia decláralle a Guerra a Napoleón no 1808. 204<br />

A primeira regulamentación legal foi temperá. Coa Constitución de Cádiz de 1812,<br />

os lexisladores recoñeceron como forzas combatentes e integrantes do exército ás que<br />

denominaban “Milicias Nacionales”, xunto cos tropas regulares. O recoñecemento legal<br />

supuxo a desaparición, cando menos formal, das organizacións de voluntarios armados<br />

polas distintas “Juntas”, quedando todos eles integrados nun so corpo. No 1814<br />

204 .- No 1808, Vilagarcía foi o primeiro municipio galego que declarou a guerra a Napoleón na hoxe coñecida<br />

como Praza da Independencia. Nelo tiveron moito que ver os militares José Brandáriz, Luis López Ballesteros<br />

e José Rafael Pardiñas que decidiron reunir a tódalas parroquias na mentada praza contra o invasor francés ó<br />

grito de “viva Fernando VII y muera Napoleón”.<br />

135

establecéronse as normas que regulamentaban as prestacións obrigatorias ás que estaba<br />

obrigado todo cidadán, así como á organización da Milicia.<br />

En síntese, estaba separada do exército regular e composta por dúas armas;<br />

infantería e cabalería. Os oficiais, como queda dito, eran elixidos pola propia tropa. O<br />

número de persoas obrigadas a servir na Milicia fixouse en trinta por cada mil trescentos<br />

habitantes maiores de 30 e menores de 50 anos. Cumprían tarefas de seguridade, orde e paz<br />

no interior do país.<br />

A Milicia amparaba o movemento patriótico, pero tamén liberal, que tiña desatado a<br />

guerra. Por esta razón, a restauración absolutista de Fernando VII que se concreto una<br />

derogación da Constitución gaditana en 1814, levou aparellada a disolución da Milicia. Moi<br />

a pesar do Rei, coa instauración do Trienio Liberal, de 1820 a 1823, restituíse e actuou<br />

contra todos os movementos de sublevación absolutista no interior da Península. O fin do<br />

Trienio foi o da Milicia que foi substituída por un remedo chamado “Voluntarios<br />

Realistas”.<br />

Todo parece indicar que a Milicia de Vilanova xogou un papel activo no 1820 na<br />

instauración da orde constitucional. Lembremos que nesas datas o comandante Riego<br />

amotínase en Cádiz contra o absolutismo fernandino facéndolle xurar a constitución o Rei,<br />

que abruado polos feitos pronuncia a archimosa frase “marchemos todos francamente y yo<br />

el primero, por la senda constitucional”. O Rei traidor apelaría á Santa Alianza europea e<br />

una vez que os Cen Mil Fillos de San Luis penetren en España e cencenen os gromos<br />

revolucionarios, acabará derogando a orde constitucional e instaurando un feroz<br />

absolutismos. Con todo, a milicia vilanovesa debeu xogar un papel moi activo, como xa se<br />

apuntou, na instauración do período constitucional que vai dende 1820 a 1823, coñecido<br />

como Trienio Liberal e noutros feitos puntuais que intentaran instaurar o absolutismo. Esta<br />

afirmación ten que ver co feito de que a Comisión encargada de rectifica-lo expediente de<br />

concellos do Partido Xudicial de Cambados, polo que se concede concello propio a<br />

Vilanova no 1836, recoñece que sería un erro “…dejar sin Ayuntamiento ó corporación á<br />

la Villa de Villanueva de Arosa, villa antigua y antiquísima de aquel distrito que dio<br />

nombre á la Ría del mismo nombre, que fue hasta aquí Capital de la jurisdicción más<br />

populosa del Valle del Salnés, que organizó una compañía de Milicias Nacional y hasta<br />

aquí ha prestado señalados servicios por su decidido valor y prontitud en movilizarse<br />

cuando ocurrieron circunstancias de mayor urgencia. No es pues justo que un pueblo tan<br />

patriota y con derecho á conservar sus regalías, quede confundido con las parroquias<br />

rurales, y su benemérita Milicia á la disposición de un mayordomo pedáneo. Sobre estas<br />

bases acordó la Comisión organizar un Ayuntamiento en dicha Villa agregando á él para<br />

su mejor administración las parroquias más contiguas, y que ya en la época de la libertad<br />

del ao 20 hacian parte de aquella autoridad municipal…”.<br />

Respecto do seu funcionamento, o típico era que se usase o domingo pola mañá<br />

como día de instrución e que cada cidadán tivese que servir de maneira ordinaria dous ou<br />

tres veces por mes, realizando roldas de policía ou custodiando edificios públicos. No caso<br />

de que ocorresen motíns populares ou se estivese en estado de guerra, a mobilización podía<br />

ser máis continua e a milicia podía quedar subordinada ás autoridades militares. Nas<br />

milicias cívicas ós participantes considerábanse cidadáns-soldado e votaban para escoller ós<br />

seus oficiais. Para o caso de Vilanova a burguesía máis liberal volve a estar controlando<br />

estas institucións de modo que os Goday, Llauger, Domínguez, Charlín, etc., son elixidos<br />

una e outra vez como comandantes, capitáns, tenentes, etc., das mesmas. No contexto do<br />

cambio de signo político dos sucesivos gobernos municipais non só se renovaban os cargos<br />

136

e os funcionarios senón que tamén aparecía e desaparecía a Milicia Nacional. Quedaba<br />

extinta cos gobernos conservadores e rexurdía cos gobernos liberais.<br />

Para o que nos ocupa o 10 de marzo de 1836, elíxese por votación como capitán da<br />

vila a Juan Goday, tenente, Manuel Goday, subtenente; 1º Francisco Llauger e subtenente;<br />

2º Joaquín Domínguez. A adhesión inquebrantable á orde constitucional queda reflectida no<br />

seguinte párrafo extraído do Libro de Actas do Pleno municipal: “concluyendo esta<br />

botación los Indibiduos y más Electos con bibas á nuestra adorada Reyna Dª Isabel 2ª, Su<br />

Augusta Madre la Reyna Gobernadora y las libertades Patrias".<br />

No 19 de xuño 1836 prodúcese a elección de distintos cargos na compañía de gardas<br />

nacionais que queda así: capitán; Juan Goday, tenente; Manuel Goday e subtenentes;<br />

Francisco e Juan Llauger que substituía a Joaquín Domínguez.<br />

En decembro do mesmo ano, inténtase reorganizar a Milicia Nacional en Vilanova<br />

da que era comandante Juan Goday, que xunto co alcalde Francisco Llauger, José Charlín e<br />

o Procurador Síndico crean unha comisión para o estudio de todo o relacionado con esa<br />

Milicia dende a súa instalación. De todo o exposto despréndese que, aínda que en moitos<br />

aspectos gardaban una similitude teórica co exército profesional, sobor de todo no que se<br />

refería á organización, xerarquización e, incluso uniformación, os milicianos foron<br />

converténdose nunha forza local dependente dos respectivos concellos que á súa vez se<br />

viron mediatizados por ela.<br />

Ó longo do Trienio Liberal a Milicia nacional deu sobradas mostras do seu<br />

entusiasmo na defensa do réxime liberal. Nas intentonas realistas que se produciron nestes<br />

anos, así como con motivo da invasión das tropas francesas dos Cen Mil Fillos de San Luis<br />

que daría fin o dominio dos constitucionais, a Milicia xogou sempre o seu papel de<br />

protector do sistema. Non foi tan dilixente, pola contra, no que respecta o mantemento da<br />

orde pública. Hai probas de que ás veces algún dos seus membros tiveron una participación<br />

destacada na incitación ós desordes. En todo caso, non pode deixar de recoñecerse o<br />

destacado papel da Milicia Nacional no desenvolvemento dos acontecementos neste<br />

período e, especialmente, o seu protagonismo na vida local das pequenas poboacións como<br />

Vilanova. 205<br />

Outros cargos de relevancia eran o Rexedor Municipal e o Procurador Sindico Xeral<br />

que nos concellos liberais eran os encargados de promover os intereses dos pobos, defender<br />

os seus dereitos e queixarse dos agravios que se lles facían. O cargo era electo polos<br />

cidadáns de plenos dereitos e se renovaba ó mesmo tempo que a Corporación. Con todo, os<br />

nomes da burguesía máis activa aparecen como detentadores destes cargos. Así, temos os<br />

Llauger, Goday, Charlín e outros entre os elixidos para estas tarefas.<br />

En definitiva, o poder político e económico concéntranse absolutamente nas mans<br />

desta oligarquía urbana que xunto coa fidalguía rural os exercerán sobre unhas misérrimas<br />

masas aforadas ou asalariadas. Neste contexto, a fame, os andazos e as malas condicións de<br />

vida abocarán a multitude de galegos e vilanoveses á aventura americana a non tardar<br />

moito.<br />

205 .- PÉREZ GARZÓN, SISINIO: “Milicia Nacional y Revolución Burguesa. Madrid. 1978. CARROT,<br />

GEORGES: “la Garde Nationele (1789-1871). Une forcé publique anguë”. París, 2001. L´harmattan.<br />

FARIÑA JAMARDO, XOSÉ: “Orixe, nacemento e evolución dos concellos pontevedreses”. Deputación de<br />

Pontevedra. 1996.<br />

137

3.2. A PROPIEDADE DA TERRAS E AS DESAMORTIZACIÓNS<br />

DECIMONÓNICAS.<br />

O estudo da propiedade da terra durante o século XIX é de vital importancia para<br />

coñecer cómo se constitúen as dinámicas económicas, sociais, políticas, culturais e<br />

espaciais da nosa modernidade. Así é necesario estudar cales eran os seus propietarios ata<br />

entón, en qué réxime de tenencia tiñan as terras, cómo eran as relacións de produción nas<br />

mesmas, etc. Con todo, tal e como apuntan os autores clásicos a comezos de século, nun<br />

proceso longo e interrompido moitas veces, comeza a producirse o fin da longa noite de<br />

pedra do réxime señorial ou Antigo Réxime. Aquelas propiedades que outrora estiveran nas<br />

mans dun dos estamentos privilexiados, a Igrexa, mudan de dono e que anteriormente<br />

estaba en mans mortas pasan a outras coa intención primixenia, aínda que pouco<br />

conseguida, de poñelas en explotación e convertelas nun ben de uso. Este proceso darase<br />

coas denominadas desamortizacións que pasamos a explicas.<br />

Unha das características da propiedade da terra no Antigo Réxime era a súa<br />

amortización e por ela se entende un réxime de propiedade vinculada de forma inalienable a<br />

unha soa persoa xurídica. O ben se encontra, por tanto, vencellada, ou pertence, como entón<br />

se dicía a “mans mortas”, metáfora expresiva da inmobilidade na que caeran tales<br />

propiedades. A vinculación implica un réxime de posesión intermedio entre a propiedade<br />

persoal e o usufruto. Desamortización, dende este punto de vista, consiste, pois, no<br />

contrario de amortización.<br />

A desamortización debe ser considerada como un proceso, que abarca desde Carlos<br />

IV ata a metade do século XIX e ten os seus puntos álxidos nas de Mendizábal, 1835-36, e<br />

Madoz, 1855. A propiedade da terra durante a primeira metade do século XIX estaba nas<br />

mesmas mans que no Antigo Réxime, a Igrexa (sobre todo as ordes relixiosas), a nobreza<br />

rendista, o Estado ou os municipios (bens de propios e comunais). Por iso, os distintos<br />

gobernos liberais tratan de conseguir a propiedade libre, absoluta e individual. Nos seus<br />

principios ideolóxicos a propiedade é sagrada, un dereito natural, sustento da felicidade e<br />

da riqueza das nacións. O Estado debe garantir esa propiedade que proporciona a liberdade,<br />

e intervir o menos posible. Trátase de proporcionar as condicións necesarias para que<br />

aumente o número de propietarios e, coa aplicación do seu traballo sobre os devanditos<br />

bens crecerá a felicidade persoal, e con ela a riqueza nacional.<br />

O contrario, como xa se amosara durante o Antigo Réxime, sería unha explotación<br />

pouco racional, en mans mortas, amortizada, sen que puidese entrar no mercado e sen que o<br />

dono tivera liberdade para dispor dela. Desta forma, aqueles que consigan un<br />

aproveitamento intensivo da terra irán acumulándoa ao comprar aquelas de propietarios<br />

quen non lle souberon sacar proveito. Isto debe acompañarse cuns métodos de cultivo máis<br />

axeitados (sistema Norfolk) de forma que se aumente a produción agrícola e se acabe coa<br />

escaseza de alimentos e as fames finiseculares que viña padecendo España. Por outra<br />

banda, un estado decimonónico case en banca rota necesitaba cartos para sufragar a<br />

industrialización do país, a chegada do ferrocarril e as Guerras Carlista. As<br />

desamortizacións darán para todo eso.<br />

Neste senso, podemos clasificar a propiedade amortizada ou vinculada en tres<br />

grandes grupos: a señorial, eclesiástica e municipal.<br />

A señorial era un vestixio do sistema imperante na Idade Media. A nobreza apropiarase o<br />

seus territorios por dereito de conquista, por doazón real ou por compra, pero, en todo,<br />

caso, vinculara todas esas propiedade ó patrimonio familiar. A lei de morgados, ditaminada<br />

138

polas cortes de Toro no 1505, dera forma inapelable a aquel principio de indivisibilidade. O<br />

nobre, en efecto, dentro da orde estamental, tiña como obxecto a defensa da sociedade. O<br />

seu exercicio era o das armas e non o traballo manual. A prohibición de traballar era para os<br />

membros da nobreza unha avantaxa ou un inconveniente, segundo se mire. De feito, moitos<br />

fidalgos dos séculos XVI ó XVII viviran en extrema penuria. Naturalmente, se o nobre non<br />

pode traballar, deberá vivir de outra cousa, sobre todo en tempos de paz; concretamente,<br />

das rendas da terra. Co seu patrimonio deberá poder axudar tamén ó rei en tempos de<br />

guerra. E, a fin de que este patrimonio non se disperse con tempo debe pasar íntegro a un<br />

único herdeiro, de modo que a casa non diminúa. Nin que dicir ten que esta filosofía<br />

quedara trasnoitada non últimos séculos do antigo Réxime.<br />

Algo similar podería dicirse dos bens da igrexa, e en especial das ordes relixiosas. O<br />

clero, secular ou regular, tiña a obriga de atender ó culto divino e tamén á instrución da<br />

sociedade. O ensino estivera nas mans da igrexa e aínda que coa Idade Moderna se<br />

consagra o tipo do intelectual laico, os eclesiásticos non abandonaron por iso a súa misión<br />

educadora, que aínda na etapa da Revolución Francesa seguía tendo unha gran importancia<br />

sobre todo a nivel local. Xa dende a Idade Media escasean as doazóns de ricos e persoas<br />

pudintes a igrexas, cabidos, mosteiros e abadías. Estas doazóns mantivéronse a un ritmo<br />

decrecente durante a Idade Moderna ata o mesmo século XVIII- pola súa parte, a igrexa<br />

adquiriu novos bens por compra (téñase en conta que se encontraba nas súas mans o 18 %<br />

da propiedade en España, o 87 % no val do Salnés). Case que todas as terras da igrexa<br />

(tamén nunha boa proporción as nobiliarias) eran traballadas por colonos que, na maioría<br />

dos casos, se quedaban coa colleita e pagaban ó señor ou o convento unha cantidade fixa,<br />

ou ben proporcional ó froito obtido. A forma máis favorable ó colono era a “enfiteuse”,<br />

posto que o convertía en case propietario , que podía legar, testar ou vender, non a<br />

propiedade, que non era súa, senón o uso da terra, que lle pertencía de pleno dereito. En<br />

xeral, pódese dicir que a igrexa era máis xenerosa que a nobreza en canto ó réxime de<br />

colonato e renda, se ben, como é lóxico, non pode particularizarse tal afirmación a tódolos<br />

casos.<br />

Un terceiro tipo de propiedades vinculadas eran as que pertencían ós concellos<br />

municipais. A orixe de tal sistema é igualmente moi diverso, e en parte data xa dos tempos<br />

da Reconquista. Os municipios eran economicamente autónomos, o cal era lóxico pois ó<br />

non recibir axuda económica do estado do Antigo réxime, tiñan que autofinanciarse. Sen<br />

embargo, no que respecta ás propiedades do municipio, hai que sinalar dous tipos ben<br />

distintos; os ben comunais (montes, prados, bosques, ríos, etc.), que eran propiedade<br />

colectiva de tódolos veciños e, por tanto, en concreto de ninguén. Servían para pasto,<br />

forraxes,leña e ata ás veces para pequenos cultivos, respectados por todos. E había os bens<br />

de propios (terras de mellor calidade, pero tamén rendas, muíños ou outra fontes de<br />

ingresos) que pertencían á corporación municipal como persoa xurídica. As terras,<br />

xeralmente, estaban arrendadas e de estes ingresos fixos se mantiña a organización<br />

municipal, con todos os seus gastos e servizos.<br />

Para España, de tódalas propiedades vinculadas, a nobreza levaba a maior parte,<br />

logo viña a igrexa e por último os municipios. Hai que pensar que coas vinculacións<br />

nobiliarias había unha gran diversidade de roldas; dende o gran latifundio, abundante sobre<br />

todo no centro e sur de España, ata o pequeno morgado que apenas daba para vivir. A<br />

igrexa posuía menos terras, pero case sempre da mellor calidade, pero non sempre esta<br />

excelente calidade se reflectía en altas rendas, polas razóns xa indicadas. E, por último, os<br />

municipios tiñan bens comunais moi extensos pero, pola súa natureza, de baixo<br />

139

endemento; os propios, pola contra, adoitaban ser de boa calidade, pero a súa extensión<br />

relativamente reducida. En termos xerais, pode admitirse que na España do Antigo Réxime<br />

estaba vinculado como mínimo o 70 % das súas terras útiles. Así, as teorías<br />

desamortizadoras datan na súa integridade do século XVIII. De tódolos xeitos, hai que ter<br />

en conta, segundo estudos recentes de R. Herr, que a venda de bens eclesiásticos ordenada<br />

por Carlos IV en 1798, de acordo coa propia igrexa, superou nalgunhas provincias a<br />

operación decretada por Mendizábal. Con todo as medidas desamortizadoras xa tiñan<br />

precedentes nas de Godoy, Cortes de Cádiz e Trienio Liberal.<br />

Así, a situación desesperada da Facenda do Antigo Réxime, especialmente na corte<br />

de Carlos IV, poñía en perigo as bases económicas, sociais e políticas do mesmo réxime.<br />

Así, por consello de Adoitar, secretario de facenda, o rei decidiu en setembro de 1789 levar<br />

a cabo unha desamortización para satisfacer as necesidades máis perentorias da Facenda<br />

Real, especialmente a guerra contra Francia, e contribuír a eliminar a vinculación de bens.<br />

Estes, a allear eran os dos establecementos de beneficencia pública (hospitais, colexios...)<br />

rexidos por institucións eclesiásticas. Os produtos das vendas colocaríanse nunha Real<br />

Caixa de Amortización dun 3% anual. Os bens venderíanse en pública poxa, previa<br />

taxación, procurando dividir a propiedade para conseguir multiplicar os propietarios.<br />

Ademais, sumáronse os bens da Compañía de Jesús e os Colexios Maiores. Concedeuse aos<br />

posuidores de bens de morgados a posibilidade de alienalos, con tal de que impuxesen o seu<br />

produto na Real Caixa de Amortización. Para elo, dado que o proceso afectaba ás<br />

propiedades do clero, estamento privilexiado, solicitouse ao Papa a súa aceptación que foi<br />

recibida cun breve escrito do Vaticano en 1805. Con todo, estas medidas estiveron<br />

condenadas ó fracaso.<br />

Durante a guerra da Independencia tamén se desamortizaron bens comunais dos<br />

municipios, así como da Inquisición, dos xesuítas e das ordes suprimidas. De igual forma se<br />

desamortizaron terras durante o Trienio Liberal., por exemplo dos bens da Inquisición,<br />

devolvéronse bens adquiridos durante este período, abolíronse os señoríos xurisdicionais,<br />

suprímense algúns morgados non afectados na primeira desamortización, véndense terras e<br />

municipios de baldíos, bens comunais, etc. É dicir, vai afectar a mobles e inmobles de<br />

mosteiros, conventos, colexios e tamén a bens da aristocracia. A novidade desta<br />

desamortización é que os bens pódense pagar con vales reais. Paralelamente a este proceso,<br />

obrígase a reducir o dezmo da Igrexa, que é substituído por unha nova contribución que<br />

aporta máis caudais ao estado, etc. O problema de admitir vales reais ao final foi que se<br />

venden bens por valor de 1000 millóns, pero se ingresan por caixa soamente 100. Ademais,<br />

coa restauración do Antigo Réxime, vaise a ordenar devolver os bens aos seus antigos<br />

propietarios, sen reintegrarlles o diñeiro.<br />

Nese contexto, o regreso de Fernando VII ó poder, logo da intervención dos Cen<br />

Mil Fillos de San Luis que revoca ó goberno do Trienio Liberal, desfixo toda a lexislación<br />

anterior pero non a totalidade da súa obra, xa que unha parte dos bens, por unhas razóns ou<br />

por outras, non volveu ós seus primitivos detentadores. O mesmo Rei nas disposicións<br />

dobre propios e baldíos en 1828, contribuiría a dar un paso máis no camiño da<br />

desamortización municipal. Neste senso, a medida máis famosa, pero en absoluto a única,<br />

foi tomada por Mendizábal en 1835-36 206 contra as propiedade da igrexa. Cando<br />

206 .- A su Majestad la Reina Gobernadora: "Señora, vender la masa de bienes que han venido a ser propiedad<br />

de la Nación, no es tan sólo cumplir una promesa solemne y dar una garantía positiva a la deuda nacional, es<br />

abrir una fuente abundantísima de felicidad pública; vivificar una riqueza muerta, desobstruir los canales de la<br />

140

Mendizábal chegou desde Londres para presidir Goberno en 1835, preocupáballe asegurar<br />

no trono a Isabel II polo que necesitaba gañar a guerra carlista e isto debía facerse, sobre<br />

todo, diminuíndo a débeda pública. As disposicións que afectan ó caso foron en primeiro<br />

lugar a supresión das ordes relixiosas (outubro 1835) e a continuación o sistema de venda<br />

dos bens nacionalizados (febreiro 1836). As finalidades están explícitas no propio decreto<br />

de desamortización que se presenta á raíña: preténdese crear unha “copiosa familia de<br />

propietarios”, “crear e fundar o crédito público cuxa forza asombrosa e cuxo poder máxico<br />

debe estudarse na opulenta e libre Inglaterra”. O interese ilustrado por Inglaterra, berce do<br />

liberalismo aparece reflectido de forma explícita nos anteriores textos. Tamén podemos<br />

observar que considera aos conventos “inútiles e prexudiciais” no sentido máis ilustrado e<br />

anticlerical do liberalismo español.<br />

Os bens afectados son do clero regular (ordes relixiosas) e secular (curas) en entre<br />

eles estaban non só as terras, senón casas, mosteiros, conventos, e os seus enseres, incluídas<br />

obras de arte e libros. En xullo de 1837 207 afectou ás ordes femininas e ao clero regular.<br />

Nesta segunda lei de desamortización de 1837 suprimíronse os dezmos aínda que a<br />

industria y de la circulación; apegar al país por el amor natural y vehemente a todo lo propio; ensanchar la<br />

patria, crear nuevos y fuertes vínculos que liguen a ella; es, en fin, identificar con el trono excelso a Isabel II,<br />

símbolo de orden y de la libertad. No es, señora ni una fría especulación mercantil, ni una mera operación de<br />

crédito. . . El decreto que vaya a tener la honra de someter a la augusta aprobación de V. M. sobre la venta de<br />

bienes adquiridos ya por la nación, así como en su resultado material ha de producir el beneficio de minorar la<br />

fuerte suma de la deuda pública, es menester que en su objeto y aun en los medios por donde aspire a aquel<br />

resultado, se encadene, se funde en la alta idea de crear una copiosa familia de propietarios, cuyos goces y<br />

cuya existencia se apoye principalmente en el triunfo completo de nuestras actuales instituciones". Febrero de<br />

1.836, D.J.A. MENDIZABAL.<br />

207 .- REAL DECRETO, 29 de Julio de 1.837. Decreto de las Cortes suprimiendo la contribución de diezmos y<br />

primicias y todas las prestaciones emanadas de los mismos. Doña Isabel II, por la gracia de Dios y por la<br />

Constitución de la Monarquía española reina de las Españas, y en su nombre doña María Cristina de Borbón,<br />

reina regente y gobernadora del Reino, a todos los que las presentes vieren y entendieren, sabed: que las<br />

Cortes generales han decretado y nos sancionamos lo siguientes: Las Cortes, en uso de sus facultades, han<br />

decretado lo siguiente: I.- Se suprimen la contribución de diezmos y primicias y todas las prestaciones<br />

emanadas de los mismos. II.- Todas las propiedades del clero secular en cualesquiera clases de predios,<br />

derechos y acciones que consistan, de cualquiera origen y nombre que sean, y con cualquiera aplicación o<br />

destino con que hayan sido donadas, compradas o adquiridas, se adjudican a la nación, convirtiéndose en<br />

bienes nacionales. REAL DECRETO DECLARANDO EN VENTA LOS BIENES DEL CLERO. Atendiendo<br />

a la necesidad y conveniencia de disminuir la deuda pública consolidada, y de entregar al interés individual la<br />

masa de bienes raíces, que han venido a ser propiedad de la nación, a fin de que la agricultura y el comercio<br />

saquen de ellos las ventajas que no podrían conseguirse por entero en su actual estado, o que se demorarían<br />

con notable detrimento de la riqueza nacional, otro tanto tiempo como se tardara en proceder a su venta:<br />

teniendo presente la ley de 16 de enero último y conformándome con lo propuesto por el Consejo de<br />

Ministros, en nombre de mi excelsa hija la reina doña Isabel he venido en decretar lo siguiente: Art. 1.-<br />

Quedan declarados en venta desde ahora todos los bienes raíces de cualquier clase, que hubiesen pertenecido<br />

a las comunidades y corporaciones religiosas extinguidas, y los demás que hayan sido adjudicados a la nación<br />

por cualquier titulo o motivo, y también todos los que en adelante lo fuesen desde el acto de su adjudicación.<br />

Art. 2.- Se exceptúan de esta medida general los edificios que el gobierno destine para el servicio público, o<br />

para conservar monumentos de las artes, o para honrar la memoria de hazañas nacionales. El mismo gobierno<br />

publicará la lista de los edificios que con este objeto deben quedar excluidos de la venta pública. Art. 3.- Se<br />

formará un reglamento sobre el modo de proceder a la venta de estos bienes, manteniendo en cuanto fuese<br />

conveniente y adaptable a las circunstancias actuales el que decretaron las cortes en 3 de septiembre de 1.820,<br />

y añadiendo las reglas oportunas para la ejecución de las medidas siguientes. Gaceta de Madrid. 21 de<br />

febrero de 1.836.<br />

141

aplicación foi case nula xa que se levou a cabo anos máis tarde, en 1841 baixo a rexencia<br />

de Espartero.<br />

Para os decretos de Mendizábal non se trata dunha simple desamortización, é dicir<br />

da perda por parte da propiedade da súa calidade de vinculada, senón de unha incautación,<br />

que é distinto. Foi este procedemento de forza, xunto co anticlericalismo da dialéctica<br />

progresista e o fondo respecto que unha maioría de españois mantiña aínda polo estamento<br />

espoliado, o que provocou tan ampla reacción. Á súa volta do exilio en Londres, o ministro<br />

progresista quixo montar unha xigantesca operación facendística, económica, social e<br />

política, que cambiase de arriba abaixo as estruturas en España e garantira definitivamente<br />

a prevalenza do novo réxime. Pero o acuciante das necesidades e a escaseza de cartos en<br />

circulación obrigouno a precipitarse e impediu que aquela operación se convertera nunha<br />

auténtica reforma agraria.<br />

Concretamente, os bens incautados á igrexa pasaron a repartirse en pública poxa.<br />

Non se trataba, por tanto, de un reparto benefactor, no que puidera escollerse ós labregos<br />

máis necesitados, senón que, pola contra, se quedaría co botín o candidato capaz de poxar<br />

máis alto. Por outra parte, a escaseza de cartos no país obrigaba a uns sistema de venda a<br />

prazos. No acto do remate había que pagar un 20 % do prezo total convido. O resto se<br />

pagaría en dezaseis anos, cun interese do 5 %. Tamén se podía pagar, incluíndo a cota<br />

inicial, con papel da Débeda do Estado. Neste caso o prazo sería so de oito anos e o interese<br />

do 10 %. Esta última fórmula era máis conveniente, posto que o papel da débeda<br />

(precisamente porque o Estado non pagaba nunca) se depreciara considerablemente e os<br />

seus tenedores estaban desexando desprenderse de el. Mendizábal aportoulles unha<br />

marabillosa ocasión de matar dous paxaros dun tiro. O mesmo tempo, o Estado quedaba<br />

desentrampado das súas débedas. O malo era que solo podían seguir este sistema de compra<br />

os posuidores de bonos do estado, é dicir, especuladores ou persoas pudientes.<br />

Cómpre facerse, pois, cal foi o resultado desta desamortización eclesiástica. Parece<br />

que cara 1843 xa se colocaran a metade das terras xa que a subida ó poder dos moderados<br />

freou dende entón a operación, ata paralizala por completo coa sinatura do Concordato de<br />

1851. Pero a revolución progresista de 1854 acelerou outra vez o proceso de vendas a aínda<br />

seguiron realizándose operacións ata 1890. Tan importante como as vendas ó mellor<br />

poxador foron as revendas efectuadas por este. Mercar papel do estado que xa se<br />

consideraba imposible de colocar, e vender logo en metálico, podía ser un magnifico<br />

negocio. Tampouco é do todo doado calcula-la cantidade de terras que foron obxecto de<br />

transacción (8 % do total das terras cultivables de España, aínda que hoxe haxa datos que<br />

indiquen que esta cifra queda un pouco baixa). Segundo o visto, as Cortes de Cádiz<br />

calcularon os terreos obxecto da amortización eclesiástica nun 18 % do total, cifra que, en<br />

cambio, parece un pouco alta. Hai que ter en conta, ademais, que non tódalas terras da<br />

igrexa foron vendidas xa que se respectou unha parte das do clero secular. Parece lóxico,<br />

aínda que non este comprobado a estas alturas, que coa desamortización eclesiástica<br />

cambiou de dono de un 12 a un 15 % das terras útiles de España. Valor moi grande en<br />

extensión pero insuficiente, respecto do total para poder falar de unha revolución agraria.<br />

Agora ben, a desamortización eclesiástica non foi máis que un dos factores no<br />

cambio da propiedade da terra. En 1837 extinguíronse definitivamente os morgados e se<br />

restaurou toda a lexislación liberal en canto ós señoríos. Estas medias si que merecen<br />

chamarse, en sentido estrito, desamortización xa que o que se lles retirou ás propiedades o<br />

seu vello carácter de amortizadas. Posteriormente, podíanse vender, legar ou repartir, pero<br />

iso non significaba, en absoluto, que o antigo señor tivera que desprenderse delas; ó<br />

142

contrario, quedaba convertido en propietario persoal, con todas as vantaxes que supuña<br />

facer uso libre dos seus bens.<br />

Onde xa houbo grandes problemas foi na cuestión dos señoríos. Efectivamente, no<br />

Antigo Réxime, sobre todo, nos seus últimos tempos non era posible separar con claridade<br />

señorío de posesión. Un nobre podía ter terras cuxos habitantes eran libres, ou podía ser<br />

señor de vasalos, sendo estes propietarios das terras. Pero co tempo viñeron a ser o mesmo<br />

o censo que os colonos pagaban ó nobre propietario que o tributo que os vasalos pagaban ó<br />

seu señor. En 1837 comezou unha serie interminable de preitos de señorío entre os veciños<br />

que, ó emanciparse da dependencia señorial, estimaban que as terras eran súas e os nobres<br />

que pretendían facelas pasar á súa propiedade, alegando señorío orixinario, é dicir con<br />

dereito á terra. Polos datos que ata o de agora coñecemos a maioría dos preitos foron<br />

resoltos a favor dos nobres. Cando menos para Andalucía tense noticias de presións sobre<br />

os tribunais e de influxos a escala local. Os grandes propietarios souberon aproveitar as<br />

eleccións municipais de 1837 en diante para colocar nos concellos rurais ós seus antigos<br />

colonos, convertidos xa en arrendatarios. Comezaba con elo a poñerse as bases do<br />

caciquismo. En resumo, os antigos señores quedáronse non so con tódalas terras nativas ou<br />

propiedade da casa, senón tamén con unha boa parte das que foran soamente de señorío.<br />

Temos, por conseguinte, que o estamento nobiliario non perdeu senón gañou coa<br />

desamortización. Agora ben, aumentou ou diminuíu o seu patrimonio? Porque como xa<br />

temos visto, a Lei permitíalles vender as súas propiedades. Non parece que en principio se<br />

animasen a desprenderse daquelas terras. A conxuntura económica, como xa se leva visto,<br />

aconsellaba refuxiarse no ben seguro que supuña a posesión da terra. Pero logo, conforme<br />

foron mellorando as condicións económicas, as seculares posesións nobiliarias comezaron a<br />

experimentar un certo movemento. Véxase o caso, para Vilanova o caso das escrituras de<br />

venta outorgadas polas fidalgas Josefa Montenegro e Sacro e Dolores Peña Montenegro,<br />

avoa a nai do escritor vilanovés Valle-Inclán, a favor de Manuel Llauger Peña, fomentador<br />

catalán emparentado coa familia anterior, no 1885 e 1890 208 .<br />

Coma no caso anterior, uns propietarios venderon terras para mellora-la caixa de<br />

caudais, para edificar vivendas máis modernas e, incluso, con fin de realizar calquera<br />

inversión frutífera. Outros moitos fixérono para mercar mercarse terras distintas e<br />

redondear de forma máis racional o mapa das súas posesións. En xeral, os altos nobres<br />

titulados máis gañaron que perderon en extensión de terras; pola contra,os pequenos<br />

mordomos tenderon a vender, algúns, incluso, chegaron a desprenderse ou totalmente dos<br />

seus fundos e pasaron a establecerse na cidade.<br />

Entre estes decretos desamortizadores e os de Madoz están os da Lei de Espartero<br />

2/09/1841 que refunde pero tamén amplía as disposicións de Mendizábal. Estará en vigor<br />

até 1844 cando os moderados (A. Mon) a suspenden. E é que a venda dos bens inmobles e<br />

leiras do clero secular (parroquias, catedrais) tiveron unha fortísima oposición do Partido<br />

Moderado aínda que non era así para o caso dos bens do clero regular.<br />

A desamortización nobiliaria segue un ritmo diametralmente oposto á eclesiástica,<br />

acelérase en épocas de orde e prosperidade e detense nas turbulentas, cando os progresistas<br />

dan a maior presa ás vendas de bens da igrexa. Ós propietarios non lles interesa vender<br />

cando, por existir unha verdadeira almoeda de terras (eclesiásticas ou comunais), terían que<br />

facelo a máis baixo prezo.<br />

208 .- LEAL BÓVEDA, J. Mª.: “Os cambios de uso no litoral galego. O caso de Vilanova de Arousa”. III<br />

Congreso de Profesores de Xeografía e Historia. Consellería de Educación. O Carballiño. 2006.<br />

143

Fícamos falar, finalmente, da municipal. O proceso tamén aquí ven de antes e xa<br />

temos visto que non se interrompe nin sequera durante a Ominosa Década.<br />

Sen embargo, o pulo de transferencia de terras municipais á propiedade particular<br />

deuse no 1855, en xigantesca operación dirixida por Pascual Madoz 209 . Ese mesmo ano foi<br />

tamén o máis intenso no proceso de poxa que foran de bens da igrexa. A desamortización<br />

levouse a cabo durante o Bienio Progresista, Lei de Desamortización Xeral, en maio de<br />

1855 210 . Recibe o nome de Xeral porque se puñan en venda todos os bens de propiedade<br />

colectiva: os dos eclesiásticos que non foran vendidos na etapa anterior e os dos pobos.<br />

Afectou os bens de propiedade municipal e de propios e comúns, é dicir, a terras de<br />

propiedade colectiva ou comunal. Tamén se venden os bens nacionalizados previamente<br />

que eran de orixe relixiosa o que supón a ruptura do Concordato coa Santa Sé. O obxectivo<br />

era nivelar os orzamentos, amortizar a débeda e financiar obras públicas (o ferrocarril).<br />

Duplicou en volume á de Mendizábal, aínda que hai autores que opinan que non foi tan<br />

importante. O pago debía facerse só en metálico, e nesto aprenderon dos erros de<br />

Mendizábal, con descontos para as liquidacións máis curtas. Só en casos excepcionais<br />

puido facerse o pago en débeda pública, pero de acordo coa súa cotización, non co valor<br />

nominal. Déronse tamén facilidades para a redención de censos. Os Concellos puñan en<br />

venda os terreos e daban unha parte do diñeiro á administración pública mentres que o<br />

restante era aproveitado para a realización de obras publicas e saneamento das contas dos<br />

concellos. Esta lei estivo vixente até 1924. Narváez suspendeuna en 1856, pero Ou Donnell<br />

restableceuna sen afectar xa os bens da igrexa. Con todo, as provincias máis afectadas<br />

foron, de novo Sevilla, Madrid, Toledo, Cádiz, Cidade Real, Valencia, Ávila, Badaxoz, e as<br />

que menos a zona norte da península.<br />

209 .- LEY 1 de Mayo de 1.855. (. . .) XII.- Los fondos que se recauden a consecuencia de las ventas realizadas<br />

en virtud de la presente ley, exceptuando el 80 por 100 procedente de los bienes de propios, beneficencia e<br />

instrucción pública, se destinan a los objetos siguientes: 1.- A que el Gobierno cubra por medio de una<br />

operación de crédito el déficit del presupuesto del Estado, si lo hubiere en el año corriente. 2.- El 50 por 100<br />

de lo restante, y el total ingreso en los años sucesivos, a la amortización de la Deuda pública consolidada sin<br />

preferencia alguna y a la amortización mensual de la Deuda amortizable de primera y segunda clase, con<br />

arreglo a la ley de 1 de agosto de 1851. 3.- El 50 por 100 restante a obras públicas de interés y utilidad<br />

general, sin que pueda dársele otro destino bajo ningún concepto, exceptuándose 30.000.000 de reales que se<br />

adjudican para el pago de las consignaciones que hasta la fecha tenga hechas el Gobierno de S.M. con destino<br />

a la reedificación y reparación de las iglesias de España. XIII.- El 50 por 100 del producto de las ventas de los<br />

bienes comprendidos en el artículo anterior, destinado a la amortización de la Deuda pública, se depositará en<br />

las respectivas Tesorerías en arca de tres llaves, bajo la inmediata responsabilidad de los claveros, y a<br />

disposición exclusivamente de la Junta Directiva de la Deuda pública. XIV.- La Junta directiva de la Deuda<br />

pública dispondrá que mensualmente ingresen en el su propia Tesorería los fondos de que trata el artículo<br />

anterior, y no consentirá que en ningún caso ni bajo pretexto alguno, sea la que fuere laautoridad que lo<br />

intente, se distraigan los mismos fondos del sagrado objeto a que exclusivamente están destinados ( . . . ).<br />

210 .- LEY 1 de mayo de 1855. Ley declarando en estado de venta todos los predios rústicos y urbanos,<br />

censos y foros pertenecientes al Estado, al clero &c, y cualesquiera otros pertenecientes a manos<br />

muertas.Doña Isabel II, por la gracia de Dios y la Constitución Reina de las Españas; a todos los que las<br />

presentes vieren y entendieren,sabed que las Cortes constituyentes han decretado y nos sancionamos lo<br />

siguiente: 1.- Se declaran en estado de venta, con arreglo a las prescripciones de la presente ley, y sin<br />

perjuicio de las cargas y servidumbres a que legítimamente estén sujetos, todos los predios rústicos y urbanos,<br />

censos y foros pertenecientes al Estado, al clero, a las órdenes militares de Santiago, Alcántara, Calatrava,<br />

Montesa y San Juan de Jerusalén; a cofradías, obras pías y santuarios; al secuestro del ex infante don Carlos, a<br />

los propios y comunes de los pueblos, a la beneficencia, a la instrucción pública y cualesquiera otros<br />

pertenecientes a manos muertas, ya estén o no mandados vender por leyes anteriores.<br />

144

O sistema se xustificaba sobre a base de que os municipios, ó desprenderse agora do<br />

ministerio da Gobernación e participar nos presupostos xerais do Estado, non necesitaban<br />

xa de rendas propias. Ó mesmo tempo, Madoz dispuxo que unha parte das terras non foran<br />

poxadas senón repartido en sorte a veciños pobres. A chamada desamortización Madoz<br />

reparaba así unha das máis imperdoables lagoas da desamortización de Mendizábal. Pero,<br />

polo que sabemos, a disposición non fixo todos os efectos previsto. En moitos casos, as<br />

terras repartidas foron as máis pobres e as sortes demasiado pequenas co que os campesiños<br />

perderon o interese por unhas propiedades tan pouco rendibles 211 .<br />

Para Galicia, como xa se apuntou, hai catro características básicas que definen o<br />

agro galego do XIX; a saber, a permanencia do sistema foral, o minifundismo, os novos<br />

impostos e as leis desamortizadoras.<br />

Respecto do primeiro dos aspectos, durante a centuria existiron varios intentos de<br />

eliminación do sistema foral que, desgraciadamente, non fixeron fortuna, moi ó contrario<br />

no remate de século tíñanse as rendas forais por suculentos investimentos agrarios. Tamén,<br />

o minifundismo era moi acusado no agro galego xa que na pervivenza do sistema foral,<br />

eran os labregos e non os señores os que dirixían a explotación agraria e aqueles os<br />

encargados de cobra-las rendas que xeraban. O tamaño reducido das explotacións estaba en<br />

consonancia co elevado número de labregos. Se xa o sistema foral representaba unha carga<br />

insoportable para os anteriores, a partires de 1845 coa reforma de Mon Santillán, aparecen<br />

novas figuras tributarias; os trabucos e os consumos, que tanto campesiños como<br />

arrendatarios debían pagar ás institucións da facenda estatal, provincial ou municipais en<br />

concepto de gravame ó consumo feito pola poboación. Debían ser pagos en diñeiro e fóra<br />

das sazóns e estaxes dos froitos agrarios. Dende 1845 deica 1881 o ritmo de crecemento<br />

dos mesmos incrementouse exponencialmente mentres que non o facía así a produción<br />

agraria. Así, a situación, a eliminación dos foros suscitou moitas iniciativas no seo do<br />

pensamento económico galego pero habería que agardar ata o fracasado Congreso Agrícola<br />

de 1864 e, definitivamente, a 1873 para que entrase en vigor a Lei de redención de foros,<br />

defendida por Paz Novoa nas cortes da Iª República.<br />

No que atinxe ós procesos de cambio na propiedade da terra merecen mención<br />

especial as desamortizacións. Consistiron na privatización, mediante poxas ou redencións,<br />

de bens de procedencia eclesiástica ou comunal, que viñan sendo explotados por<br />

campesiños gravados con desiguais cargas forais, privatización que non significará<br />

necesariamente que estes campesiños accedan a esa propiedade, senón que cambie de mans<br />

a titularidade das cargas, a miúdo para os intermediarios que as viñan xa explotando como<br />

indirectos posuidores. Na nosa terra a riqueza que tiñan as institucións afectadas consistía,<br />

fundamentalmente, en foros e censos ou o que é o mesmo dereitos a percibir unha parte do<br />

se producía anualmente na agricultura (cereais, castañas, viños, metálico, etc.). En Galicia<br />

vendéronse as rendas que pagaban os labregos e mesmo fidalgos pero non se venderon as<br />

terras que as producían. Por esa razón continuaron como foreiros e rendeiros os mesmos<br />

que antes o eran dos mosteiros. En xeral, a súa influencia sobre a agricultura foi escasa pero<br />

211 .- ESCUDERO J., A.: “Curso de Historia del Derecho, Madrid, 1985, p. 851. MARTÍ GILABERT, F.: “La<br />

desamortización española”. Ediciones Rialp. 2003. MORO BARREÑADA, J. Mª.: “La desamortización”. En<br />

Cuadernos de Historia 16. Madrid. 1985. 1983. TOMÁS Y VALIENTE, F.: “El marco político de la<br />

desamortización en España”. Ariel 1989. RUEDA HERNANZ. G.: “La desamortización de Mendizábal y<br />

Espartero en España”. Madrid. 1986. MARTIN, T.: “La desamortización. Textos político-jurídicos”. Madrid,<br />

1.973, pp. 290 . 291.<br />

145

propiciou a aparición dunha nova clase de rendeiros agrarios; os compradores da<br />

desamortización 212 .<br />

Os procedementos de privatización dos bens desamortizados son dous: a venda en<br />

pública poxa, e, no caso de censos e foros, a redención (aceso á propiedade da terra por<br />

parte do labrador que a traballa mediante unha indemnización ós titulares do foro), pero<br />

esta a penas puido ser practicada pola tardanza na súa regulación eficaz, polo que<br />

predomina a primeira. A regulamentación de 1836 para executar as redencións recoñece o<br />

dereito dos foreiros a redimir os foros aínda que sexan a perpetuidade ou por tres ou máis<br />

vidas, e dálles un prazo de seis meses para exercelo, transcorrido este prazo sairían a<br />

pública poxa. A redención faríase de xeito moi esporádico, aínda que se mantivo en<br />

vixencia moitos anos, acadando só o 4,8% de todas as rendas monásticas transferidas, co<br />

que case todos os bens eclesiásticos desamortizados rematan en poxa pública 213 .<br />

Entre os compradores destes bens desamortizados en xeral predominan xentes<br />

urbanas e os que xa tiñan unha relación cos bens poxados, normalmente intermediarios que<br />

mercan as rendas que eles mesmos viñan administrando, pero tamén hai nobres, como (para<br />

o que á zona do Neira nos interesa) Apolinar Suárez de Deza ("Gran señor das casas de<br />

Láncara, Bergondo, e outras", residente en Vilafranca e Ponferrada, no Bierzo, e comprador<br />

de foros en outros moitos lugares, como Celanova, Bergondo, Asturias...). O número de<br />

fidalgos rurais que mercan bens desamortizados é pequeno, pero algúns fan desembolsos<br />

importantes: A familia Somoza del Río (Láncara), Inés Rosón (Cancelada, Becerreá),<br />

Antonio María Quiroga (A Pobra)...<br />

Con todo, aínda que as consecuencias deste proceso non deixaron unha forte pegada<br />

no agro galego, si produciron significativos cambios cualitativos. Deste modo, seguiu en<br />

pleno vigor o modelo de estrutura da propiedade propio do Antigo Réxime xa que os foros<br />

dos mosteiros pasaron a ser de comerciantes vilegos e os fidalgos mantiveron os seus. A<br />

propiedade feudal quedaba intocable moi ó contrario do que sucedeu noutras rexións<br />

españolas. A chegada á plena propiedade da terra, como eran as redencións ou eliminación<br />

dos gravames sobre ela quedaron en suspenso ata o século XX.<br />

En xeral, pode dicirse que as desamortizacións moveron un volume considerable da<br />

propiedade agraria en España e Galicia e, o que é máis importante, permitiron un aumento<br />

moi substancioso da superficie de terra cultivada. Neste senso, cambiou de dono preto de<br />

unha terceira parte das terras útiles do país. Sen embargo, esta conclusións non da pé para<br />

falar de unha verdadeira revolución agraria. É moi arriscado asegurar que a terra se repartiu<br />

mellor e, en conxunto, hai máis razóns para supoñer todo o contrario. Está practicamente<br />

comprobado que en zonas de latifundio (sur e oeste de España) a propiedade se concentrou<br />

aínda máis. Nas de minifundio, como é o caso galego, non houbo, en cambio,<br />

concentración, senón en todo caso o fenómeno inverso. Aquí o arrendatario, o foreiro,<br />

converteuse en propietario, e o subarrendatario, en arrendatario sometido ó novo dono. En<br />

ningún caso se aprecia unha notable racionalización dos cultivos ou un aumento da<br />

produtividade por unidade de superficie. Máis adiante veremos con claridade este<br />

fenómeno na venda de terras e foros por parte da familia Peña á de Llauger.<br />


.- VILLARES PAZ, RAMÓN: “Desamortización e réxime de propiedade”. A Nosa Terra. Vigo. 1994. P.<br />



.- VILLARES PAZ, RAMÓN: “Desamortización e réxime de propiedade”. A Nosa Terra. Vigo. 1994. P.<br />


146

De tódolos xeitos, non sería xusto negar aspectos positivos das operación<br />

desamortizadoras. Por de pronto, a propiedade quedou libre da condición de estancada que<br />

inmobilizaba a súa circulación. Desapareceron moitas terras improdutivas porque ós novos<br />

donos, ós que lles custara os seus cartos, fixeron posible por conseguir de elas mellores<br />

froitos. A superficie de terras cultivadas aumentou entre 1800 e 1860 un 80 %, se ben non<br />

todo ese aumento foi de ido ás incautacións ou cambios de dono. Por outra parte, o negocio<br />

foi dobre: para aqueles que compraron e para quen vendeu. No caso dos bens da igrexa, non<br />

foi esta a beneficiaria senón o Estado. No caso da desamortización señorial ou disolución<br />

de mordomos, as operacións favoreceron por igual a ambas partes. Os novos propietarios<br />

buscaron obter da terra un maior froito e o resultado foi o considerable aumento da<br />

superficie cultivada á que antes nos referiamos. É certo que o rendemento de algunhas<br />

terras novas, é dicir, non cavadas ata entón, foi inferior ó das antigas que eran, en xeral, as<br />

de maior calidade, pero o produto agrario no seu conxunto aumentou; España pasou de<br />

importador a exportador de trigo e a fame endémica foi en gran parte desterrada. Pola súa<br />

parte, os vendedores se encontraron en posesión de unha parte considerable de diñeiro que<br />

podían investir á súa vontade. Non sempre se soubo empregar aqueles caudais<br />

racionalmente, pero consta que algunhas empresas industriais ou de servizos da segunda<br />

metade de século (e de forma especial as ferroviarias) foron financiadas co produto da<br />

venda de terras. O mecanismo non nos é aínda debidamente coñecido, pero tense a<br />

impresión de que aquí se encontra un dos trazos máis positivos das operacións<br />

desamortizadoras.<br />

Polo contrario, o lado negro está no social. A desamortización comportou unha<br />

transformación completa no réxime de propiedade e traballo da terra, máis importante en se<br />

que a propia desamortización, xa que afectou igualmente ás propiedades non<br />

desamortizadas. Así, como no campo industrial a disolución dos gremios no foi seguida de<br />

outras formas de traballo que asegurasen a defensa do colono, así tamén sucedeu no campo<br />

coa disolución do réxime señorial. Desapareceu a figura do colono, algúns destes<br />

acomodados puideron mercar as súas propias parcelas e se converteron en medianos ou<br />

pequenos propietarios, outros non puideron face-lo mesmo, e quedaron reducidos á<br />

condición de arrendatarios. Por exemplo, en Vilanova a burguesía industrial merca terras e<br />

rendas dos foros anexas pero non inviste os cartos en mellora das estruturas produtivas.<br />

Moi polo contrario, adopta unha posición de endogamia clasista e emparenta coa fidalguía<br />

en decadencia, por exemplo a dos Peña, que busca liquidez monetaria e permútaa por título<br />

nobiliario.<br />

Os novos amos, ou tamén os antigos, protexidos pola nova lexislación, preferiron o<br />

sistema de arrendamento a curto prazo que permitía subir as rendas ó menor tirón do índice<br />

de prezo, ou expulsar o arrendatario pouco grato.<br />

Pola súa parte, o arrendatario, estreitado pola esixencia das novas rendas non podía<br />

pagar salarios xenerosos ós peóns so pena de quedarse sen beneficios. O sistema de<br />

contrata eventual de xornaleiros que so encontraban traballo en determinadas épocas do<br />

ano, foise xeneralizando en todas partes. Así se foi consagrando a proletarización do<br />

campesiñado, un dos froitos máis amargos da desamortización e, máis aínda, do cambio de<br />

réxime da terra.<br />

Neste senso, pensemos nun curioso paradoxo sociopolítico. Mendizábal previra<br />

entre os resultados da desamortización a consagración de unha burguesía propietaria que<br />

fose a más firme columna do réxime. Pero en realidade chegou a conseguir este fin? En<br />

efecto, moitas persoas accederon á propiedade, aínda que moitos dos compradores das<br />

147

terras xa eran propietarios co que non terían cambiado de natureza, senón tan só de<br />

categoría ou poder. Pero, cómo é explicable, todos estes propietarios, se ben quedaron<br />

vinculados ó réxime liberal que os enriquecera, fixéronse de inmediato amantes da orde<br />

establecida e inimigos xurados de calquera medida ulterior que implicase reforma ou<br />

revolución. Todos eles engrosaron as filas do partido moderado ata facelo practicamente<br />

invulnerable. O liberalismo español quedou alicurto e reducido a un grupo de coñecidos<br />

afeccionados á política. O progresismo de Mendizábal asinou, sen pretendelo, o enterro do<br />

seu partido por espazo de máis de unha xeración.<br />

En definitiva, os beneficiarios das desamortizacións foron os propietarios rurais<br />

tradicionais, até configurar unha burguesía terratenente composta de campesiños<br />

acomodados xa antes do proceso. Outro grupo conformábano profesionais liberais<br />

(avogados, médicos ), comerciantes, pequenos funcionarios, que vivían en pobos e<br />

localidades pequenas. Aínda que sobre este aspecto volveremos máis adiante, é<br />

significativo o ascenso social da familia Peña Cardecid na persoa de Francisco, avó do<br />

escritor Valle Inclán que emparenta con Josefa Montenegro e Saco Bolaño. De profesión<br />

escribán aquel e de orixe fidalga esta fanse coa maior parte da riqueza desamortizada por<br />

Mendizábal do priorado de Calogo en Vilanova.<br />

Segundo Tomas y Valiente, entre os negociantes da desamortización tamén está a<br />

burguesía dos negocios que compra desde Madrid ou desde a capital da provincia en<br />

grandes remates, a miúdo a través de homes de palla. Non poderían faltar os grandes<br />

facendados, polo xeral da antiga aristocracia, funcionarios diversos, militares, etc. Bastante<br />

máis escasos e raros, son arrendatarios e pequenos propietarios.<br />

Neste senso, apunta Artiaga Rego 214 que a meirande parte da riqueza da Igrexa<br />

galega estaba cedida a nobres, fidalgos ou campesiños a través de contratos forais. Así,<br />

cando o Estado nacionaliza o patrimonio cas corporacións eclesiásticas obtén o dereito a<br />

percibir rendas e non fincas en plena propiedade. Deste modo, non se expulsaban ós<br />

levadores do dominio útil, pero tampouco se modificaba o réxime xurídico da propiedade<br />

xa que o foro seguía vixente e os seus levadores quedaban obrigados ó pago a un novo<br />

perceptor. Esto afirmado explica o proceso desamortizador salvo na súa última fase. En<br />

definitiva, para Galicia e máis en concreto para a provincia de Pontevedra, o proceso<br />

redencionista tivo uns efectos bastante reducidos xa que tan só actuou sobre unha pequena<br />

parte da riqueza desamortizada; a detentada polo clero secular, parroquial na meirande<br />

parte, composta por partidas de rendas moi fragmentadas. En efecto, para Vilanova, o<br />

proceso saldarase, como logo veremos, coa adquisición por parte da familia Peña de terras<br />

en rendas espalladas por todo o concello de Vilanova 215 .<br />

Para o caso galego, en xeral, apúntase que a participación da fidalguía como<br />

beneficiaria da renda desamortizada foi escasa xa que a súa posición de intermediaria na<br />

relación foral entre a Igrexa e os labregos non se vía ameazada pola desamortización que,<br />

xa que logo, se limitaba a un mero cambio nos perceptores. Se antes pagaba as rendas a un<br />

mosteiro agora faríao probablemente a un comerciante pero, en definitiva, era que o<br />

campesiño que as xeraba continuase pagándollas a ela. Isto explica a súa postura, reiterada<br />

ó longo do século, de defensa do réxime foral e rexeitamento do redencionismo 216 . Neste<br />

214 .- ARTIAGA REGO, A., BALBOA LÓPEZ, X. L.: “A agricultura do século XIX”. En Historia de<br />

Galicia”. Faro de Vigo. Vigo. 1991. Ps. 747-748.<br />

215 .- Arquivo Histórico Provincial de Pontevedra. Sección Arquivo Llauger. Notaría de Pedro Sánchez.<br />

216 .- ARTIAGA REGO, A., BALBOA LÓPEZ, X. L.: Ibidem. Ps. 749-750.<br />

148

senso, Joaquín Peña, avó de Valle Inclán, de estirpe de vella escribanía, Alcalde e<br />

Concelleiro de Vilanova interrumpidamente entre 1842 e 1867, militante da moderada<br />

Unión Liberal de tempos isabelinos, partidario dunha revolución de tinto burgués e gran<br />

beneficiario, xunto coa súa familia, da desamortización das propiedades do mosteiro de<br />

Calogo, asiste no 1864 en Santiago ó Congreso Agrícola Galego no que vota en contra da<br />

redención foral 217 e polo tanto postúlase a favor da pervivenza das rendas forais 218 . Neste<br />

217 .- PLANELLAS Y GIRALT, JOSÉ: “Congreso Agrícola Gallego (1864. Santiago de Compostela)”.<br />

Santiago: Sociedad Económica, [s.a.]. Imprenta de José Rodriguez Rubial. Edición dixital daFundación<br />

Cidade da Cultura de Galicia: Número de Control: BDGA20080011970. Encabezo: Generalogía. Autor: José<br />

Planellas y Giralt. A crónica do Congreso recollíaa deste xeito Borobó no xornal La Vanguardia, MARTES<br />

27 DE JULIO DE 19, con este título CATALANES EN GALICIA. Planellas Giralt organiza el Congreso<br />

Agrícola Gallegode 1864 SIENDO SECRETARIO DE LA SOCIEDAD ECONÓMICA DE SANTIAGO: EL<br />

Congreso Ágrícola de Galicia. La labor de Planellas Giralt en la Sociedad Económica culmina en la<br />

organización del Congreso Agrícola Gallego de 1864, que también presidió Várela de Montes El profesor<br />

catalán, además de ser secretario de la Comisión organizadora, fue uno de los cuatro secretarios del Congreso<br />

en sí. He aquí los nombres y los títulos de éstos: , «Don Justo Pelayo Cuesta, diputado a Cortes, abogado y<br />

propietario. Don Eugenio Montero Ríos, catedrático de la Facultad de Derecho de la Universidad de Madnd.<br />

Don José Planellas, catedrático de la Facultad de Ciencias en la de Santiago y propietario. Don Antonio<br />

Valenzuela, catedrático del Instituto de Pontevedra y propietario». Todos propietarios, menos Montero Ríos,<br />

quien tardaría aún algunos años en comprar Lourizán. Pero ya destacaba el canonista santiagués por su<br />

habilidad dialéctica y su ciencia jurídica. Fue, tal vez, en los debates del Congreso Agrícola donde comenzó a<br />

forjarse la figura política y la enorme influencia del máximo de los caciques. Don Justo Pelayo también llegó<br />

a ser ministro de la Corona, y fue, con Montero Ríos, uno de los fundadores de la Institución Libre de<br />

Enseñanza. Antonio Valenzuela, médico y naturalista, había de morir como un héroe de la ciencia, atendiendo<br />

abnegadamente a los apestados en una epidemia del cólera. Planellas —como único de los secretarios del<br />

Congreso residente, en Santiago, y, sobre todo porque en el profesor catalán solían descargar las tareas<br />

enojosas— reunió y publicó los «Actos, discursos o sus extractos y demás documentos de que se dio cuenta<br />

en esa reunión memorable, o que, con ese objeto, fueron remitidos a la secretaría de la Comisión». Los más<br />

ilustres gallegos de aquel tiempo aparecen interviniendo en el Congreso Agrícola, celebrado en el antiguo<br />

Monasterio de San Martín Pinario. Allí, con Várela de Montes y Montero Ríos, vemos a don Julián Obaya, el<br />

ardoroso orador del entierro de Aurelio Aguirre y director de la «Revista Económica», y a don Jacobo Gil,<br />

don Luis Rodríguez Seoáne, don Juan Manuel Paz Novoa, etc, etc. Planellas propuso en el Congreso un<br />

sistema de rotación en los cultivos gallegos: Trienal, para tierras de fondo y medianía, alternando maíz, trigo,<br />

trébol y remolacha. Cuadrienal, para, tierras ligeras, con patatas, centeno, neno, nabo gallego y maíz. Trienal,<br />

otra vez, para tierras fuertes y húmedas, en las que se plantarían habas, trigo, forraje verde y maíz. Aquel<br />

Congreso, tan brillante, hizo época en la historia de la complicadísima. cuestión de los foros. Aunque de<br />

momento no sirvió para nada, como suele ocurrir. Pero acaso alguno de los estudios allí presentados, tales<br />

como los de Planellas, hayan podido servir de orientación a los que más adelante trabajaron científicamente<br />

en el agro gallego, por el cual tanto- se preocupó el ilustre naturalista catalán. — BOROBO. Sobre as<br />

cuestións relativas á idiosincrasia e desenvolvemento do Congreso ver: VILLARES PAZ, R.: “La propiedad<br />

de la tierra en Galicia. 1500-1936”. Siglo XXI. Madrid. 1982. Ps. 273-283. BARREIRO GIL, MANUEL<br />

JAIME: “La generalización de la producción de mercancías y la modernización productiva de la agricultura<br />

en Galicia. 1876-1976”. En WWW. e-rchivo.uc3m.es:8080/dspace/bitstream/10016/1574/1/RHE-1983-I-2-<br />

BarreiroGil.pdf -. Tamén PLANELLAS Y GIRALT, JOSÉ: “Congreso Agrícola Gallegode 1864”. Nota<br />

limiar de Ramón Villares Paz. Edición facsimil. Edicións do Castro, Áreade Ciencias Agrarias. A Coruña.<br />


218 .- Resulta preocupante a coincidencia que establecen moitos autores, incluso diccionarios, entre os<br />

vocablos fuero e foro. Na nosa opinión significan, para a Historia de Galicia, conceptos distintos que aínda<br />

que poden ter aspectos conceptuais coincidentes non designan a mesma cousa. Segundo isto, os fueros locais,<br />

fueros municipais ou, simplemente, fueros (en catalán-valenciano furs en euskera "foruak" en astur-leonés<br />

"fueru" e en portugués foral, en francés for) eran os estatutos xurídicos aplicables nunha determinada<br />

localidade cuxa finalidade era, en xeral, regular a vida local, establecendo un conxunto de normas, dereitos e<br />

privilexios, outorgados polo rei, o señor da terra ou o propio concejo. Foi un sistema de dereito local utilizado<br />

149

na Península Ibérica a partir da Idade Media e constituíu a fonte máis importante do Dereito altomedieval<br />

español. Tamén foi utilizado en certas zonas de Francia. Teñen os seus antecedentes na Reconquista cando a<br />

invasión musulmá da Península Ibérica supuxo, no plano xurídico, a ruptura da unidade que, mediante o Liber<br />

Iudiciorum, conseguiuse no reino visigodo, sen prexuízo da eventual práctica dalgúns costumes diversos ás<br />

sinaladas en devandito texto legal. Fronte a esta situación, xurídicamente respondeuse de distinto modo,<br />

segundo as circunstancias que se deron en cada zona do territorio. O inicio da reconquista do territorio<br />

peninsular, ocupado polos musulmáns trala caída do reino visigodo, deu lugar á formación de diversos reinos<br />

cristiáns e a formulación neles dun novo Dereito, plural e diverso, caracterizado por tratarse, en xeral, dun<br />

dereito esencialmente local. A empresa da reconquista non significaba só derrotar militarmente aos<br />

musulmáns, senón repoboar as zonas conquistadas. Naquelas áreas que, polo seu valor económico ou<br />

estratéxico, interesaba repoboar, os reis cristiáns e señores laicos e eclesiásticos da Península Ibérica<br />

comezaron a outorgar unha serie de privilexios co fin de atraer pobladores para que se asentasen alí, de modo<br />

de asegurar fundamentalmente as zonas fronteirizas e revitalizalas económicamente. Os documentos en que<br />

constaban tales privilexios e exenciones denomináronse cartas puebla ou cartas de poboación (chartae<br />

populationis). Os otorgantes da cartas pueblas eran os respectivos señores do territorio, o rei cristián ou señor<br />

laico ou eclesiástico, que actuaban por propia iniciativa (ou como delegados do rei) ou, en ocasións, a<br />

solicitude dos propios súbditos. Neste último caso, dáballes a estes acordos un certo carácter de pacto. As<br />

cartas máis antigas, aínda conservadas, datan do século IX; sendo concedidas ata medidados do século XII. A<br />

partir de finais do século X, o dereito local comezou a fixarse por escrito, recolléndose normas de diversas<br />

procedencias, atribuíndose polo xeral ao otorgante da primeira carta de poboación. Este proceso derivou en<br />

novas cartas que posuían a forma de privilexios reais e que se presentaban baixo unha diversa nomenclatura<br />

chartae fori, chartae libertatis, confirmationis, privilegii, entre outras; estas denomináronse polos<br />

investigadores como fueros breves, pola súa extensión limitada ao diploma que os contiña. Os fueros recollían<br />

os costumes de cada localidade, ademais dos privilexios outorgados polos reis ás mesmas, así como o<br />

conxunto de disposicións que preservaban a nobreza, o clero e o vasalaxe dunha zona. Era un pacto solemne<br />

entre os poboadores e o rei, e tamén, por extensión, eran as leis que rexían determinada comarca ou<br />

localidade. Nun comezo as pretensións dos poboadores era a de incluír no pacto dereitos de carácter público.<br />

O Dereito privado primeramente estivo case excluído. Logo foi progresivamente incorporado na lexislación<br />

foral. A razón debíase a que aqueles dereitos que estaban en discusión non eran estes, senón os relacionados<br />

con reivindicacións que os pobladores anhelaban; co seu status xurídico. Para a constitución do referido pacto<br />

era sempre necesaria a firma real, porque por máis que se trataron tales reivindicacións cun nobre de rango<br />

inferior, era o rei quen xuraba respectar e facer cumprir eses dereitos reclamados. Pola contra, ou<br />

complementariamente co anterior Miguel Artola define o foro como una fórmula de cesión de bens,<br />

xeralmente agrarios, que ten grandes analoxías co censo enfitéutico. A súa área xeográfica de maior difusión<br />

en España foi, sobre todo a partir do século XVI, o reino de Galicia, onde desempeñou un papel hexemónico<br />

na regulación das relacións sociais entre titulares de patrimonios territoriais e campesiños. Nado nos séculos<br />

XII e XIII, o foro, aínda escondendo baixo o mesmo nome realidades históricas diversas, mantívose en vigor<br />

ata o século XX. Un decreto-lei de 1926 regulou, de acordo co Código Civil de 1889, a súa extinción<br />

mediante a redención e, posteriormente, a Compilación de Dereito Foral de Galicia fixou o seu término legal<br />

en 1973. As características do foro derivan do feito de tratarse dunha cesión a longo prazo (tres xeracións ou<br />

vidas de reis) dun ben rústico ou urbano, a cambio da que o recipiendario debía pagar un canon ou renda<br />

anual, que adoitaba ser en especie, ademais doutras prestacións variables, entre as que destaca o laudemio. A<br />

existencia de foro supuña a pluralidad de dominios sobre a mesma terra. En consecuencia, o concedente<br />

reservábase o dominio directo e o concesionario convertíase en dominio útil. A aparición e consolidación do<br />

foro áchanse vinculadas ao gran protagonismo que na sociedade medieval galaica alcanzaron as institucións<br />

eclesiásticas, especialmente monásticas. A evolución histórica do foro presenta etapas moi diferentes. Nos<br />

séculos XII e XIII tende a converterse nunha cesión agraria perpetua e con pago do seu canon en diñeiro,<br />

mentres que nos séculos XIV e XV afirma o seu carácter temporal, o pago da renda establécese con<br />

frecuencia de forma proporcional á colleita e, sobre todo, engloba moitas outras prestacións de caráter<br />

señorial, dado que os foreiros debían ser “vasallos buenos y obedientes”. A partir do século XVI o foro<br />

xeralízase cada vez máis en Galicia, ao contrario do que sucede noutras zonas da Coroa de Castela, onde as<br />

cesións enfitéuticas perden vigor. Esta afirmación do foro en Galicia explícase pola recuperación do poder<br />

económico da Igrexa, tralas reformas dos Reis Católicos, pola aparición dunha nobreza provincial de carácter<br />

intermediario como a fidalguía, e pola fortaleza do campesinado. A alianza establecida entre a fidalguía e o<br />

clero supuxo a consolidación dos patrimonios eclesiásticos a cambio da concesión a aquela de boa parte dos<br />

150

Congreso, celebrado nas dependencias de San Martiño Pinario debatíase a necesidade de<br />

proceder a unha reforma en profundidade do réxime de propiedade. Enfrontáronse<br />

dialecticamente, por una parte, os sectores da nobreza máis remisos a calquera<br />

modificación no seu estatus de perceptores de renda e polo tanto contrarios a reversión das<br />

propiedades aforadas ó dominio directo, pola outra, sectores da burguesía, profesionais<br />

liberais e, sobre todo, profesores da Universidade de Santiago, defensores da adquisición en<br />

plena propiedade da terra por parte dos campesiños, é dicir da reversión das propiedades<br />

aforadas ó dominio útil. A postura triunfante decidiu conservar a institución foral tal como<br />

se encontraba sen necesidade de efectuar ningunha reforma. Curiosamente, non foron<br />

invitados a participar nestas xornadas os fomentadores da pesca xa que se consideraba que<br />

non vivían das rendas da terra 219 . En realidade, tratábase de afastar da cuestión á burguesía<br />

industrial, militante activa do liberalismo en Vilanova e enfrontada ás castas privilexiadas<br />

por mor do pago do dezmo entres outras cousas.<br />

Con todo, a vixencia do foro é incuestionable, xa que ademais dos eclesiásticos<br />

afectados pola desamortización, as rendas pertencentes a perceptores laicos, nobres ou<br />

fidalgos, permanecen intactas, sen ter sido afectadas polas medidas reformadoras. Pero<br />

tamén é certo que a través da desamortización o réxime foral experimenta xa algúns<br />

mesmos en réxime de foro; e, á súa vez, a fidalguía intermediaria houbo de ceder a terra aos campesiños en<br />

réxime enfitéutico, aínda que cunha substancial elevación do canon rentista (acollemento de foro ou subforo).<br />

Ao propio tempo, a institución foral foi desprendéndose da súa compoñente señorial e dos seus atributos<br />

vasaláticos, para achegarse progresivamente ao concepto de dereito real, mentres que se consolidaron<br />

algunhas das súas características máis permanentes: o pago dunha renda certa en especie e a longa duración,<br />

pero con límite temporal tamén certo. Esta temporalidade do foro comezou a ser posta en dúbida polos<br />

intermediarios foreiros-subforistas xa desde o século XVII; pero ata mediados do XVIII non tivo lugar un<br />

conflito que marcou profundamente a institución foral. Trátase da polémica dos despoxos ou da renovación<br />

forzosa dos foros a favor dos primitivos foreiros. Esta polémica, que enfrontou a unha parte da alta nobreza e<br />

Igrexa regular coa fidalguía e o campesiñado foi resolta pola provisión de Carlos III de 1763, que suspendía<br />

provisionalmente os preitos xudiciais entablados polos dominios directos ante a Audiencia de Galicia. Esta<br />

decisión carolina supuxo, co engadido doutras disposicións posteriores na mesma dirección (1767,1768 e<br />

1785), converter ao foro nunha figura xurídica indefinida, nin temporal nin perpetua. As consecuencias desta<br />

temporalidade perpetua son que as rendas forales non se podían modificar nin, tampouco, eliminar mediante o<br />

expediente da redención, como desde 1805 púidose aplicar aos censos enfitéuticos. A lexislación liberal,<br />

desde o decreto abolicionista de 1811 ata o Código Civil de 1889, pasando polas disposicións<br />

desamortizadoras, oscilou entre a elusión do problema foral, a remisión a lei posterior ou a súa asimilación a<br />

propiedade particular. O foro continuou, pois, en vixenza durante todo o século XIX converténdose os foros<br />

de Galicia e Asturias nun tema de constante debate xurídico, político e social. Estes debates centrábanse,<br />

especialmente, na vía de extinción do sistema foral mediante indemnización ao dominio directo por parte do<br />

dominio útil, o que deu lugar á elaboración de diferentes proxectos de redención de foros, como os de Pelayo<br />

Costa (1864), Paz Novoa (1873) e Montero Ríos (1886), entre outros. Tan só o de Paz Novoa, no contexto<br />

favorable do I República, alcanzou a súa posta en práctica por espazo de seis meses. A desaparición do foro<br />

non tivo lugar, pois, ata o século XX, aínda que non foron acontecemento repentino. Desde finais do XIX<br />

comezou un lento proceso de redención de foros mediante acordos particulares que se acelerou na década dos<br />

anos 1910-1920 e que o decreto-lei de 1926 acabou de regular, establecendo as condicións en que habería de<br />

efectuarse a redención das rendas forais existentes, que aínda eran cuantiosas. Pero á altura de 1963 xa se<br />

puido decretar a supresión definitiva da institución territorial de Galicia. Coidamos que diccionarios de<br />

castelán-galego, por exemplo da editorial Xerais, ou artigos en internet,<br />

www.amigosdevalle.com/archivos/guia_valleinclan_sp.pdf, deberan ter esto en conta. Outros diccionarios,<br />

por exemplo o da Biblioteca de consulta de Labrousse, se o fan. Para a cuestión foral e o atraso de Galicia nos<br />

albores do século XX, recomendamos a BARREIRO GIL, M., J.: “Prosperidade e atraso en Galicia durante<br />

o primeiro tercio do século XX”. Servicio de Publicacións da Xunta de Galicia. A Coruña. 1990.<br />

219 .- VILLARES PAZ, R.: Ibidem. Ps. 273-283.<br />

151

embates, por pequenos que estes sexan, que se agudizarán no último cuarto de século. Por<br />

outra parte, a revolución liberal mina o poder e a riqueza da Igrexa, principal detentadora<br />

do dominio eminente sobre a terra, non só a través da desamortización senón tamén coa<br />

abolición dos dezmos e primicias no 1837, o que significaba a eliminación da fiscalidade<br />

eclesiástica. Neste senso, xa adiantamos cómo, segundo Calo Lourido, se recuperou a<br />

Igrexa deste embate, é dicir, alugando predios que posuía na beira do mar, por exemplo,<br />

para ergue-las salgadeiras. Os agricultores galegos vense sometidos a un novo sistema<br />

impositivo tal e como o establecía a reforma tributaria de 1845 coa implantación da<br />

Contribución de Inmuebles, Cultivos y Ganadería 220 . Sobre a fiscalidade que satisfacían os<br />

cidadáns vilanoveses xa temos adiantado noutras páxinas.<br />

Se o exposto ata o de agora é válido para Galicia no tocante ó asunto<br />

desamortizador e foral, en Vilanova a cuestión presenta matices diferenciadores que<br />

complementan o aportado por Artiaga e Balboa. Por todo elo, haberá que pescudar en qué<br />

mans estaba a propiedade da terra antes de ser desamortizada. Nestes senso, xa se apuntou<br />

en lugar precedente que no Salnés ata un 82 % pertencía á Mitra Compostelá, o resto<br />

figuraba nas mans da pequena nobreza ou fidalguía e, polo que parece, pouco ficaba nas<br />

mans de campesiños acomodados ou mariñeiros que se ven atados ós estamentos superiores<br />

polo foro. En efecto, o contrato foral afecta á terra pero, non ó tomador do foro, que podía<br />

transmitilo por herdanza, arrendalo, allealo ou aforalo de novo. Por iso, cando se produce<br />

un aumento da poboación, como no século XVIII, o valor das terras aforadas crece<br />

parellamente e ábrese a posibilidade dunha práctica tan vella como o propio foro: a do<br />

subforo, consistente nun subarrendo do foro coas súas mesmas características. Con ela,<br />

quen antes era foreiro fronte a un forista orixinal podía converterse pola súa vez en rendista<br />

á conta dun terceiro, conservando incólumes tódolos dereitos e obrigas 221 . Polo que parece,<br />

este foi caso predominante en Vilanova se atendemos ós vínculos e compras que fan<br />

membros das familias Peña, Valle-Inclán, Saco Bolaño e outras emparentadas 222 .<br />

Para un sector da poboación rural, especialmente o daquelas persoas que viñan<br />

levando en foro grandes extensións de terra, nacía un tempo de moi boas expectativas.<br />

Subforándoas, coas rendas actualizadas, e moito, respecto das máis antigas que eles viñan<br />

pagando, podían ter acceso a beneficios económicos considerables. Así, ocorreu que, cando<br />

a época do gran auxe da riqueza en Galicia, correspondente ós séculos XVII e XVIII,<br />

aumentaron as terras considerablemente de valor en poucos anos, puideron ser subforadas<br />

por unha cantidade dez ou vinte veces maior ca aquela pola que se tiñan aforadas 223 . Unha<br />

mesma extensión de terra podía subdividirse varias veces para, cos aforamentos parciais,<br />

lograr rendas aínda moi superiores ás orixinais. E mesmo se podía establecer foro sobre<br />

foro cantas veces fose conveniente.<br />

Para o que atinxe a Vilanova de Arousa, señorío do mosteiro de San Martiño Pinario<br />

e do Arcebispo de Santiago, dende os séculos XVII e XVIII víñase producindo un proceso<br />

de aforamento de terras á fidalguía local que á súa vez llas subforaba a labregos e<br />

pescadores. Deste xeito, se foron conformando patrimonios considerables como o de<br />

Miguel Inclán que crea un vínculo e morgado no 1783 no pazo de Rúa Nova en András,<br />

220 .- ARTIAGA REGO, A., BALBOA LÓPEZ, X. L.: Ibidem. P. 750.<br />

221 .- BARREIRO GIL, M. J.: “Prosperidade e atraso en Galicia durante o primeiro tercio do século XX”.<br />

Servicio de Publicacións da Xunta de Galicia. A Coruña. 1990. Ps.58-59.<br />

222 .- Remitímonos os arquivos da familia Valle-Inclán xa citados anteriormente.<br />

223 .- BERNALDO DE QUIRÓS E RIVERA PASTOR: “El problema de los foros en el noroeste de España”.<br />

Madrid. 1923. P. 29. Citado por BARREIRO GIL, op. cit. P. 59.<br />

152

aproveitando os restos dun antigo torreón do século XIV. Os Peña Montenegro teñen<br />

aforadas terras desde mediados do XIX por toda a bisbarra, así, en Corbillón, András, As<br />

Sinas, Aduana, Caleiro, A Illa, etc. Respecto da familia del Campo, cabe significar a<br />

Lorenzo del Campo, asturiano pero veciño de O Caramiñal que se dedica a mercar terras na<br />

outra banda da ría de Arousa, en concreto, en Vilanova. A súa filla Mª Luisa emparenta con<br />

Antonio Saco Bolaño co que se consagra a unión coa Casa de O Colo de Arca e a fundación<br />

no século XVII da Casa Grande a A Xunqueira-Colo de Arco polos Saco Bolaño co<br />

conseguinte vínculo e morgado.<br />

En definitiva, para o comezo do século XIX a Mitra compostelá percibía multitude<br />

de rendas das terras de Vilanova a través da comunidade de bieitos establecida na Casa<br />

denominada O priorado, 224 (hoxe restaurada con moi bo criterio). Todo parece indicar que a<br />

extensión, organización e modo de produción deste cenobio, coma outros da provincia,<br />

caracterizábanse pola amplitude, dispersión e estrutura interna moi continua. Pero por riba<br />

destas características aparece como nota predominante dos forais dos regulares<br />

pontevedreses a súa atomización interna 225 .<br />

Pero sen dúbida, fóra das pertenzas eclesiásticas a familia Peña, xa mencionada<br />

profusamente nestas páxinas, emparentada no XIX coa Valle Inclán nas persoas de Dolores<br />

Peña Montenegro e Ramón del Valle-Inclán, é a gran beneficiaria, antes e despois, deste<br />

proceso como vimos indicando e logo explicaremos. Pero tamén a Valle-Inclán é digna de<br />

mención. Segundo datos do arquivo familiar que constan na Cátedra Valle-Inclán da<br />

Universidade de Compostela, parece ser que xa contan con carta de fidalguía outorgada<br />

pola Chancelería de Valladolid no 1556. Pero a efectos deste estudo interésanos que esta<br />

familia comeza a constituírse a comezos do século XVIII, cando Pablo del Valle contrae<br />

matrimonio con María Antonia de Inclán Santos residindo no porto de Vilaxoan, freguesía<br />

de San Martiño de Sobrán, Vilagarcía. Sen embargo as súas raíces hai que rastrexalas non<br />

só na ría de Arousa senón tamén na provincia de León dende a que o seus devanceiros se<br />

trasladan a Santa María de Bares, Mañón, Coruña. Dende entón, algúns dos seus membros<br />

emparentan con outras linaxes da familia Bermúdez Torrado e da Casa de O Colo de Arca<br />

na Pobra do Deán, hoxe do Caramiñal, ás que xa se incorporaran outras como a familia del<br />

Campo, Bueno Cobián, del Cantillo, etc. As aportacións de todas elas fixeron que o seu<br />

patrimonio fora en aumento estendéndose polos actuais concellos de Vilanova de Arousa,<br />

Boimorto, A Estrada, Santiago de Compostela, Forcarei, Touro, Boqueixón, O Pino, Vigo,<br />

etc. A fortaleza da súa posición económica estaba baseada, pois, ó igual que a de outras<br />

familias coetáneas, na propiedade da terra e na percepción das rendas derivadas do seu<br />

dominio 226 .<br />

Volvendo á familia del Valle-Inclán, destacan entre os seus membros Pablo del<br />

Valle, veciño de Vilaxoan que casa con Mª Antonia de Inclán natural do Caramiñal. O seu<br />

fillo, Francisco del Valle-Inclán de los Santos foi catedrático da Universidade de<br />

Compostela, reitor do Colexio de San Clemente e fundador da primeira Biblioteca da<br />

Universidade. Para o que nos importa sobre a propiedade da terra temos que un fillo, José<br />

Antonio del Valle-Inclán, aparece nomeado como dono da Casa e torre de Rúa Nova en<br />

224 .- VALLEJO POUSADA, RAFAEL: “A Desamortización de Mendizábal na provincia de Pontevedra”.<br />

Deputación de Pontevedra. Pontevedra. 1993. P. 147.<br />

225 :- Ibidem. Ps. 22-23.<br />

226 .- PEREIRA PAZOS, Mª C., PREGO CANCELO, B.: “Familia del Valle Inclán: descripción del fondo<br />

documental”. Universidade de Santiago de Compostela. Servizo de Publicacións e Intercambio Científico.<br />

2008. P. 18.<br />

153

András, Vilanova. Casará con Juana Malvido Rey e un dos fillos da unión, Carlos Luis del<br />

Valle-Inclán Malvido unirase con Juana Bermúdez y Torrado nacendo Ramón del Valle<br />

Inclán Bermúdez que, á súa vez, emparenta en primeiras nupcias con Ramona Montenegro<br />

Saco e en segundas coa súa sobriña, Dolores Peña Montenegro, filla de Francisco Peña<br />

Cardecid, persoa moi rechamante xa nestas páxinas. Desta unión nace o célebre escritor<br />

Ramón del Valle-Inclán Peña. Pero, dos Peña xa temos noticias anteriores porque un<br />

antepasado, Antonio Ramón de la Peña aforara no 1801 a casa do Cuadrante que a partir de<br />

1846 pasará a ser a residencia habitual desta familia como agora indicaremos.<br />

Neste contexto, as rendas que tiña aforadas Francisco Peña Cardecid, non<br />

pertencentes ás desamortizacións eran cuantiosas, así temos que recibía “… de los<br />

herederos de José Martínez de Currás, cuatro ferrados de maíz grueso, igual a ochenta y<br />

tres litros, cuarenta y cuatro centilitros…”, “…de José Benito Núñez de San Mamed de<br />

Corvillón, cuatro ferrados ó sean sesenta y dos litros treinta y dos centilitros, y además tres<br />

ferrados de maíz grueso igual a cincuenta ó sean sesenta y un litros cincuenta y ocho<br />

centilitros…”, “…de D. Manuel Chantada de dicho corvillón, nueve ferrados de pan<br />

mediado, equivalentes a cincuenta litros ventidos centilitros…”, “…y de D. Manuel Prado<br />

de esta Villa dos ferrados y cuatro concas de pan mediado, igual a treinta y seis litros y<br />

treinta y seis centilitros…” 227 .<br />

Amén disto, no 1856 tamén merca coa súa muller, Josefa Montenegro y Sacro, o<br />

denominado foro das Aduanas, na parroquia de Santa María de Caleiro ó matrimonio<br />

pontevedrés formado por José Villa Varela e Josefa Rita Godoy. Constaba o mencionado<br />

foro de catro ferrados e medio de millo groso e unha galiña que pagaban os herdeiros de<br />

Ciferiano Vidal. Outra renda aforada eran os catro ferrados e medio de millo e outra galiña<br />

a costa de José Ramón Martínez.<br />

Para o período 1845-46, en pleno proceso desamortizador suprímese ó Priorado de<br />

Vilanova dependente dos bieitos de Santiago. “Suprimida esta comunidad religiosa y<br />

adjudicada sus bienes a la Nación, se procedió a su venta con las formalidades debidas; y<br />

en pública subasta fue rematada a favor de D. Francisco Peña, otorgandosele venta de él, á<br />

la vez que de otros, en nombre de la Nación por el Señor juez de primera instancia de<br />

Cambados a media de escritura de diez de Enero de mil ochocientios cuarenta y seis…”.<br />

Entre estos bens figuraban o foral denominadas das Besadas, de dez ferrados de “mediado,<br />

igual a un hectolitro, cincuenta y cinco litros y ochenta centilitros que (…) satisfizo en lo<br />

antiguo la viuda de Manuel Leiro y hoy stisface D, Daniel Rial Portas” 228 . Neste lote<br />

mercado no 1846 ía o pleno dereito da Casa do Cuadrante na que xa vivía. Ó contrario que<br />

nas terras e rendas anteriormente citadas, permuta o Cuadrante por outra propiedade que<br />

tiña en Corbillón, Cambados, tamén procedente da Desamortización. Ö final do proceso<br />

fixérase con 14 foros nos que inviste 77.910 reais de vellón 229 .<br />

Outros membros da familia Peña favorecidos pola venda desamortizadora serán<br />

José Peña que no 1822, en pleno Trienio Liberal logo do pronunciamento de Riego contra o<br />

absolutismo sátrapa de Fernando VII, faise coa rendas pertencentes a Casa de Monacales de<br />

227 .- Arquivo Histórico Provincial de Pontevedra. Arquivo Llauger. Escritura de venda a Manuel Llauger, de<br />

10 de abril de 1885, na notaría de José Carrera López, notario de Cambados.<br />

228 .- Arquivo Histórico Provincial. Arquivo Llauger. Escritura de venta otorgada por Dª Josefa Montenegro y<br />

Saco y Dª Dolores Peña Montenegro a favor de Manuel Llauger peña enn 20 de setiembre de 1890. Notaría de<br />

Pedro Sánchez López, residente en Cambados.<br />

229 .- VALLEJO PUSADA, R.: “A desamortización de Mendizábal na provincia de Pontevedra. 1836-1884”.<br />

Deputación de Pontevedra. Pontevedra. 1990. P. 152.<br />

154

San Xulián da Illa de Arousa. Pero á par de Francisco Peña irá o seu irmán Joaquín Peña,<br />

monxe exclaustrado que merca terreos, en Corbillón, Vilanova, A Illa, etc., pola cantidade<br />

de 3.002 reais de vellón e 20 foros en 101.405 reais de vellón 230 . Outro comprador<br />

importante de terreos do clero regular no período 1836-1844 foi o veciño de Caleiro,<br />

campesiño acomodado, Joaquín Cabanal que se converte no segundo adquirinte en<br />

importancia da provincia de Pontevedra con 9.010 reais de vellón empregados. A fidalguía,<br />

neste caso de “puño e letra”, convertíase nun factor principal no proceso de acaparación da<br />

terra amortizada pola Igrexa dende o Medievo e das rendas que xeraba. O outro grupo<br />

social predominante neste proceso será a burguesía como imos ver de cotío.<br />

Xa no Trienio Liberal, 1820-23 os institutos afectados pola Desamortización eran os<br />

bieitos e bernardos da provincia con tres mosteiros, Poio, Lérez e Armenteira, e oito<br />

priorados; Simes, A Florida, Aios, Barcia do Seixo, Santallos, Raxó, Arra e Vilanova de<br />

Arousa. Entre todos posuían un 28 propiedades urbanas e 86 rústicas, con unha superficie<br />

de 1.129.761 m2. Así, Ándel García Fernández, comerciante coruñés ligado á<br />

mercantilización e manufactura do liño, adquire 54 bens pertencentes ós mosteiros de Lérez<br />

e Poio, así como ós dos priorados de Simes, A Florida,Aios e Vilanova de Arousa 231 . Para<br />

1844 tamén aparece como comprador da denominada granxa da Rochela ou de Ande, de 55<br />

ferrados e 6 cuncas de superficie, sita en San Estebo de Tremoedo e pertencente ó mosteiro<br />

de Santo Domingo de Pontevedra, Juan Ricoy, comerciante de Vilanova. Pero, sen dúbida o<br />

comerciante máis afamado para o que nos ocupa era Juan Goday que tamén entra no<br />

proceso, de modo que figura como comprador de terreos do clero regular por valor de<br />

49.300 reais de vellón e 22 foros por 73.403 reais 232 .<br />

Neste senso, procesos similares estábanse a producir por toda a Ría de Arousa tal e<br />

como o constata González López 233 quen apunta unha dobre cara da Ría de Arousa, a dos<br />

“fidalgos de pazo” e a dos “comerciantes”, que florecen desde o século XVIII nos portos de<br />

Vilaxoan, Vilagarcía e, sobre todo Carril, que segundo este autor era o principal centro<br />

comercial da Ría, do que se servía a clase mercantil da cidade de Santiago, daquela, coa da<br />

Coruña, a máis importante de Galicia 234 .<br />

Todo indica que no proceso desamortizador non so participou a burguesía coruñesa<br />

ou de Santiago tal e como se apunta dende estudos clásicos neste tema, 235 senón que,<br />

tamén, se involucrou a de ámbito local como o de Vilanova. A implicación de Goday, un<br />

dos máis importantes fomentadores de Galicia, e de Llauger, ámbolos dous de ascendencia<br />

catalá é manifesta e ratifican esta afirmación. Quizás, debéramos queremos poñer de<br />




.- MARTÍNEZ DOMÍNGUEZ, BLANCA: “A desamortización eclesiática durante o Trienio Liberal na<br />

Provincia de Lugo”. En VILLARES PAZ, RAMÓN (Ed.). Donos de seu. Barcelona. Sotelo Blanco. 1988. P.<br />

88. Citado por VALLEJO PUSADA, R. P. 78.<br />


.- VALLEJO POUSADA, R.: P. 149 e 152.<br />


.- GONZÁLEZ LÓPEZ, E.: “Luis López Ballesterso (1782-1853). Ministro de Hacienda de Fernando VII”.<br />

Fundación Pedro Barrié de la Maza. A Coruña. 1987. Ps. 7 e 8.<br />


.- Citado por VALLEJO POUSADA, R.: P. 114. Quizás non se decatan nin Vallejo Pousada nin González<br />

López da importancia que nestas datas xa está adquirindo o porto de Vilanova, dende o século XVI, feito que<br />

atrae a un grupo non pouco importante de comerciantes relacionados coa transformación da pesca, dos viños,<br />

panos e outros produtos. Por outra banda, parecen esquencerse que ata entrado o século XIX Carril é o porto<br />

de Vilagarcía que non haberá de contar con instalacións adecuadas ata construcción do peirao de madeira do<br />

Ramal. Nota do autor.<br />


.- Ver o traballo de Vallejo Pousada citado nestas páxinas, que segue en determinados aspectos a Villares<br />

paz ou Xan Carmona entre outros.<br />

155

manifesto a necesidade de estudos de ámbito local que dean máis riqueza e detalle ós<br />

provinciais ou do país galego xa clásicos. Neste senso, na liña de J. Nadal recollida por X.<br />

Carmona parece que a desamortización desviou cara a propiedade uns recursos financeiros<br />

que, doutro xeito, poderían dedicarse á industria 236 . Carmona incide moito máis nisto cando<br />

afirma que a compra de rendas forais por parte da burguesía urbana emparentada coas<br />

actividades comerciais e industriais, supoñía non só á desviación cara a terra dun capital<br />

invertible na industria, senón a introdución (ou consolidación) deste grupo social na<br />

complexa organización das relacións de produción agrarias 237 . Outros, como Eiras Roel,<br />

estiman que a desamortización galega, coma a de outros lugares, inmobilizou grandes<br />

masas de capitais que se rouban aos investimentos empresariais máis propios do tempo e<br />

que reclamaba con urxencia o progreso económico do país 238 .<br />

Vallejo Pousada aporta matices dignos de ter en conta a estas afirmacións, e dubida<br />

de que a desindustrialización de Galicia se debera exclusivamente ó desvío destes capitais<br />

burgueses cara a terra. Así mesmo hai que presupoñer que os capitais investidos terían a súa<br />

rendabilidade, e como consecuencia fluirían cara ós centros urbanos, cunha posible<br />

reutilización en calquera actividade económica remunerada. Ante a degradación das<br />

actividades comerciais e industriais que canalizasen os investimentos, é certo que capitais<br />

urbanos fluíron cara o medio rural (…). Outra cousa distinta é que na medida en que as<br />

clases urbanas adquiriron foros desamortizados, axudaron a lastrar aínda máis as inercias<br />

no campo, contribuíndo a lexitimar e perpetua-lo réxime de tenencia e de explotación<br />

agraria. Colaborarían, deste xeito, a consolidar unha agricultura pouco produtiva, que<br />

constituía o lado da demanda, un deficiente estímulo para o desenvolvemento industrial 239 .<br />

Polo que nos toca, insistimos na necesidade de reducir o obxecto xeográfico de<br />

estudo, é dicir, deberemos acudir ás análises de historia local para facernos unha idea máis<br />

precisa do acontecido. En efecto, na Vilanova de Arousa de finais do XIX Manuel Llauger,<br />

un dos meirandes contribuíntes por riqueza industrial locais, mercaba terras e foros ós Peña<br />

Montenegro. Pero unha lectura atenta dos Libros de Actas Municipais para a mesma etapa<br />

de entreséculos, constata o escaso desenvolvemento das infraestruturas urbanas e portuarias<br />

da vila. Así, nuns intres en que o núcleo contaba con 12 fábricas de salgado e conserva a<br />

Corporación municipal se laia da inexistencia de vías de comunicación que enlazaran o<br />

centro fabril coa periferia comarcal ou provincial. No mesmo senso, se constata a<br />

inexistencia de servizo de telégrafos e correos, alumeado público, saneado das marismas do<br />

Esteiro en Vilamaior que provocaban frecuentes andazos de tifo e cólera, praza de abastos e<br />

almacén de mercadorías, etc.<br />


.- NADAL, J.: “El fracaso de la revolución industrial en España. 1814-1913”. Ariel. Barcelona. 1975. P.<br />



.- CARMONA BADÍA, J.: “El atraso industrial de Galicia”. Ariel. Barcelona. 1990. P. 42.<br />


.- “Prólogo”. En QUINTÁNS VÁZQUEZ, Mª. C.: “El dominio de San Martín Pinario ante la<br />

desamortización”. Universidade de Santiago de Compostela. Santiago. 1972. P. 15.<br />


.- VALLEJO POUSADA, R.: “A desamortización de Mendizábal na provincia de Pontevedra. 1836-1884”.<br />

Deputación de Pontevedra. Pontevedra. 1990. P.s. 108-109. O autor cita á súa vez a: BARREIRO<br />

FERNÁNDEZ, X. R.: “Historia Contemporánea de Galicia”. Vol. IV. Economía y Sociedad. A Coruña.<br />

Gamma. 1984, ALONSO SANTOS, L.: “Comercio colonial y crisis del Antiguo Régimen en Galicia (1778-<br />

1818)”. A Coruña. Xunta de Galicia. 1986, GARCÍA LOMBARDERO, X.: “Transformaciones de la<br />

economía de Galicia en los siglos XIX y XX. Estado de la cuestión”. En SÁNCHEZ ALBORNOZ, N.: la<br />

modernización económica de España, 1830-1930. Alianza Editorial, Madrid. 1973 e CARMONA BADÍA, J.:<br />

“Producción textil rural e actividades marítimo pesqueiras na Galicia, 1750-1905”. Tese Doutoural. 1983.<br />

156

Pero o máis grave era que tendo consolidada una boa trama de industrias de<br />

transformación da pesca, non se dispoñía dunha dársena de atraque e abrigo que dera<br />

servizo ás instalacións fabrís. Polo contra, as lanchas cargadas de peixe tiñan que atracar ou<br />

varar nos numerosos areais dos que dispuña o núcleo, encarecendo e dificultando o proceso<br />

de transporte da materia prima ós centros industriais. Amén diso, non existe unha vía de<br />

comunicación principal que artelle o núcleo urbano e o conecte co hinterland inmediato. A<br />

solución a estes atrancos virá da man do ministro de Fomento, o galego Augusto González<br />

Besada, a quen se acude na procura de axuda económica xa que as arcas municipais non<br />

contaban co numerario necesario. O proceso urbanizador desta etapa xa fica explicado en<br />

liñas precedentes. Con todo, recoñecendo os efectos sobre a economía da crise finisecular,<br />

que agora explicaremos, a falla de atractivos onde investir os cartos por parte da burguesía<br />

e o panorama desolador que presentan as infraestruturas urbanas, portuarias e produtivas en<br />

Vilanova cabe preguntarse por qué non se inviste en inputs de mellora da produtividade e,<br />

pola contra, os cartos se derivan cara a renda e a posesión da terra? Non supoñía un<br />

atractivo económico mellorala produtividade ou era preferible que as infraestruturas se<br />

realizaran con cargo ó Estado? É curioso que, mentres que a fidalguía vilanovesa, aínda que<br />

de tinto liberal progresista representada por Ramón del Valle Bermúdez, pai de Valle<br />

Inclán, entre outras cousas colaborador de Murguía na súa Historia de Galicia, Alcalde de<br />

Vilanova na etapa máis progresista xurdida da Revolución de 1868, membro da Real<br />

Academia de Historia, secretario do Gobernador civil, etc., inviste na sociedade para a<br />

construción do ferrocarril de Santiago a Carril, a burguesía industrial dos Llauger, destina<br />

unha parte do seu capital ás propiedades e rendas agrarias como veremos máis adiante 240 .<br />

Con todo e para o caso que nos ocupa, Vilanova de Arousa, é evidente que a<br />

desamortización que máis afectou á propiedade da terra foi a eclesiástica e nela a Igrexa<br />

perdeu a base do poder económico, pero se lle compensou longamente mediante o<br />

sostemento a cargo do orzamento público e o predominio no ensino. Véxase como exemplo<br />

o ano 1842 no que se constitúe varias veces a comisión veciñal do reparto de contribución<br />

para a dotación do clero e se reúnen ós distintos párrocos das igrexas para proceder ó<br />

reparto do mesmo. En total para o ano mencionado o clero faise coa suma de 9,925,46 reais<br />

extraídos de diferentes impostos de riqueza rústica, industrial e comercial, regulación<br />

económica municipal para o clero e orzamento de culto 241 .<br />

No reparto tributario por riqueza territorial e pecuaria ponse de manifesto o peso<br />

específico das parroquias do interior que son as que máis cotizan, en función dunha<br />

economía baseada nas actividades agropecuarias. Así, Baión faino con 2.050 reais, Caleiro;<br />

1.429, Tremoedo; 1.410, A Illa; 1.258 e Vilanova con 375. Chama a atención a Illa onde se<br />

mesturan as actividades propias da terra coas de explotación do mar.<br />

Se atendemos á riqueza industrial e comercial a orde de importancia varía e outra<br />

vez se pon en evidencia a actividade económica predominante en cada parroquia. Por este<br />

concepto antedito temos que A Illa contribúe con 918 reais, Baión; 466, Vilanova, 460,<br />

Caleiro; 250 e Tremoedo con 200. As contradicións entre un interior máis virado cara a<br />

terra, pobre, e un litoral que mira ó mar, menos pobre, cando menos no que atinxe as clases<br />

240 .- Por isto non nos parece desacertada a afirmación referida ós estudos de ámbito local.<br />

241 .- Libros de Actas do Concello de Vilanova de Arousa. Ano 1842. As comisións que se encargan do reparto<br />

estaban formadas por diferentes cargos; fiscais e depositarios e nelas soen repetirse algúns veciños en cada<br />

sesión. Por Vilanova sobresae Joaquín Llauger, por Caleiro Francisco de Leiro e na Illa Vicente Nine.<br />

157

poderosas (nobreza, clero e burguesía) pero moito menos nas clases mariñeiras, evidénciase<br />

exponencialmente.<br />

Aínda, con todo, trala desamortización de Madoz na que claramente sae castigada<br />

polo seu apoio á causa carlista, rómpese co Concordato e no 1837 suprímese o dezmo, feito<br />

que se deixará notar no número de compoñentes e no seu sustento. A Igrexa perde os<br />

dezmos, que se viñan negando a pagar os cataláns e pescadores que traballaban para eles,<br />

pero recupéraos en alugueres tal e como apunta Calo Lourido para o caso do Grove 242 onde<br />

no 1803 o párroco de San Vicente, Diego Antonio Medina, afora, cede e traspasa a<br />

Domingo Lanza Trelles, veciño de Pontevedra e antigo propietario dunha fábrica de<br />

salgado en Moreiras, e a Cosme de la Isla Covián, “ciento y ochenta quartas de longitud y<br />

ciento quarenta de latitud” dun monte e baldío chamado Moreiras do que era dono e señor,<br />

no lugar de Reboredo. Don Domingo e Don Cosme deberán deixar para os veciños de<br />

Reboredo “intacta, franca y expedita” a servidume dos carros, argazos e aproveitamentos<br />

que o mar deixe a carón do almacén. Por outra parte, deberán pagar a don Diego catro reais<br />

anuais en concepto de dominio directo, así como o décimo de toda a pesca segundo o estilo<br />

e costume de San Vicente do Grobe, é dicir, un congro de cada trece, unha sardiña de cada<br />

trece e, do resto dos peixes, un de cada dez 243 .<br />

En efecto, a meirande parte das terras do litoral ou do interior, está nas súas mans e<br />

son administradas por igrexas, mosteiros, casas de cobranza, etc., que se dedican a aforar a<br />

labregos e, en menor medida, a mariñeiros 244 .<br />

Neste contexto, instalados en Vilanova os monxes de Calogo exercerán un control<br />

absoluto no económico, social, político e espiritual sobre as xentes, quizás, máis aínda do<br />

que puideran exercer dende Calogo. No contexto de crise do XVII comeza a emerxer unha<br />

fidalguía de base agraria que serve de correa de transmisión entre a Mitra Compostelá e<br />

este clero vilego, mediante o aforo de terras que logo subafora ós campesiños. Con estes<br />

precedentes, vaise creando unha maridaxe entre clero, a través do Priorado, e fidalguía, por<br />

exemplo os Peña, que brandirá a súa man de ferro sobre as terras vilanovesas. Os sucesivos<br />

decretos desamortizadores do XIX haberán de restarlle peso específico á igrexa ó tempo<br />

que llo aumentan os fidalgos.<br />

No relativo á desamortización Xeral de Madoz de 1855 que afectou a todo tipo de<br />

bens; eclesiásticos, universidades, concellos, hospitais, etc., diremos que non tivo<br />

demasiada repercusión no noso concello. Certo é que en Galicia privatizáronse amplas<br />

masas de bens comunais que antes pertencían á aldeas e concello e eran aproveitados de<br />

forma colectiva. Son os que Villares Paz denomina bens de propios 245 . Neste senso, no país<br />

galego ponse de manifesto que os bens vendidos non eran de propios e comunais máis que<br />

nun un por cento. A razón de que non houbera “propios” que desamortizar hai que buscala<br />

no feito de que os concellos eran de recente creación pero tamén en que a meirande parte<br />

do territorio galego era aproveitado en forma de monte que quedaba á marxe da<br />

desamortización, e polo tanto, da posibilidade de privatizalo 246 . Os montes continuaron nas<br />


.- CALO LOURIDO, F.: “A Igrexa perde os dezmos pero recupéraos en alugeres. Un caso no Grove”.<br />

Aunios. Nº 2. 2000. Ps. 48-49.<br />




.- Ibídem. P. 49.<br />


.- VILLARES PAZ, R.: “Historia de Galicia”. Obradoiro Santillana. Vigo. 1998. P. 89.<br />


.- “…La Ley de 1º de Mayo de 1855, en su artículo 2º, párrafo 9, los exceptúa de la venta; y la del 11 de<br />

Julio de 1856 en su artículo 1º hace la misma excepción, por manera que toda la legislación vigente sobre<br />

158

mans das comunidades aldeás ou parroquiais, explotados comunitariamente segundo os<br />

usos locais. Por iso, o sostenemento deste complexo agrario tradicional perdurará ata a<br />

segunda década do século XX cando se poña, definitivamente, en marcha a redención dos<br />

foros. Amén dos aproveitamentos colectivos nos montes, tamén se deron e agras e vilares<br />

de toda Galicia, e os pastos das chairas veiguentas seguiron realizándose mediante acordos<br />

das comunidades campesiñas, que foron quen de manter unha extraordinaria solidariedade<br />

interna 247 .<br />

Dende 1748 a política forestal dos Borbóns estaba dirixida a subministrar de<br />

madeira á Marina que a través dos Intendentes dos Departamentos de Ferrol, Cádiz e<br />

Cartaxena supervisaba os plantíos, conservación, etc., de tódolos montes, fosen de propios,<br />

comúns ou particulares, sitos a menos de 25 leguas (138 km) da costa. Os veciños obtiñan a<br />

cambio o aproveitamento das leñas, monte baixo, landras, pasto para o gando e un real de<br />

vellón por cada codo cúbico de madeira de carballo, e catro reais cando se trataba de faia,<br />

sobreira, carrasca ou chopo branco e negro. Deste xeito, os montes a pesares de estar<br />

sometidos a unha administración especial proporcionaban ós veciños certos beneficios 248 .<br />

En Galicia quedaban dentro da xurisdicción de Mariña, representada polo<br />

Intendente de Ferrol: “…todos los montes de la costa del Reyno de Galicia desde la<br />

desembocadura del Miño hasta la raya de Asturias, enq ue se comprehenden las provincias<br />

de Tuy, Santiago,Coruña, Betanzos e Mondoñedo: en las qualeas se cuentan setecientas<br />

veinte u nueve dehesas y cotos Reales, separadados de los montes comunes de los pueblos y<br />

feligresías, contenidos en las jurisdicciones de las ciudades Villas y lugares cabezas de<br />

partido, que compnen las referidas provincias en la forma siguiente: en la provincia de Tuy<br />

se comprehenden las jurisdicciones de la Puente de S. Payo, Villanueva de Redondela,<br />

Valle de Miner, villa de Guarda, Tomiño, Coto, Pinar de Barrantes, ciudad de Tuy,<br />

Porriño, Santantuño y Soto mayo, con ciento y tres dehesas y cotos reales… En la<br />

provincia de Santiago, … Bea, los Baños, Caldas, Peñaflor, Villanueva de Arosa, Carril,<br />

Trabanca, Saudesierra, Sobrán, coto de Loenza, Coto de Usodatorre, Santo Tomé Domar,<br />

Fefiñanes, Lanzada, El Grobe, Pontevedra y Cangas”.<br />

Establece Arteaga Rego que a posesión dos montes por parte da Mariña impedía a<br />

idea liberal de libre disposición da propiedade por iso o Decreto de 14 de xaneiro de 1812<br />

suspendía toda a lexislación en materia forestal , concedendo ós propietarios total liberdade<br />

de uso e disposición sobre o monte e os seus produtos. Suprimía tamén todo o aparello<br />

Administrativo de Ramo, eliminando os tribunais eliminando os tribunais extraordinarios e<br />

devolvendo a xurisdición ós ordinarios, neste momento quedan definidos os montes<br />

públicos no senso contemporáneo , é dicir, montes pertencentes ó Estado , “pueblos” e<br />

Corporacións Civís 249 .<br />

É evidente que esta desamortización resultaba prexudicial para os intereses das<br />

comunidades aldeás, xa que vían perigar a súa propiedade sobre uns espazos de moita valía<br />

posto que era onde soltaban a pastar ó gando e dos que extraían, leña, froitos, herba e,<br />

mesmo, sementaban. Dende logo, a reacción dos veciños non se faría esperar diante da<br />

administración pública, principalmente concellos. En efecto, a desamortización, en xeral,<br />

desamortización reconoce la imprescindible necesidad de conservar ciertos montes y baldíos en los pueblos,<br />

para su aprovechamiento y poder sostener el ganado de labor…”. Libros de Actas do Concello. Ano de 1861.<br />


248 .- Novísima Recopilación , t. III, libros VI e VII. Ps. Citada por ARTIAGA REGO, A.: “A desamortización<br />

na provincia de Pontevedra (1855-1900)”. Deputación de Pontevedra. Pontevedra. 1991. P. 135.<br />

249 .- Ibidem. Ps. 135 e 173.<br />

159

obrigou a Administración pública a destinar unha parte dos seus recursos a organizar,<br />

controlar e transferir estas riquezas. Puxo a proba a nacente Administración pública das<br />

provincias e dos seus responsables políticos, dende os intendentes ata os xefes políticos<br />

(logo gobernadores civís) que en cuestión de semanas se viron na obriga de inventariar<br />

unha enorme masa de riqueza procedente de mosteiros e conventos 250 pero tamén de<br />

concellos, comunidades veciñais, Universidade, hospitais, etc.<br />

Os concellos tiveron non poucos problemas cos veciños e coa Administración<br />

central xa que aqueles non entendían a diferenciación establecida no decreto da<br />

desamortización entre un ben propio, vendible, dun comunal, a exceptuar. Se no intre de<br />

promulgarse a lei a veciñanza levaba facendo uso durante 20 anos dun predio sen devengar<br />

ningún pago ó concello esa terra estaba exenta da venda. Polo contrario, se o concello<br />

recibía ingresos a finca entraba dentro da categoría de enaxenables. Ademais destes bens<br />

quedaban exentas de venda as devesas destinadas a pasto de gando de labor logo de<br />

informar sobre o tema as corporacións municipais e as Deputacións. Segundo Artiaga<br />

Rego, fixábase un prazo dun mes para que os organismos citados fixeran os oportunos<br />

expedientes de excepción nos que debían constar: o vecindario do pobo, as condicións<br />

agrícolas, comerciais e industriais do mesmo, a extensión e circunstancias dos terreos<br />

afectados expresando a súa pertenencia ós propios ou comunais, e o destino que tiveran ata<br />

ese momento e, finalmente, o número e clase das cabezas de gando existentes destinado a<br />

labor 251 . A tramitación dos expedientes por parte municipal foi lenta e custosa, tanto pola<br />

propia visoñez e falla de medios e persoal destas institucións como pola presión que os<br />

veciños exerceron sobre elas para que fosen redactados ó seu favor 252 . Neste senso, a<br />

Administración central laiábase da neglixencia coa que a local levaba este tema pero viuse<br />

na obriga de ampliar constantemente os prazos de entrega da documentación, a pesares de<br />

mandar peritos agrimensores para facela medición e taxación dos montes baldíos e<br />

comunais correspondentes.<br />

Así, sucede en Vilanova no 1861 cando un grupo de veciños acude ó Concello ante<br />

o temor que estaban suscitando as medicións realizadas por orde do “Comisionado de<br />

Ventas de Vienes Nacionales de la Provincia”. Sospeitábase que as terras comunais fosen<br />

posta á venda polo que os veciños quedarían sen a posibilidade de fornecer de pasto o<br />

gando de labor e perderían as colleitas. Na súa protesta facían ver ó Concello que “…por el<br />

comisionado de ventas de vienes nacionales de la provincia Don José Villa Varela, se<br />

mandó al perito agrimensor Don José Otero y Dios que en unión de otro nombrado por el<br />

síndico de esta corporación, procedieron al reconocimiento, medición y tasa de los baldíos<br />

y montes comunales que hay en el distrito; en cuya operación se hallan entendiendo, con<br />

gran disgusto del vecindario, siendo tal la alarma y lamentos de los labradores, que en<br />

grupos acuden en queja á este Ayuntamiento contra tal medida, recelosos de que lleguen á<br />

ponerse en subasta, y se les prive de este pequeño recurso que tienen para echar á pacer sus<br />

ganados de labor, pues quedarían enteramente imposibilitados de poder sostenerlos, y por<br />

consiguiente de poder cultivar sus terrenos, y de arrendamiento. En tal conflicto, el<br />

Ayuntamiento no puede menos de estender acta de lo que ocurre, y convenir desde luego<br />

como conbiene que la esigencia de aquellos es muy justa, porque son ya tan pocos y<br />

250 .- VILLARES PAZ. R.: “Desamortización”. En Gran Enciclopedia galega.<br />

251 .- ARTIAGA REGO, A.: Op. Cit. 143.<br />

252 .- Libros de Actas do Concello de Vilanova de Arousa. Ano de 1861.<br />

160

educidos los baldíos y montes comunes que hay en el distrito, que apenas alcanzan para el<br />

pasto y recreo de dichos ganados de labor…” 253 .<br />

Advertíase tamén que “…Serían pues incalculables los perjuicios que se seguirían á<br />

este distrito consistente en 1.547 vecinos destinados su mayor parte á la agricultura…(…).<br />

Por de pronto en esta villa que se cuentan sobre 40 pares de bueyes, destinados al trabajo,<br />

se reducen sus baldíos comunes á unos seis ferrados donde llaman el Campanario, y á unos<br />

cincuenta en el Bornal, de ínfima calidad y á la villa más; y estas dos fincas de tan<br />

insignificante valor, son las que el comisionado de ventas Don José Villa Varela, manda<br />

medir y tasar, sospechándose sea para poner en venta.” 254 .<br />

A Corporación tomou cartas no asunto e fíxolle caso ós veciños de modo que<br />

promove un expediente 255 , co visto bo da Deputación e do “Comisionado de Ventas”, que<br />

no 1847 consegue a exclusión dos comunais mencionados por parte da “Administración de<br />

Propiedades y Derechos del Estado”. A lentitude e complexidade do proceso queda<br />

reflectida en que para as mesmas datas aínda había 13 concellos que non presentaran tal<br />

solicitude 256 . Queda confirmada, así, a afirmación anotada precedentemente de Villares Paz<br />

no senso de que en Galicia poucos montes do común se venderon na desamortización de<br />

Madoz.<br />

Sen embargo si se mercaron fincas tal e como fai Ricardo Alvarellos, veciño de<br />

Vilanova que compra fincas no seu propio concello e en na parroquia de Godos, de Caldas<br />

de Reis. E tamén fai o propio Manuel Goday invirtindo por valor de 680 reais, que como xa<br />

sabemos era industrial do salgado de Vilanova e accionista do ferrocarril 257 . Quedou<br />

anotado xa que no Trienio Liberal, xunto con Llauger, é membro destacado da Milicia<br />

Nacional no noso Concello e toma parte activa nos acontecementos destas datas, ata o<br />

punto de quedar fora da lei unha vez restaurado o absolutismo fernandino.<br />

3.3. O DECLINAR DA FIDALGUÍA A FINAIS DO XIX. AS RENDAS<br />

AFORADAS POLOS FIDALGOS PEÑA CARDECID E GARCÍA BOLAÑO Á<br />

BURGUESÍA DOS LLAUGER. 1923; A VENDA DO AGRO DAS SINAS POR MARÍA<br />

E RAMÓN MARÍA DEL VALLE INCLÁN Y PEÑA E RAMONA DEL VALLE<br />

MONTENEGRO.<br />

Ata o de agora tivemos a intención de amosar que mentres que no resto da Península<br />

xa se implantaran moitas características do réxime liberal do século XIX; revolución<br />

liberal, desamortización, liquidación do réxime señorial, liberdade de cultivos e<br />

arrendamentos, en Galicia, etc., pola contra, aínda subsistían importantes obstáculos que<br />

impedían a instauración destes adiantos. Así, eran evidentes a excesiva fragmentación da<br />

terra, a falla de maquinaria, de capitais, o predominio do factor humano na produción<br />

agraria, a excesiva carga das rendas sobre a propiedade e a pervivenza do foro sobre tódalas<br />

cousas. Segundo isto, e como xa se ten explicado, dende mediados de século, foise<br />



255 .- Xunto cos concellos de Lavadores, Portas, Bueu, Bouzas, Mourente, Vilaboa, Marín, Xeve, A Garda,<br />

Salcedo, Alba, Meis, Carril, Vilaxoán, Crecente,Covelo, Arbo, A Cañiza, Oia, Porriño, Tui, Rosal, Nigrán,<br />

Gondomar, Baiona, Salceda e Ribadumia.<br />

256 .- Estes eran Lalín, Carbia, A Golada, Dozón, Rodeiro,Silleda, Cambados, Meaño, Sanxenxo, O Grove,<br />

Saiar, Poio e Cangas. ARTIAGA REGO, A.: Op. Cit. P. 147.<br />

257 .- ARTIAGA REGO, A.: Op. Cit. Ps. 184 e 189.<br />

161

formando unha corrente de opinión que pouco a pouco irá minando as estruturas sociais e<br />

políticas que mantiñan a perpetuación da vinculación dos aforados cos foreiros. Os<br />

primeiros pasos danse no Congreso Agrícola de 1864 e a culminación do proceso, para o<br />

que nos ocupa, ten lugar no 1873 coa Ley de Redención Foral aprobada polas Cortes<br />

Republicanas, antes de chegar á Ley de Redención Foral de Primo de Rivera no 1926. A<br />

pesar da corta vida representou a primeira experiencia de eliminación de rendas forais e o<br />

aceso á terra por parte dos labregos, fundamentalmente. Os mecanismos que prevía eran<br />

dous basicamente; a redención da renda ó seu pagador ou a venda da mesma, ou a simple<br />

transferencia a un novo perceptor.<br />

Dada a coxuntura económica tan favorable dos anos centrais do século XIX, previos<br />

a crise de 1853, con grandes incrementos na produción agraria, o pago das rendas facíase<br />

case que exclusivamente en especie: “…el foro de las Aduanas de cuatro ferrados y medio<br />

de maíz grueso y una gallina, que pagan los herederos de Ciferiano Vidal…” 258 . A<br />

explicación desta predominancia sobre o diñeiro ven dada porque nun mercado tan pouco<br />

desenvolvido como o galego, os pagos en especie xogaban un papel importante para os<br />

perceptores debido ás oscilacións estacionais e ós períodos inflacionarios, nos que se<br />

incrementaban os seus ingresos pola alza coxuntural dos prezos 259 . Se a produción se<br />

intensificaba por mor das melloras de tipo técnico introducidas na agricultura, os prezos<br />

mantíñanse elevados e a renda e o valor da propiedade rexistraron un alza importante 260 . De<br />

aí que cobrar en especie fose tan rendible para os perceptores das rendas.<br />

Pero esta dinámica comeza a cambiar dende a segunda metade do XIX; en concreto<br />

a partir da crise agraria de 1852 provocada por un período moi intenso do chuvias que<br />

arruínan as colleitas dos anos seguintes, ata 1857. A emigración cara América convertíase,<br />

así, na única solución para as masas de afamados galegos. Os cartos aforrados en Ultramar<br />

serán repatriados a Galicia e con eles se producirá o intenso proceso redencionista de finais<br />

de século, que coloca como propietarios do dominio útil a aqueles labregos que viñan<br />

traballando nel dende datas inmemoriais. Outro dos factores que cambian a tendencia do<br />

pago en especie será a crise finisecular que se comeza a sentir para a década de 1870-80.<br />

Estivo ocasionada pola entrada no mercado internacional, favorecida polo gran avance dos<br />

transportes transoceánicos, de novos países como os USA, Arxentina, Australia, etc., nos<br />

que a conxunción de terras baleiras, man de obra inmigrada barata e a mecanización do<br />

sector agrario 261 , provocaba que puideran colocar mercadorías, en especial gando e cereal,<br />

de continente a continente en tempos moi rendibles e a prezos moi competitivos. O gando e<br />

cereal galegos obtidos con grandes inversións en capital humano deixan de ser competitivos<br />

diante dos máis baratos dos novos países. As consecuencias non tardaron en deixarse sentir<br />

na agricultura galega e polo tanto nas relacións entre propietarios e traballadores da terra. A<br />

tendencia ó descenso do prezo dos produtos agrarios, a diminución dos beneficios e a<br />

desvalorazación da terra 262 convertéronse nas notas características do noso agro e nestas<br />

condicións o máis aconsellable era desprendese das rendas da terra. Ademais, a partir de<br />

1883 prodúcese un descenso considerable nos prezos dos principais cereais galegos; trigo,<br />


.- Arquivo Llauger, potocolo notarial xa citado.<br />


.- VILLARES PAZ, R. : Op. Cit. P. 36.<br />


.- ARTIAGA REGO, A.: “La renta foral en Galicia a finales del siglo XIX”. En Agricultura y Sociedad,<br />

30. 1984. Ps. 207-237. A autora cita a GARRABAOU, 1975. Ps. 182-186.<br />


.- ARTIAGA REGO, A.: Op. Cit. P. 226.<br />


.- VILLARES PAZ, R.: “Historia de Galicia”. Obradoiro Santillana. Vigo. 1998. P. 101-102. Tamén<br />

ARTIAGA REGO. Op. Cit. P. 226.<br />

162

centeo e millo por mor do xa explicado. A crise, pois maniféstase con toda virulencia.<br />

Neste contexto,é lóxico pensar que se o valor da produción agraria decae tamén o faga o<br />

valor da rendas e da terra co que a súa posesión xa non é un ben rendible como o fora<br />

durante todo o Antigo Réxime.<br />

Co dito, apúntase neste senso que se consideramos que a renda se pagaba na<br />

meirande parte en especie (trigo, cento, millo, tamén galiñas e outros animais) e que esta<br />

sofre un descenso no seu valor, os ingresos do propietario rendista experimentarían unha<br />

depreciación 263 . O máis lóxico sería vender rendas e terra e conseguir liquidez monetaria, e<br />

iso van facer os Peña Montenegro vendéndolle ó seu primo Manuel Llauger Peña diferentes<br />

foros e terras por todo o municipio de Vilanova 264 . En función destes aspectos pódese<br />

explicalo proceso de eliminación de rendas forais de finais do século XIX, que, si<br />

primeiramente se entendía a causa da Ley de Redención de Foros de 1873, posteriormente<br />

se relaciona cos efectos da crise agraria. Neste senso, exprésase Durán que rexistra<br />

anuncios de vendas de foros e terras na prensa pontevedresa a partir de 1883, así como<br />

constata o feito de que importantes foristas se desfán, entón, das súas propiedades forais 265 .<br />

Sen embargo, tamén é necesario resaltar a desfavorable disposición amosada tanto<br />

polos redimentes como polos compradores, facilmente demostrable polo eco inmediato da<br />

Lei de 19873 e a posterior continuación do proceso redencionista, así como polas<br />

considerables inversións dos compradores que chegan a adquirir, incluso, forais enteiros.<br />

Esta demanda tamén puido ter infuído nos rendistas que obtiñan saneados ingresos a<br />

cambio de unhas rendas que, se ben lles proporcionaban uns beneficios anuais, estaban<br />

ameazadas pola depreciación a consecuencia das dificultades do sector agrario 266 . En xeral,<br />

mentres que a fidalguía fenecía, o labrego acedía á terra, traballada en foro<br />

finisecularmente, grazas ós cartos dos emigrados ás Américas pero a burguesía industrial<br />

para o caso de Vilanova, tamén entraba no proceso de compra da rendas como agora<br />

veremos e xa vimos anunciando.<br />

En efecto, no 1882 morre Francisco Peña Cardecid, que como xa queda anotado en<br />

páxinas precedentes, fixérase con diferentes terras e rendas forais espalladas por todo o<br />

concello de Vilanova e mesmo de Cambados. No seu testamento, aberto diante do xuíz de<br />

primeira instancia de Cambados no 1885 lese a partilla de 1883 e nela explícase que o<br />

matrimonio divide os bens entre os seus fillos; José e Dolores, que posteriormente será nai<br />

de Valle-Inclán, executables á morte do derradeiro consorte vivo. A Dolores quedábanlle<br />

rendas, algunhas procedentes da desamortización do extinto Priorado de Vilanova como o<br />

agro das Besadas e outras, que sumaban 41,5 ferrados (616, 30 litros) e varias galiñas, cifra<br />

considerable para a época se a comparamos con outras estudadas por Artiaga Rego para<br />

Santiago e Tui. A este patrimonio, como é obvio, haberá que engadir o posuído en réxime<br />

de gananciais pola viúva, Josefa Montenegro 267 .<br />

No contexto xa narrado da crise finisecular e de redención foral, para 1885 a<br />

fidalguía dos Peña Montenegro Cardecid Saco Bolaño, xa emparentada cos Valle-Inclán,<br />

parece non atravesar bos intres polo que comeza un proceso constante de vendas de<br />

263 .- ARTIAGA REGO, A.: Op. Cit. P. 228.<br />

264 .- LEAL BÓVEDA. Op. Cit. P. 65.<br />

265 .- DURÁN, J. A.: “Agrarismo y movilización campesina en el País Gallego. 1875-1812”. Madrid. 19777.<br />

P. 78. Citado por ARTIAGA REGO: Op. Cit. P. 228.<br />

266 .- ARTIAGA REGO, A.: Op. Cit. P. 228.<br />

267 .- Arquivo Llauger. Escritura de compra-venta entre Dolores Peña Montenegro, Ramón del Valle Bermúdez<br />

y Manuel Llauger Peña, de 10-IV-1885. Notaría de José Carrera López, de Cambados.<br />

163

propiedades e foros, converténdose na principal surtidora das mesmas a un burgués<br />

emparentado con ela 268 , Manuel Llauger Peña que tendía a reproducir deste modo o<br />

costume da nobreza de investir na compra de terras. Con todo, a súa principal ocupación foi<br />

a industria do salgado, sendo un dos más activos fomentadores, xunto con Goday da Illa.<br />

Tamén foi importante a súa vida social, política e económica en Vilanova como xa queda<br />

anotado en liñas precedentes.<br />

Agora ben, o patrimonio desta fidalguía local dos Peña, como o da meirande parte<br />

das familias galegas, está xa consolidado a finais do XVIII pero acada a máxima expresión<br />

trala desamortización de Mendizábal, contrariamente ó que se apunta para o resto de<br />

Galicia 269 . Por elo, foi encomiable a súa capacidade para pechar filas en torno a se mesmo<br />

a partir do mercado matrimonial. As alianzas familiares axudaron a mitigar as<br />

desmembracións patrimoniais que pretendía provoca-la aplicación das leis de<br />

desvinculación, e moi especialmente a de 1841. En ocasións estes pactos matrimoniais<br />

posibilitaron un reequilibrio no seo de dito segmento social ó permitir que algúns vínculos<br />

fosen a parar a outras casas fidalgas ou, tamén, en outras ocasións, a familias con unha<br />

riqueza considerable (véxase os Peña cos Llauger, por exemplo. Carmen Peña Montenegro<br />

figura emparentada con Joaquín Llauger no 1823) non necesariamente emparentados coa<br />

nobreza. Así que as vendas de bens de morgados e vinculares, previamente repartidos entre<br />

os distintos herdeiros segundo o novo marco legal estipulado na lexislación desvinculadora,<br />

non se produciu de maneira sistemática cando menos ata a década de 1861-1870 270 .<br />

Efectivamente, nestas liñas queremos aportar novas datos sobre o tema en cuestión<br />

facendo uso do ámbito local de estudo. Falamos das escrituras de venta outorgadas por<br />

Josefa Montenegro y Sacro e Dolores Peña Montenegro, avoa a nai do escritor vilanovés<br />

Valle-Inclán, a favor de Manuel Llauger Peña, no 1885 e 1890. Así, asentados nestas<br />

terras, os fomentadores non so se dedicaron ás actividades industriais ou comerciais senón<br />

que, sobor de todo a finais de século cando se produce o periclitar fidalgo, reproducirán<br />

esquemas de comportamento social propios deste grupo social galego. Por iso, é frecuente<br />

que lle merquen terras e rendas forais a esta clase privilexiada do antigo réxime.<br />

No 1885 e 90, a familia Valle-Peña nas persoas de Josefa Montenegro e Dolores<br />

Peña Montenegro, avoa e nai do ilustre escritor son herdeiras do amentado foro de Besadas<br />

nas Sinas, así como doutras rendas aforadas que ofrecen en venda a Manuel Llauger Peña,<br />

activo empresario do salgado. Por elo, no 1895, Dolores Peña, acompañada polo seu esposo<br />

Ramón del Valle Bermúdez, pais de Valle-Inclán, véndelle a Manuel Llauger na cantidade<br />

de 5.160 reais as seguintes rendas herdadas do pai : “…de los herederos de José Martínez<br />

de Currás, cuatro ferrados de maíz grueso, igual a ochenta y tres litros, cuarenta y cuatro<br />

centilitros…”, “…de José Benito Núñez de San Mamed de Corvillón, cuatro ferrados ó<br />

sean sesenta y dos litros treinta y dos centilitros, y además tres ferrados de maíz grueso<br />

igual a cincuenta ó sean sesenta y un litros cincuenta y ocho centilitros…”, “…de D.<br />

Manuel Chantada de dicho corvillón, nueve ferrados de pan mediado, equivalentes a<br />

cincuenta litros ventidos centilitros…”, “…y de D. Manuel Prado de esta Villa dos ferrados<br />

y cuatro concas de pan mediado, igual a treinta y seis litros y treinta y seis centilitros…”<br />

Llauger entrega os cartos ás mans de Josefa Montenegro pero ten que adiantar o 3 %, 38,70<br />

268 .- Carmen Peña Montenegro figura emparentada con Joaquín Llauger no 1823.<br />

269 .- PRESEDO GARAZO, A.: “Cambios hacendísticos y de gestión en los patrimonios de la hidalguía<br />

acomodada gallega en el siglo XIX”. 2004. P. 3.<br />


164

pts. en concepto de imposto sobre dereitos reais e transmisión de bens. Testemuñaban o<br />

acto Francisco Bóveda e José María Pombo, persoas dun certo prestixio social en Vilanova.<br />

Maís adiante, no 1890. Dolores véndelle, como usufrutuaria e propietaria, as<br />

anteriores e seguintes rendas forais: “…diez ferrados de mediodía, igual a un hectolitro,<br />

cincuenta y cinco litros y ochenta centilitros que por el foral titulado de Besada, satisfizo en<br />

lo antiguo la viuda de Manuel Leiro y hoy satisface Manuel Rial Portas…”, “…cuatro<br />

ferrados y medio de maíz y una gallina que paga José Ramón Martínez…”, “…el foro de<br />

las Aduanas de cuatro ferrados y medio de maíz grueso y una gallina, que pagan los<br />

herederos de Ciferiano Vidal. Radican los predios forales en la parroquia de San María de<br />

Caleiro. Hizo ambas adquisiciones D. Francisco Peña, durante su matrimonio con la Dª<br />

Josefa Montenegro y Sacro. En el testamento cerrado que ambos cónyuges otorgaron por<br />

ante mi (polo notario de Cambados Pedro Sánchez López) en dieciocho de diciembre de<br />

mil ochocientos sesenta y nueve, abierto por el Sr. Juez de primera instancia del partido y<br />

de su orden protocolariado en mi registro de instrumentos públicos del año de mil<br />

novecientos ochenta y dos, bajo el número cincuenta y nueve de orden, con el cual falleció<br />

el testador D. Francisco Peña el día treinta y uno de marzo de aquel año, han hecho los<br />

mismo cónyuges división de sus bienes entre sus hijos D. José y Dª Dolores, y en ella<br />

adjudicaron la Dª Dolores, para después del fallecimiento del otorgante sobreviviente, las<br />

dos porciones de renta foral expresada, haciendo designación de ellas de esta manera: la<br />

viuda de Manuel Leiro, por el foral de Besada, diez ferrados de mediodía, José Ramón<br />

Martínez, cuatro ferrados y medio de maíz y una gallina. Por estos títulos pertenecientes<br />

como va dicho, en usufructo vitalicio a Dª Josefa Montenegro y Saco y en nuda propiedad a<br />

su hija Dolores Peña Montenegro; y aunque han pagado oportunamente el impuesto de<br />

Derechos reales, no las inscribieron hasta ahora a su favor en el Registro de la<br />

Propiedad…”. Asinaban como testemuñas Manuel Abalo Oubiña e Manuel Pérez<br />

Rodríguez, veciños de Vilanova. Por estas partidas de renda foral reseñadas, Manuel<br />

Llauger tivo que pagar un total de seiscentas sesenta e cinco pesetas, ás que lle hai que<br />

sumar 1.290 da compra anterior que supuñan un total de 1.955. Segundo datos aportados<br />

por Artiaga Rego para as comarcas de Tui e Santiago esta cantidade podíase considerar<br />

bastante alta. A escritura, formalizábase en 1890 diante de Manuel Abalo Oubiña e Manuel<br />

Pérez Rodríguez que actuaban como testemuñas 271 .<br />

Xosé Ramón Barreiro anota para casos coma este o termo “afidalgamento” da<br />

burguesía que entra no mercado da terra, e vai máis aló cando afirma que deste xeito perdía<br />

o carácter que a caracterizara como clase social ata o intre. Nos seus usos e costumes os<br />

burgueses aproxímanse ós fidalgos, xerándose unha especie de mestizaxe con expresións<br />

moi claras nas formas de vida, nos enlaces matrimoniais e mesmo nos pactos políticos 272 .<br />

Outros autores 273 ven a actitude do catalán Llauger dende outra perspectiva e<br />

relaciónana co aproveitamento das oportunidades brindadas polo vasto proceso de<br />

enaxenación de terras e inmobles ligado á reforma agraria liberal, de feito non constitúe un<br />

feito excepcional entre a burguesía de negocios latina. Nas súas orixes hai moitas<br />

motivacións entre as que podemos amentar, non so as motivacións económicas senón a<br />


.- Arquivo Histórico Provincial de Pontevedra. Sección Arquivo Llauger.<br />


.- BARREIRO FERNÁNDEZ, X. R.: “Historia Contemporánea de Galicia”. Vol. IV. Economía y<br />

Sociedad. A Coruña. 1984. P. 415.<br />


.- PÉREZ PICAZO, Mª T.: “Los catalanes en España en el siglo XIX”. En Els catalans a Espanya, 1760-<br />

1914”. Universitat de Barcelona. Barcelona. 1996. P. 75.<br />

165

obsesión pola respetabilidade, a solidez que proporciona un bo patrimonio de bens raíces<br />

que serva como refuxio diante de adversidades, a procura de inversións e de extracción de<br />

rendas, un reforzamento do prestixio que indique o ascenso na escala social da familia, un<br />

instrumento para renconverter capitais en caso de crise mercantil o como prenda para<br />

conseguir créditos hipotecarios 274 . Neste senso, moitos deles utilizan a fórmula de<br />

“propietario” para figurar nos padróns municipais e noutros documentos como os rexistros<br />

notariais 275 . Mentres que noutras partes da Península a burguesía participa na compra de<br />

fincas rústicas e rendas procedentes das mesmas no contexto de liquidación do antigo<br />

réxime agrario, en Vilanova esta actitude tan so a adopta Goday pero non os Llauger que<br />

aproveitan o periclitar da fidalguía de finais de século para facerse coas súas propiedades.<br />

Neste senso, todo apunta, como noutros lugares, a que a constitución de patrimonios<br />

rústicos como medio de conseguir fondos, que non se destinaran á inversión agrícola, por<br />

parte da burguesía mercantil ou industrial non foi un feito illado ou estraño. Mesmo os seus<br />

membros consideraban estas prácticas como un método de adquirir prestixio social para<br />

penetrar nas filas da alta burguesía e, mesmo, para ter boa reputación no mundo do<br />

negocio 276 .<br />

En definitiva, como apunta Pérez Picazo, non se pode seguir escribindo que a<br />

constitución dun patrimonio supuxera, tamén para os comerciantes cataláns como para os<br />

restantes, unha grave carencia de “espírito burgués” ou “empresarial”, senón, máis ben hai<br />

que considerar tal conduta como unha forma máis de adaptación ó contexto socioeconómico<br />

e ós estímulos que xeraba. Sen esquecer, por último, as peculiares condicións do<br />

mercado da terra no norte de España, onde as estruturas da propiedade estaban dominadas<br />

polo minifundio e as densidades rurais eran tan altas que a “fame de terra”, experimentada<br />

por unha parte de estes campesiños parcelarios era tremenda, co seu conseguinte reflexo<br />

nos prezos da mesma 277 .<br />

Dende logo, este parece ser o caso de Manuel Llauger Peña xa que a súa actividade<br />

industrial estaba relacionada fundamentalmente co salgado do peixe. As operacións<br />

abarcaban lugares moi dispersos entre os que estaban Génova, Bilbao, Valencia, Tarragona,<br />

Liorna, San Sebastián, Alicante, Cádiz, Cartagena de onde se traía sardiña cando escaseaba<br />

na ría de Arousa ou sal para o salgado da mesma. Pola contra, cara eses destinos exportaba<br />

tabais de sardiña, atún, cabala, etc., a través dos portos de A Pobra e Carril,<br />

fundamentalmente. Do estudo do arquivo familiar todo apunta a que foi un dos membros<br />

máis activos no económico, sendo o artífice de modernizala fábrica do Cabo, incrementalo<br />

patrimonio familiar e de erguer a casa que aínda hoxe domina este barrio vilanovés 278 .<br />

Anota Pérez Picazo que no aspecto relixioso reproducían esquemas de conduta<br />

semellantes ás da clase burguesa en xeral pero que no relativo á transmisión do patrimonio<br />




.- O pai de Valle-Inclán aparece nomeado como propietario nas escrituras de compra-venda citadas do<br />

Arquivo Llauger.<br />


.- THOMPSON, F. M. L.: “Life after Death: how successful nineteenth-century businessmen disposed of<br />

their fortunes”. The Economy History Review. XLIII, 1. 1990. PS. 40-61.<br />


.- PÉREZ PICAZO, Mª T.: Op. Cit. P. 79.<br />


.- Á súa actual propietaria, Germana García Llauger, debemos a consulta do arquivo familiar no 1990, hoxe<br />

gardado no Arquivo Histórico Provincial de Pontevedra. Pouco se sabe da árbore xenealóxica desta familia e<br />

as conexións entre os seus membros pérdense con moita facilidade nos documentos notariais, pero todo<br />

parece indicar que debeu haber un certo grao de endogamía entre eles, de forma que chegaron a emparentar,<br />

en ocasións, tío con sobriña acadando unhas altas doses de consanguinidade. Coido que a historia deste pobo<br />

ben lles debe un estudo. Nós adiantaremos neste pequenas cousas que o complementen.<br />

166

non mantiveron a tradición catalá do hereu, polo que a forma de distribución de bens entre<br />

os herdeiros é o reparto igualitario, aínda que o testador soe recomendar ós seus fillos que<br />

procuren conserva-lo negocio unido 279 .<br />

Non parece ser este o suposto de Manuel Llauger Peña, que morre solteiro e testa a<br />

favor de outros membros da familia, irmáns, sobriños, sobriñas, etc., co que o seu<br />

patrimonio aparece moi disgregado, aló menos, ata 1917 cando as rendas mercadas ós Peña<br />

aparecen repartidas entre Manuel Llauger Llauger, Francisco Llauger Peña, Carmen<br />

Llauger Domínguez que as reciben por herdanza de Carmen Llauger Peña 280 .<br />

4. A ECONOMÍA. A AGRICULTURA E A PESCA NO SÉCULO XVIII E A CHEGADA<br />

DOS FOMENTADORES CATALÁNS.<br />

Sobor da economía decimonónica, temos dúas fontes ás que acudir. En primeiro<br />

lugar, os datos dos padróns citados anteriormente, e logo, a obra de Pascual Madoz<br />

“Diccionario geográfico-histórico de España y sus posesiones en Ultramar”. Nel dáse conta<br />

de que o municipio de Vilanova ten dúas actividades principais: a agricultura e a pesca, coa<br />

súa industria derivada que nun primeiro estadío non supera os niveis da mera artesanía para<br />

converterse nunha actividade industrial coa chegada dos cataláns. No primeiro apartado,<br />

faise mención de que por estes pagos cultívase o trigo, millo, centeo, patacas, vide,<br />

legumes, hortalizas e froitas; e mesmo se da conta da existencia de certa cabana gandeira,<br />

porcina, bovina, mular e caza de coellos e lebres. Todo isto ven a confirma-lo elevado<br />

número de efectivos humanos adicados á agricultura. Advírtese a existencia dunha elevada<br />

cifra de carros e carretas, 608 en total, que servirían como axuda nas tarefas do campo e<br />

mesmo do transporte da pesca e dos seus derivados. Trátase dunha agricultura moi<br />

rudimentaria, que servirá como complemento á economía caseira, baseada nos oficios<br />

mariñeiros e no salgado.<br />

Ó igual que no resto de Galicia, este sector adoece da pervivenza do foro que grava<br />

excesivamente as depauperadas economías. En efecto, a propiedade da terra non pertence ó<br />

labrego senón á fidalguía e á Mitra compostelá. Lémbrese que, segundo datos do profesor<br />

Eiras Roel, a comezos do século XVIII, a Igrexa conservaba entre o 62 e o 81% da<br />

propiedade do solo, nas distintas parroquias que compuñan Vilanova.<br />

Exemplo do cobro dos dezmos é este texto do 21-IV-1790: ““... presentes el Rvdo.<br />

Padre Predicador fray Andrés Gómez, prior del priorato de esta Villa (Vilanova) y su<br />

anexo de San Julián de Arosa, del orden de nuestro padre San Benito, y su Real<br />

Monasterio de la Ciudad de Santiago; y don Ramón Godoy y Figueroa, rector y cura<br />

propia de dicha feligresía de San Julián....; y de la otra Ciprián de Ôuteiral, Joseph<br />

Piñeiro, marineros matriculados, y patrones de lancha de pesca, y Isidora de Ôtero, esta<br />

por sí, y como madre viuda y curadora de Francisco Miguel y Rafael de San Pedro,<br />

también marineros matriculados, y unos y otros vecinos de dicha feligresía y puerto de San<br />

Julián de la Isla de Arosa.... dijeron: Que dicho Real Monasterio y a su nombre los Padres<br />

Priores, y expresado Cura Párroco, a continuación de sus antecesores y desde inmemorial<br />

tiempo a esta parte, se hallan en la quieta y pacífica posesión, observada y guardada, a<br />

279 .- PÉREZ PICAZO, Mª T.: Op. Cit. P. 75.<br />

280 .- Arquivo Llauger. Escritura de compra-venta entre Dolores Peña Montenegro, Ramón del Valle Bermúdez<br />

y Manuel Llauger Peña, de 10-IV-1885. Notaría de José Carrera López, de Cambados. Este apéndice aparece<br />

escrito no ángulo superior dereito da escritura asinado polo albacea familiar Ricardo Llauger.<br />

167

vista, ciencia y consentimiento de los vecinos que fueron y al presente lo son de la indicada<br />

feligresía, de cobrar y percibir, y a que los pagar por sí mismos los diezmos, primicias y<br />

más ôbentos, que según costumbre, y posesión, y por derecho tocan, corresponden a los<br />

expresador prior y cura, de todos los frutos y granos que hasta aquí lo hicieron, que<br />

consisten en vino, trigo, centeno, maíz y cebada de por mitad; y por lo que toca a todo<br />

género de pescado y sardina, lo perciben también de por mitad; y en esta conformidad lo<br />

han efectuado de toda la sardina que pescan los marineros de dicha Isla, contribuyéndoles<br />

por esta razón, con un quiñón entero de cada redada, y partija igual al que hacen a un<br />

marinero de los de cada compañía, que pone la persona y redes correspondientes, para<br />

dividirlo entre dicho prior y cura de por mitad, y el diezmo de congrio y pulpo, lo pagan<br />

por decenario, esto es, de diez reales, uno, de diez libras, una; y así lo han executado hasta<br />

de pocos meses a esta parte, que habiéndose dedicado dichos marineros aquí otorgantes,<br />

con sus respectivas tripulaciones a la pesca de la referida sardina, con un aparejo extraño<br />

en dicha Isla, a que llaman del Xeito, motivado a tener éste por pretexto para eximirse de<br />

pagar diecho diezmo, cuanto a dicha sardina en la conformidad que queda expuesto,<br />

diciendo serles más penoso que con el aparejo de Secado o Traíña, que era la que por lo<br />

común usaban, y usan hasta ahora... “ Discutidos los puntos por ambas partes, se llega al<br />

siguiente acuerdo: “... pagarán al expresado Real Monasterio, y en su nombre a sus Padres<br />

Priores, y al actual cura de dicha Isla y sus sucesores, todo el diezmo de dichos granos y<br />

vino, pulpo y congrio, según y en la conformidad que hasta aquí han executado... Y por lo<br />

que respecta al diezmo de la sardina que sea cogida con el instrumento o aparejo titulado<br />

traíña, u otro de su similitud grande o pequeño, asimismo pagarán como hasta ahora lo<br />

hicieron, su diezmo y quiñón a los mismos, y dichos sus sucesores, según también queda<br />

expuesto, esto es, un quiñón o parte igualada que haga un marinero por su persona y<br />

redes, de cada lance, redada y partija; y por lo que mira a la dicha sardina, que también<br />

cojan, y pesquen con el distinto y nuevo aparejo nombrado del xeito, teniendo en<br />

consideración el mayor trabajo que con él tienen, su principal coste, y composiciones de<br />

sus pertrechos, igualmente se obligan pagarles el referido diezmo de sardina, de treinta<br />

quiñones de la que coja cada barco grande o pequeño que en ello se empleen, los veinte y<br />

nueve para ellos, y el restante al completo de los treinta para dicho diezmo, el cual como<br />

dicho queda se ha de hacer con respecto a cada barco... en presencia de mi escribano y<br />

testigos hicieron entrega de 133 reales, único importe del diezmo de la sardina que<br />

pertenece a dichos Padre Prior y cura, por razón de la que con dicho instrumento del<br />

xeito, barcos y regla que va estipulada, confiesan haber cogido desde su innovación, cuya<br />

cantidad recogieron de por mitad a su poder....” 281 .<br />

No senso impositivo, o século XIX en Vilanova, coma noutros concellos de Galicia,<br />

foi moi duro xa que as economías caseiras víanse excesivamente gravadas polos impostos<br />

destinados a sufraga-las guerras carlistas. Isto e as levas constantes tanto para elas como<br />

para as coloniais facían que se reducirán as cohortes máis significativas no sistema<br />

produtivo. Nas fontes documentais municipais é frecuente encontrar alusións relativas á<br />

redución ou supresión de impostos, debida á falla de brazos para traballar e as continuas<br />

epidemias que sufría o núcleo. Sobre da pobreza reinante en Vilanova cómpre ler a cita<br />


.- Escribanía de Bartolomé OLIVER Y PAZ que exerceu en Carril, Illa de Arousa, Sobrán e Vilagarcía<br />

dende 1781 a 1814.<br />

168

seguinte 282 na que a Corporación, no 1845, tenta que se lle rebaixen os arbitrios que debe<br />

pagar á contribución provincial.<br />

A produción de viño supuña un nivel de ingresos extraordinarios moi valioso para<br />

as depauperadas economías caseiras. Chegábase a dalo caso de que en anos de malas<br />

colleitas por pragas ou outras causas, tamén se reducían os trabucos municipais. Neste<br />

senso, as arcas do concello tiñan un complemento considerable na concesión de<br />

explotacións de canteiras de pedra que se multiplicaron durante todo o século XIX.<br />

En resumo, como apunta Ramón Villares, tratábase dunha agricultura atrasada e<br />

ruinosa por diferentes razóns, como as seguintes: cultivos agrarios pouco mudados; técnicas<br />

de explotación da terra apenas modernizadas; permanencia do sistema foral e das rendas;<br />

labranza miúda e trabucos que minaban as economías labregas, esgotamento dos métodos<br />

tradicionais de expansión agraria e polo tanto, intensificación do solo cultivado en función<br />

do traballo humano e non do capital; inexistencia de abonos, etc. O único asomo de<br />

protoindustrialización agraria tiñámolo na existencia de varios muíños fariñeiros instalados<br />

por todo o concello.<br />

Este panorama económico tan caótico viuse máis complicado coas guerras carlistas<br />

e as repercusións sobre unhas desmesuradas cargas impositivas que volven a recaer sobre<br />

unha inmensa maioría de desfavorecidos. Como toda contenda bélica, as Carlistas<br />

repercutiron directamente non so sobre os ingresos senón sobre os sectores produtivos. Así,<br />

as levas de soldados para as frontes bélicas levaban das aldeas os brazos xoves, aqueles que<br />

se dedicaban ás tarefas do campo e do mar. Deste modo, non se producían ingresos<br />

familiares a curto prazo pero tampouco se rexeneraba a poboación para seguir producindo<br />

nun futuro xa que as taxas de natalidade descendían considerablemente. En definitiva,<br />

quedaba truncado a relevo xeracional. Por outra banda, moitos homes morrían ou<br />

regresaban mancados coa conseguinte repercusión sobre os sectores extractivos ou<br />

produtivos de transformación da pesca. O peso de todo o enramado económico volvía a<br />

recaer sobre as mulleres que se dedicaban as tarefas caseiras, traballaban na terra, nas<br />

industrias do mar pero cobraban a metade que os homes. 283<br />

Para o período que vai de 1836 a 1839 o recen estreado Concello de Vilanova tivo<br />

que facer fronte, como contribución ós gasto de guerra, a una carga impositiva de 131.528<br />

reais que recaía sobre os veciños. A súa aportación á contribución de guerra antes de que<br />

se impuxera a nova planta administrativa liberal era a segunda máis importante do Salnés<br />

logo da Lanzada, que para xaneiro do 1837 quedaba desta forma:<br />

282 .- “…Deben igualmente consignar (dirixíndose ós administradores de contribucionistas da Provincia) que<br />

una de las parroquias más recargadas es esta Villa, efecto de que cuando celebó este contrato con Hacienda,<br />

se hallaba en mucha mayor opulencia, tenía cinco fábricas de salazón de sardina que aumentaba<br />

considerablemente los consumos y con especialidad el Ramo del Vino. Estas en el día han desaparecido y<br />

solamente existe una que bien poco elabora, por tener su dueño otras en puestos que le refluyen mayores<br />

intereses, y es el caso de que lleva enteramente abandonada la de esta Villa, circunstancia que se debe tener<br />

muy presente para que la minoración del os consumos de este pueblo recaiga sobrelos que han aumentado y<br />

se han engrandecido de pocos años a esta parte, pues es tal la miseria que aquí se observa en todas clases, y<br />

en especial en la marinería, que pasan semanas sin reconocerse apenas ningún despacho en el<br />

establecimiento público de vino y aguardiente”.<br />

283 .- MUÑOZ ABELEDO, LUISA: “Los mercados de trabajo en las industrias marítimas de Galicia. Una<br />

perspectiva histórica, 1870-1936”. Tese de Doutouramento. Inédita. Universidade Autónoma de Barcelona.<br />


169

XURISDICCIÓN CANTIDADE EN REAIS<br />

Lanzada 30.997<br />

Vilanova de Arousa 16.664<br />

Sobrán 14.046<br />

Fefiñáns 13.998<br />

Cambados 13.282<br />

Vilagarcía 12.188<br />

Santo Tomé do Mar 9.512<br />

Carril 6.437<br />

Rubiáns 5.522<br />

O Grove 4.925<br />

Illa de Arosa 2.230<br />

Simes 1.999<br />

TOTAL 131.800<br />


En sucesivos arbitrios de guerra a contribución das parroquias era distinta segundo<br />

se fixese sobre a riqueza pecuaria e territorial ou sobre os consumos. No primeiro caso as<br />

que máis pagaban eran as do interior con Baión á cabeza e a costeira da Illa e no segundo as<br />

máis industriais con a Illa en primeiro lugar seguida de Vilanova. Con todo, a parroquia<br />

insular era a máis penalizada por mor de ter varias instalacións fabrís pero tamén moita<br />

extensión en propiedade rústica. Nembargante, estas circunstancias non se tiveron en conta<br />

á hora de concederlle concello propio e integrala no de Vilanova.<br />

Rematadas as guerras, para o ano 1862, tal e como xa se apuntou, os trabucos<br />

seguían sendo moi gravosos para as febles economías labregas e mariñeiras, de xeito que se<br />

pode constatar no arquivo municipal, o feito de que unha peonada (traballo obrigatorio que<br />

se tiña que facer para o Concello), equivalía a 1,5 reais de vellón, a posesión dunha xunta<br />

de gando a 2,5 e un carro 1 real, que cada veciño debía pagar puntualmente. O feito de non<br />

cargar con eles supuña unha multa municipal duns 100 reais. O que máis impostos<br />

satisfacía podía chegar a 950 reais anuais.<br />

Nestes senso, as autoridades municipais regulaban os prezos das colleitas e tamén<br />

establecían a cobranza polos conceptos de medio décimo e primicias que quedaba<br />

establecido do seguinte modo: un ferrado de trigo; 14 reais, un de millo; 9,17 reais, un de<br />

centeo e cebada; 6 reais e unha cántara de viño; 4 reais.<br />

A todo isto había que sumarlle o pago do dezmo das colleitas e das pescarías que os<br />

labregos e mariñeiros tiñan que facerlle á igrexa, como residuo dos privilexios medievais.<br />

De este modo, a partir da obra lexislativa das Cortes de Cádiz dispúñase que refundisen ó<br />

Estado todos aqueles dezmos e dereitos que percibían os mosteiros e conventos suprimidos<br />

ou casas confiscadas. Así, fomentadores, ás veces apoiados por mariñeiros, de toda Galicia<br />

pero en especial das rías do sur, Pontevedra, Vigo e Arousa (Bargés, Castañer, Colomer,<br />

Jover e outros), negáronse repetidamente a satisfacer os dezmos da súa pesca e do seu<br />

produto á Igrexa. “Los productos que puedan dar de sí las fábricas destinadas a la salazón<br />

dela pesca, no son ni pueden llamarse frutos naturales, de mar o de tierra, sino que entran<br />

en la clase de industriales, como cualesquiera otros procedentes de la diligencia del<br />

hombre. Por tanto , sobre ellos no existe práctica alguna de pagar el diezmo; ni Vuestra<br />

Majestad permitiría una contribución de igual naturaleza que sería la ruína de las<br />

170

fábricas, de la industria y del comercio (…). Cierto es que alguna vez los recurrentes,<br />

confesaban, contribuyeron a los párrocos con una ligera expresión de pescado; mas ello<br />

ha sido fruto de un rasgo de liberalidad que no como una contribución que les fuese debida<br />

de rigurosa justicia” 284 .<br />

Dada esta negativa foron denunciados diante da Audiencia de Galicia polo párroco<br />

da Illa e o Prior de Vilanova en nome do mosteiro de San Martiño Pinario que exercía a<br />

xurisdición sobre Vilanova e a Illa. Cabe sinalar que “los curas arosanos tenían en tal<br />

tributo una respetable fuente de ingresos. Muchos quedarían incongruos si se les quitase el<br />

diezmo que de inmemorial tiempo se les paga, por lo reducido de sus curatos; pudiendo<br />

assegurarse que al de Carreira pocas veces le ha bajado el arriendo del diezmo del pulpo,<br />

que saca a subasta, de 16.000 reales al año” 285 .<br />

Os curatos non se daban por vencidos e argumentaron que “el subsodicho Priorato<br />

(refírese ó de Cálago do que dependía o da Illa) poseía, desde tiempo inmemorial, el<br />

privilegio de percibir, a medias con el curato de la Isla, el diezmo de los frutos de la tierra<br />

y de todo género de pescado y sardina, cobrando por el diezmo de ésta un quiñón de cada<br />

redada. Que siendo obligación de todo buen cristiano, conforme a las leyes reales y de la<br />

Iglesia, pagar a ésta los diezmos de mar y tierra, no obstante, dichos catalanes negábanse<br />

a satisfacer el tributo pretextando que la mar es territorio libre y que si algún incauto lo<br />

paga es un abuso, lo que no se puede oir de boca de un español cristiano. Tal negativa es<br />

tanto más de deplorar, por cuanto es bien notorio hata qué punto los catalanes han<br />

absorvido toda la utilidad de la pesca; mientras que el pescador agremiado por el<br />

contrario muy decaído en fortuna, hállase virtualmente reducido a la triste situación de<br />

simple jornalero, del que se valen los fomentadores para capturar la sardina que luego<br />

éstos reducen a la salazón o a los fines que les importan” 286 .<br />

A reacción dos fomentadores de Vilanova e a Illa, encabezados por Goday e<br />

Llauger, non se fixo esperar de sorte que remitiron escritos de protesta ó Ministerio de<br />

Fomento, diante do que, todo parece indicar, tiñan bastantes apoios. O certo é que<br />

argumentaban que eles non pertencían ó gremio de mareantes, única institución que estaba<br />

obrigada a pagar os tributos en liza pero ademais consideraban a denuncia do Prior de<br />

Vilanova como “la más escandalosa en lo legal por non expresar con textos legislativos<br />

hallarse dicha comunidad con la facultad de percibir de nuestras fábricas e industrias de<br />

salazón, del fomento de nuestras artes, de nuestros caudales y sacrificios, el tal diezmo de<br />

que se habla; y menos que de nuestra parte haya o hubiese habido la menor observación y,<br />

por consiguiente, interrupción”. Seguían engadindo que “la sardina que en sus fábricas se<br />

laborea y beneficia a costa de sacrificios, es capturada en islas despobladas, puertos y<br />

enseandas que non son contenidas en los límites y término de la parroquia y curato de San<br />

Julián de Arosa, esto es; a dos o más leguas de distancia de la referida feligresía. Lo<br />

mismo sucede con el congrio y demás pescados, comprados a los marineros del país,<br />

quienes marean en parajes distantes cinco o seis leguas de la Isla de Arosa” 287 .<br />

Pero amén destes recursos legais, os industriais e mariñeiros idearon outro xeito de<br />

librarse do control eclesial como era non vara-las lanchas na ribeira da enseada dos Olmos,<br />

284 .- Recollido por MEIJIDE PARDO, ANTONIO: “Negociantes catalanes y sus fábricas de salazón en la ría<br />

de Arosa (1780-1830)”. Comunicación presentada al I coloquio de Historia Económica celebrado en<br />

Barcelona en Mayo de 1972. La Coruña. 1973. Ps. 14-15.<br />

285 .- MNM. VÁZQUEZ FIGUEROA. Ms. 434, fol. 146.<br />

286 .- Arquivo do Reino de Galicia, le. 13.132 (41). 1815. Recolligo por Meijide Pardo. Op. Cit. Ps. 15-16.<br />

287 .- MEIJIDE PARDO. Op. Cit. P. 16.<br />

171

preto do pobo, senón fondealas alonxadas, diante do Terrón, para descargalas pola noite.<br />

Datos deste tipo permanecen nos papeis e legaxos do ben nutrido e mal empregado, arquivo<br />

da familia Llauger, hoxe, no Arquivo Histórico Provincial de Pontevedra. Con todo, o<br />

Ministerio fallou a favor dos industriais que desta forma, xunto cos mariñeiros, se vían<br />

desprovistos da obriga de efectualo devandito pago, rachando así con séculos de privilexios<br />

señoriais. Outros conflitos chegaron da man do emprego de determinadas artes piscatorias<br />

como a xávega, pero diso falaremos máis adiante.<br />

Na liña de estudar os aspectos económicos e poboacionais da Vilanova destes<br />

tempos, e seguindo as indicacións que se fan para Bueu 288 no 1752 data do Catastro de<br />

Ensenada, parece que tamén en Vilanova se confirman unha serie de características. Para<br />

comezar estamos diante dun incremento considerable da poboación xa explicado en liñas<br />

anteriores, constátase a existencia dunha economía agrícola que, sen embargo, presenta<br />

rasgos de crise como son a emigración ou a combinación da actividade agrícola con outra<br />

primeira ocupación, neste caso a pesca, o sector industrial para o XVIII preséntase nos seus<br />

aspectos máis artesanais sen ningún centro fabril dentro das súas lindes, na mesma<br />

situación que a industria o comercio é minorista e escaso, as profesións liberais son<br />

reducidas e de escasa relevancia económica. Nesta situación a pesca inicia un próspero<br />

período ó que se dedica, de momento, unha gran porcentaxe de homes de entre 20 a 70<br />

anos, segundo datos do padrón municipal. Este feito terá como consecuencia primeira o<br />

comezo dunha dependencia entre a economía local e o mar, que se irá incrementando no<br />

tempo 289 .<br />

Esta rama da economía baseada na industria de transformación do salgado do peixe<br />

pasa a estar nas mans de comerciantes cataláns, instalados no Castro maioritariamente, O<br />

Cabo, Vilamaior e na Illa dende mediados do século XVIII. Disto xa nos avisa Madoz na<br />

obra citada onde se advirte da presenza de sete fábricas na Illa. Meijide Pardo establece<br />

para o período de finais do XVIII e principios do XIX os seguintes “fomentadores”<br />

instalados en Vilanova: Fidel Curt Roch cunha fábrica con 8 lagares de prensado de<br />

sardiñas e un valor de 18.000 reais; Manuel Goday Roura, un dos máis activos<br />

comerciantes con bases tamén na Illa; Miguel Curt, Gerardo e Felipe Font, Francisco<br />

Llauger e o seu fillo Juan, Antonio Llunas, Bartolomé Puig Roig, Carlos Rosell e Narciso<br />

Vidal. 290 Todos, asociados dende o seu asentamento nas nosas terras, coparon o comercio<br />

da pesca da sardiña, introduciron novos métodos de pesca (que provocaron moitos conflitos<br />

cos pescadores nativos, porque esquilmaban os recursos pesqueiros) e simultanearon estas<br />

actividades co exercicio do comercio de sardiña, viño e augardente. Enviaban estas partidas<br />

a Cataluña e Levante principalmente, de onde volvían cargados con teas e panos.<br />

Para poder entender con maior claridade a penetración catalá en Galicia deberemos<br />

remontarnos a datas precedentes. Así, segundo os autores clásicos os portos galegos acadan<br />

unha época de plenitude pesqueira aló polo século XVI para entrar nunha debacle moi<br />

acusada dende o XVII ó XVIII. Isto fixo que a política ilustrada do XVIII reaccionase<br />

diante da delicada situación que, en xeral, padecía a pesca. Para elo promoveuse unha serie<br />


.- SÁNCHEZ CIDRAS; ARTURO, CERVIÑO MEIRA; XOSÉ MANUEL E FERNÁNDEZ ALDGUNDE,<br />

XOSÉ LUIS: “A Industria da pesca salgada. Os portos de Bueu e Beluso”. Consellería de Pesca, Marisqueo e<br />

Acuicultura. 1998.<br />


.- Ibidem. Ps. 21-22 e padrón municipal de Vilanova de Arousa.<br />


.- MEIJIDE PARDO, ANTONIO: “Negociantes catalanes y sus fábricas de salazón en la Ría de Arosa<br />

(1780-1830)”. A Coruña. 1973.<br />

172

de reformas que facilitaron o desenvolvemento deste sector económico, coa pretensión de<br />

facelo máis dinámico e moderno. 291<br />

Os males dos que adoecía este sector extractivo tiñan que ver cuns métodos de<br />

pesca rudimentarios; pouco produtivos, inexistencia de ordenanzas pesqueiras na maioría<br />

dos distritos navais e de lexislación de protección para os mariñeiros, importación de peixes<br />

do exterior, matrícula do mar e levas de homes para Armada polas continuas guerras en<br />

Europa dende Felipe II, pouca inversión en capital dos medios de produción, etc.<br />

Estes condicionantes negativos fixeron que durante todo o século XVIII os<br />

pensadores ilustrados, Cornide Saavedra, os irmáns Sarmiento, Lucas Labrada, Hijosa,<br />

Figueroa, etc., puxeran o énfase nestas circunstancias e procuraran aportar remedos que<br />

paliaran a difícil situación pola que pasaba o mar en Galicia. Así, redáctanse novas<br />

ordenanzas pesqueiras para a provincia de Pontevedra, propóñense novos métodos<br />

extractivos e de transformación da pesca, créanse montepíos de axudas os mariñeiros<br />

necesitados, denúnciase a sangría que provocan as importacións de peixes do estranxeiro e,<br />

sobro de todo, láianse dos efectos perniciosos que trae consigo a implantación da matricula<br />

do mar do 1607, pola que Felipe III organiza a leva de homes para a Armada, crea as<br />

primeiras provincias marítimas dependentes dos departamentos de Ferrol, Cádiz e<br />

Cartagena, etc. Segundo esta regulamentación todos os mariñeiros que quixeran exercer o<br />

seu oficio debían enrolarse na devandita matrícula pero quedaban obrigados a servir na<br />

Armada ata os 60 anos en caso de que a Coroa o requirise por mor dunha guerra. O século<br />

XVII foi promiscuo nelas polo que se restaron moitos brazos que se debían dedicar as<br />

tarefas mariñeiras e se engadiron ás tarefas bélicas. O baixón na pesca e na súa<br />

transformación foi considerable producindo etapas de considerable fame e pobreza. Por<br />

outra parte, considerábase que mentres que os reis españois seguían empeñados en guerras<br />

relixiosas contra os protestantes, os holandeses e ingleses ampliaban o seu radio de acción<br />

pesqueiro ás costas de Groenlandia e Escocia na procura de arenque, bacallau e baleas.<br />

No XVIII intentan paliarse estas penurias coa nova matrícula do mar de 1737 do<br />

Ministro de Fernando VI, Zenón de Somodevilla, nas que xa anulan as anteriores obrigas<br />

pero se establecen outras como o pagamento á Coroa de anticipos dos mariñeiros por<br />

exercer a súa profesión. Lucas Labrada expresa a súa disconformidade deste xeito: “las<br />

pesquerías que siguen siempre la suerte del comercio marítimo, decayeron forzosamente<br />

por estas causas (en alusión ás continuas guerras dende Felipe II), las cuales concurriendo<br />

con el haber dado principio los mismos extranjeros a la pesca del bacalao en la isla de<br />

Terranova, y los holandeses en la costa de Escocia a la del arenque, que aún hoy les vale<br />

unos 300 millones de reales al año, y a la de ballena en la Groenlandia, de que también<br />

sacan considerables ventajas, vinieron las extracciones de los pescados de la costa de<br />

Galicia a reducirse a la de alguna sardina para los puertos de Bayona y Burdeos, Bilbao,<br />

San Sebastián, Barcelona, Alicante y otros de la Península, y poco más; y disminuido en<br />

proporción el número de nuestros pescadores, se transformaron en los más miserables<br />

individuos de la nación”.<br />

Aínda así, no 1804 data da publicación da súa Descripción económica del Reino de<br />

Galicia, considera que as novas medidas encamiñadas a revitalizar a agricultura, a pesca, o<br />

comercio e a economía en xeral, non están dando o resultado esperado. Cabalga o seu<br />

pensamento económico a comezos do XIX entre un mercantilismo, que establece que a<br />

riqueza dunha nación e dos seus individuos baséase no acaparamento do ouro e na<br />

291 .- Sánchez Cidras… p. 23.<br />

173

intervención do estado na participación das riquezas e das actividades económicas, e a<br />

existencia dunha orde natural que condiciona a sociedade na crenza de que a agricultura é a<br />

única industria produtiva (fisiocracia). Con todo, ven a poñer en dúbida as medidas<br />

borbónicas para a revitalización do país. Para Galicia, tamén lamenta que o noso espírito<br />

non sexa máis aberto ós cambios ideolóxicos e non se adquiran técnicas extractivas e<br />

transformadoras da pesca propias doutros lugares como as Vascongadas. Amén disto<br />

describe a situación dos nosos pescadores desta forma: “sólo se limitaban en lo general a<br />

pescar por cuenta de armadores que anticipadamente les compraban, salaban y vendían<br />

los frutos de su industria; vendiendo ellos únicamente por cuenta propia algunas partidas<br />

de pescado fresco, y sin tener otra ocupación ni recurso. A esfuerzos del acreditado celo de<br />

D. José Cornide se propuso la fundación de un Montepío, cuyo instituto fuese el de<br />

franquear caudales a los pescadores, sin apremio alguno, con solas las condiciones de<br />

restituirlos dentro de cuatro años; sujétandose a la pesca y salazón de la merluza y<br />

abadejo, según el método que se practica en Terranova. Aprobó S. M. el establecimiento en<br />

Real Orden de 6 de noviembre de 1775; se comenzaron a franquear caudales de los fondos<br />

de expolios y vacantes, y se hicieron venir pescadores vascos de reconocida inteligencia,<br />

para enseñarle aquel método, pero la ruda adhesión de los nuestros a sus antiguas<br />

prácticas ha hecho vanos los esfuerzos que hicieron los vascos para instruirlos….( )… es<br />

preciso dejar las pesquerías sin la más mínima traba, ni visos de relación alguna con la<br />

Matrícula de la Marina Real”. 292<br />

Xoán Carmona Badía 293 salienta que amén dos pensadores da Ilustración boa parte<br />

dos do XIX sobrancearon a agudización das desigualdades sociais que significaba a<br />

penetración catalá e debuxaron nos seus escritos in idílico igualitarismo previo a ela que<br />

contrastaba vivamente coa nova situación de desigualdade e desposesión. Os mariñeiros<br />

galegos serían así, antes da chegada dos cataláns, “pescadores y comerciantes de<br />

salazón” 294 nunha beiramar que vivía “en el seno de la paz y la abundancia, gozaba de los<br />

frutos de la costa y suelo, sin la zozobra de perderlos en el futuro; extraíalos en naves<br />

propias a los países extranjeros y las retornaba cargadas de muchos géneros de preciso<br />

consumo, y de gruesas sumas que aumentaban su moneda” 295 . Apunta Carmona Badía<br />

neste senso, dende unha perspectiva máis actual que relativiza os postulados ilustrados, que<br />

lonxe de existir a idílica igualdade social narrada había unha marcada desigualdade entre os<br />

pescadores, manifestada no posesión ou non das embarcacións. O certo é que uns eran<br />

propietarios e outros asalariados ou traballadores a quiñón para os anteriores. No mesmo<br />

senso, argumenta que a devandita descapitalización do mundo da pesca previa á chegada<br />

dos cataláns non é tal, dándose máis ben un certo proceso de capitalización local<br />

representado pola aportación das naves e outros aparellos que os armadores poñían no<br />

proceso extractivo. En definitiva, o sistema de aparcería marítima que existía en Vilanova e<br />

na maior parte dos portos de Galicia, estaba montado sobre a base da propiedade privada<br />

das dornas ou pequenas lanchas, gamelas, utilizadas na pesca ó xeito.<br />


.- LABRADA ROMERO, LUCAS: “Descripción económica del Reino de Galicia”. Galaxia. Vigo. 1991.<br />

Ps. 253-255.<br />


.- CARMONA BADÍA, XOÁN: “Igualdade e desigualdade nas pesqeuerías galegas de mediados do<br />

século XVIII”. Grial, 27. Vigo. 1989. Ps. 216-226.<br />


.- GONZÁLEZ DE ZÚÑIGA, C.: “Medidas que se deben adoptar para el fomento de la pesca y salazón en<br />

todas las costas y rías gallegas”. Pontevedra. 1850. P. 5.<br />


.- CORNIDE, J.:”Memoria sobre la pesca de la sardina en las costas de Galicia”. Madrid. 1774. P. 59.<br />

174

Dos datos do Archivo General de Simancas para 1761 relativos a Vilanova extráese<br />

que nesta vila había 9 propietarios de dornas que se dedicaban ó cerco e 40 mariñeiros que<br />

traballaban nelas a quiñón ou parte da pesca. Non tiñan a obriga de facelo nunha específica<br />

pudendo facelo en calquera a condición de cobrar a parte amentada. Se comparamos o<br />

número de embarcacións e mariñeiros co doutros portos, pódese asegurar que era realmente<br />

baixo xa que, por exemplo, Cangas tiña 43 matriculados, posuidores de lanchas, e 223<br />

mariñeiros, Carril 12 e 70 respectivamente, O Grove, 89 e 147.<br />

Desta parte que lles correspondía unha quedaba na casa como sustento, outra era<br />

vendida a armadores que as salgaban e logo vendían e, finalmente, se ficaba algo era posto<br />

no mercado polas propias familias. Con todo, o nivel deste tipo de transacción económica<br />

raiaba coa subsistencia. En poucas ocasións o mariñeiro, se dispoñía de embarcación, podía<br />

saír a pescar pola súa conta ó xeito pero a comercialización da marea repetía o mesmo<br />

esquema antedito.<br />

A organización da pesca estaba nas mans dos gremios que regulamentaban as<br />

normas de pesca, vedas, etc. Éstes estaban controlados nos seus postos directivos polos<br />

propietarios e patróns das lanchas que representaban ós gremios nos contratos que estes<br />

asinaban e ostentaban os cargos que correspondían ó gremio no noso e noutros concellos.<br />

Estes estrato superior de mariñeiros era adoito propietario tamén das loxas de salga e dos<br />

fornos para obteren o saín ou graxa procedente das vísceras da sardiña, loxas estas que<br />

outras veces eran de terrestres (comerciantes, fidalgos, oficios públicos) 296 . Neste contexto,<br />

no primeiro terzo do século XVIII, constrúese a Igrexa da Pastoriza (hoxe Igrexa Vella) que<br />

ven a substituír á antiga parroquial de Calago. En todo o proceso tiveron moito que ver o<br />

crego do momento, José Benito Rivas, e o abó de Valle Inclán, Francisco Peña. Quedaba<br />

baixo a advocación da Virxe da Pastoriza que tamén daba o seu amparo para que no 1783<br />

se constituíra, logo dunha bula papal, a Confraría que hoxe leva o seu nome. A igrexa<br />

ocuparía para estas datas o lugar central da vila onde se reunirían os mariñeiros para falar e<br />

organizar as tarefas do mar.<br />

Constátase para a época a presenza en toda a ría de mercadores asturianos con base<br />

en Vilaxoan, que adiantaban cartos ó propietario ou patrón dun barco para atender ós gastos<br />

dunha expedición ou para investir en mercadorías para vender no porto de destino. A maior<br />

parte da pesca de Vilanova canalizábase cara as mans destes comerciantes que logo de<br />

transformada en salgado a distribuían por Portugal, Andalucía, Levante e Cataluña.<br />

Respecto das pescarías todos os autores coinciden en apuntar que tiñan moi baixa<br />

produtividade por mor, entre outras cousas, dunha moi deficiente tecnificación das<br />

embarcacións e das técnicas extractivas e transformadoras, problema moi difícil de superar<br />

xa que no século XVIII estase a producir un incremento de poboación na costa que diante<br />

da penuria de recursos compaxina as tarefas agrícolas coas do mar.<br />

Aínda con todo, o devandito autor afirma que as pescarías galegas do XVIII,<br />

anteriores á chegada dos cataláns, tiñan un carácter acusadamente mercantil que absorbían<br />

capital tanto dentro como de fóra do sector, e que estaban dando lugar a un proceso de<br />

diferenciación social no seu interior do que se vía o agromar dun grupo burgués de base<br />

marítima. 297<br />

296 .- Carmona Badía....Ibidem. P. 219.<br />

297 .- Carmona Badía…Ibidem. P. 222.<br />

175

4.1. CARACTERÍSTICAS DAS SALGADEIRAS.<br />

“A mediados de este siglo en que la suspensi6n de la guerra había dexado en<br />

inacción a muchas gentes ..., y cuando se empezaba a dar valor a la industria (de la<br />

pesca), enxambres de marineros catalanes que no cabían en su país, atraídos por la fama<br />

de las riquezas marítimas de Galicia, se derramaron sobre sus costas sin detenerse en la<br />

diferencia que hay entre ellas y las de su país, y ... declararon la guerra a la principal<br />

especie que las frequentaba que es la sardina ...” 298 . De este modo, se explicaba a chegada<br />

dos cataláns ás costas galegas en cita recollida por Daniel Bravo Cores 299 .<br />

En efecto, como é ben sabido cara 1750, data aceptada pola historiografía clásica<br />

sobre o tema, comezan a chegar a terras galegas moreas de comerciantes, homes de<br />

negocios, etc., procedentes en boa parte de Cataluña pero tamén das terras vascas, a<br />

Maragatería, etc. Os cataláns arriban ás nosas costas en barcos cargados con viño e panos<br />

fundamentalmente e regresan con sardiña salgada principalmente. Diante da crise da<br />

sardiña no mediterráneo destes tempos e da abundancia dela nas nosas rías instálanse<br />

creando nas praias factorías de transformación da pesca que logo distribúen na súa<br />

meirande parte por Cataluña, en pleno proceso de revolución industrial, aínda que tamén<br />

polo sur e levante. Neste senso, a finais do reinado de Carlos IV estímase que en Galicia<br />

había unhas 400 factorías de salgado por todo o litoral, con profusión nas rías de Muros-<br />

Noia, Arousa; Pontevedra e Vigo 300 .<br />

“A primeira arribada de emigrantes cataláns estivo constituída en boa parte por<br />

homes oportunistas, que con escaso caudal pretendían obter saneados beneficios en pouco<br />

tempo, tanto a nivel individual como formando compañías mercantís (…). Mais estas<br />

primeiras compañías poderíanse denominar de tempada pola súa efímera vida, xa que na<br />

maioría dos casos non duraban máis ca un ano, aínda que se volvesen a constituír ó<br />

seguinte cos mesmos ou outros socios diferentes. Nun principio comercializaban a sardiña<br />

que lles mercaban ós pescadores galegos e para isto levantaban simples barracóns ou<br />

chabolas e salgaban en tallas o peixe que logo elaboraban de acordo con seu sistema de<br />

prensado, remitindo ó mercado levantino, pero especialmente a Barcelona e máis tarde<br />

tamén a Italia, a producción obtida. Estes emigrantes introduciron un novo aparello para<br />

utilizar na pesca da sardiña que resultaba máis eficaz cós autóctonos, porque en menos<br />

tempo e con menor número de asalariados efectuaban máis capturas. A rede denominada<br />

xábega (…). 301 .<br />

Traían consigo cartos o que contrastaba coa evidente penuria de medios e fame dos<br />

patrianos, pero tamén incorporarán novos métodos de traballo no mar, aparellos,<br />

embarcacións e, abrigo, unha nova forma de salgalo peixe que o fará máis competitivo e<br />


.- LARRUGA Y BONOTA, EUGENIO: “Memorias políticas y económicas sobre los frutos, comercio,<br />

fábricas y minas de España”. Tomo 42. Madrid 1798. Pg.. 314. Biblioteca Nacional 5/6437.<br />


.- BRAVO CORES, DANIEL M.: “Los almacenes catalanes de salazón en galicia: características y<br />

procesos productivos”. En Revista Pedralbes. 1991. Nº 11. Ps. 165-179.<br />


.- MEIJIDE PARDO, A.: “Negociantes catalanes y sus fábricas de salazón en la Ría de Arosa. (1870-<br />

1830)”. Comunicación presentada ó I coloquio de Historia Económica. Barcelona, maio de 1972. La Coruña.<br />

1973. Ps. 5-6.<br />


.- ROMANÍ GARCÍA, ARTURO. “A revolución tecnolóxica na industria salgadeira de Galicia”. Vigo.<br />

Unipro. 1991. P. 16.<br />

176

duradeiro que aquel realizado co tradicional escochado galego 302 . Este feito amósase moi<br />

relevante de cara ás exportacións cara o territorio peninsular xa que a sardiña prensada<br />

polos cataláns ten máis duración que a escochada polos galegos que oxida pronto coa calor.<br />

Chama a atención sobre esta casta o seu carácter asociativo, fortemente empresarial,<br />

vinculada politicamente co liberalismo practicante que haberá de preitear hostilmente cos<br />

privilexios da igrexa.<br />

“Son infinitas la fábricas de sardinas que trabajan todos los años los catalanes,<br />

cuya cosecha y fabricación de ella empieza en agosto y dura hasta fin de febrero.<br />

Ejercitados desde su emigración en este tráfico, en pocos años se hicieron ricos, como se<br />

puede probar de muchos que, de sólo en adquisiciones que han hecho, ya disfrutan de uno,<br />

dos o tres mil ducados de renta y de un gran giro en pie del mismo pesado, vinos y<br />

aguardientes; y aún con su industria han mantenido y fomentado a muchos de sus paisanos<br />

que, con bastante pobreza, han venido a su amparo y abrigo, siendo una progresión feliz<br />

de parientes y paisanos del mencionado reino de Cataluña” 303 . As transformacións que<br />

produciron os cataláns no económico, social, político e cultural foron de tal magnitude que<br />

o que antes fora xa non volverá a ser e, neste senso, destacan os numerosos preitos<br />

encarados coa igrexa diante do intento por parte desta institución de perpetuar uns<br />

privilexios que condenaban ó pais galego á miseria e á emigración.<br />

A poboación patriana, sen bens de fortuna e reducida á indixencia pasará a depender<br />

totalmente dos novos señores do mar de modo que xa Lucas Labrada advirte que nas<br />

labouras do salgado e prensado se ocupan a meirande parte dos mulleres dos pobos,<br />

mentres que a case totalidade dos pescadores nativos, engadido o denominado terrestre 304 ,<br />

se dedica ás tarefas da pesca e o seu adubo conserveiro. Nestas, todo apunta a que o cénit<br />

desta afluencia e instalación ten que ver con finais de XVIII e principios do XIX. Así, para<br />

estas datas, no que atinxe a banda dereita da ría de Arousa temos máis de unha ventena de<br />

fábricas instaladas principalmente en Vilaxoan e Vilanova de Arousa. Concretamente para<br />

Vilanova, entre os barrios do Castro, os Olmos e o Cabo, no 1799 Meijide Pardo, na obra<br />

citada, da 12 cataláns asentados (Fidel Curt Roch, Manuel Goday Roura, Miguel Curt,<br />

Gerardo Font, Felipe Font, Francisco Llauger e o seu fillo Juan Llauger Fábregas, Antonio<br />

Llunas, Bartolomé Puig Font, José Roig, Carlos Rosell y Narciso Vidal). Para a Illa danse<br />

cifras duns dez industriais entre os que estaban Felipe Font que vende a Juan Buch Arnao,<br />

Félix Jover Grau que pasa a mans do sobriño Pablo Jover Carreras, Juan Cardona, Juan<br />

Castañer, Lucas Colomer, Carlos Rosell, Salvador Rosell e Francisco Rovira.<br />

“A segunda vaga emigratoria catalana comeza a primeiros do século XIX (o autor<br />

refírese ó XIX) e continuou ata ben entrada a década dos corenta. Máis esta nova masa de<br />

emigrantes diferénciase notablemente da anterior, pois estas xentes traen consigo e<br />

dispoñen xa dunha forte tesoureiría, e veñen coa mentalidade de empresarios, formando na<br />

maior parte dos casos sociedades mercantís. Non son oportunistas, son verdadeiros<br />

capitáns de empresa que arriban a Galicia para quedaren nela e integráronse coas xentes<br />


.- Sobre a historia da instalación dos fomentadores cataláns nas nosas costas deberá acudirse a obras de<br />

autores clásicos como Carmona Badía, Santos Castroviejo, López Capón, Alónso Álvarez, Sánchez Cidras,<br />

Cerviño Meira, Fernández Aldeangunde, Mariño del Río, Arturo Romaní, Calo Lourido, Luisa e Antonio<br />

Meijide Pardo, etc., e os decimonónicos Lucas Labrada, Díaz de Rábago, entre outros.<br />


.- VÁZQUEZ FIGUEROA. ms. 4434, fol. 144. Museo Naval de Madrid. Citado por Meijide Pardo. Op.<br />

Cit. P. 6.<br />


.- Terrestre era aquela persoa que non estando inscrita na Matrícula do Mar, ou organización gremial,<br />

indispensable para saír a faenar, simultaneaba o cultivo do campo coa pesca.<br />

177

desta terra, como así fixeron. Non instalan barracóns provisionais de madeira para<br />

traballa-la sardiña, senón que erixen sólidas edificacións de pedra e unida á fábrica<br />

levantan tamén a casa vivenda” 305 .<br />

Foron anos duros os do comezo do século XIX xa que houbo que superar o atraso<br />

que provocara a Guerra de Independencia contra os franceses. A elo uníronse campañas<br />

onde escaseou moito o peixe, a sardiña, e chambra o estanco do sal que supuña un alto<br />

prezo para os industriais e particulares adicados ó salazón 306 . A situación social non era<br />

moito mellor como xa se indicou en páxinas precedentes nas que se facía mención a que os<br />

excesivos impostos das guerras carlistas, a leva continua de xoves para as mesmas, os<br />

andazos de fame e enfermidades, as pragas da vide etc., minguaban os fondos do Concello<br />

que nos anos 40 ten que pedir unha rebaixa de impostos á Facenda 307 .<br />

Crises da sardiña, carestía dos prezos do sal aparte, e polo tanto da industria do<br />

transformado, declive do comercio e das súas fontes de demanda que fan agromar ós<br />

propietarios da terra en forza e ascendente social, produtivo e ideolóxico, perda dos<br />

mercados iberoamericanos, escaso poder de influenza da burguesía galega do peixe na<br />

política española, caso contrario da téxtil catalá, etc. 308 , é certo que para mediados do<br />

século XIX esta burguesía aparece xa consolidada a pesares do estancamento decimonónico<br />

segundo se pode ver no cadro seguinte:<br />

FOMENTADOR LUGAR VECINDADE<br />

Manuel Goday e Cía Vilanova de Arousa Vilanova de Arousa<br />

José Llauger Vilanova de Arousa Vilanova de Arousa<br />





.- Meijide Pardo, na obra anteriormente citada recolle o seguinte: “en una escritura de obligación suscrita<br />

en la primaver del 1828 por varios fomentadores de Villajuán y Villanueva de Arosa, los otorgantes<br />

expresaban cómo han padecido suma decadencia en sus capitales con motivo de las pérdidas que sufrido en<br />

el ramo o industria de la salazón y fomento de pesca, a causa del crecido precio de la sal. Para eludir su<br />

completa ruína (y la de una gran porción de personas, terrestres y marineras, que se ocupan y mantienen con<br />

los jornales que ganan que dicha industria) han decidido representar a S. M. Se digne mandar que la sal<br />

para el fomento y salazón de la pesca se dé al goce de la fábrica a los dichos otorgantes y demás de su clase,<br />

al precio de dos reales fanega, según se ejecuta para los extranjeros”. MEIJIDE PARDO, ANTONIO:<br />

“Negociantes catalanes y sus fábricas de salazón en la Ría de Arosa. (1870-1830)”. Comunicación<br />

presentada ó I coloquio de Historia Económica. Barcelona, maio de 1972. La Coruña. 1973. P. 22.<br />


.- Ver cita 126.<br />


.- SANTOS CASTROVIEJO. I: “Os séculos XVIII e XIX (ata 1870): protagonistas e transformacións” e<br />

FERNÁNDEZ CASANOVA, C.: “Cambio económico, adaptacións e resistencias nos séculos XIX (dende<br />

1870) e XX”. En FERNÁNDEZ CASANOVA, C. (Ed.): “Historia da pesca en Galicia”. Servizo de<br />

Publicacións da Universidade de Compostela. 1998.<br />

178

Pablo Jover e fillo A Illa de Arousa Vilaxoan<br />

Froilán Cobián A Illa de Arousa Vilagarcía<br />

Juan Buch Arnao A Illa de Arousa Vigo<br />

Antonio Boada A Illa de Arousa A Illa de Arousa<br />

Ramón Barral A Illa de Arousa-Comboa Sobradelo<br />

Fonte: Administración de Rentas Estancadas de Pontevedra (1853-1857). Elaboración propia.<br />

Da lectura cabe subliñar dúas cousas; a primeira é a supremacía da Illa como<br />

enclave industrial sobre Vilanova aínda que a meirande parte dos industriais non vivan<br />

nela; a segunda será presenza de dúas persoas que haberán de resultar vitais para a<br />

Vilanova decimonónica; Manuel Goday Roura con fábrica tamén na Illa que segundo<br />

Meijide Pardo era un dos meirandes exportadores de sardiña de Galicia actividade que<br />

simultaneaba co aproveitamento industrial de viños e licores e Manuel Llauger coa súa do<br />

Cabo que exportaba ó Mediterráneo español e Italia. Da consulta do “Censo Industrial y del<br />

Comercio” do Arquivo municipal entresacamos que no 1863 abre una nova instalación<br />

fabril Manuel Goday e no 67, e no 71 véndelle a Ricardo Llauger a que tiña na Illa co que<br />

este pasa a ter dúas, engadindo a do Cabo, ó socairo da nova situación provocada polo<br />

desestanco do sal, fai o propio Francisco Llauger. Aínda coas crises industriais e comerciais<br />

do XIX que provocan un constante estancamento económico, esta burguesía consolídase<br />

como grupo social, practicante moi activo dun liberalismo constitucional que “en todos os<br />

momentos vindica o desestanque e o comercio libre do sal, o desmantelamento do sistema<br />

prohibitivo, a reforma do Estado e da Facenda, da expansión ordenada das cidades e do<br />

destino do excedente a finalidades produtivas en vez de ao mantemento das clases<br />

numerosísimas que viven no país na fartura e na folga” 309 . Os preitos contra o contrabando<br />

de sal e outras mercadorías son frecuentes en tódalas escribanías da comarca e inclúen a<br />

membros da fidalguía como os Valle e Peña Montenegro, monxes exclaustrados.<br />

Pouco a pouco, sobre todo nas vilas e moito en Vilanova, esta burguesía irá buscado<br />

unha mellora das súas posicións sociais a través dunha marcada endogamia dentro do seu<br />

grupo social e mesmo coa fidalguía de pazo ou de escribanía. En efecto, os membros desta<br />

clase buscan ós seus homónimos para emparentar e manter a salvo o patrimonio familiar ou<br />

incluso incrementalo. Matrimonios como os de Manuel Goday Roura con Francisca<br />

309 .- SANTOS CASTROVIEJO. I: “Os séculos XVIII e XIX (ata 1870): protagonistas e transformacións”: En<br />

FERNÁNDEZ CASANOVA, C. (Ed.): Historia da pesca en Galicia. Servizo de Publicacións da<br />

Universidade de Santiago de Compostela. Biblioteca de Divulgación, serie Galicia. 1998.<br />

179

Llauger ou futuras xeracións de Llauger tío con Llauger sobriña poden ser un bo exemplo<br />

do exposto. Por outra banda, tamén se perseguen os títulos nobiliarios co que a unión coa<br />

fidalguía se converte nun feito cotián, así temos as unións de Peña- Goday e Peña-Valle.<br />

Conséguese así o título nobiliario por unha banda e, pola outra, o mantemento dun<br />

patrimonio que esmorece día a día. Logo disto, o comportamento dos burgueses é igual có<br />

que tiñan os antigos nobres, xa que agora pasarán a ser propietarios rendistas 310 . Parece<br />

evidente, nestes senso, que nuns primeiros intres aínda que paseniñamente e a impulsos<br />

desta burguesía en xeral, todo parece cambiar e así respecto da sociedade, pódese dicir que<br />

se comeza a rachar coa antiga división estamental de privilexiados e non privilexiados e a<br />

pertenza a un grupo ou a outro por razón de berce, propia do Antigo Réxime. Este proceso<br />

ven da man da penetración imparable da economía capitalista, imposta polos cataláns.<br />

Con todo, fidalgos e cregos, aínda perceptores de cuantiosas rendas, entre elas a<br />

igrexa tenta seguir cobrando o dezmo sobre a pesca que se negan a pagar os cataláns,<br />

seguen a ter moitas prebendas nun mundo tan marcadamente rural e ocupan o cumio da<br />

pirámide social, aínda en clara regresión. Ó seu carón, pero por debaixo en importancia,<br />

podemos atopar a unha pléiade de artesáns, labregos de moi diversa condición, mariñeiros,<br />

proletarios urbanos, funcionarios, profesións liberais e unha burguesía industrial<br />

invertebrada de asentamento urbano e vilego. Pero co transcurso do tempo, o paso dunha<br />

sociedade tan pechada a outra de corte liberal, está servido e constátase cómo van<br />

extinguíndose determinados usos e hábitos sociais como, por exemplo, a desaparición<br />

paulatina dos vellos criados e criadas que tiñan que estar dispostos para o traballo de sol a<br />

sol para o señor de vez. Esta figura terá a súa contrapartida nas vilas, nos novos serventes<br />

urbanos que traballan por salario fixo e por un número determinado de horas para unha<br />

nova clase social, a burguesía comercial, que ostenta o poder económico e moi pronto terá<br />

o político, como imos ver.<br />

Efectivamente, fundamentalmente dende o Trienio Liberal e en dura loita coa máis<br />

afamada fidalguía local vanse roldando nos postos máis sobranceiros do concello; alcaldes,<br />

secretarios, procuradores síndicos, etc., nomes como Manuel Goday Roura e Goday Gual,<br />

Francisco Llauger Santos, Francisco Peña, José Llauger, Ramón del Valle, Manuel<br />

Domínguez del Valle, Manuel Llauger Peña, etc. Os gobernos locais cambian segundo a<br />

cor política que impere en Madrid e os andazos levantiscos do exército son correspondidos<br />

inmediatamente cun cambio no goberno local no que, mesmo, a Milicia Nacional está<br />

controlada ata a súa desaparición polos burgueses citados.<br />

En definitiva, a partir da perda das colonias americanas nos anos 20, da sempiterna<br />

crise industrial e comercial decimonónica e da decepción que supuxo para esta clase o<br />

breve Trienio, vaise producindo un paulatina afastamento da burguesía galega do<br />

liberalismo e un achegamento ó mundo que tanto tentaron derrubar. A perda dos mercados<br />

exteriores coincide no tempo coa ruína das poucas experiencias industrias galegas, véxase o<br />

téxtil e o salgado, logo, as desamortizacións e a inversión en rendas da terra suporán a<br />

renuncia ós seus principios como clase e a volta das súas miradas cara o mercado interior<br />

será patente nestas datas.<br />

310 .- LEAL BÓVEDA, J. Mª e TORRADO, RAMÓN: “Aspectos socioeconómicos da Vilanova de Valle<br />

Inclán”. En Cuadrante, nº 0. Ps. 28-35. 2000.<br />

180

A persistencia dunha poderosa superestrutura señorial na agricultura galega, o<br />

sistema foral, impide en último termo toda posibilidade de renovación. A compra de bens<br />

desamortizados, que en Galicia supón tan so a do seu dominio eminente, a partir da década<br />

dos trinta, continuación lóxica do proceso de adquisición de terra e rendas de finais do<br />

XVIII e comezos do XIX por parte dos nosos comerciantes consagra esta renuncia ós<br />

principios burgueses en canto que bloquea o funcionamento capitalista da agricultura. É así<br />

como se producirá a integración da burguesía galega nacida ó socairo do comercio con<br />

América no seo dunha clase dominante, máis vencellada ó pasado que ó presente na medida<br />

en que se converte en perceptora de unha parte do excedente campesiño a través dunha vía<br />

tipicamente señorial, a da renda foral 311 . Goday primeiro coas súas inversións en terras<br />

desamortizadas e Llauger despois co mesmo propósito en relación coas compras de rendas,<br />

foros e terras que lles fai ós Peña Montenegro, son dous bos exemplos disto 312 .<br />

Pero no económico o panorama desolador que pintabamos dende comezos do XIX<br />

chega ó seu fin no 1869, logo da Revolución do 68 denominada a Gloriosa que destrona e<br />

expulsa de España á raíña Isabel II e inaugura o denominado Sexenio Revolucionario. As<br />

medidas liberalizadoras que trae consigo a nova etapa supoñen o desestanco do sal por<br />

parte do Estado co que o produto baixa moito en prezo e pode ser adquirido tamén polos<br />

patrianos e particulares que pasarán a competir de forma oportunista, aínda que con modos<br />

de produción cae que artesanais, cos vellos fomentadores. A actividade transformadora da<br />

pesca increméntase e os capitais acumulados son moitos, ó que hai que engadir a favorable<br />

disposición dos mercados internacionais e a aparición dos novos métodos de conservalo<br />

peixe descubertos por Colín, Appert, perfeccionados por Pasteur. Os mercados<br />

internacionais antes dominados por Francia a través das súas instalacións na Bretaña e<br />

curso final do Loira, Nantes, pasan a selo agora pola mercadorías galegas diante da crise da<br />

sardiña bretona. Búscanse novas pescarías diante do incremento da demanda da sardiña,<br />

modernízanse as técnicas e os equipos de produción e acumúlase gran capital susceptible de<br />

investir noutros subsectores pesqueiros 313 . Pero nas fábricas tamén se complican as<br />

relacións de produción nas que se produce unha proletarización máis intensa e antagónica<br />

coa gran acumulación de capitais da nova e vella burguesía do peixe.<br />

“A liberdade para embarcar o sal posibilita o fraude e o incumprimento dos<br />

mariñeiros vinculados contractualmente ao fomentador, que se traduce nunha menor<br />

cantidade de peixe entregada ás fábricas e unha alza nos custos de transacción, nun<br />

momento de suba da demanda da sardiña; todo isto conduce a unha inapetencia<br />

investidora e, en última instancia, á venda dos medios de producción ós pescadores”.<br />

Nestes intres, Manuel Goday abre na Illa a primeira conserveira, “al estilo nantes”,<br />

de Galicia e tanto el como a súa familia vense imbuídos por esta dinámica produtiva e<br />

comercial co que a partir de 1877 inician un proceso de venda de embarcacións á<br />

mariñeiros de Vilanova. Así, por exemplo, José Goday vende 2 dornas e 2 lanchas con 17<br />

pezas de xeito por 1.650 pesetas, Manuel Goday fai o mesmo cunha dorna por 590 pesetas<br />

311 .- ALONSO ÁLVAREZ, L.: “Comercio colonial y crisis del Antiguo Régimen en Galicia (1778-1818)”.<br />

En Pedralbes, Revista de Historia Contemporánea. Nº 11. 1991.<br />

312 .- LEAL BÓVEDA, J. Mª.: “Das desamortizacións á crise finisesular. O periclitar da fidalguía galega. O<br />

caso dos Peña Cardecid e García Bolaño en Vilanova de Arousa”. No prelo. Servicio de Publicacións da<br />

Deputación de Pontevedra.<br />

313 .- FERNÁNDEZ CASANOVA, C.: “Cambio económico, adaptacións e resistencias nos séculos XIX<br />

(dende 1870) e XX”. En FERNÁNDEZ CASANOVA, C. (Ed.): “Historia da pesca en Galicia”. Servizo de<br />

Publicacións da Universidade de Compostela. 1998. Ps. 141-143.<br />

181

e Juan Goday vende unha lancha con cinco pezas de xeito a un mariñeiro de Vilanova que<br />

debe hipotecar unha finca para pagar o lote. Na lóxica empresarial que vimos narrando, a<br />

venda da flota extractiva non se corresponde coa dedicada ó transporte, composta por<br />

galeóns de ata 180 toneladas que viñan a substituír ó vellos bergantíns, pailebotes,<br />

polancras, goletas ou quechemaríns, de menor capacidade 314 . Pero non son as únicas vendas<br />

xa que en agosto do 1892 Teresa e Carmen Llauger Peña, véndenlle por 875 pts. o bote<br />

“Victorina” a don Manuel Costa Cores de A Illa de Arousa 315 . Con isto camiñamos cara<br />

finais de século e é preciso adentrarnos noutros aspectos das factorías dos cataláns.<br />

4.2. O ASENTAMENTO. EMPRAZAMENTO DAS FACTORÍAS. AS FORMAS<br />

DE PROPIEDADE.<br />

A colocación destas industrias fíxose en solares aforados pola nobreza ou o clero, en<br />

moitas ocasións procedentes das desamortizacións de Mendizábal e Madoz, ou por medio<br />

de apropiacións ilegais de areais empregados finisecularmente polos mariñeiros patrianos<br />

cos que ás veces se entraba en conflito polo seus usos. O emprazamento dos almacéns era<br />

en primeira liña de praia, en enseadas abrigadas e moi accesibles por parte das<br />

embarcacións. A ubicación xeográfica das factorías de salgado non era aleatoria xa que se<br />

realizaba en lugares que ofrecían condicións de abrigo, calado, accesibilidade e<br />

proximidade a núcleos comerciais importantes, ou ben vilas onde existira tradición<br />

industrial pesqueira, emprazándose as factorías en torno ó porto onde se descargaban as<br />

especies que se adquirían na lonxa ou no mar a través de galeóns, ós armadores das flotas<br />

do xeito ou do cerco. Logo, os almacéns de salgado estendéronse por calas e radas das Rías<br />

Baixas doadamente accesibles polas flotas pesqueiras. Na segunda fase de ocupación da<br />

costa polos cataláns, construiríanse peiraos ou ramplas de madeira e a posteriori de pedra<br />

para facilitala manipulación do peixe. Este esquema cúmprese no caso de Vilanova, de<br />

modo que os barrios do Cabo, o Castro e a enseada dos Olmos en pleno centro da Vila,<br />

convértense nos puntos neurálxicos desta actividade.<br />

Segundo Daniel Bravo Cores (1990), os cataláns recorreron a diferentes<br />

modalidades de contrato para facerse coa propiedade ou gozo destas instalacións. A<br />

meirande das veces foron pactos de diferente índole entre a fidalguía local, a propia igrexa<br />

e os fomentadores. O máis afamado é o da Poboa do Caramiñal, de 1834 e 1836, no que o<br />

señor de Xunqueiras e marqués de Camarasa outórgalle a Gerardo Ferrer os foros do lugar<br />

anterior e un fundo no porto de Corrubedo. Así nos libros de cobros desta nobiliaria familia<br />

constan como pagadores do amentado foro más de seis familias de cataláns.<br />

Outra modalidade, máis curta que o foro, era a cesión mediante arrendamento, dos<br />

terreos onde se erguerían as instalacións e a casa necesarias para inicia-la produción. O<br />

pagamento facíase en especie, sardiñas salgadas, ou en cartos, reais de vellón. Podíanse<br />

alugar, tamén, instalacións xa existentes aínda que neste caso os prezos eran moitos máis<br />

gravosos, en cartos, peixes ou graxa. A cesión para as instalacións tamén era frecuente.<br />

Respecto da pesca, en moitos casos o fomentador pactaba con un patrón u varios, coas súas<br />

correspondentes tripulacións, a achega de embarcación e aparellos conseguintes. Os<br />

beneficios da pesca repartíanse mediante unha porcentaxe acordada de antemán. Mesmo os<br />


.- Fondos do Arquivo do Museo da Conserva da Illa de Arousa.<br />


.- Notaría de Pedro SÁNCHEZ LÓPEZ. Notario en Cambados , trasladado do distrito de A Lama. Exerceu<br />

o cargo dende 1865 a 1896.<br />

182

catalán actuaban como prestamistas de cartos para familias que firmaban o seu posterior<br />

pago das ganancias que tiveran coa lancha da súa propiedade.<br />

Calo Lourido narra caso fálanos dun caso paradigmático na península do Grove no<br />

que pon ás claras que a Igrexa perderá os décimos na súa loita contra os cataláns pero<br />

recuperaraos en alugueres de terreos onde se erguerán salgaróns. Así, “uns días despois, o<br />

24 do corrente mes de xaneiro, chegan xunto ó mesmo escribán (refírese o autor a Andrés<br />

Benito Suárez de Cobián), pero agora na freguesía de San Vicente, tres persoas: don<br />

domingo Lanza Trelles (…), don Cosme de la Isla Covián e don Diego Antonio Medina.<br />

Este úlitmo di que, como dueño y señor del monte y baldío llamado Moreiras, sito en el<br />

lugar de Reboredo, afora, cede y traspasa a los dos primeros ciento y ochenta quartas de<br />

longitud y ciento quarenta de latitud en dicho monte y lugar. En el podrán y deberán<br />

levantar un almacén o fábrica de sardina o pesquería sin contradicción alguna. Don<br />

domingo e don Cosme deberán deixar para os veciños de Reboredo intacta, franca y<br />

expedita, a servidume dos carros, argazos e aproveitamentos que o mar deite a carón do<br />

almacén. Deberán pagar ó dito don diego catro reais anuais en concepto de directo<br />

dominio, así como o décimo de toda a pesca segundo o estilo e costume de San Vicente do<br />

Grobe, é decir, un congro de cada trece, unha sardiña de cada trece e, do resto dos peixes,<br />

un de cada dez. Se non fora por esto último, non saberiamos que o tal don diego Antonio<br />

Medina era o párroco de San Vicente, pois o documento nada dí o respecto” 316 .<br />

Avanzado o tempo, logo do desestanco do sal, cando moitos antigos pescadores e<br />

patrianos puideron acceder á propiedade dun almacén, as instalacións fixéronse de un modo<br />

moito máis burocrático xa que requirían dunha concesión outorgada polo Ministerio de<br />

Fomento propietario da zona marítimo-terrestre. A cuestión non era sinxela xa que había<br />

que contar con varios informes positivos antes de que se outorgara a devandita concesión,<br />

entre elas a da Comandancia de Marina, Alcaldía e escoitar as posibles queixas dos veciños<br />

que se eran industriais o máis normal era que se opuxeran diante da competencia que<br />

puidera representar a nova fábrica. Este é o caso de Carmen Pacheco e Francisco Pérez<br />

Rodríguez que en 1906 e 1909, respectivamente pretenden instalarse na enseada dos<br />

Olmos, xusto diante das factorías de José Goday, Luis Pérez e Benito González. A resposta<br />

do Alcalde; Manuel Domínguez del Valle e dos comerciantes, propietarios, industriais, etc.,<br />

da vila, entre os que se encontraban Pedro Peña, Ricardo Llauger como Secretario do<br />

Concello, Manuel Goday, Jesús Rodríguez, Jesús Canabal e outros, foi inmediata<br />

opoñéndose á nova factoría alegando motivos diversos entre os que estaban a construción<br />

da futura praza de abastos ou que o lugar elixido era onde varaban as máis de 200 lanchas<br />

que tiña Vilanova para protexerse dos temporais ou proceder a labores de reparación,<br />

calafateado, etc. O certo é que os peticionarios non tiveron autorización para instalalas súas<br />

fábricas. Con todo, o narrado amosa o proceso que se debía seguir para estes casos 317 .<br />

Os inmobles tendía a repetir o esquema construtivo. Adoitaban constar dunha casa<br />

vivenda, dun piso nun principio e de dous cando a prosperidade se fixo presente, a<br />

continuación situábase a factoría propiamente dita, ben detrás dela ou a continuación da<br />

mesma. En todo caso, o complexo pechábase cun muro de pedra a modo de protección. As<br />

316 .- CALO LOURIDO FRANCISCO: “A Igrexa perde os décimos, pero recupéraos en alugueres: un caso do<br />

Grove”. En Revista PeneirOns. Asociación Cultural Gastronómica.<br />

317 .- Expediente de Don Francisco Pérez Rodríguez solicitando concesión de terrenos en la playa llamada de<br />

los Olmos en la ría de Arosa, para construir una fábrica de salazón y conserva de pescado- Ministerio de<br />

Fomento, 12 de mayo de 1909. Arquivo Municipal de Vilanova. Copia cedida por J. Mª Leal.<br />

183

das familias Llauger e Ozores, no Cabo, representarían o primeiro caso e a de Nogueira o<br />

segundo.<br />

Os materiais de construción eran de pedra, perpiaño ben labrado para a casa,<br />

esquinais e linteis e mampostería para o muros de peche e da fábrica. A cuberta faise a dúas<br />

augas, con tella romana, sobre cimbras de madeira. Entre a casa e a factoría sitúase un patio<br />

porticado con pilotes de granito que serven de soporte para a teitume. Para maior prestixio<br />

social da familia do fomentador, o lintel da porta principal levaba inscrito o nome e<br />

apelidos do fomentador, tal e como se pode ollar aínda por terras da próxima Vilaxoan.<br />

Outro símbolo de distinción co casarío pescador eran as balconadas profusamente<br />

decoradas con cristaleiras o ferro fundido.<br />

Detrás ou contiguamente á vivenda atopamos o taller de carpintería, para elaborar os<br />

tabais, ou caixas que albergaban as sardiñas prensadas, o almacén das ferramentas xa que a<br />

fábrica era un todo autosuficiente e o alfolí onde se gardaba o sal, materia prima<br />

imprescindible no proceso de salgado. Nun dos extremos, encaixados no solo, estaban os<br />

depósitos construídos en pedra; un para a decantación da auga que, mesturada con graxa do<br />

peixe, chegaba dende as prensas e outro para depositar o saín. Ámbolos dous se<br />

comunicaban entre mediante un artesanal sistema que permitía a separación da graxa, o saín<br />

ou a auga. A graxa do peixe adquiría un valor engadido excepcional xa que se empregaba<br />

para a iluminación dos fogares e mesmo para tintar o velame das embarcacións. Todo se<br />

cubría con táboas de madeira.<br />

Nunha ala sombreada do alpendre, encontramos os pilos do peixe, ou lagares.<br />

Formaban un conxunto variable, entre 8 ou dezaseis en función da importancia da<br />

instalación. Eran construídos en pedra, selada nas súas xuntas con argamasa para que non<br />

filtraran a auga. De maior volume os primeiros, fóronse reducindo con tempo a unas<br />

dimensións próximas a 3,5 m3, que posibilitaban o procesado dunhas 200.000 sardiñas. A<br />

fábrica de Llauger contaba con 15 que albergaban entre 80 e 200 caixóns de sardiña. No<br />

barrio de Cabo temos atopado varias fábricas con 8 píos de ladrillo e cemento. O certo, é<br />

que os fomentadores preferíanos de pedra xa que os estucados acababan filtrando a auga.<br />

184

Cada un se cubría con táboas de madeira que se apoiaban nun traveseiro e levaban un<br />

número de identificación. Nas mesmas se anotaban características propias da produción,<br />

tales como data do envasado, días de salgado, etc. Destas características podíanse atopar<br />

exemplares na casa de Llauger. Co paso do tempo, xa avanzado o século XIX e principios<br />

do XX, facíanse de ladrillo estucado 318 .<br />

A área setentrional da factoría destinábase para unha das operacións máis<br />

importantes da salga; o prensado, levado a cabo por persoal masculino –salgadeiro ou<br />

toneleiro-. Falamos da zona ou operación do “morto” consistente nunha ringleira de pedras<br />

ou machos en forma de prisma rectangular perforados polo centro separados entre si por 60<br />

ou máis centímetros. O seu número variaba en función do volume produtivo da factoría.<br />

Nos buratos dos machos encaixábase unha travesa de madeira de sección circular que<br />

servía de eixe para a prensa. De cada un dos eixes sobresaía unha barra, mástil de madeira<br />

de pino duns 6 metros do que penduraban no extremo oposto uns contrapesos, que serve de<br />

palanca para a prensa. Estes, que adoptaban a forma de paralelepípedos en pedra granítica<br />

de distinto tamaño, contan con unha fendedura que servía de guía para poder atalos ás<br />

barras, o que permitía regular a presión. Logo, a unión de barras e contrapesos efectuábase<br />

con cadeas. Eran moi útiles para o prensado de grandes toneis como os do principios dos<br />

tempos. Construcións que reproduzan este esquema podemos atopalos aínda por terras de<br />

San Vicente no Grove, na antiga factoría de Pons.<br />

A principios do século XX comezou a substitución dos machos por sables ou placas<br />

rectangulares perforadas en varios niveis que permitían o prensado simultáneo dun<br />

meirande número de tabais. O paso dos soportes tradicionais de eixe de prensa ó sistema de<br />

sables deu meirande seguridade ó proceso de traballo ó tempo que supuxo un considerable<br />

aumento da capacidade de prensado pero para tabais pequenos e non para os primeiros<br />

toneis.<br />

Toda a área do morto, separada en dúas partes, estaba enlousada con pedra<br />

traballada de perpiaño que adoitaba ter forma cóncava de forma que coincidiran no centro<br />

as dúas caras do solo nunha pequena acanaladura que chegaba ó depósito de decantación,<br />

ata onde chegaban a auga e o saín procedentes do prensado 319 .<br />

Outro modelo que se repetía moito no caso de Vilanova, e doutras vilas segundo<br />

temos constatado en traballos de campo, era un edificio duns 50x30 metros, dividido en tres<br />

naves, con cuberta a dúas augas. Os muros eran de cachotería enfoscada e a cuberta facíase<br />

con tella romana sobre cimbras de madeira. Os píos ou lagares de almacenamento da<br />

sardiña cambiaban con respecto a aqueles dos primeiros cataláns chegados, que eran de<br />

pedra pero agora pasaban a ser de cachotería ou ladrillo revocados. Tiñan máis perda de<br />

auga pero resultaban ser máis baratos co que se aforraba custos. Dentro, as distintas<br />

dependencias de produción espallábanse de forma ordenada seguindo un esquema similar ó<br />

das salgazóns clásicas, descrito anteriormente 320 . O fomentador xa non vivía<br />

318 .- LEAL BÓVEDA, JOSÉ MARÍA: ““Os cambios de uso no litoral galego. O caso de Vilanova de<br />

Arousa”. III Congreso de Profesores de Xeografía e Historia. Consellería de Educación. O Carballiño. 2006.<br />

319 .- Seguiremos na descrición destas instalacións e procesos a autores clásicos como BRAVO CORES,<br />

DANIEL: “Los almacenes catalanes de Salazón en Galicia: Características y procesos productivos”. En<br />

Pedralbes: Revista d'historia moderna, ISSN 0211-9587, Nº 11, 1991 , pags. 165-179. ROMANÍ GARCÍA,<br />

ARTURO. “A revolución tecnolóxica na industria salgadeira de Galicia”. Vigo. Unipro. 1991, entre outros.<br />

320 .- “Proyecto de instalación de una fábrica de salazón en Villanueva de Arosa. Ensenada de los Olmos”.<br />

Promotores Carmen Pacheco y Francisco Rodríguez Pérez. 05 de febrero de 1909. Ministerio de Fomento.<br />

185

necesariamente na “fábrica” pero podía darse o caso contrario. Na primeira situación<br />

reservábase unha ala para estes usos que se abría ó exterior en varios vans, dúas ou tres<br />

portas e tres ou catro fiestras, aínda que entrado o século XX a tendencia é que se vivira<br />

noutra residencia.<br />

Se o terreo e a morfoloxía urbana o permitían adoitaba reproducirse este esquema<br />

construtivo, chambra dende comezos do XX pero se non era o caso a instalación fabril<br />

acomodábase ás condicións do terreo e do parcelario. Exemplos disto temos varios nas<br />

propiedades da viúva de Luis Pérez ou Benito González no Castro, e de José Goday nos<br />

Olmos aló polo 1909 321 .<br />

4.3. O PROCESO DE PRODUCIÓN. FASES.<br />

Resulta evidente que antes de inicialo proceso había que ter a materia prima que era<br />

o peixe, neste caso a sardiña. As embarcacións das etapas iniciais deica ben entrada e<br />

primeira década do XX eran de remo ou vela co que se facía moi lento o desprazamento co<br />

risco conseguinte de que se estragase a pesca. Neste caso, o patrón víase obrigado a vender<br />

ó primeiro comprador ou o máis próximo. Por este motivo, os veteranos fomentadores<br />

instalaron almacéns en diferentes puntos da costa e illas. Tamén obedecía a estas razóns o<br />

constante movemento dos bancos de sardiña co que sempre se tiña asegurada a colleita<br />

Arquivo do Concello de Vilanova de Arousa. Esta documentación e outra relativa ó tema en cuestión foi<br />

doada en maio de 2010 por José María Leal Bóveda ás dependencias municipais.<br />

321 .- “Proyecto de instalación de una fábrica de salazón en Villanueva de Arosa. Ensenada de los Olmos”.<br />

Promotores Carmen Pacheco y Francisco Rodríguez Pérez. 05 de febrero de 1909. Ministerio de Fomento.<br />

Arquivo do Concello de Vilanova de Arousa.<br />

186

diaria 322 . No período de entreséculos, do XIX ó XX, era normal que os propios industriais<br />

tiveran flota propia con persoal asalariado que aseguraba a provisión de sardiña. Estes<br />

barcos estaban moi acondicionados para o almacén e transporte da pesca xa que contaban<br />

con tinas interiores adaptadas á forma do barco. Levaban, ademais, gran cantidade de sal<br />

que se botaba sobre a materia prima dando comezo ó proceso de conservación xa que por<br />

veces, ou case sempre, podían botar 48 horas no mar 323 . Podía ocorrer que se contrataran<br />

barcos e tripulación durante o período que duraba a faena, xeralmente dende principios do<br />

verán ata ben entrado o outono, ou que se mercara o peixe directamente. Os de Vilanova,<br />

segundo entrevistas orais a vellos mariñeiros, adoitaban mercala sardiña na ría de Muros-<br />

Noia ou mesmo en Vigo.<br />

Os barcos dos propietarios das salgaróns podían variar en canto á súa forma de<br />

construción e tamaño segundo a zona onde operaban ou o porto que tiñan como base. Por<br />

exemplo, nos lugares onde as rías ofrecían abrigo natural como a de Arousa (portos da<br />

Vilaxoan, Vilanova, Rianxo, A Pobra, etc.) usábase moito o tipo de barca denominado<br />

tipicamente lancha. Aquí podían estar amarradas todo o ano sen necesidade de varalas. En<br />

cambio, en portos como Palmeira, Ribeira, O Grove, Aguiño, Corrubedo e outras praias de<br />

mar bravo, predominaba a dorna (máis pequena que a lancha), sendo esta máis práctica e<br />

adaptable para ser varada nas praias. A dorna, orixinariamente fenicia, segue tendo<br />

actualmente gran arraigo na ría de Arousa e portos adxacentes por ser moi doada de botar e<br />

varar, usándose moito na pesca manual variada, especialmente de moluscos e mariscos<br />

vivos 324 .<br />

Con nomes distintos o certo é que a pesca facíase mediante as denominadas lanchas<br />

xeiteiras que tiñan propulsión a remo e vela, quilla variable entre 28 e trinta cuartas,<br />

aproximadamente uns 6 metros, e cada unha ía tripulada por cinco homes, o patrón e catro<br />

mariñeiros que traballaban á parte. “As xeiteiras facíanse á mar un par de horas antes do<br />

solpor. Largábase cando o sol chegaba ó ocaso, comezando pola peza de rabo e recollíase<br />

o aparello ás dez ou ás doce da noite. A totalidade da casea mantíñase amarrada á roda de<br />

popa da lancha por medio da veta das redes. Por efectos do vento ou das correntes<br />

mariñas, tanto o barco como as redes derivaban lentamente cambiando de posición, e de aí<br />

o nome que se lle dá ó xeito como arte de deriva. Sempre se largaba de norte a sur, porque<br />

se tiña a crenza de que a sardiña navegaba sempre en dirección á luz. A este primeiro<br />

lance chamábaselle largar ó axeixo; o manexo duraba desde as doce ata as tres da<br />

madrugada, sempre e cando houbese lúa, para evita-la fosforescencia do mar sobre as<br />

redes. O trasmanexo desde as catro da madrugada ata as seis, e nas mesmas condicións<br />

luminosas có anterior. Non sempre se facían estes lances, senón que se executaban de<br />

acordo coa abundancia ou escaseza da pesca, do estado do mar ou da influencia do vento.<br />

Polo regular só se daban dous lances, o do axexo e o da alborada. Cando os aparellos se<br />

metían a bordo e traían sardiñas, desenmallábanse no ensai a medida que se halaban. Os<br />

tripulantes eran moi destros nesta operación, que se facía sen dana-lo peixe. (…). Os<br />

xantares facíanse a bordo cando non se regresaba a porto ata o día seguinte, por vender<br />

en distinta localidade ou ós galeóns da compra procedentes das Rías Baixas, ou tamén por<br />

cambiar de base durante tres ou catro días ou unha semana na que non se voltaba ó porto<br />

322 .- BRIÓN HERMO, ANTONIO: “Los fomentadores catalanes en la ría de Arosa”. En 1904-2044. 100<br />

años de unión conservera. Industria Conservera. ANFACO. Marzo de 2004. Ps. 56-57.<br />

323 .- BRAVO CORES, DANIEL: ibidem. P. 5.<br />

324 .- BRIÓN HERMO, ANTONIO: ibidem. P. 57<br />

187

de orixe. Os tripulantes durmían no barco, dentro da tilla, e por colchón usaban unhas<br />

esteiras de esparto chamadas rodos, postas sobre os paneis. A bordo tamén se asaban<br />

sardiñas, comíanse as revidas, usando a xerga xeiteira, usando o mesmo fogón, e como<br />

asador unha grella feita por un ferreiro, ou ben un vello arco de ferro procedente de<br />

calquera barril” 325 .<br />

Para facilitalo acceso das embarcacións ás factorías e o manipulado da pesca todas<br />

as instalacións fabrís tiñan nun primeiro intre un peirao de atraque de embarcacións, feito<br />

de madeira sobre pilotes do mesmo material que serán substituídos a posteriori por outros<br />

de pedra cando se remate coa construción da dársena nos anos 20. De feito, dado que as<br />

obras da dársena destruíu a meirande parte deles, os fomentadores afectados reclamaron ó<br />

Ministerio de Fomento para que se lles construíran outros novos de pedra. A petición foi<br />

atendida o que obrigou á redacción dun proxecto modificado a partir do que cada fábrica<br />

volveu a contar cunha rampla de atraque, de pedra labrada. Coa sardiña no barco chegábase<br />

ó embarcadoiro da fábrica onde se descargaba polas mulleres mediante patelas, ou cestas de<br />

vime, postas sobre a cabeza. Tamén podía pasar que debido a un exceso de carga o galeón<br />

tivera que vender nos areais máis próximos e neste caso, logo de pactado o prezo o peixe<br />

era descargado en caixóns duns 90 quilos polos homes. Estes restos de cultura mariñeira<br />

aínda son visibles algunhas na zona do Cabo e da enseada dos Olmos.<br />

A partir destes intres comezaba o proceso de salgado propiamente dito. Este método<br />

introducido polos cataláns, salgado e prensado, era diferente do utilizado en Galicia dende<br />

tempos inmemoriais denominado escochado. Xunto a el temos outros que pasamos a<br />

describir seguindo textos clásicos como os de Cornide ou Ferreira Priegue: “La sardina<br />

merchante (aquela destinada ós mercados) iba preparada de dos maneras: salada y<br />

ahumada, con procedimientos que no variaron hasta la llegada de los catalanes en el siglo<br />

XVIII. La sardina salada, llamada también sardina de pila o sardina branca, se metía 24<br />

horas en salmuera en una gran pieza de cantería, llamada lagar, después de escochada<br />

(proceso que consistía no eviscerado do peixe, cortándolle a cabeza e tirando dela para<br />

sacarlle as tripas, conxunto que logo se empregaba para a fabricación de saín); luego tras<br />

un lavado, se iba colocando en los envases –capa de sal, capa de sardina- en disposición<br />

radial. Se cubría el envase con un disco de madera de menor diámetro que la boca, que<br />

hacía de plancha prensadora, sobre la que se iban dejando bajar, suspendidas de unas<br />

cuerdas cuyo largo se ibra graduando, pesadas piedras –de 10 a 30 kg- (…) que las iban<br />

prensando suavemente; a lo largo del proceso se iban añadiendo más sardinas al envase y<br />

sometiéndolas al mismo prensado hasta que no cabían más, mientras se recogía el saín que<br />

escurría por unos orificios del fondo. A continuación se tapaba la barrica quedando lista<br />

para la venta.<br />

La ahumada (refírese ós arenques) tenía otra preparación: se seleccionaba la<br />

tardía (diciembre y enero), más magra, y, tras el baño de salmuera en el lagar y un ligero<br />

prensado se colgaban (…) ensartadas por las agallas en unas cañas en el fumeiro, una<br />

caseta sin chimenea que dejaba entrar por los intersticios del tejado el oxígeno<br />

indispensable para la combustión, sobre un fuego hecho de ramas verdes de laurel, roble,<br />

pino, hiedra y cualquier otra leña que despidiese mucho humo y las aromatice. Allí iban<br />

cogiendo un sabroso color cobrizo (…) y amojonándose. Este proceso podía durar una o<br />

dos semanas; el momento de retirarlas del fumeiro estaba a discreción de la persona que<br />




188

las vigilaba y era fundamental para su calidad. Se las envasaba en la misma forma que las<br />

anteriores, aunque algunas veces (…) viajaban frecuentemente en serones y espuertas. Si<br />

las sardinas saladas se conservaban bastantes meses, las arencadas, correctamente<br />

envasadas, podían durar hasta un año y medio sin peligro de estropearse” 326 .<br />

O método tradicional galego tiña o inconveniente de que prensaba pouco a sardiña<br />

polo que oxidaba con moita facilidade en contacto co oxíxeno, e tomaba unha cor<br />

amarelenta, aínda que a calidade sería moito mellor que a que salgarán os cataláns como<br />

imos ver máis adiante. Isto tiña que ver con que o seu consumo fora de ámbito galego e moi<br />

pouca se puidera exportar. É obvio que chegadas a Castela, as meirandes temperaturas<br />

provocarían un proceso de descomposición máis acelerado. Nembargante, o método tiña ó<br />

seu favor que tanto as cabezas como as tripas eran empregadas para facer saín, ou aceite de<br />

pescado que tiña múltiples usos: na industria dos panos, como disolvente para pinturas,<br />

lubricante de uso xeral mesmo das velas das embarcacións para que non fendesen coa forza<br />

dos ventos, carburante para lámpadas daqueles que non podían empregar velas de cera ou<br />

as de aceite de oliva, que eran a maioría, etc. “El saín de cabezas y maga (tripas e galadas)<br />

se hacía en el mangueiro, cociéndolas en grandes calderos y dejando separar, al enfriarse,<br />

el saín propiamente dicho de la morca y del resto de los jugos. Luego se entonelaba en<br />

barriles. El de sardina, en cambio más fino, se hacía en crudo y en frío, destilado desde los<br />

envases durante el proceso de prensado de las sardinas” 327 .<br />

Estas operacións non se podían facer en calquera vila xa que había que ter un<br />

privilexio real para elo. En Vilanova sabemos da súa existencia dende os séculos XVI e<br />

XVII cando Padrón, porto nodriza da Ría comeza a perder importancia polos soterramentos<br />

do Ulla o tempo que a gaña a nosa vila. Facíase nos baixos das casas, de forma familiar e<br />

unha vez rematado, os transformados do peixe eran vendidos a outros comerciantes que se<br />

encargaban de exportalos polo sur; a Portugal ou Andalucía. Cara o interior facíano a<br />

lombos de cabaleiras os maragatos. Por todo iso, o sal converteuse nun produto de primeira<br />

necesidade e a súa importancia económica foi tal que o propio rei castelán Alfonso XI<br />

converte a súa explotación e venda nun monopolio real que tan so podía ser expedido nuns<br />

edificios oficiais denominados alfolíns.<br />

Outros métodos de conservación que tiveron moita sona, mesmo na propia corte de<br />

Castela, eran os escabeches, especialmente para ostras, o salgado do abadexo e pescada, os<br />

secados de congro e polbo, etc.<br />

Os cataláns, pola contra introduciron uns métodos de extracción da pesca e de<br />

transformación da mesma moito máis industrializados polo que gañaron en rapidez e<br />

melloría na conservación, lonxanía na exportación e polo tanto na apertura de novos<br />

mercados, etc., pero perderon na calidade da sardiña e no esgotamento dos recursos<br />

pesqueiros.<br />

O seu sistema comezaba cando as gamelas chegaban á praia e descargaban a sardiña<br />

para distribuíla polas moitas fábricas de salgadura que se levantaban na mesma beiramar.<br />

Podía pasar que dende elas se necesitara sardiña polo que de noite se acendía un facho que<br />

o ser visto polos pescadores indicaba o sinal para saír a pescar, mudando, dese modo, os<br />

hábitos dos pescadores. Ó rompelo día as lanchas chegaban ás fábricas, pactaban o prezo e<br />

entregaban a sardiña que era depositada directamente sobre as tapas dos pilos de salgado.<br />


.- FERREIRA PRIEGUE, ELISA: “Galicia en el comercio medieval”. Fundación Pedro Barrié de la Maza.<br />

A Coruña. 1988. P. 9.<br />



189

Era un sistema de pesca por encargo que convertía a moitos pescadores en asalariados dos<br />

fomentadores. Unha vez dentro da factoría, a sardiña era mesturada con mariña e somerxida<br />

dúas semanas en salmoira contida nuns píos de pedra, previamente limpados cun “brus” de<br />

esparto. A cantidade de sal variaba segundo a zona considerada pero por Vilanova contan<br />

os maiores que adoitaba poñerse quilo e medio dela por cada un de peixe. Para comprobar o<br />

grado de saturación da salmoira dado que non había densímetro empregábase un método<br />

moi artesanal consistente en botar unha pataca dentro do líquido que saía a flote unha vez<br />

acadado o punto de saturación necesaria.<br />

Os pilos “Pueden ser construídos de piedra o de ladrillo revestidos de cemento,<br />

siendo preferibles los primeros por ofrecer mayor seguridad pues los de ladrillo son<br />

propensos a infiltraciones de agua del mar si la fáabrica radica en playa o cerca de ella.<br />

La capacidad de los pilos puede oscilar de 80 a 200 cajones (enténdese de sardiña), siendo<br />

los más recomendables de 150 cajones, sin perjuicio de tener alguno de 80 para casos de<br />

comprar pequeña cantidad de pescado. Los pilos deben hacerse procurando no sobrepasar<br />

mucho del nivel del terreno de las fábricas a fin de que sean más frescos” 328 .<br />

Antes de tapalo pío cunhas táboas de madeira, botábase unha capa duns 10-15 cms.<br />

de sal co gallo de que a carne non entrara en contacto co aire e oxidara reducindo así o<br />

prezo do salgado. Co paso do tempo, o peixe compactábase e so era posible desprendelo<br />

batendo suave e ritmicamente cunha pértega. Chegado o tempo da feitura facíanse subir as<br />

sardiñas á superficie de onde sacadas cun salabre e colocadas nun recipiente ou caixa de<br />

madeira. A operación era delicada porque o corpo podía romper con facilidade por eso era<br />

supervisada polo encargado. A continuación dábaselles un baño de auga doce para extraer o<br />

restos de sal que puideran levar consigo e dende ese momento eran estibadas con coidado<br />

nos tabais ou pandeiretas, construídos na propia fábrica polos propios operarios.<br />

Colocábanse coas caras mirando ós bordes do tabal e as colas cara o centro, oco que se<br />

pechaba cun tres ou catro sardiñas. Todos os aparellos empregados eran de madeira xa que<br />

os metálicos oxidaban e podían transmitirlle ó peixe cor amarela e sabor a orín. O lavado<br />

con auga doce podía facerse tamén coas sardiñas ensartadas polos ollos nunha varillas de<br />

madeira que podían levar entre 20 ou 30 exemplares. Rematado o proceso descrito tamén<br />

eran introducidas nos tabais. Todo este proceso era denominado chanca. Logo viña o<br />

prensado para convertelos peixes en arenques, etapa da produción que foi evolucionando co<br />

tempo dende os machos de pedra, sables ata os fusos e que xa queda explicada en páxinas<br />

precedentes. Na fábrica de Manuel Llauger sita no Cabo o tempo que duraba a chanca<br />

variaba segundo fose inverno ou verán. Así no estío oscilaba entre 10 ou 12 días xa que a<br />

sardiña tiña máis graxa, no inverno chegaban 7 ou 8 pola razón contraria. “En los meses de<br />

verano no debe retenerse (refírese á sardiña)más tiempo que el necesario pero en invierno<br />

puede soportar uno o más días en pilos sin perjudicarse” 329 .<br />

Despois da extracción das sardiñas dos pilos, algunhas quedaban rotas, os chamados<br />

toros, e inservibles para o mercado polo que eran distribuídas entre as traballadoras que as<br />

levaban á casa como un complemento máis das febles economías mariñeiras. As escamas<br />

328 .- Páxinas manuscritas dunha memoria atopada no arquivo de Llauger no 1990, Casa de Cultura do Esteiro<br />

de Vilanova, hoxe no Arquivo municipal doada polo autor, na que se especifican as características que deben<br />

ter os pilos, envases, prensas, duración da chanca, mercados e outras observacións. Tamén se da conta dunha<br />

memoria onde se especifican as flutuacións de peixe na Ría e as posibles causas. Transcrición de José María<br />

Leal Bóveda.<br />

329 .- Ibidem.<br />

190

que quedaban como restos do proceso do salgado eran botadas nas leiras como adubo para<br />

as colleitas.<br />

As diferenzas entre os métodos de salgadura galego e catalán foron postas de<br />

manifesto por Cornide, máis partidario do noso segundo se deixa ver no seguinte texto:<br />

“Véase cómo lo ejecutan (en relación co salgado), y la diferencia que resulta del modo de<br />

prepararlas catalanes y gallegos. Consume, según el método de estos, un millar de sardina<br />

blanca (esto es, limpia de intestinos y cabeza), que es la que más se conserva, un ferrado y<br />

medio de sal en los meses de julio y agosto, que es cuando está más crasa; pero como por<br />

la misma razón resulta mayor cantidad de salmuera, se aprovecha ésta para la que se coge<br />

en los restantes del año, que remojada por venticuatro horas en ella, se dispone de tal<br />

suerte, que suele colo consumir, para quedar perfectamente salada, cosa de medio ferrado,<br />

y cuando más, los tres cuartos de un ferrado, y aun así deja bastante salmuera que, siendo<br />

más clara, por hallarse menos cargada de grasa, sirve para remojar por seis horas los<br />

arenques o sardinas ahumadas, conservando la que sobra algunos pescadores próvidos,<br />

para emplearla en remojos de jurel y sardina esparrada; por cuya razón infiero puede<br />

regularse el ordinario consumo de todos los meses del año a ferrado por millar, y que con<br />

una fanega se pueden salar hasta cuatro millares.<br />

Preparan los catalanes su sardina colocándola en montones, luego que llega al<br />

almacén; y echando sobre cada cuatro millares como una fanega y cuarto de sal, la<br />

revuelven violentamente para que se mezcle e incorpore; y poniéndola sin orden en las<br />

barricas (donde la mantienen por espacio de quince días), destila buena cantidad de<br />

salmuera, que suelen vender a los gallegos. Sácanla al cabo de este tiempo, y ensartándola<br />

por las cabezas en unas varitas delgadas, la lavan en agua de la mar y la pasan a las<br />

barricas, en que debe transportarse, estivándola cuidadosamente. Hecho lo cual la ponen<br />

en la prensa (llamada el muerto) compuesta de una serie de palancas que, apoyadas y fijas<br />

en tierra por una punta y cargadas por la otra, hacen con cada barrica el mismo oficio que<br />

una viga de lagar; prensándola y estrujándola de tal suerte, que la dejan seca y sin<br />

substancia, como si no tuviesen otro objeto que el de extraerle la grasa.<br />

De la comparación antecedente se infiere que los catalanes no emplean más sal que<br />

los gallegos; y que por consiguiente su método no es más ventajoso al consumo de este<br />

género que el de los naturales; que éstos extrayendo de la sardina la grasa que pudiera<br />

perjudicarla, conservan la que contribuye a su sazón, haciéndola más apetecida de los<br />

compradores, que regularmente la prefieren a la catalana, pagándola un veinticinco por<br />

ciento más cara que aquélla; cuya ventaja deja igual (con corta diferencia) el producto de<br />

la una y otra” 330<br />

Na memoria do Arquivo Llauger antes aludida tamén se fan unhas consideracións<br />

relativas ás prensas. delas podemos saber que “el sistema más moderno es el llamado de<br />

sable. Tiene la gran ventaja de que la prensa se hace más suave en beneficio del pescado,<br />

se puede dar más descanso a la operación de prensar y requiere mucho menos espacio que<br />

el sistema antiguo (refírese ó de machos). Consiste en lo siguiente; en una base de piedra<br />

se coloca el cáncamo en que ha de afianzarse el sable y luego con cemento se hace la parte<br />

llamada macho, el cual debe llevar varios agujeros y el material necesario para coger la<br />

grasa que se de depositará en el pozo que debe existir al final. Cada sable mide dos metros<br />

de alto, 6 c/m de ancho y 10m/m de grueso,llevando unos agujeros de 6 en 6 m/m para<br />


.- CORNIDE, J.: “Memoria sobre la pesca de sardina en las costas de Galicia”. Consello da Cultura<br />

Galega. 1997.<br />

191

graduar la prensa la cual es ejercida por un palamen de pino de 6 metros de largo y 14<br />

c/m grueso, llevan al final un trozo de cadena necesario en donde se cuelgan los adoquines<br />

necesarios para la presión que convenga dar. Sobre cuatro hileras de tabales se coloca un<br />

tablero de madera que forma piso para poner otra y así sucesivamente hasta la altura de<br />

cuatro tabales. El costo aproximado de cada sable con su prensador es de 65 pts. cada<br />

palamen vale alrededor de 15 pesetas (…) cada cuatro sables y palames pueden prensar<br />

120 tabales de 45 c/m y 60 tabales de 60 c/m (…)” 331 .<br />

Ó colocarse uns tabais encima de outros, por efecto da presión do morto a graxa<br />

caía sobre o inferior dando un aspecto pouco presentable para a venda de modo que houbo<br />

que recorrer a colocar entre eles un piso de madeira machembrada, como se especifica na<br />

memoria de Llauger aludida, polo que discorría a graxa ou saín que logo se deslizaba cara o<br />

pozo. Na operación de prensado, na parte superior dos tabais se colocaba unha tapa de<br />

diámetro inferior ó do tabal para que fora cedendo a medida que o peso do morto facía<br />

presión. Deste xeito ó cabo de dous ou tres días a sardiña perdera unha proporción de peso<br />

considerable 332 .<br />

Como remate había que pechalo tabal pero antes colocábanse varios trozos de papel<br />

de estraza entre a sardiña e a tapa que era de madeira machembrada de pino. Previamente,<br />

se introducira ata a parte inferior un aro de madeira de castaño, carballo, vime ou abelá que<br />

se apuntalaba nas doelas verticais unha vez colocada a tapa dando por pechado o proceso.<br />

Sobre o exterior da tapa anotábanse o número de sardiñas, o tamaño das mesmas, siglas dos<br />

industriais (por exemplo, Manuel Llauger empregaba as seguintes: MLL) co que todo<br />

estaba listo para mandar ós mercados 333 . Os tabais, cóntannos Auxilio Nogueira e Pilar<br />

Piñeiro facíanse nunha estancia destinada a elo na propia fábrica segundo un método moi<br />

parecido ó dos toneleiros. Primeiro recortábase a base redonda e logo as doelas, sempre de<br />

pino, a unha altura similar , dándoselles un pequeno rebaixe para que se engarzaran logo<br />

mellor. Manualmente, as doelas ían colocándose sobre a antedita base aproveitando como<br />

guía o interior dun aro de ameneiro, loureiro ou ás veces de vime e o rebaixe feito antes que<br />

servía para que a derradeira entrara a presión.<br />

O peixe saía en pandeiretas e tabais, recipientes redondos de madeira de pino de<br />

diferentes capacidades. Segundo fose o destino dos mesmos cambiaban de volume de xeito<br />

que os destinados a Cataluña e Levante eran de 60 cm de diámetro por 26 cm de alto e 50<br />

quilos de peso, os de Castela de 45 por 36 e 42 quilos, os do norte e Aragón de 26 por 35 e<br />

un peso de 22-30 quilos. O número de peixes que contiñan oscilaba entre os 900 dos tabais,<br />

máis grandes, e as 500 das pandeiretas, más pequenas. Para Llauger os mercados “son de<br />

primera categoría los de Cataluña y Levante; pero también importantes los de Castilla y<br />

Aragón. Los del Norte son buenos pero tienen más limitado el período activo de consumo.<br />

(…) En todos ellos se ha generalizado el sistema de venta en firme por medio de<br />

representantes cuya comisión es del 4 %” 334 . Para o caso de Manuel Llauger o<br />

consignatario que tiña na cidade de Barcelona, un dos puntos máis importantes das súas<br />

exportacións debido á incipiente industrialización, era Juan Marcial Rodríguez.<br />

331 .- Memoria de Llauger citada.<br />

332 .- Entrevista con Pilar Piñeiro, salazoneira aínda en activo en Vilanova.<br />

333 .- Entrevista con Pilar Piñeiro. A TVG emitiu hai un tempo unha serie documental sobre a pesca en Galicia.<br />

Nun dos capítulos recolle o proceso de salgado de factoría de Pilar Piñeiro e o seu home, Rafael Canabal. A el<br />

nos remitimos como complemento a esta información. A grandes rasgos, o anotado por Pilar Piñeiro ven a<br />

coincidir co traballo de Daniel Bravo Cores, profusamente citado nestas liñas.<br />

334 .- Memoria Citada.<br />

192

Para facer un seguimento do ritmo exportador, e polo tanto produtor, dos<br />

fomentadores hai que facer referencia ó chamado estanco do sal, ou materia prima esencial<br />

na elaboración do salgado e de primeira necesidade na alimentación xunto co pan. Sabido é<br />

que o seu estanco nos alfolíns, almacéns que o contiñan e que a distribuían, viña dende<br />

tempos de Alfonso XI nun ordeamento de 1398. Con este sistema controlábase o prezo por<br />

parte da Coroa segundo as necesidades da facenda pública; é dicir, os produtos extraído da<br />

súa venda era destinado a diferentes obxectivos: guerras, camiños, etc. A súa existencia, se<br />

ben favorecía os intereses facendísticos dun intre determinado, convertíase nunha rémora<br />

que lastraba o desenvolvemento industrial, en especial o do salgado do peixe, favorecía as<br />

importacións, minguaba as exportacións e daba renda solta ás actividades contrabandísticas<br />

para conseguilo. As bases de distribución para o mercado galego estaban situadas na costa<br />

alicantina, gaditana e en Setubal; Portugal.<br />

Os prezos e a lexislación foron variando dende finais do XVIII e xa no XIX tiñan<br />

moito que ver coa cor política que gobernara en Madrid, de forma que se o facían o<br />

absolutistas estabamos diante dun férreo control da dispensa de sal polos alfolíns e uns<br />

prezos altos que non facían competitiva a sardiña galega en relación, por exemplo, coa<br />

portuguesa ou mediterránea. Se pola contra, o goberno era liberal como no Trienio Liberal<br />

ou a partir da sublevación de signo liberal-galeguista de 1846, estabamos diante dunha<br />

liberalización e baixada de prezos para uso industrial que incrementaba a produción 335 . De<br />

tódolos modos, atendendo ás numerosas peticións dos industriais “por Real Decreto de<br />

1828 e instrucción de 31 de diciembre del mismo año se concedió a la industria de salazón<br />

la sal a precio de gracia con el laudable objeto de fomentar así la explotación de ese rico<br />

manantial llamado pesca que sin esta sustancia se corrompe a las pocas horas y por<br />

consiguiente sin la sal sería improductiva toda vez que la que sobrase del consumo<br />

inmediato en fresco tendría que perderse, estas disposiciones fueron confirmadas y<br />

renovadas por la ley de presupuestos de 1835 y particularmente aclaradas por la Real<br />

orden de 26 de Nbre de 1835”. Nestas disposicións legais tamén se establecía que para<br />

salgar un quintal castelán de abadexo, anchoa, atún, boquerón, cabala, congro, salmón e<br />

sardiña se necesitaba media alfándega de sal, unhas 56 libras. Con elo, o fomentador<br />

debería facer os seus cálculos para non excederse nas cantidades consumidas xa que se logo<br />

necesitaba máis, non se lle daría por ter excedido o cupo. Este cupo pretendeu cambiarse<br />

nos anos 60 reducíndoo aínda máis polo que outra vez se volve a reclamar á<br />

Administración advertindo que “la Ley concede al fomentador por cada qq de pesca 56<br />

libras de sal consumidas, esto al establecerse en 1828 fue después de repetidas pruebas y<br />

ensayos; y cuanto se diga en contra es desconocerlo practicamente si se rebaja este tipo<br />

faltaría sal que tendría que pagar el industrial a razón de 50 reales quintal y entonces en<br />

lugar de dar una protección a la industria sería perseguirla y arruinarla. No puede por lo<br />

tanto variarse el tipo actual de 56 libras de sal por cada quintal de sardina”.<br />

Ademais, dado que logo da operación de salgado sempre quedaban sales sen saturar,<br />

estas eran empregadas logo polos fomentadores que xa tiñan pagado o cupo que lles<br />

correspondía. Por iso a Administración de estanco do sal entendía que se xa se tiña un<br />

volume determinado de sal non era preciso pedir máis cantidade. Contra esta resolución<br />

haberían de protestar todos os industriais da provincia de Pontevedra, advertindo sobre a<br />

335 .- Para seguir estes aspectos relativos ó sal ver o traballo de Meijide Pardo, xa citado e o de SANTOS<br />

CASTROVIEJO, SANTIAGO: “Historia da pesca e da salazón nas Rías Baixas dende as Ordenanzas Xerais<br />

da Armada de 1748 ata o desetanque do sal de 1870”. Unipro Editorial. Noia. 1990.<br />

193

existencia da sal de resalga que era aquela que restaba en gran logo de terse saturado de sal<br />

a auga dos pilos.<br />

“La sal de resalga conocida por este nombre entre la industria de la pesca y<br />

salazón es aquella sal excedente que después de toda saturación queda existente en grano<br />

por que la parte disolvente que trató de saturarse o salarse no fue bastante a consumirla<br />

toda por haber usado mayor porción de sal que la necesaria a dicha saturación. (…) Es sal<br />

en grano más o menos grueso pero con su fuerza salinosa antes de usarse: es sal completa<br />

y puesta a secar es como nueva. Salando en lugar de un vaso de agua un quintal de<br />

pescado, este con su parte licuosa absorve más o menos sal, según tiene más o menos<br />

agua. La parte excedente de la sal que se puso en uso para dicha salazón y que quedó en<br />

grano sin disolverse es la resalga, la parte disuelta y que queda líquida es lo que se llama<br />

salmuera. (…) El industrial no usa para la operación de salar quintal a quintal de pescado<br />

y 56 libras de sal: cuando sala lo hace en cantidades de muchos quintales no los pesa por<br />

que sería imposible e innecesario pero según va echando la pesca en los pilos la revuelve<br />

con sal que toma también del montón sin pesar cargando o tomando más cantidad de las<br />

56 libras por quintal de pesca a fin de que tome toda la necesaria á su saturación, si<br />

pusiese menos se perdería. La pesca disuelve y consume las 56 libras por cada quintal por<br />

término medio y aproximadamente, pues unas veces consume algo mas, otras algo menos,<br />

el resto de la sal no disuelta queda en el pilo en grano, es lo que se llama resalga, por que<br />

ha sido usada no consumida y como es sal en grano como la nueva vuelve a usarse en<br />

otras salazones y consumiéndose sucesivamente” 336 .<br />

En definitiva, o Goberno pretendía controlar as sales de contrabando que entraban<br />

de Portugal a moi baixo custo e ás que recorrían os fomentadores para abaratar a produción.<br />

Neste senso, pódese dicir como xa queda anotado liñas arriba que as escribanías do Salnés<br />

están cheas de expedientes levantados contra os cataláns pola introdución ilegal de sal<br />

dende Portugal. Tamén era común que a adquiriran a prezo de graza para logo revendelo<br />

facendo moi lucrativo negocio. Por iso, o anotado anteriormente apunta a que os industriais<br />

se defendían deste control apelando ás chamadas sales de resalga.<br />

Nestas tarefas fiscalizadoras. chega a darse o caso de que entre 1841-46 arréndase o<br />

monopolio da renda das sales a unha empresa particular que exerce un control tan<br />

extraordinario que fai que a protesta dos fomentadores derogue esta prerrogativa e se volva<br />

a un control estatal. Con todo, o prezo da alfándega de sal era tan prohibitivo, 52 reais de<br />

vellón por fanga, que moitas factorías se ven abocadas ó peche definitivo: “los<br />

fomentadores de pesca y salazón de este antiguo reino, en la imposibilidad de dar<br />

cumplimiento a la R. O. de 16 de Octubre último, acordaron cesar en el ejercicio de su<br />

actividad industrial … (e chegan a pedir que:) se les elimine de la matrícula del subsidio<br />

industrial como tales fabricantes” 337 .<br />

En definitiva, para paliar estes efectos negativos do estanco do sal sobre a industria<br />

pero ó mesmo tempo seguir controlando a súa distribución, en 1828 a Administración<br />

outorga ós fabricantes o denominado prezo de graza, inferior ó anotado, sempre e cando<br />

xustifiquen que o destino do salgado é superior a 20 leguas de mar da aduana de orixe. Pero<br />

se lles obrigaba a presentar un certificado da aduana de embarque, outro da de alixo ou<br />

destino conforme se desembarcara a mercadoría, o recibo de compra polo comprador, etc.<br />


.- “Explicación sobre las sales llamadas de resalga”. 1º de junio de 1864. Arquivo Llauger. Copia no Aruivo<br />

Municipal de Vilanova cedida por J. Mª Leal.<br />


.- “El pensamiento de Galicia”. Ferrol, 15-XII-1865.<br />

194

Establecíanse así un sinfín de trámites burocráticos que tan so entorpecían o<br />

desenvolvemento industrial do país e aletargaban a estruturación do mesmo mentres que se<br />

facía patente a inexistencia dunha rede de transportes eficaz que colocara os produtos feitos<br />

na costa no interior.<br />

Do arquivo de Llauger extraemos dous documentos que veñen a corroborar o<br />

antedito. Nun deles pódese ver o seguinte: “FACTURA de las mercaderías del Reino que el<br />

fomentador de Pesca y Salazón D. Manuel Llauger embarca sobre el VAPOR nombrado<br />

Asturias, su capitán A. Piñoles con destino al puerto de Barcelona y á la consignación de<br />

D n Juan Marcial Rodríguez, á saber: número de cabos 4, sus clases: cascos, sus marcas<br />

M.L.L., sus números 1/8, peso bruto de cada uso 21 arrobas, clase, calidad y cantidad de<br />

las mercaderías: cuatro cascos des sardina salada …(ilexible)… de peso bruto de<br />

novecientos sesenta y seis kilogramos y neto de ochocientos setenta, Referencia:<br />

Certificado de Cambados fecha 28 de Octubre”. O documento en cuestión expedíase en<br />

Vilagarcía a 2 de novembro de 1871 338 .<br />

A confirmación do desembarque do alixo viña a decilo seguinte. “D. A. Noriega<br />

Jefe de Adminsitración e Intervención de la Aduana de Barcelona de que es Administrador<br />

D. Leonardo de Ondaya, Certifico que en carpetas nº 894 expedido por la Aduana de<br />

Villagarcía en 2 de Nvbre de 1871 al Vapor español Asturias de la matrícula …(en<br />

branco)…su Capitán D. Piñoles, compuesto de …(en branco)…facturas que el original<br />

existe en la Contaduría de esta Aduana donde terminó la descarga de los efectos salados<br />

que constituían el cargamento, resulta que entre ellos figuraban como remitidos por el<br />

fomentador D. Manuel Llauger bajo factura nú. 1, cuatrocientos cascos de sardina salada<br />

y prensada con p o b o de nuevecientos sesenta y seis kilos y limpio de ochocientos setenta<br />

kilos. Puntos y fechas en que se hicieron los alijos: Barna 15 de Nvbre 1871. Número de<br />

cascos: 4, tamaño de ellos: 4, su peso bruto: 966 kilos, peso neto: 870 kilo, Marcas: MLL.<br />

Así resulta del mencionado registro original á que me remito, y para que conste expido la<br />

presente a petición del citado D. Manuel Llauger con Vº Bº del Sr. Administrador de esta<br />

Aduana y sello de la misma en Barcelona a diezyocho de nvbre de mil ochocientos setenta<br />

y uno”. Asinaban de forma ilexible o Administrador e o Contador 339 .<br />

As cousas apretábanse máis aínda para os industriais xa que próxima a finalización<br />

da campaña de 1867-68, a Dirección General de Rentas Estancadas vai levar a cabo un<br />

control exhaustivo das sales tanto limpas como de resalga que quedan en poder dos<br />

anteriores para evitar que se poda especular con elas de cara á seguinte campaña. Por iso<br />

dará ordes ós visitadores para que cumpran estritamente coa misión de contabilizar o<br />

volume exacto de sal restante nos almacéns de salgazón de peixe, carnes, manteiga e queixo<br />

ó estilo de Flandes, escabeches e conservas alimenticias de cada provincia. Os funcionarios<br />

deberían inspeccionar libros de contabilidade, contas, cantidades de sal sobrantes e<br />

investidas nas operacións de salgado, procedencia das mesmas, etc. Con todo isto debería<br />

presentarse ó Alcalde para levantar acta do existente e das posibles reclamacións dos<br />

afectados. “Si algún fomentador se opusiera a que se berificase el repeso de la sal en su<br />

establecimiento o entorpeciera bajo cualquier pretexto la acción del visitador ademas de<br />

hacerse constar por este el acta de bisita cuantas circunstancias mediaren instruira<br />

espediente por separado con audiencia del interesado fijando los hechos con toda claridad<br />

y lo pasará el Gobernador de la provincia para que o bien lo dirija al juzgado de<br />

338 .- Arquivo Llauger. Copia no Aruivo Municipal de Vilanova cedida por J. Mª Leal.<br />

339 .- Arquivo Llauger. Copia no Arquivo Municipal de Vilanova cedida por J. Mª Leal.<br />

195

hacienda, si encontrase meritos para ello sin perjuicio de que por el mismo Gobernador, se<br />

acuerden las medidas preventivas que correspondan” 340 .<br />

Diante de semellantes trabas burocráticas, os fomentadores de toda a provincia de<br />

Pontevedra apelaron á lóxica de clase e fixeron piña contras as medidas que encarecían o<br />

sal, burocratizaban en exceso os trámites para a exportación, controlaban o uso debido da<br />

anterior e arremetían contra o contrabando no que tan doadamente caían os industriais. Así,<br />

os da ría de Vigo, Arousa, Bueu, Beluso, Aldán, Hío, Marín, entre os que figuraban, Gaspar<br />

Massó, Manuel Goday, Llauger, etc., dirixiron o mesmo escrito ó Gobernador Civil da<br />

Provincia no que se queixaban da actitude tomada pola Administración de rendas<br />

Estancadas provincial. Así, por exemplo os fomentadores de Arousa laiábanse de que<br />

“después se les ha comunicado la comunicación de la Dirección general de Estancadas de<br />

veinte y dos de Diciembre entre cuyas disposiciones se ordena que para consentir la<br />

exportación del pescado salado sea precisa condición la licencia o permiso de la<br />

Administración Principal. Que no se les facilite sal en loo sucesivo sin que se garantice en<br />

la Tesorería de la Provincia, bien en metálico o bien en letras a ocho meses, época en que<br />

deben justificar las extracciones del pescado que con ellas salen, el importe de cincuenta<br />

reales quintal. La primera de dichas disposiciones es un entorpecimiento contrario al libre<br />

ejercicio de una industria que como en todas puede ejercerse desde el momento que el<br />

fomentador se matricula en ellas, desde el momento que no es libre el industrial de<br />

disponer el embarque de sus productos sin orden superior, orden que para solicitarla hay<br />

necesidad de caminar cinco, diez y más leguas perdiendo días, tiempo, proporciones de<br />

buques y hasta tiempo favorable para la navegación se les ponen obstaculos que le<br />

imposibilitan en su ejercicio, y desdicen de los proclamados principios de protección a la<br />

industria nacional. Por otra parte no se concibe a que conduce una disposición tan<br />

embarazosa, a desconfianza de las aduanas, encargadas de las formalidades de embarque,<br />

no parece cuando concedida la autorización continuan sus trámites: si a llebar a la<br />

Provincia una cuenta y razón de los embarques que se verifican, lo puede saber lo mismo y<br />

mejor con pasar a la Provincia notas individuales, de los buques y esportaciones que se<br />

hagan.<br />

La segunda de las disposiciones es tan irrealizable la seguridad de poder emplear<br />

la sal en un término de ocho meses, a aun a beces como ha sucedido de uno y más años, en<br />

tantos casos, cuando falte la pesca. El fomentador no toma la sal e cincuenta reales quintal<br />

sino a nuebe reales fanega, que es el precio a que S. M. la tiene concedida y cuyo precio<br />

está en asegurar su pago a los seis meses de plazo. La responsabilidad de pagar cincuenta<br />

reales es hipotética en el caso de no acreditar su extracción, caso que no puede jamás ser<br />

absoluto, y para esto tanto afianzar esta responsabilidad hipotética, en otro caso y de<br />

pagar en metálico pagarés que es lo mismo, un valor imaginario equibaldría a desprender<br />

de los pocos capitales que necesita para el ejercicio de la industria, y por consecuencia es<br />

otro obstaculo que imposibilita la gracia concedida por S. M.<br />

V. S. es notoriamente muy ilustrado para dejar de conocer la importancia de la<br />

industria de la pesca y salazón en este Provincia, industria de que bibe todo el litoral<br />

marítimo y que proporciona sustento a la mísera población del interior.<br />

Los fomentadores no pueden seguir esta industria con las incalificables<br />

disposiciones adoptadas. Si V. S. cree conveniente su suspensión hará en ello bien al país,<br />

sino lo cree así, o no cree poder suspenderlas, a V. S. rendidamente.<br />

340 .- Arquivo Llauger. Copia no Arquivo Municipal de Vilanova cedida por J. Mª Leal.<br />

196

Suplican los esponentes se digne mandar se les separe desde ahora de la matrícula<br />

de fomentadores, a cuya industria renuncian antes de sacrificar en ella las rentas de sus<br />

fortunas, y segundo que se sirba concederles un plazo necesario para esportar las<br />

salazones que tienen existentes en sus fábricas, presentar las liquidaciones de las sales que<br />

tienen en cargo, y debolber a los Alfolíes las existencias en grano que le resulten, gracia<br />

que por ser de justicia se prometen los exponentes de la justificación a V. S.” 341 . O escrito<br />

era un desafío para as autoridades e asinábano en Vilanova o 8 de xaneiro de 1857, 20<br />

fomentadores entre os que estaban Pablo Jover e Hijos, Jayme borges, Tomás Sonsoles,<br />

Manuel Goday, Juan Sagrera, José Llauger, Francisco Llauger.<br />

A unidade que ata o de agora se ven amosando nos fabricantes ás veces non era tal e<br />

por veces eles mesmos se queixaban, dependendo de a quen lle fixeran a visita de<br />

inspección, de fraudes por parte dos funcionarios públicos ou de non cumprirse<br />

estritamente as ordes establecidas dende a Administración de rendas Estancadas. Así se<br />

manifesta na “Explicación sobre sales llamadas de resalga” asinado en Vigo no 1864 onde<br />

podemos leer: “En la Provincia de la Coruña solo se abona la existencia de resalgas que<br />

queda al fin de cosecha por mitad y aun así llega. Esto no pasa de ser una farsa que voy a<br />

despejar. En la Provincia de la Coruña no hay resguardo especial de sales, los que toman<br />

el acta del repeso son los mismos Administradores y se reduce a llegarse a la fábrica y<br />

tomar nota de lo que el industrial le dice debe tener existente. Este pone muy poca sal<br />

existente de resalga y artículos que esta existencia aun tomada por mitad le cubra su<br />

cargo: así se evita choques y disputas con la dirección y queda reducida la cuestión a<br />

apuntes calentados. Es evidente que en algunos puntos de la provincia de la Coruña, sobre<br />

todo en la capital al fin de cosecha hay fábricas que les quedan 400, 600 y mil qq m de<br />

resalga; y es bien seguro que no constan asi, por que en otro caso tomando estas<br />

cantidades por mitad, resultarían grandes faltas…” 342 .<br />

Ademais, a redución pola baixa do prezo do sal de 1828 se a venda se realizaba a<br />

máis de 20 leguas mar adentro, so beneficiaba ós industriais máis senlleiros e acreditados<br />

con instalacións e aparellos, é dicir a aqueles que utilizaban o método catalán de salgado,<br />

pero deixa fora do sistema a aqueles que se dedican ó sistema tradicional do escochado, a<br />

novas xentes, por exemplo mariñeiros, que se queran constituír como empresarios ou ós<br />

recentemente constituídos. Tal parece que así sexa segundo se desprende do texto de<br />

Llauger, amplamente aludido: “es indudale que el estanco de la sal favorece a los<br />

industiales de pesca, el día en que se dé el desestanco todo el mundo será industrial y el<br />

pescado tomará más valor en beneficio de los pescadores, pero tan agoviados están los<br />

fomentadores de trabas y exigencias de parte de la Administración que aun exponiéndose á<br />

perder el monopolio de las sales que hoy tienen, son los primeros en pedir el desestanco y<br />

esto debiera hablar muy alto al Sr. Ministro para convencerse de su buena fé. Solo los que<br />

viven con los abusos son los que tienen interés en ellos. En España, solo la Administración<br />

desea el estanco y la razón es muy obvia porque ella es la que lo explota” 343 .<br />

En resumo, o sistema prohibitivo contrae as relacións comerciais e priva a España<br />

de intereses europeos, deixándoa sen alianzas e sen vida –ó estilo do desexo da igrexa<br />

absolutista de embrutece-la Península con tal de conte-lo debilitamento da fe eclesiástica,<br />

341 .- Protocolos do Arquivo Histórico de Pontevedra.<br />

342 .- “Explicación sobre sales llamadas de resalga” asinado por Manuel Llauger en Vigo no 1864. Arquivo<br />

Llauger. Copia no Arquivo Municipal de Vilanova cedida por J. Mª Leal.<br />


197

fomenta o contrabando, azoute de comerciantes honrado, da verdadeira industria e da<br />

afanosa agricultura, crea unha clase social privilexiada, unha nova aristocracia venal e<br />

prexudicial, formada por certo grupo de empregados públicos e máis de arrendatarios<br />

privados dos monopolios públicos, favorece á oligarquía fabril catalá, especialmente á<br />

algodoeira e ata pende unha velada ameaza de Cataluña de se sublevar, mesmo de se<br />

declarar independente se se reformase o sistema prohibitivo, consegue que a renda de<br />

aduanas non produza nada, xa que as mercancías entran de contrabando, favorece a<br />

incompetencia industrial e administrativa, provoca o fraude con prohibicións excesivas e<br />

castiga con excesivo rigor ós infractores, (…) coloca en mans de particulares a recadación e<br />

mesmo o control do contrabando (como co arrendo de 1840-46 do estanque so sal…) e<br />

debilita o crédito público, por non poder paga-la débeda pública nin puntualmente ós<br />

empregados empuxando a estes a recorrer a vías ilícitas de enriquecemento 344 .<br />

Pero, por fin, en xullo do 69 disponse a libre fabricación e venda do sal no primeiro<br />

día de 1870. O desestanque do sal permitiu desestraba-las posibilidades produtivas das<br />

nosas pescarías, gañar mercados estranxeiros e formar capitais que vana ser investidos no<br />

sector, ou potenciar outras actividades industriais e comerciais. Nos dous últimos decenios<br />

do XIX as transformacións técnicas operadas no sector –conserva en aceite, asimilación do<br />

vapor e inicio da pesca lonxícua- e a revolución nos transportes -construción dos camiños<br />

de ferro e conquista dos mercados mesetarios para o peixe fresco, antes inaccesible-<br />

comeza outra etapa da historia peixeira 345 . Algúns fomentadores de Vilanova como Manuel<br />

Llauger, e a posteriori Francisco Llauger, xa tiñan ampliado o seu radio de acción, que<br />

como veremos fundamentábase no Levante, a destinos internacionais como os italianos de<br />

Liorna e Génova. Mesmo para a campaña 1867-67 comezaban a embarcar os seus produtos<br />

en vapores que simultaneaban con goletas, pailebotes, quechemaráns, etc. (ver os cadros<br />

estatísticos das exportacións entre 1867-1872 de páxinas máis adiante) 346 .<br />

Por todo o dito, é certo que a comezos do século XIX de Vilaxoan saía o 80 % do<br />

salgado arousán, quedando en segundo lugar a moita distancia Vilanova e logo outros<br />

pequenos portos como Santa Uxía, Carril, Vilagarcía, O Grove, Cambados, etc. Isto era<br />

as´si porque os comerciantes da Ría tiñan que abonar os dereitos de saída na aduana de<br />

Vilaxoan. Así para o período de 1802 a 1816 Meijide Pardo da os seguintes datos de<br />

destino e contía da sardiña exportada dende Vilanova de Arousa:<br />

ANO DESTINO MILLARES SARDIÑA<br />

1802 Cataluña 1.932<br />

Levante 1.450<br />

A Coruña 420<br />

Vizcaya 200<br />

Vigo 120<br />

Padrón 14<br />

Total 4.136<br />

344 .- SANTOS CASTROVIEJO, IAGO: “Os séculos XVIII e XIX (ata 1870): protagonistas e<br />

transformacións”. En Historia da pesca en Galicia. FERNÁNDEZ CASANOVA, CARMEN (Coordinadora).<br />

Servicio de Publicacións da Universidade de Santiago de Compostela. 1998. P. 126.<br />

345 .- SANTOS CASTROVIEJO, SANTIAGO: “Historia da pesca e a salgazón nas Rías Baixas dende as<br />

Ordenanzas Xerais da Armada de 1748 ata o desetanque do sal de 1870”. Unipro Editorial. Noia. 1990. Ps.<br />


346 .- Arquivo Llauger. Copia no Arquivo municipal de Vilanova cedida por J. Mª Leal.<br />

198


Levante 890<br />

Asturias 280<br />

Murcia/Valencia 110<br />

Galicia 30<br />


1804 Levante 2.890<br />

Cataluña 860<br />

Valencia 280<br />



1805 Levante 2.098<br />

Portugal 100<br />



1808 Valencia 374<br />

Vizcaya 250<br />


Total 661<br />

1813 Cataluña 509<br />

Valencia/Cataluña 265<br />


1814 Valencia 361<br />

Cádiz 120<br />



Valencia 190<br />

Alicante 85<br />


Fonte: Meijide Prdo, Antonio (1973). Elaboración propia.<br />

Para Vilanova o volume de sardiña exportada por vía marítima tivo durante o trienio<br />

1802-1804 un promedio próximo a 4.500 milleiros. Os cargadores cataláns eran Fábregas,<br />

Font, Goday, Llunas, Puig, Rosell e Vidal que exportaban case que a totalidade de sardiña<br />

salgada e prensada na Vila. Individualmente, sobresaían Puig, Fábregas e Goday con 4.160,<br />

3.257 e 2735 milleiros de sardiña respectivamente destinadas nun 90 % ó Mediterráneo. Os<br />

anos seguintes son de declive e para 1805 temos que Vidal exporta 1.140 milleiros, Roself;<br />

798, Puig; 230 e Llunas 40. En 1806, temos 500 milleiros de sardiña ós que hai que engadir<br />

1.200 arrobas de graxa de sardiña, cantidade fretada exclusivamente por Fábregas, Goday e<br />

Llunas, destinada na súa meirande parte ó comercio coruñés. A partir de aquí e logo da<br />

invasión napoleónica as cousas empeoran e os movementos son de escasa contía; 661<br />

milleiros en 1808, 774 en 1813 e 481 en 1814 347 .<br />

Despois do narrado e á falla de novos datos, chegan novos tempos para a pesca e as<br />

industrias derivadas da pesca despois do desestanco do sal, agora a animación da industria<br />

foi grande ata o 77, ano no que ran 600 as fábricas de salgazón, cando nos tempos do<br />

347 .- MEIJIDE PARDO: Op. Cit. Ps. 46-47.<br />

199

estanque nunca pasaron das 300. Seguiu ó 77 un lustro de miseria para os pescadores, deica<br />

ó 82, e, nas dúas derradeiras décadas do XIX, nas que, a cabalo da apertura do ferrocarril, e<br />

polo tanto a conquista de mercados de gran distancia ó peixe fresco; a introdución da<br />

conserva en aceite, a do vapor e a pesca de altura, mudou o contexto da industria da pesca<br />

nas Rías Baixas 348 .<br />

Vexamos os seguintes cadros que reflicten o movemento exportador de Manuel<br />

Llauger nunhas datas claves para a industria do salgado, a transición entre o estanco e o<br />

desestanco do sal.<br />

“LIQUIDACIÓN DEL CABO Y ILLA DE AROSA EN LA TEMPORADA DE 67-68”.<br />

EN ARROBAS DE SARDIÑA.<br />

Nº Fecha Buque Aduana de Aduana de Peso Peso<br />

Salida Alijo Bruto Neto<br />

1 2 agos.<br />


V. Sofía Carril Tarragona 225 203<br />

2 Agos. “ “ Barcelona 192 173<br />

3 “ “ “ “ 546 492<br />

4 “ “ “ Valencia 410 369<br />

5 5 agos. V. Nieta “ “ 146 132<br />

6 Agos. “ “ Barcelona 200 180<br />

7 Agos. “ “ “ 200 180<br />

8 Agos. “ “ Cádiz 112 101<br />

9 18 agos. P a Paquita Puebla Liorna 348 314<br />

10 21 agos. V. Tajo Carril Alicante 191 172<br />

11 Agos. “ “ Valencia 105 95<br />

12 26 agos. Pizarro “ Cartagena 221 199<br />

13 3 Sep. Ter “ Valencia 175 158<br />

14 5 sep. Vasco “ Sevilla 160 144<br />

15 “ Cortés “ Tarragona 175 158<br />

16 “ “ “ Cartagena 128 116<br />

17 11 sep. Luchano “ Gijón 160 144<br />

18 13 sep. Murillo “ Valencia 272 245<br />

19 20 sep. Ana “ “ 221 199<br />

20 23 sep. Vasco “ Gijón 192 173<br />

21 24 sep. Balboa “ Cartagena 279 251<br />

22 1º Oct. Duero “ Tarragona 200 180<br />

23 Oct. “ “ Alicante 119 107<br />

24 2 oct. Gta. Perla Marín Aguilas 240 216<br />

25 14 oct. V. Bayo Carril Alicante 154 139<br />

26 25 oct. Tajo “ Valencia 112 102<br />

27 Oct. “ “ Alicante 233 210<br />

28 2 Nov. Ter “ Barcelona 112 101<br />

29 12 nov. Pizarro “ Alicante 232 209<br />

348 .- SANTOS CASTROVIEJO, SANTIAGO: “Historia da pesca e a salgazón nas Rías Baixas dende as<br />

Ordenanzas Xerais da Armada de 1748 ata o desetanque do sal de 1870”. Unipro Editorial. Noia. 1990. P.<br />


200

30 Nov. “ “ “ 259 233<br />

31 21 nov. Ana “ Valencia 250 225<br />

32 Nov. “ “ Barcelona 250 225<br />

33 “ “ “ “ 248 224<br />

34 26 nov. Vapor Niña “ “ 266 240<br />

35 3 dic. Sofía “ “ 200 180<br />

36 7 dic. Vasco “ Bilbao 264 238<br />

37 14 dic. Monarca “ Valencia 154 139<br />

38 18-I-68 Francoli “ Barcelona 591 532<br />

39 17-I-68 Sofía “ “ 471 424<br />


Fonte: Arquivo Llauger. Elaboración propia. Nótese que o movemento refírese ás fábricas de a Illa e O Cabo<br />

sen especificar cada unha delas. O peso dáse en arrobas e o produto é sardiña.<br />

“LIQUIDACIÓN DEL CABO Y ILLA DE AROSA EN LA TEMPORADA DE 1869”.<br />

Nº Fecha Buque Aduana de Aduana de Peso Peso<br />

Salida Alijo Bruto Neto<br />

1 2 agos. Quechemarán<br />

Ramoncito<br />

Carril Génova 1.391 1.252<br />

2 “ Vapor<br />

¿Arosa?<br />

“ Bilbao 199 179<br />

3 9 agos. Vapor Balboa “ Valencia 376 339<br />

4 “ “ “ Tarragona 212 191<br />

5 “ Puebla Bergantín<br />

Jacinta<br />

Liorna 291 262<br />

6 16 agos. Carril Vapor<br />

Luchana<br />

Cartagena 166 149<br />

7 “ “ “ Bilbao 258 232<br />

8 25 agos. “ Vapor Pizarro Alicante 300 270<br />


“<br />

“ “ Valencia 126 113<br />

10 30 agos. “ Vapor Itálica San Sebastián 314 283<br />

11 2 sep. “ Vapor Turia Alicante 343 309<br />

12 17 sep. “ Vapor<br />

Campeador<br />

“ 374 337<br />

13 25 sep. “ Vapor<br />

Alvarado<br />

Barcelona 200 180<br />


15 27 sep. “ Vapor Itálica Cádiz 138 124<br />

16 29 sep. Puebla Bergantín R.<br />

Abalo<br />

Cartagena 530 477<br />

17 2 oct. Carril Vapor Vasco Bilbao 341 307<br />

18 4 oct. Puebla Bergantín R.<br />

Abalo<br />

Almería 149 134<br />

19 6 oct. Carril Vapor Niña Valencia 171 154<br />

20 “ “ “ “ 41 40<br />

21 “ “ “ Barcelona 176 168<br />

22 “ “ “ “ 175 157<br />

201

23 2 nov. “ Vapor Moratín Alicante 345 310<br />

24 13 nov. “ Vapor<br />

Alvarado<br />

“ 296 266<br />


26 16 nov. “ Vapor Adolfo Bilbao 232 209<br />

27 22 nov. “ Vapor<br />

Quevedo<br />

Tarragona 93 84<br />

28 6 dic. “ Vapor Lope de<br />

Vega<br />

Alicante 296 266<br />

29 “ “ “ Tarragona 300 270<br />

30 7 dic. “ Vapor Vasco Bilbao 233 210<br />

31 18 dic. “ Vapor<br />

Luchana<br />

Bilbao 328 295<br />

32 21 dic. “ Vapor Ebro Alicante 250 225<br />



Fonte: Arquivo Llauger. Arquivo municipal de Vilanova. Copia cedida por J. Mª Leal.<br />

A fonte especifica datos moi relevantes sobre a capacidade dos vultos, tal e como se<br />

lles denomina no orixinal, así; non so incorpora os datos anteriores senón o número de<br />

pipas, cascos, terzos, 6/5 partes, 21/3 partes, etc., que se denominaban xenericamente tabais<br />

e respondían a unha estratexia comercial cando o pedido era de menor contía. Delo<br />

podemos extraer que 1 casco equivalía a 22 arrobas, medida de líquidos que variaba<br />

segundo as provincias ou os mesmo líquidos pero que para Castela supuñan 11,502 kg. e<br />

para Aragón 12,5 kg., o que farían 253,044 kg. para o primeiro caso e 275 para o segundo.<br />

A medida superior era a pipa cunha capacidade de 44 arrobas. Destas cifras en peso bruto<br />

xa que incorporaba o do envase de madeira máis o do produto, había que descontar o de<br />

aquel que, xeralmente, viña a significar unhas catro arrobas. Do mesmo xeito, aínda que a<br />

sardiña é a protagonista dos envíos tamén se fai o mesmo, en cantidades moi por debaixo<br />

da anterior, coa cabala (39,58 arrobas), xurelo (331 arrobas) ou atún (10 arrobas), especies<br />

que diversificaban as exportacións e que viñan a supor unha alternativa cando escaseaban<br />

aquelas.<br />

“CARPETA QUE CONTIENE LOS DOCUMENTOS JUSTIFICATIVOS DE LAS<br />

EXTRACCIONES DE PESCADO SALADO ACREDITADO EN LA CUENTA DEL<br />

PRESENTE MES POR DICHO INDUSTRIAL (MANUEL LLAUGER. ANOS DE 1868-<br />

69)”. EN QUINTAIS, OU 100 KGS.<br />

Nº Fecha Aduana Quintales de Qm. de jurel Qm. de sal que<br />

procedencia sardina<br />

corresponden<br />

1 05-VIII-68 Tarragona 23,75 13,30<br />

2 13-VIII-68 “ 33,25 18,62<br />

3 “ Valencia 96,75 31,78<br />

4 12-VIII-68 Barcelona 94,75 93,06<br />

5 13-VIII-68 Valencia 71,75 40,18<br />

202

6 29-VIII-68 Barcelona 42,75 23,94<br />

7 7-IX-68 Alicante 42,75 13,75 3,89<br />

8 “ “ 42,50 23,80<br />

9 28-IX-68 San Sebastián 84,75 47,46<br />

10 10-IX-68 Valencia 47,25 26,46<br />

11 12-IX-68 Tarragona 47,25 26,46<br />

12 10-X-68 Liorna 47,25 26,46<br />

13 18-IX-68 Alicante 60,29 33,74<br />


15 “ Barcelona 80 44,80<br />

16 18-IX-68 Alicante 28 19,68<br />

17 28-IX-68 “ 40,29 22,94<br />


19 20-X-68 Cartagena 74,25 41,98<br />

20 7-XI-68 Alicante 50,25 28,14<br />

21 24-X-68 Valencia 23,75 13,30<br />

22 28-X-68 Barcelona 38,50 21,96<br />

23 24-XI-68 Tarragona 43,29 24,22<br />

24 17-X-68 Valencia 61 34,16<br />

25 23-X-68 Barcelona 95,75 53,62<br />

26 2-III-69 Aguilas 69 36,40<br />

27 9-XI-68 Alicante 33,50 18,76<br />

28 “ “ 119,25 64,54<br />

29 19-I-69 Tarragona 51,75 28,98<br />

30 18-XI-68 Barcelona 41,50 23,24<br />

31 11-V-69 Gijón 108 60,48<br />

32 6-IV-69 Bilbao 39,25 21,98<br />

33 9-XII-68 Alicante 90,75 50,82<br />

34 30-XI-68 Valencia 52,75 29,54<br />

35 11-XII-68 Barcelona 167 93,52<br />

36 2-III-69 Aguilas 41,50 23,24<br />

37 30-XI-68 Cartagena 60 33,60<br />

38 15-XII-68 Barcelona 45 25,20<br />

39 7-I-69 Tarragona 38,50 21,56<br />

40 14-I-69 Bilbao 95,50 53,48<br />

41 2-I-69 Alicante 61,75 34,58<br />

42 5-I-69 Valencia 62,75 35,14<br />

43 6-IV-69 Bilbao 103 57,68<br />

44 4-II-69 Barcelona 23,50 13,16<br />

45 5-III-69 Barcelona 107,50 60,20<br />



48 12-III-69 Valencia 45 25,20<br />

50 20-V-69 Bilbao 40,50 22,68<br />

51 6-VII-69 Tarragona 47,25 26,46<br />

52 27-IV-69 Santander 49,25 27,58<br />

203

Total 2.975 13,75 1.669, 85<br />

Fonte: Arquivo Llauger. Copia no Arquivo Municipal de Vilanova cedida por J. Mª Leal.<br />

Este cadro é de unha valiosa importancia como testemuña do que ía a ocorrer<br />

despois. Estamos no intre exacto en que se vai a proceder ó desestanco do sal pero aínda<br />

está en vigor. Nas cifras reflíctese a cantidade de sal, en quintais métricos, que lle<br />

correspondía a cada fomentador segundo a cantidade de peixe exportada. Asinaba o<br />

documento o administrador do alfolí de Cambados, Pastor Vidal Lores. Logo<br />

comentaremos todos en conxunto.<br />


EXTRACCIONES DE PESCADO SALADO ACREDITADOS POR DICHO<br />

INDUSTRIAL (MANUEL LLAUGER. OUTUBRO 1869- MARZO DO 1870)”. EN<br />

QUINTAIS, OU 100 KGS.<br />

Nº Fecha Aduana<br />

procedencia<br />

Qm.de<br />

sardina<br />

Qm. de<br />

jurel<br />

Qm.<br />

cabala<br />

Qm. de<br />

atún<br />

Qm. de sal<br />

que<br />


1 11-X-69 Génova 312,98 175,28<br />

2 24-XI Bilbao 44,77 25,08<br />

3 21-VIII Valencia 84,60 47,38<br />

4 24-VIII Tarragona 47,70 26,71<br />

5 18-IX Liorna 65,41 36,67<br />

6 2-IX San<br />

Sebastián<br />

37,35 20,92<br />


8 5-IX Alicante 67,50 37,80<br />

9 11-IX Valencia 28,35 15,88<br />

10 22-IX San<br />

Sebastián<br />

70,65 39,51<br />


12 1-X Alicante 84,15 47,13<br />

13 12-X Barcelona 45 25,20<br />

14 6-X Valencia 37,35 20,92<br />

15 9-X Cádiz 31,05 17,39<br />

16 10-XI Cartagena 119,25 66,78<br />


18 10-XI Cartagena 33,52 9,39<br />



21 “ Barcelona 39,60 22,18<br />

22 “ Barcelona 39,37 22,05<br />

23 20-XI Alicante 77,62 43,47<br />

24 15-XII Alicante 66,60 37,30<br />

25 29-XI Valencia 49,72 27,84<br />


27 18-XII- Tarragona 20,92 11,72<br />

204


28 23-XII-<br />




Alicante 66,60 37,30<br />

Tarragona 67,50 37,80<br />


31 “ Bilbao 73,80 41,33<br />

32 19-I-70 Alicante 56,50 31,64<br />

33 14-I-70 Valencia 52,42 29,36<br />

34 15-II-70 Alicante 79,42 44,28<br />

35 10-II-70 Valencia 76,27 42,71<br />



38 19-III- Barcelona 15,30 8,57<br />


Tot. 2.328,71 33,52 39,60 9,90 1.341,08<br />


Cabe facer notar que por 1 quintal de peixe necesitábase algo máis de medio de sal<br />

para os casos da sardiña, cabala e atún e bastante menos para os xurelos.<br />



INDUSTRIAL (MANUEL LLAUGER. DECEMBRO DE 1870-MAIO DE 1871)”. EN<br />

QUINTAIS, OU 100 KGS.<br />










Santander 57,38 32,13<br />

2 9-XII Liorna 116,10 65,01<br />

3 16-XII Liorna 106,86 59,85<br />

4 14-XII Barcelona 49,50 27,72<br />

5 20-XII Tarragona 40.50 22,68<br />

6 5-IV-<br />


Valencia 45 25,20<br />



Cartagena 46,80 26,21<br />



Génova 9,75 54,18<br />



Valencia 56,02 31,37<br />





12 12-XI- Cartagena 119,02 66,65<br />

205



5-XI-70 Tarragona 65,02 36,41<br />


15 “ Bilbao 90,90 50,91<br />

16 30-XX-<br />



17 30-V-71 Valencia 90 50,40<br />

18 6-IV-71 Barcelona 103,05 57,70<br />

19 11-IV- Cartagena 56,25 31,50<br />


20 30-V-71 Valencia 55,10 30,85<br />


22 6-IV-71 Barcelona 50,65 28,36<br />

23 4-IV-71 Cartagena 61,50 34,44<br />





Bilbao 68,37 38,30<br />



Cartagena 45 25,20<br />

28 19-III- Alicante 110,50 61,88<br />



30 4-III-71 Cartagena 53,32 29,86<br />

31 16-II-71 Valencia 140,15 78,48<br />

32 9-III-71 Alicante 37,75 21,14<br />


411,22 230,28<br />

Tot. 2.585,42 1.447,83<br />


“CARPETA QUE CONTIENE LOS DOUCMENTOS JUSTIFICATIVOS DE LAS<br />


INDUSTRIAL (MANUEL LLAUGER. 14 DE AGOSTO DE 1871, FEITAS NO<br />

EXERCICIO DE 1872)”. EN QUINTAIS, OU 100 KGS.<br />








1 14-VIII- San 95,40 53,42<br />

71 Sebastián<br />

2 18-VIII Barcelona 45,22 25,32<br />

3 17-VIII Tarragona 50,87 28,49<br />

206

4 26-VIII Barcelona 81,67 45,73<br />

5 11-IX Alicante 45 25,20<br />

6 “ Alicante 53,78 30,11<br />

7 12-IX Barcelona 26,30 14,72<br />


9 19-IX Barcelona 50,60 28,34<br />

10 15-IX Cartagena 69,30 38,80<br />



13 21-X Barcelona 111,04 62,18<br />



16 4-XI Alicante 65,92 36,92<br />

17 18-XI Barcelona 18,92 10,60<br />

- 10,60<br />

+ 38<br />

Tot. 1.073,78 591,10<br />


Á Falla de unha análise máis pormenorizada deste datos e da evidente<br />

descontinuidade cronolóxica dos mesmos, resulta evidente a consolidación dos mercados<br />

do Mediterráneo; Barcelona, Valencia, Alicante, Gartagena, Tarragona, etc., que logrados a<br />

principios de século son apuntalados polos Llauger. Pero o seu radio de acción no remataba<br />

aí xa que tamén se achegan ó norte; Bilbao, San Sebastián, Gijón, etc., e mesmo ós italianos<br />

de Liorna ou Génova, neste caso, adiantándose ás novas directrices que rexerán o mercado<br />

do transformado da pesca a partir do desestanco do sal.<br />

4.4. ORGANIZACIÓN INTERNA DAS FACTORÍAS.<br />

Os autores clásicos que traballaron sobre o tema 349 fan fincapé no difícil que é<br />

precisar o número de operarios que traballaban para unha fábrica xa que ós propios que o<br />

facían dentro do almacén habería que contar cos mariñeiros que faenaban a tempo parcial<br />

ou os distribuidores e axentes da casa comercial noutros lugares. Neste senso, Llauger e<br />

logo Goday cando instale a fábrica de conservas na Illa de Arousa terán unha ampla rede de<br />

representantes que, aínda que traballando a comisión, o certo é que o facían para os<br />

industriais.<br />

Sexa como sexa, o certo é que os cataláns impuxeron unha organización máis<br />

racional do traballo que se parecía más ó modelo fordista posterior que ó artesanal<br />

empregado en Galicia ata o momento. En efecto, a organización establecida por eles na<br />

nosa terra revestiu as dúas formas en boga no momento; o putting-out system e o factory<br />

system. Na pesca empregouse basicamente o primeiro xa que o fomentador encargaba o<br />

traballo para logo comerciar co produto en cuestión . Así, proporcionaba os instrumentos de<br />

pesca de arrastre, a cuxa propiedade non tiña aceso o pescador debido ó seu elevado custe,<br />

absorbendo a forza de traballo dos pescadores que recibían a cambio produtos procedentes<br />

de Cataluña (augardente e viño) ou unha cantidade de diñeiro, ou ben se servía dos propios<br />

349 .- ALONSO ÁLVAREZ, BRAVO CORES, etc.<br />

207

aparellos de cerco do gremio de mareantes comprando a totalidade da pesca a uns prezos<br />

que impuña el mesmo. En ambos casos o produto da pesca ía parar sempre a mans do<br />

empresario, que era o único en posibilidades para manipulalo en factorías e comercializalo.<br />

A organización do traballo baixo a normalidade de factory system foi introducida en<br />

Galicia polos cataláns por primeira vez e tivo que ver cos sectores do prensado, preparación<br />

e envasado da sardiña. O esquema era o seguinte por orde cronolóxica: servizo de carretado<br />

da sardiña á fábrica, labores de escochado e salgado, prensado e servizos de traslado da<br />

fábrica ós barcos da sardiña elaborada. O traballos de escochado e salgado eran realizados<br />

normalmente por mulleres, o de prensado requiría meirande especialización e realizábano<br />

os homes. Con todo, os salarios eran sensiblemente superiores ós de escochado e salgado,<br />

normalmente nun 300 % 350 .<br />

Resulta evidente que o número de operarios de unha factoría de salgado tiña que<br />

estar en función directa do seu volume produtivo, pero independentemente disto, cando<br />

menos ata principios do século XX, necesitábase os seguintes actores: o propietario ou<br />

fomentador ; “su función consistía en manejar, girar y comerciar la fabrica almacen de<br />

sardina, disponer en el almacen las redes y pesca que se coja, así como de su salazón y<br />

beneficio, comprando sal y 1os más utensilios y enseres que son precisos en tales<br />

establecimientos, tener un libro de caja para asentar los entrojes de pesca y sus ventas o<br />

embarques con la correspondiente razón de fechas, buques y plazas a donde se dirige para<br />

la debida cuenta de ingresos y salidas, pérdidas y ganancias, contratar operarios y<br />

marineros que son precisos, pagar salarios, firmar vales, letras, cartas y contratas). En<br />

estas labores contaba con la ayuda del encargado” 351 .<br />

Á súa dereita e cumprindo un papel de extraordinaria relevancia posto que de el<br />

dependía a supervisión de todo o proceso produtivo, estaba o encargado ou home de<br />

confianza do fomentador, nos primeiros tempos de orixe catalá, que se encargaba da<br />

dirección técnica da factoría aínda que por veces tamén realizaba outras funcións como<br />

axudar na xestión e administración e, chambra, ser o mestre toneleiro que con tres máis<br />

constituían o persoal fixo da factoría.<br />

A parte feminina estaba constituída polas estibadoras, en número nunca inferior a<br />

20, eran temporeiras xa que o seu traballo dependía da duración da campaña segundo nos<br />

teñen confesado persoas maiores de Vilanova, e tamén axudaban noutras tarefas como o<br />

transporte da sardiña á fábrica e desta levando tabais ós barcos, lavando a chanca, etc 352 .<br />

Sobre o traballo feminino xa Lucas Labrada no 1804 nos da noticias de que “En Vila-<br />

García se cogen anualmente ocho mil millares de sardina, en cuya salazón se ocupan la<br />

mayor parte de las mujeres del pueblo; las cuales, y las más de la aldeas inmediatas, se<br />

emplean también en hilar. (…) En Vila-Xoán hay catorce catalanes que costean la pesca y<br />

salazón de la sardiña, en cuya maniobra se ocupan al tiempo de la cosecha 112 mujeres y<br />

28 hombres; y aquellas emplean en hilar el resto del año” 353 .<br />


.- ALONSO ÁLVAREZ, LUIS: “Industrialización y conflictos sociales en la Galicia del Antiguo Régimen.<br />

1750-1830”. Akal. Madrid. 1977.<br />


.- ANN. Escrib. de D. J. S.Yáñez. Escritura de la fundación de la compañía de José Norat, 29IV1823. Cita<br />

recollida por BRAVO CORES. Op. Cit. P. 8.<br />


.- BRAVO CORES. Opus Cit. P. 9.<br />


.- LUCAS LABRADA, JOSÉ: “Descripción económica del Reino de Galicia”. Edición facsimil de<br />

Galaxia. 1971.<br />

208

Nos primeiros tempos, as inversións para poñer en marcha un almacén non eran moi<br />

grandes se atendemos ós datos aportados por Alonso Álvarez 354 quen se refire a que estaban<br />

estreitamente relacionadas coas dimensións das mesmas e que tiñan uns custos exiguos.<br />

Así, por exemplo, no 1769 a compañía de Josep Marti constituíase cun capital de 5.011<br />

reais. Pero a medida que vamos no avanzando no tempo os capitais tenden a ir<br />

incrementándose en progresión aritmética. Neste senso para o século XIX, por exemplo,<br />

temos cifras de 89.543 reais en Portosín ou 100.000 en Viveiro 355 . O capital dunha<br />

compañía de salgazón incluía non so o edificio con todos os seus aparellos e materias<br />

primas de transformación da sardiña senón tamén os útiles de pesca, salarios de operarios e<br />

mariñeiros, embarcacións de pesca e de comercio, etc 356 .<br />

A comezos do século XX as cousas xa eran distintas para o caso que nos ocupa de<br />

Vilanova e segundo datos do expediente de D. Francisco Pérez Rodríguez solicitando<br />

concesión de terreos na praia dos Olmos para construír unha fábrica de salgado e conservas,<br />

de 1909 e do de Carmen Pacheco Grande facendo o propio no 1906 357 podemos extraer que<br />

para un edificio de 55x25 metros, 1.375 m 2 , o orzamento ascendía a 15.120 pesetas<br />

repartidas entre 480 m 3 de “excavación para cimientos, 320 m 3 de fundaciones de<br />

mampostería con mortero de cemento hidrahulico, 384 m 3 de mampostería ordinaria para<br />

muros a 750 pts. m 3 , 22 m 3 de madera de pinotea para armadura a 110,00 pts. m 3 , 1.200<br />

m 2 de cubierta de teja plana a 3.00 pts. m 2, 2.000 kg. de hierro fundido en columnas para<br />

apoyos a 0.75 pts. kg.”. Nótese o gran incremento de cartos para unha instalación da que<br />

aínda non se especificaban os medios técnicos, salarios, embarcacións, etc.<br />

Sobre o traballo dentro da fábrica pódese dicir que estaba caracterizado por unha<br />

gran estacionalidade, chambra para as mulleres e non tanto para os homes que durante o<br />

tempo en que non había peixe realizaban tarefas de mantemento. Elas estaban subordinadas<br />

ós ritmos biolóxicos da sardiña, aínda que cando esta chegaba víanse suxeitas a un ritmo<br />

vertixinoso durante a colleita, que comezaba a principios do verán e remataba, segundo as<br />

temporadas, a mediados de outono tempo no que se celebraba, alomenos na fábrica de Pilar<br />

Piñeiro, “o ramo” ou cea de tódolos operarios polo remate da tarefa. Aproveitábase máis a<br />

sardiña dos meses cálidos polo seu mellor gusto, imprimido pola graxa que posúen que a<br />

posteriori transformada en saín eran aproveitada para usos xa descritos anteriormente.<br />

Era frecuente que os primeiros industriais se aseguraran a continuidade no traballo<br />

dos empregados que tiñan. Deste modo, non era infrecuente que durante o tempo de parada<br />

dotase de leña ós seus traballadores, proporcionase augardente, habilitara campos para<br />

secar e reparalas redes, etc. Outros propietarios para controlar e asegurala produción<br />

contrataban á súa propia flota de embarcacións de forma que o patrón dispuña e aseguraba<br />

a tripulación e o almaceneiro puña o barco, redes do xeito, víveres e enseres de traballo. A<br />

pesca capturada repartíase á metade; unha parte para o almacén e a outra para o patrón que<br />

tiña que repartir entre a tripulación. Os gastos que ocasionaran as reparacións de barcos,<br />

354 .- ALONSO ALVAREZ, L. Opus Cit. Pág.58.<br />

355 .- BRAVO CORES. Opus Cit. P. 9.<br />

356 .- ALONSO ALVAREZ, L. Opus Cit. Pág.58.<br />

357 .- Expediente de D. Francisco Pérez Rodríguez solicitando concesión de terrenos en la playa llamada de los<br />

Olmos en la ría de Arosa para construir una fábrica de salazón y conserva de pescado. 12 de mayo de 1909.<br />

Arquivo Municipal de Vilanova de Arousa.<br />

209

velas, redes, resgardo de embarcación durante o inverno, etc., adoitaban correr a cargo do<br />

fomentador 358 .<br />

O control da pesca por parte dos industrias tamén se facía cando as tarefas<br />

extractivas corrían a cargo de mariñeiros patrianos. O sistema consistía en que cando se<br />

necesitaba peixe, o dono da fábrica colgaba, como xa queda dito, un farol ou acendía unha<br />

fogueira que lle indicaba ós mariñeiros non dependentes del, que chegara a hora de saír o<br />

mar. Chegada a pesca esta pagábase por millares mediante unhas sinais consistentes en<br />

chapas de metal coas iniciais do fomentador que logo eran cambiadas polos cartos<br />

correspondentes segundo os prezos establecidos polos salgadeiros. O texto seguinte é moi<br />

significativo: “los fomentadores o fabricantes de salazón de sardina eran dueños, no sólo<br />

de las fábricas, sino también de los artes de mar, lanchas y demás instrumentos colectores<br />

de pesca, y así continuaron por mucho tiempo. Tripulaban las embarcaciones ora gente de<br />

mar asalariada, ora marineros a quienes se daba alguna participación en los productos de<br />

la pesca, siendo de advertir que en ambos casos contraían la obligación de conducir el<br />

pescado al pié de la fábrica. Si los tripulantes trabajaban a la parte, hacían suyo el 50 por<br />

100 de la sardina aprosionada durante la cosecha y el otro 50 por 100 iba a los<br />

fabricantes, como dueños que eran de las lanchas y de los artes de mar. Pero este 50 por<br />

100 que los tripulantes a la parte retenían era la más de las veces casi ilusorio, porque, al<br />

ser negociado, pasaba por las horcas caudinas de la tasa de los precios impuesta por los<br />

fabricantes, a quienes aquellos estaban obligados a venderlo (…). Acontecía, pues, que el<br />

salarío del pescador no dimanaba de la proporción entre la oferta y el pedido, y sí de la<br />

voluntad del comprador que fijaba los precios. Esta subversión de las más elementales<br />

leyes económicas engendró la miseria de los pescadores constreñidos a ceder el producto<br />

de ímprobo trabajo a un precio baladí e insignificante” 359 .<br />

3. O TRÁNSITO CARA O SÉCULO XX E A CHEGADA DAS CONSERVEIRAS ATA<br />

OS ANOS 50 .<br />

Para finais do século XIX os autores clásicos como Díaz de Rábago ou Carreras<br />

Candi, poñen a Galicia á cabeza do sector pesqueiro e de transformación de España con<br />

cifras incontestables: 39,66 % de poboación dedicada á pesca e industrias auxiliares 360 , 34,7<br />

% das capturas, 48,4 % en número de barcos, 44 % de man de obra empregada e 52,28 %<br />

de industrias de salga do total español. Para 1907 Carreras Candi anota 5.342 embarcacións<br />

de vela, 47 de vapor e unha tripulación de 32.789 homes 361 .<br />

Estes números e o gran desenvolvemento, aínda que xa explicado no final do<br />

capítulo precedente, que se ve no sector a finais de século ten moito que ver co desestanco<br />

do sal que posibilita a chegada á condición de industrial de mariñeiros patrianos que, sen as<br />

358 .- BRIÓN HERMO, ANTONIO: “Los fomentadores catalanes en la ría de Arosa”. En 1904-2004. Cien<br />

años de unión conservera. ANFACO. Marzo de 2004. Vigo. Ps. 56-57.<br />

359 .- Sociedad Económica de Amigos del País de Santiago: “Informe sobre la conveniencia de embarcar sal<br />

para atender a la conservación del pescado cogido en la mar en sus relaciones con la industria pesqeura y<br />

con la salazón”. 1883. P. 28. Recollido por ROMERO MASIÁ, ANA: “Salgadeiras e conserveiras de<br />

pescado en Galicia. Evolución histórica e o traballo das mulleres”. Federación de Alimentación, Bebidas e<br />

Tabacos de Galicia. UGT. A Coruña. 2000. P. 51.<br />

360 .- DÍAZ DE RÁBAGO, J.: “La industria de la pesca en Galicia”. Santiago de Compostela. 1885.<br />

361 .- CARRERAS CANDI, F. (Dir.): “La pesca en Galicia”. En Geografía General del Reino de Galicia.<br />

Tomo 1º. Vol. Nº 1. Ediciones Gallegas. Coruña. 1980. Ps. 517-646.<br />

210

trabas para conseguir a materia prima fundamental do salgado, se lanzan a competir cos<br />

antigos fomentadores nunha actitude de voráxine oportunista desprovista da idea de<br />

construción dun sistema produtivo estable 362 . Os pescadores agora entregan menos peixe ós<br />

industriais e suben os prezos do mesmo co que o ritmo inversor da vella oligarquía<br />

industrial decae pero aumenta o dos patrianos, agora donos das embarcacións vendidas por<br />

aqueles coma no caso citado dos Goday.<br />

Pero nas últimas décadas do XIX a industria do salgado recibe un golpe de morte ó<br />

ter que competir coa conserva baseada nos métodos de conservación de Appert, Colin, e<br />

Pasteur. Son varios os factores que favorecen a chegada da conserva amén do<br />

descubrimento das técnicas de conservación xa anotadas. Anotemos a crise das pescarías na<br />

Bretaña, primeira produtora mundial nestes intres con Nantes como centro de referencia,<br />

que fai que os franceses invistan e colaboren cos españois nas novas empresas achegando<br />

técnica, cualificación, capital e mercado. Dábase o caso, incluso de Goday, de que as casas<br />

francesas mercaban a produción galega para distribuíla logo con etiquetas francesas. O<br />

desenvolvemento do sector conserveiro dinamiza as pescarías, resultado de un<br />

encadeamento de secuencias económicas: aumento da demanda da sardiña. Modernización<br />

do equipo e acumulación invertible noutros subsectores pesqueiros, pesca en fresco, por<br />

exemplo. Neste último caso, a venda do pescado en fresco puido superalo mercado local ou<br />

de curta distancia grazas ó establecemento do ferrocarril (1883; Coruña-Ourense, 1885;<br />

Vigo-Ourense). A expansión desa vía de comercialización abre unha fronte interesante para<br />

a colocación da producións pesqueira, ademais da industria transformadora e do mercado<br />

local, e propicia a suba dos prezos como resposta a unha maior demanda 363 .<br />

Pero amén diso, autorízase a partir de 1880 a levar sal nas embarcacións coa que<br />

realizar unha primeira labor de conservación, dende 1868 redúcense os aranceis para a<br />

importación de folla de lata, mellórase o aceite refinado español elemento clave no<br />

envasado da conserva xa que ata o de agora o usado era moi acedo e obrigaba a<br />

aprovisionarse del noutros países, Francia ou Italia, co conseguinte aumento en inputs de<br />

produción. En definitiva, todo un abano de posibilidades internas e externas que<br />

posibilitarían o nacemento e desenvolvemento da industria conserveira galega como agora<br />

veremos.<br />

Agora ben, o apuntado non significou o súpeto final do salgado e aínda que se da un<br />

salto cualitativo coa chegada das conserveiras, estas convivirán, alomenos en Vilanova, ata<br />

ben entrada a década dos 40 coas antigas salgazón. Mesmo se produce un cambio<br />

cuantitativo na propiedade destas instalacións xa que, en Vilanova, tan só a metade dos<br />

novos empresarios seguían a ser vellos fomentadores. Con todo, a nova industria ofrecía<br />

moitas diferenzas e avantaxes en relación coa vella. En efecto, aínda que a materia prima<br />

transformada era a mesma os inputs eran distintos e tamén os mercados ós que se dirixía.<br />

Por outra banda, o tempo de conservación pasaba a ser case que indefinido e o transporte e<br />

manipulado eran doados, todo o contrario do que ocorría coas pipas do salgado que podían<br />

deteriorarse co aumento da temperatura ou de un almacenamento ou transporte pouco<br />

coidadoso.<br />

362 .- GIRÁLDEZ RIVERO, J.: “Crecimiento y transformación del sector pesquero gallego (1880-1936)”.<br />

Ministerio de Agricultura, Pesca y Alimentación. Madrid. 1996.<br />

363 .- FERNÁNDEZ CASANOVA, CARMEN: “Cambio económico: adaptacións e resistencias nos séculos<br />

XIX (dende 1870) e XX”. En FERNÁNDEZ CASANOVA, CARMEN (Coord.): Historia da pesca en Galicia.<br />

Servicio de Publicacións da Universidade de Santiago. 1998. Ps. 141-142.<br />

211

Pero a principal novidade eran as materias primas auxiliares empregadas e o<br />

proceso de traballo incorporado. Así, fronte ás tradicionais sal, madeira e papel,<br />

necesitábanse agora aceite refinado, folla de lata, chumbo e estano, así como unha serie de<br />

instrumentos e máquinas como bandexas metálicas, fornos, caldeiras de vapor, parrillas,<br />

soldadoras, etc. Estas novas instalacións e procesos esixían unha meirande inversión de<br />

capital, tanto fixo como circulante, xa que non trataba so de que as instalacións foran máis<br />

custosas, senón que tamén o eran os materiais de fabricación; estimacións bretonas<br />

contemporáneas avaliaban o custo dun establecemento de conservas como tres veces, por<br />

termo medio, máis elevado que o de un de salgado 364 .<br />

Aínda con esas, para 1882 Carmona Badía 365 fala seguintes establecementos de<br />

conservas alimenticias asentados en Galicia:<br />

PROPIETARIOS LOCALIZACIÓN ANO DE FUNDACIÓN<br />

Fco. Zulaga y Cía. Orza. A Coruña 1841<br />

Honorato Pelletier A Coruña 1853<br />

Alejandro Carrero y Cía. Noia 1856<br />

Curbera Hermanos Vigo 1861<br />

Miguel Cotofre A Coruña 1864<br />

Buela y Framil Vilagarcía 1866<br />

Peña y Castro A Coruña 1872<br />

Lázaro Fernández Pobra do Caramiñal 1875<br />

Manuel Goday Illa de Arousa 1879<br />

Caamaño Noia 1880<br />

Benigno Barreras Vigo 1882<br />

Fonte: CARMONA BADÍA, X (1985). O autor sitúa a conserveira de Goday en Vilanova de Arousa,<br />

concello ó que pertencía por aquelas datas ó actual da Illa de Arousa. Por outra parte, nomea a Manuel Goday<br />

en lugar de Juan Goday Gual.<br />

Estase a falar dunha época na que predomina o pequeno tamaño das explotacións,<br />

reducidas ó ámbito familiar que as goberna e administra con vinculacións societarias aínda<br />

con socios de estirpe catalá, que non están presentes en Galicia pero que teñen poder de<br />

decisión, a materia prima elaborada non se reduce ó peixe senón tamén a carnes, legumes,<br />

etc., os envases son de cristal e de folla de lata e os mercados ós que se dirixen son as<br />

excolonias e ás tripulacións dos barcos que as levan.<br />

Pero debermos voltar a vista atrás, en concreto a 1843 cando Juan Goday Gual<br />

instala a súa factoría de salgado na Illa de Arousa e anos máis tarde comeza unha<br />

peregrinaxe por Francia buscando novos coñecementos e técnicas de conservalo peixe. O<br />

resultado desta experiencia foi a construción en 1879 366 , en terreos anexos ás antigas<br />

instalacións salgazoeiras dunha fábrica de conservas, cun método denominado ó estilo<br />

Nantes porque se fritía a sardiña antes de envasala en latas. Polos activos incorporados e<br />

polos cambios que introducía, a fábrica supuxo un punto de inflexión na historia da<br />

industria segundo Nadal e Carmona.<br />

364 .- CARMONA BADÍA, X.: “La industria conservera gallega. 1840-1905”. En Papeles de economía<br />

española. Economía de la Comunidades Autónomas (Galicia). Nº 3. 1985. Ps. 177-191.<br />


366 .- Pouco nos importan nestas páxinas a controversia establecida entre Goday e José Curbera polo feito de<br />

quen foi o precursor que ergueu a primera fábrica de conservas en Galicia, totalmente mecanizada.<br />

212

Para Manuel Goday Varela eran características esenciais da industria conserveira a<br />

“fabricación sobre os mesmos lugares de pesca, a produción básica e principalísima (cando<br />

non exclusiva) de sardiñas en aceite ó estilo Nantes. Sobre a base de exportación de esta<br />

especie e elaboración cementouse a fama das nosas conservas (deféndese en referencia a<br />

controversia con Curbera pola fama que se disputaban polo feito de ter sido a primeira<br />

conserveira galega); todo o demais se comprende baixo a denominación de outros peixes,<br />

fabricación en escala con afán de superación constante en cantidade, calidades e<br />

estandarización, orientación fundamental cara a exportación a mercados estranxeiros, ata tal<br />

punto que pode dicirse exclusiva nos primeiros industriais. O mercado nacional da conserva<br />

tal e como o coñecemos é realidade moi moderna. Se éstos son os caracteres destacados da<br />

industria sobre os que todos estamos completamente de acordo, ó buscar as orixes da<br />

mesma temos que chegar ata o punto e data en que esencialísimas características se marcan<br />

con solidez, e abren camiño a realidades que traen a esta industria ata os nosos días” 367 .<br />

O mesmo autor establece dúas etapas no xurdimento industrial, o que denomina<br />

etapa precursora que iría dende 1856 ata 1879 e etapa industrial propiamente dita que<br />

chegaría ata a formación da Unión de Fabricantes de Conservas de Galicia, actual<br />

ANFACO. Dende logo, omite outras experiencias industrializadoras en España como por<br />

exemplo as asturianas de Rubiano (Oviedo, 1828), Cifuentes (Gijón) ou Zuloaga na Coruña<br />

en 1836. Na primeira delas dáse conta de un obradoiro de conservas alimenticias, la<br />

Aurora, en Noia e Portosín en 1856, propiedade de Alejandro Carreño e Hijos, premiada en<br />

varias exposicións. Outros casos son os de Victor Curbera na ría de Vigo en 1861, Lázaro<br />

Fernández na Pobra do Caramiñal en 1875 pero de exigua vida e a viúva de Antonio López<br />

Aldao na Coruña para 1872, coa súa fábrica de conservas alimenticias la Cubana. Na<br />

segunda, especifícase que “no tenemos dato alguno de producción industrializada de<br />

conservas de pescado de mar a base de las “Sardinas en aceite al estilo Nantes” con<br />

destino preferente a la exportación a mercados extranjeros que sea anterior a la fecha de<br />

1879, año en que fue abierta la Fábrica de D. Juan Goday Gual, en la Isla de Arosa” 368 .<br />

Sexa como sexa o certo é que poucos anos despois a fábrica estaba funcionando a<br />

pleno rendemento, aproveitando uns anos de boas costeiras, baixo a supervisión de técnicos<br />

franceses traídos por Juan Goday Gual. Comercialmente, orientou as súas actividades cara a<br />

exportación ó estranxeiro baseándose nunha tupida rede de representantes. Os produtos<br />

chegaban fluidamente a Francia, Italia, Inglaterra e mesmo a EE. UU. Dous anos máis<br />

tarde, no 1881, o establecemento vai ter un pulo considerable coa visita de Alfonso XII que<br />

acaba nomeando a Goday provedor de produtos da Casa Real. Nesa mesma visita “el<br />

Almirante Sr. Polo de Bernabé que acompañaba a S. M., también catalán, como nuestro<br />

fundador, señaló la conveniencia de que un exponente tan destacado de nuestra industria<br />

de la pesca no faltase en la Exposición Universal de Pesca que por entonces se organizaba<br />

en Londres, y fue ofrecido el apoyo oficial para presentarlo. Así se hizo, y además del<br />

correspondiente muestrario fueron enviados varios lotes de mercancía a aquel país<br />

afirmando así las relaciones con el mercado inglés. El resultado fue la adquisición de<br />

importantes clientes, y en la Exposición fueron estos productos distinguidos con una gran<br />

medalla de oro de 60 gramos de peso, y artística labra, según acredita el diploma de 1883.<br />

(…) En la Exposición Universal de Amberes de 1885; en la Internacional de Barcelona, de<br />

367 .- GODAY VARELA, MANUEL: “De la moderna industria conservera gallega”. En Industria<br />

Conservera. 1954. Ps. 70-71.<br />


213

1888; en la Gran Exposición Universal de París, de 1889; en la muy importante de<br />

Chicago, de 1892, y en la Regional Gallega de Santiago, de 1910 fue distinguida nuestra<br />

Casa con preciadas recompensas. (…). Sabemos que los puestos inmediatos siguientes en<br />

cuanto a antigüedad corresponden sucesivamente a las Casas: Barreras y Casellas, en<br />

Bouzas; Massó, en Bueu; Curbera y Alonso en Vigo. Todos ellos podrán aportar informes<br />

para lograr esa pequeña historia de la industria conservera gallega de exportación, por la<br />

que tanto se interesa la Unión de Fabricantes de Conservas de Galicia” 369 .<br />

A iniciativa de Goday non ficou na fábrica da Illa e á vista dos bos resultados<br />

económicos que lle estaba a dar, pouco tempo despois abriría outra instalación de similares<br />

características en Rianxo que tamén acadaría mención internacional. A sona que estaba<br />

tomando o personaxe vese na elección como Deputado Provincial no período 1871-76, na<br />

participación como socio da Sociedad Económica de Amigos del País de Santiago, ou<br />

noutros eventos que tiveron moita sona na Ría 370 . As primeiras fases das tarefas do<br />


370 .‐ No 1891, na Gaceta de Madrid dábase conta da botadura do vapor Teresa-Goday na Illa e dos<br />

eventos que se celebraron por elo: “Acontecimiento en la Rías Bajas”: Nos escriben de la isla de Arosa<br />

que lo ha sido y muy grande el acto de la botadura del vaporcito Teresa-Goday, construido en un astillero<br />

improvisado en las riberas de la Isla por el infatigable, laborioso y dignísimo amigo nuestro Sr. D. Juan<br />

Goday, rico fabricante de conservas en dicha isla. Personas ilustradas é imparciales elogiaban la iniciativa y el<br />

espíritu emprendedor del Sr. Goday, que con los escasos elementos de que allí puede disponerse, consiguió<br />

llevar a feliz término la construcción de un vaporcito, dando ejemplo a los gallegos de lo mucho que se puede<br />

hacer cuando a la apatía y a la indiferencia sustituyen el patriotismo y trabajo honrado. El entusiasmo que<br />

reinaba en la Isla el sábado 18, era grandísimo: desde Carril fueron en una gran gabarra elegantemente<br />

decorada por los hijos del Sr. Buhigas Ulpiano y Juan, además del Sr. D. Salvador Buhigas y su señora la<br />

familia de Acosta, Rueda, Harguindey, Orense y Casulleras, los señores D. Ramiro Rueda y D. Alfredo<br />

Brañas, Catedráticos de esta universidad, los Administradores de las Aduanas de Villagarcía y Carril, el vista<br />

Sr. Rasilla, el ilmo señor don José Mª Portal, Lectoral de esta Basílica, los Sres. García Hervilla y Roig,<br />

párrocos de Carril y Deiro respectivamente, varios señores capellanes, el joven abogado D. Isaac Rovira y el<br />

fotógrafo Sr. Reguera. La gabarra iba remolcada por el vapor Goday donde a su vez tocaba alegres aires<br />

populares la banda de música de Villagarcía, dirigida por Rubianes. La alegría y la satisfacción reinaba en<br />

todos, especialmente en la familia Buhigas, ligada por vínculos de parentesco á la del Sr. Goday. A las tres de<br />

la tarde el Sr. Portal, por delegación del Sr. Párroco de la Isla procedió a la bendición del nuevo buque,<br />

estando dicho Sr. Lectoral auxiliado por el Sr. García Hervilla y por los capellanes de la isla y de Carril.<br />

Aquella hermosa ceremonia fue presenciado por todos los invitados bajo un toldo improvisado sobre el arenal<br />

y ademas por numeroso público de la isla, de Villajuan, de Villagarcía y de Villanueva. El fotógrafo Sr.<br />

Reguera tomó varias vistas desde el mar. El cuadro era sorprendente y conmovedor. La simpática señora de<br />

Goday, al lado de su esposo y rodeada de sus hijos presenciaba conmovida aquel acto: de pronto se rompen<br />

las amarras, y el casco del Teresa Goday se deslizó magestuoso, erguido y elegante hasta las aguas de la ría.<br />

Resonaron en los aires, bombas, gritos y vivas formando una alegre e imponente confusión. La banda del Sr.<br />

Rubianes rompió a tocar la marcha real, a cuyo compás el buque se deslizaba por sus ensebados carriles.<br />

Todos se apresuraron a abrazar al Sr. Goday, y a felicitar a su señora e hijos, así como a su amable y cariñosa<br />

hija política Dª Matilde Buhigas, y su familia, que tanta parte tomaban en la satisfacción legítima de que se<br />

hallaban poseídos el Sr. D. Juan Goday y los suyos. El banquete que siguió luego,de más de cuarenta<br />

cubiertos fue espléndido, acreditando una vez más la fama que en esto goza el Sr. Goday. Hicieron los<br />

honores de la casa el señor Goday y sus hijos Juan y Matilde Buhigas. Descorchadas las botellas de<br />

Champagne de las mejores marcas inició los brindis el Sr. Administrador de la Aduana de Carril que felicitó<br />

al Sr. Goday. El ilmo. Sr. D. Ramiro Rueda pronunció un sentido y elocuente discurso admirando la<br />

constancia y laboriosidad del Sr. Goday y brindando por la prosperidad de la industria gallega. Inspirados<br />

estuvieron tambien los discursos de los Sres. Portal, García Hervilla y Brañas aplaudidos con entusiasmo por<br />

sus felices conceptos y su facilidad de palabra. El Sr. Cura de la Isla cerró los brindis con uno muy cariñoso<br />

por la salud y prosperidad de la familia Goday. Originales y muy oportunos fueron los versos que el joven<br />

Isaac Rovira dedicó al señor Goday. A cada paso eran interrumpidos por las risas y los aplausos de los<br />

214

conservado describíanse así no órgano de expresión da patronal dos conserveiros: “son los<br />

tiempos iniciales de los “monsieurs” (aquí mosius) maestros de fabricación franceses que<br />

los “catalanes” traían para iniciar en estas faenas la personal de aquí. Durante las noches<br />

serenas y tranquilas y hasta altas horas de la madrugada, solo roto su silencio por la<br />

canción del “rapaz” y el hendir de los remos, arriban a la playa, unas tras otras, las<br />

“dorna””, plenas de plateadas y sangrantes sardinas que son esperadas ya en la orilla por<br />

los familiares del “patriano” para recogerlas en lavadas “patelas” y de acuerdo con el<br />

feliz régimen de trabajo patriarcal entonces existente, subirlas a la fábrica donde habían<br />

de quedar limpias de vísceras y perfectamente lavadas sobre las “grillas”. Al abrir el día,<br />

cuando ya ellos descansen, entre el silbar del vapor en las calderas, el hervir del aceite en<br />

las “pailas” y los gritos y las risas de las muchachas que expresarán la alegría por la<br />

buena “enviada”, para dejarlas cuidadosamente colocadas en el brillante envase de hoja<br />

de lata, bajo el cristal de un aceite de oliva español transparente, encomendadas a la<br />

afanosa tarea de las “mesas de lateros” 371 .<br />

O órgano de expresión da Unión de Fabricantes de Conservas de Galicia, Industria<br />

Conservera” daba conta en 1944 de que “actualmente la Sociedad Anónima “Goday”<br />

cuenta con una organización comercial nacional muy completa, basada en una nutrida red<br />

de agentes y miles de clientes que reclaman sus prestigiosas marcas. En el extranjero, se<br />

reorganizan las agencias y sus veteranas marcas internacionales volverán a los<br />

tradicionales mercados donde estuvieron presentes durante más de sesenta años<br />

consecutivos” 372 . Facíase referencia, neste senso ó parón nas exportacións que se producirá<br />

nos anos cuarenta, co período autárquico e á necesidade de recuperalos mercados do<br />

exterior.<br />

Pero o xurdimento da industria conserveira non foi tan doado como cabera pensar e<br />

aínda que para unha primeira etapa había materia prima, de forma estacional, pero habíaa,<br />

instalacións previas de salgado e experiencia empresarial susceptibles de dalo paso ás<br />

conserveiras, man de obra barata, etc., o certo é que tamén existían moitos atrancos non<br />

doados de superar; así o aceite de oliva era de moi mala calidade como fica anotado,<br />

escasea a folla de lata e hai que importala co que se encarecen os inputs de produción, as<br />

vellas salgadeiras funcionan cunha estrutura empresarial baseada no contexto familiar polo<br />

que o seu nivel de capitalización é moi reducido, se atendemos ás cuantiosas inversións que<br />

hai que desenvolver agora, ademais o absentismo e conservadorismo dos antigos socios que<br />

viven en Cataluña derivan nunha importante drenaxe de capitais cara alí que non investidos<br />

acá, e, finalmente, o país está totalmente desartellado territorialmente e evidencia unha<br />

falla absoluta de vías de comunicación que leven os produtos da periferia cara o interior e<br />

comensales. El joven Rovira fue abrazado por todos y felicitado con gran entusiasmo. En suma, que el acto<br />

resultó brillante por todos conceptos y digno del acontecimiento que se celebraba, que lo fue y muy grande<br />

construir un vapor en estas rías y para ello improvisar un pequeño astillero. El Sr. Goday ha recibido muchas<br />

felicitaciones, y nosotros añadimos también la nuestra muy cordial al acaudalado fabricante de las rías<br />

bajas...”. Gaceta de Galicia, Ano XXI; nº 208, 21-IX-1891. O texto tamén está recollido na interesante web:<br />

http://ilhadeorjais.blogspot.com/2009_06_01_archive.html, dedicada, entre outras cousas, a recoller<br />

datos sobre Juan Goday Gual. O autor do traballo é José Luís do Pico Orjais.<br />

371 .- ANFACO: “1879-1944. Dos fechas de la industria conservera”. En 1904-2004. 100 años de unión<br />

conservera. ANFACO. Marzo de 2007. Vigo. P. 16.<br />



215

viceversa. Isto reducía ós mercados ó litoral en clara competencia cos produtos franceses,<br />

chambra, e portugueses.<br />

Neste contexto, nestes intres a evolución da industria conserveira corre parella á<br />

propia das salgadeiras coas que entrará en colisión e incluso convivirá. En efecto, entre<br />

1890 e 1936 prodúcese o nacemento da industria moderna galega asociada ás conservas de<br />

peixe. A partires destes intres todo o sector industrial estará inducido pola anterior. Xurde<br />

todo en Guixar, Vigo, con dúas fábricas dedicadas á conserva e unha terceira que produce<br />

xabón coas graxas procedentes da sardiña. Os propios conserveiros crean o Banco de Vigo<br />

polo que se canalizan créditos ós mariñeiros para renovar aparellos, lanchas, etc. Florecen<br />

deste xeito os primeiros estaleiros ligados á fabricación de barcos para destinar ás labores<br />

extractivas como Barreras. Ó socairo deste pulo nacen outras industrias inducidas, sempre<br />

relacionadas coa conserva; caixas de madeira, de latas, pintura de latas, puntas, maquinaria,<br />

etc. Neste contexto xurde en Vigo a Unión de Fabricantes de Conservas de Vigo en 1904<br />

que ten como fin a defensa dos intereses comúns dos mesmos. A Acta de constitución<br />

estaba asinada por oito fabricantes: Daniel R. Valdés, Francisco Feu, Julián Tizón, José<br />

Dotras, Jacinto Bofia, Juan B. Cerqueira, Severino Lueiro e Manuel Pita 373 .<br />

En realidade, as iniciativas correrán a cargo de capital foráneo como o francés<br />

Massó que arriba a Galicia a finais do século XIX por mor do esgotamento da sardiña da<br />

Bretaña. A consolidación do sector foi moi rápido de modo que no 1905 xa está constituída<br />

a primeira patronal pero cun predominio aínda do salgado sobre a conserva e das<br />

instalacións nas rías do sur; Vigo, Morrazo, Barbanza, Arousa, sobre as do norte. Certo é<br />

que perviven algúns dos problemas anotados para finais do XIX pero os bos resultados das<br />

primeiras conserveiras e as favorables perspectivas das exportacións disparan as novas<br />

iniciativas conserveiras 374 . As características dos novos tempos, técnicas, métodos<br />

extractivos, problemas sociais do maquinismo, etc., son recollidos así polos industriais:<br />

“año de 1900. Ya por entonces lucen las primeras aplicaciónes de la moderna evolución<br />

industrial; los carburantes líquidos; el “excelente” alumbrado de acetileno; las primeras<br />

máquinas francesas para la construcción del “vacío” y las primeras “sertidoras” para el<br />

cierre de llenos con sus indispensables complementos, las “ternadoras”, pese a su<br />

aparatosa apariencia. Desaparición del “frito” en aceite (refírese o autor ó amantado<br />

método Nantes) y sustitución por el conocido “tostado” en los “tostadores” a vapor (que<br />

no tuestan); el duro pleito del “xeito” patriarcal y enxebre con la “traiña” revolucionaria<br />

que introduce el “cerco” y la pesca de día con cebo de “raba” y el “detestable oscuro”…<br />

Y a la par de esto, problemas sociales de desasosiego que el “maquinismo” produce al<br />

venir a “restar ocupación a la mano de obra” 375 .<br />

Para o noso caso en particular, facendo un reconto dende o século XVIII-XIX,<br />

segundo os datos do Rexistro da Contribución Industrial e do Comercio do Concello de<br />

373 .- “Y al hacer rederencia al acto de constitución, no queremos silenciar, sin que tengamos datos que nos<br />

permitan acreditar su justificación, que hemos oído muchas veces que nuestra Unión de Fabricantes era la<br />

asociación más antigua de Galicia, y una de las más antiaguas de España”. CURBERA ALONSO, JOSÉ:<br />

“Enero-Febrero de 1954. Haoy más que hace 50 años”. En 1904-2004. 100 años de unión conservera.<br />

ANFACO. Marzo de 2007. Vigo. P. 30-31.<br />

374 .- CARMONA BADÍA; XOÁN, FERNÁNDEZ GONZÁLEZ, ÁNGEL, “Demografía y estructura<br />

patronal empresarial en la industria gallega de conservas de pescado del siglo XX”, en VII Congreso de<br />

Historia Económica. Zaragoza, 2001. P. 1.<br />



216

Vilanova temos que no 1799, a fins de século conta o núcleo con 12 fábricas de salgado, 9<br />

na Illa, no 1810 con 12, no 1850 en plena crise da sardiña ten tan só unha; a de Goday,<br />

entre 1853-57 temos 7 (2 no núcleo e 5 na Illa de Arousa), no 1862 abre Jose Llauger, no<br />

1863 comeza a actividade a de Manuel Goday Roura e no 1867 fai o propio Francisco<br />

Llauger coa súa. No 1871, Manuel Llauger traspásalle a fábrica que ten na Illa de Arousa a<br />

Ricardo Llauger que agora pasa a ter dúas; a amentada e a do Cabo 376 . Para 1901, data dun<br />

gran apoxeo na industria transformadora, contamos con 5 fábricas entre salgado, escabeche<br />

e conserva, 8 en 1902, 10 no 1904 e 13 no 1910 377 .<br />

De tódolos xeitos, no 1909 prodúcese unha grande crise da sardiña que se prolonga<br />

durante varios anos e deixa sen materia prima e dispara ós prezos do monocultivo<br />

sardiñeiro das conserveiras diante da que os industriais responden ampliando caladoiros<br />

(Andalucía, norte de África e Portugal) e outras especies de pesca (bacallau, etc.). De igual<br />

forma os armadores intentan unha integración vertical creando estaleiros, serradoiros,<br />

fábricas de latas, etc. Segundo Carmona Badía estamos diante dunha etapa cun regular<br />

nivel de capitalización pero cunha forte mecanización do sector.<br />

Resulta curioso que mentres en Galicia se fan notar os efectos das malas costeiras<br />

de sardiña, en Vilanova parece que asistimos a un pulo empresarial representado na<br />

intención de varios empresarios en instalar as súas empresas alí. Diante disto e da<br />

competencia que se podía establecer cos fomentadores locais, estes reaccionarán enviando<br />

escritos contrarios ás novas empresas ó Ministerio de Fomento.<br />

376 .- “Sr. Alcalde popular de Villanueva de Arosa: D n Ricardo Llauger vecino de este pueblo, manifiesta a V.<br />

que en la matrícula que ba a formarse para el año económico de 1871-72, se elimine el nombre de D n Manuel<br />

Llauger que figura con una fábrica de salazón en la Isla de Arosa, estampando el del que suscribe por<br />

traspaso hecho de la fábrica mencionada. Villanueva de Arosa, 20 de Mayo de 1871”. Firma a petición<br />

Ricardo Llauger e amósase conforme Manuel Llauger, rubricando o feito o secretario Montalvo. Copia do<br />

Arquivo Llauger, hoxe no Arquivo Municipal de Vilanova de Arousa, copia donada por José María Leal<br />

Bóveda.<br />

377 .- “Registro de la Contribución Industrial y del Comercio” do Concello de Vilanova nos anos anotados.<br />

Tamén vela memoria do proxecto de construción do porto de Vilanova do ano 1914.<br />

217

Fonte: Expediente de D. Francisco Pérez Rodríguez solicitando concesión de terrenos en la playa llamada de<br />

los Olmos en la ría de Arosa para construir una fábrica de salazón y conserva de pescado. Ministerio de<br />

Fomento, 12 de mayo de 1909. Recollido por J. Mª Leal<br />

Así, é o caso de Carmen Pacheco e Francisco Rodríguez Pérez os que no 1906 e<br />

1909 intentan establecer as súas bases na enseada dos Olmos en pleno centro de Vilanova.<br />

A reacción dos fomentadores xa instalados alí foi fulminante, de xeito que, encabezados<br />

por Ricardo Llauger, Pedro Peña, Manuel Goday, Jesús Rodríguez, Jesús Canabal, Jesús M.<br />

Peña, José e Francisco Peña, entre outros, dirixirán repetidos escritos ó Ministerio de<br />

Fomento para que impedira a mencionada instalación. Argumentaban que dita enseada era<br />

o lugar onde varaban as traíñas, galeóns etc., para proceder á súa reparación. Dita presión<br />

debeu surtir efecto porque as novas salgadeiras non se instalaron.<br />

Nesta orde de cousas, e debido o pulo industrializador do que falamos, o núcleo de<br />

Vilanova necesitaba novas infraestruturas viarias e portuarias polo que as autoridades<br />

locais, entre as que figuraban os principais fomentadores, acabarán dirixíndose ó Ministro<br />

de Facenda, González Besada, moi ben relacionado coa burguesía local, mesmo coa<br />

fidalguía dos Valle. Deste xeito, en 1910 comezan as obras do que sería a primeira dársena<br />

local, coñecida popularmente como as “Obras”. Hoxe a rúa principal de Vilanova leva o<br />

seu nome.<br />

Os anos 20 supoñen a explotación dunha nova especie, o atún polo que os<br />

conserveiros galegos do sur se desprazan cara o norte (Cedeira, Celeiro, Espasante, etc),<br />

centros de transformación máis próximos dos novos caladoiros. As novas especies e<br />

caladoiros supoñen novas técnicas de pesca e barcos máis preparados para campañas máis<br />

218

prolongadas no tempo e máis alonxados no espazo. O vapor vai deixando arrinconada á<br />

vela e moitas embarcacións deste tipo son agora acondicionadas ós novos tempos ou pasan<br />

a vararse nos esteiros que serven de cemiterios. “Año de 1925. Siempre en escala<br />

ascendente, en progreso constante, surge el asombrosos perfeccionamiento de la<br />

maquinaria automática, las altas producciones, el abaratamiento de los costes, la<br />

competencia progresiva que provoca esa multiplicación de factorías y florecimiento de<br />

instalaciones modelo, que son honra de la conservería gallega, llevándola a la posesión de<br />

la mayor fábrica del mundo” 378 . Con todo, co estourido da 1ª Guerra Mundial e a<br />

neutralidade española e a posterior invasión de Etiopía por parte de Italia, a industria<br />

conserveira galega e en particular a de Vilanova, van a experimentar un considerable pulo.<br />

Así, as tropas en contenda, que necesitaban rancho frío, son fornecidas con produto galego.<br />

Pero, mentres que en xeral se produce nun forte decaemento do salgado, en Vilanova,<br />

prodúcese unha etapa de esplendor aínda lembrada polos vellos do lugar. Froito destes<br />

ingresos increméntase chambra o nivel de capitalización.<br />

Para estas datas temos 14 fábricas de salgado, escabeche e conserva no 1914 e 18 en<br />

1920 379 . Comentábanos hai uns anos a copropietaria de unha vella salgazón de Vilanova<br />

que a 1ª Guerra Mundial foi un momento de gran florecementos da salgazón, en primeiro<br />

termo, e da conserva en Vilanova. Os soldados comían rancho frío nas trincheiras e dada a<br />

neutralidade española na contenda dende a nosa Vila saían grandes continxentes de sardiña<br />

salgada, en escabeche e en conserva cara a fronte. Ocorrería o mesmo coa invasión de<br />

Etiopía por Italia anos máis tarde, aínda que o mercado español supuña tamén unha boa<br />

fronte de ingresos xa que cara Cataluña, Levante, Zaragoza, Bilbao, Palencia, etc., se<br />

enviaban importantes remesas de salgado e conserva. A sardiña é pescada polos barcos dos<br />

propios industriais ou mercada en Malpica, Riveira, Setubal, Matosinhos, Muros, etc. Era<br />

normal que algunha fábrica tivera dous galeóns, as parellas nas que unha embarcación<br />

tiraba a rede e outra recollía o extremo do outro cabo formando un cerco, como a de<br />

Nogueira co María Mercedes e o María Pilar. O sal mercábase na alfándega de Vilagarcía<br />

na que José Pérez a importaba do sur, Cádiz, fundamentalmente. Cóntase tamén que para<br />

estas datas os horarios de traballo eran intempestivos, “de sol a sol”, e os honorarios moi<br />

baixos; de unha a dúas pesetas por toda a xornada traballada.<br />

O crack bursátil de New York, no ano 29 terá repercusións negativas neste sector<br />

xa que diante dos impagos dos países sudamericanos, fundamentalmente, pola repatriación<br />

dos capitais norteamericanos, as conserveiras galegas non lles enviarán produtos, baixando<br />

as vendas, co que o destino principal será o interior peninsular (41% das saídas). O sexenio<br />

que vai dende o 30 ó 36 trae consigo boas costeiras de peixe coa conseguinte baixada de<br />

prezos. Aínda así, nesta etapa o 61% da exportación española é de conserva. Os amentados<br />

impagos provocan unha baixada considerable de ingresos nas pequenas empresas que as<br />

conduce á quebra polo que se produce un fortísimo proceso de concentración empresarial,<br />

no que son absorbidas polas máis grandes. Así, para 1934 o desenvolvemento de industria<br />

conserveira galega tiña adquirido un considerable desenvolvemento, e froito delo a antiga<br />

asociación de conserveiros de Vigo amplía o seu radio de acción e pasa a aglutinar a<br />



379 .- “Registro de la Contribución Industrial y del Comercio” do Concello de Vilanova nos anos anotados.<br />

Tamén vela memoria do proxecto de construción do porto de Vilanova do ano 1914.<br />

219

tódolos conserveiros de Galicia coa constitución da Asociación de Fabricantes de Conserva<br />

de Galicia que ten o seu órgano de expresión na revista Industria Conservera.<br />

Dos datos que esta fonte ofrece temos que “La región gallega es la más importante<br />

de la nación española en cantidad y variedad de especies que se pescan. El sector principal<br />

de pesca y conservas de Galicia es Vigo, en cuya matrícula figuran más de 300 vapores<br />

pesquero y muchas otras embarcaciones menores. La cantidad de pesca que normalmente<br />

entra al año en Vigo excede de 40.000 toneladas” 380 . Galicia conta para 1934 con unhas<br />

150 fábricas de conservas, salgazóns e escabeche que ocupan a uns 15.000 obreiros que<br />

poden incrementar ata chegar a 25.000 en períodos de intensa labor. Exporta a Europa e<br />

América fundamentalmente aínda que tamén se envían produtos ós outros continentes por<br />

moro de que determinados países como Francia mercan a nosa conserva e logo reexpórtana<br />

como súa ás colonias que teñen polo mundo adiante. O valor da produción en<br />

circunstancias normais é de 50 millóns de pesetas que podemos desglosar dese xeito: pesca<br />

(21 %), aceite (20), madeira (3 %), alambres (4 %), Combustibles, forza motriz e alumeado<br />

(10 %), envases metálicos (24 %), xornais e gastos xerais (18 %). Por último, no mar<br />

traballan máis de 10.000 persoas. Son datos que non se van volver a conquerir ata ben<br />

entrada a década dos 60, logo do encrequenamento provocado pola Guerra Civil e a política<br />

autárquica de intervencionismo estatal aplicada polo réxime franquista 381 .<br />

O período 1936-39 trae consigo o estourido da Guerra Civil, na que conserveiros e<br />

salgadeiros póñense incondicionalmente ó carón do Xeneral Franco. Neste senso, a<br />

contenda e persistencia de boas costeiras trae a multiplicación do número de fábricas, que<br />

segundo Carmona Badía, case se multiplican por 2, curiosamente cando as exportacións xa<br />

comezaran a decaer dende 1938, e cando a Intendencia Militar realiza unha serie de visitas<br />

ás fábricas nas que impón severas instrucións de prohibición absoluta de fabricar para<br />

particulares en tanto houbese compromiso co exército pendentes de satisfacer. A produción,<br />

que agora é destinada na súa meirande parte para consumo do exército e das poboacións<br />

liberadas, non comeza a decaer de forma relevante ata 1941, ano en que se combinan unha<br />

pésima costeira de sardiña con problemas de abastecemento de folla de lata e aceite e coa<br />

propia intervención do sector 382 .<br />

A intervención militar no proceso de fabricación e exportación da produción<br />

conserveira víase así, dende o órgano de expresión dos fabricantes de conservas de Galicia:<br />

“Y la potencialidad de que hablamos se está demostrando con motivo de las circunstancias<br />

felizmente anormales por las que atraviesa nuestro país (refírese o autor á Guerra Civil).<br />

No obstante las dificultades porque pasó nuesta industria en los primeros momentos,<br />

debido a la lógica falta de primeras materias primas, nuestras fábricas (as galegas)<br />

siguieron funcionando normalmente atendiendo con plena normalidad los pedidos. Pero<br />

una muestra de la potencialidad e importancia de la industria conservera gallega está en<br />

la atención a los suministros para el Ejército Salvador. Ya en los primeros momentos, los<br />

380 .- “Julio de 1934.Valor e importanica de la Conserva Gallega”. En ANFACO: “1879-1944. Dos fechas de<br />

la industria conservera”. En 1904-2004. 100 años de unión conservera. ANFACO. Marzo de 2007. Vigo.<br />

P.7.<br />

381 .- “Julio de 1934. Valor e importancia de la Conservera Gallega”. En 1904-2004. 100 años de unión<br />





220

conserveros gallegos hicieron un donativo para las fuerzas que actuaban en los frentes de<br />

2.000 cajas de sardinas en conserva. Posteriormente se hicieron otros donativos que<br />

ascienden en total a 3.500 cajas. Estas cajas representan 350.000 latas con un valor<br />

aproximado de 130.000 pesetas. También atienden los fabricantes a los suministros de las<br />

Intendencias Militares. Estos pedidos son servidos a través de la Unión de Fabricantes de<br />

Conservas de Galicia que ha centralizado en sus oficinas de Vigo todas las operaciones de<br />

venta a las intendencias fijando precios mínimos y uniformes. Los pedidos son servidos con<br />

la urgencia necesaria y en plazos no mayores de 24 horas, sin reparar en gastos ni<br />

sacrificios para que salgan para su destino sin pérdida de momento. Nuestra industria<br />

atiende pues, en estos momentos no sólo a las necesidades ordinarias del mercado, sino<br />

también a las necesidades extraordinarias de una campaña militar cual la que está<br />

llevando a cabo nuestro glorioso Ejército nacional. Solamente funcionann las fábricas de<br />

Galicia; las del litoral Cantábrico, por estar sojuzgadas hasta hace algún tiempo al poder<br />

terrorífico de los rojos no trabajan, habiendo quedado, además, destruídas gran parte de<br />

ellas por la barbarie marxista. De forma que es la industria conservera gallega quien<br />

atiende todas las necesidades del consumo, aún aquellas extraordinarias. Esto demuestra<br />

de una manera fehaciente la indiscutible pujanza de la industria conservera gallega, cuyas<br />

fábricas son un modelo en su clase” 383 .<br />

En Vilanova florecen estas industrias e segundo o Libro de Matrícula Industrial<br />

podemos contar unhas 20 con nomes de propietarios moi arraigados na historia<br />

contemporánea da Villa. Así temos, Peña, Pérez, Paladar, Nogueira, Mouriño, Chazo, Diz,<br />

Bóveda, Llauger, Roma, González, Pérez Lafuente, Industrial Salazonera, Alvarellos,<br />

Pintos, Ozores, Portas, etc. Todos eles situados na liña de costa existente entre a Carteleira,<br />

O Cabo e o barrio do Castro.<br />

Os anos da Autarquía e o control estatal da economía e produción fan que toda a<br />

distribución se canalice pola Comisaría de Abastecementos e Transportes, mesmo durante a<br />

Guerra, os cartos gañados eran enviados dende Burgos polo goberno provisional que desta<br />

forma incrementaba o seu control. Mesmo os industriais debían entregar o 61% do<br />

producido á citada Comisaría a cambio de recibiren folla de lata e aceite para exportar a<br />

Europa, mergullada na Guerra Mundial.<br />

Neste ambiente, ráchase o proceso de concentración empresarial iniciado en tempos<br />

republicanos, volvéndose á antedita situación de empresa familiar e artesanal. O elevado<br />

número de empresarios citados anteriormente, corroboraría esta afirmación. Logo, na época<br />

dos 40 o salgado experimenta un revivir en detrimento da conserva. Entre as razóns xa<br />

exportas temos que incidir tamén na existencia de malas costeira que encarecen o produto,<br />

diminúe a exportación, increméntase a descapitalización e as empresas familiares víranse<br />

cara o mercado interior (Cataluña, Bilbao, Zaragoza, Palencia, etc.).<br />

Vilanova conta para 1940 con 9 empresas salgazoeiras propiedade de; Manuel<br />

Llauger Llauger, Manuel Portas, Luis Pérez Sabor, Francisco Lafuente, Abalo, Ozores e<br />

Cía, Pérez Lafuente Hermanos, Isidoro Peña, Juan Rodríguez e Juan González Pérez. As<br />

cifras corresponden a fontes oficiais como os Libros de Matrícula Industrial do propio ou<br />

dos da Cámara de Comercio de Vilagarcía, pero das entrevistas realizadas cos vellos<br />

fomentadores ou traballadores todo apunta a que as instalacións fabrís puideran ser máis, en<br />

concreto chegar ata as 18, quizás moitas deles traballando de forma ilegal.<br />


.- “Septiembre de 1936”. En 1904-2004. 100 años de unión conservera. ANFACO. Marzo de 2007. Vigo.<br />

P. 12.<br />

221

As cousas van a endurecerse para a industria conserveira co período autárquico da<br />

posguerra e o intervencionismo estatal en tódolos aspectos da economía. As exportacións, a<br />

Alemania fundamentalmente de onde revertía folla de lata, decaen considerablemente polo<br />

forte gravamen que o Estado impón co gallo de obter liquidez monetaria, escasea a folla de<br />

lata e imponse o sistema de reparto da mesma mediante cupos que nun principio pasará a<br />

ser controlado pola propia Unión de Fabricantes, que viña exercendo labores de<br />

intermediación tanto na provisión de conservas á Intendencia militar e ó Comité Ejecutivo<br />

de Comercio Exterior como na distribución de folla de lata, primeiro procedentes dos<br />

acordos de compensación con Alemania e logo do Comité Sindical de la Hojalata y el<br />

Estaño, e do aceite proporcionado pola Comisión Reguladora de Aceites y Grasas<br />

Vegetales.<br />

Nos primeiros intres, o criterio empregado para o reparto de cupos baseouse na<br />

proporcionalidade respecto do peso do peixe adquirido por cada fabricante durante o<br />

exercicio de 1935, un criterio que pronto foi completado co de outorgar unha cuota igual á<br />

menor daquelas para as empresas creadas con posterioridade. Pero trala forzada integración<br />

na da Unión de Fabricantes na Organización Sindical en febreiro de 1940, pasou aquela a<br />

converterse no órgano a través do que debía encauzarse calquera tramitación de tipo<br />

económico ou social. En consecuencia, cando en agosto de 1941 se establece a intervención<br />

do sector a través do sistema de cupos, o criterio de reparto será o da UFC; estar dado de<br />

alta como empresa apenas significaba custes e garantizaba un cupo de materias primas,<br />

proporcional á producción de 1935 en caso de empresas existentes aquel ano, ou ben o que<br />

se asignaba ós dos novos grupos que recoñecía a Unión de Fabricantes de Conservas. O<br />

cupo podíase destinar á fabricación ou ben, se non todo sí en parte, podía ser obxecto de<br />

intercambio con outros fabricantes ou vendido a outros axentes, o que debeu ser bastante<br />

común, especialmente no caso do aceite. Se dedicalo ó segundo podía ser unha boa<br />

alternativa, a primeira tampouco era de despreciar pois o produto final tamén acadaba bos<br />

prezos cando se destinaba á exportación ou ó mercado negro, que ofrecía unha saída moito<br />

máis ventaxosa que os prezos de taxa 384 .<br />

O sector conserveiro laiábase desta fase de intervencionismo facendo sutilmente<br />

alusión á entrega incondicional ó bando franquista durante a guerra e agora “tras etapas<br />

prósperas y tranquilas,…(chegan)… tiempos difíciles en todos los órdenes, cierre de<br />

mercados, exportaciones, falta de materias primas, supeditación a cupos inadecuados” 385 .<br />

Nestes anos a crise cébase na conserva e a revista Industria Conservera convértese no<br />

órgano de expresión utilizado polos empresarios conserveiros para comezar a reclamar o<br />

final do intervencionismo co sistema de cupos, e a recuperación de novos mercados no<br />

exterior. O final da Segunda Guerra Mundial abre unhas expectativas enormes para a<br />

industria galega que parecen truncadas pola rixidez da Autarquía franquista. “La nueva<br />

situación de los mercados. Ha llegado el momento de adaptar la industria transformadora<br />

(conservera, congelación, etc.) a lanueva situación creada en los mercados internacionales<br />

y nacionales a causa de la guerra. Durante la guerra mundial que siguió a la nuestra, la<br />

exportación de los productos de pesca, elaborados en España, sufrió una grande crisis de<br />






222

altas y bajas, dejándola en un estado de extremada decadencia. Las dificultades de<br />

transporte, las restricciones financieras, bloqueos, autarquías y otras medidas de los<br />

países beligerantes y neutrales, con las dificultades provocadas por la guerra de la<br />

economía nacional hacían toda relación de exportación casi imposible. La salida al<br />

extranjero delos productos que nos interesa, en el último año, alcanzó un nivel más bajo<br />

que nunca. (…) En la actualidad, cuando parece despejarse el horizonte bélico no sin dejar<br />

todos los países exhaustos y con la economía destruida o quebrantada, con una flota<br />

pesquera muy reducida, las instalaciones portuarias en ruinas, será el momento en que<br />

España, reconstruida y fortalecida, provista de una flota pesquera moderna y potente,<br />

pueda brindar a la Europa hambrienta los productos de su industria alimenticia, en<br />

primer lugar , de su rica pesca, estableciendo vínculos sólidos con naciones que antes no<br />

necesitaban los nuestros” 386 . No mesmo artigo faise alusión á necesidade de exportar filetes<br />

conxelados para as poboacións tan necesitadas da posguerra, insístese na necesidade de<br />

estudar as preferencias dos posibles consumidores e despregar una ampla labor de<br />

propaganda para facerse cos novos mercados.<br />

Neste mesmo senso, Manuel Goday, industrial de moitísimo peso nos anos 40,<br />

afonda na idea da necesidade de recuperalas exportacións como medio de aliviar a crise<br />

pola que atravesa a industria da conserva. E nun artigo célebre, pulicado en Industria<br />

Conservera insiste na necesidade de volver a abrirse ó exterior, por exemplo enviando<br />

bonito (albacora) ós USA, país tradicionalmente abastecido deste produto por Japón e Perú<br />

pero cos que non podemos competir polo elevado prezo da nosa conserva. Dálle moita<br />

importancia á nosa anchoa, con base no litoral cantábrico e que ten como destino principal<br />

Italia. Os italianos fletan os nosos tonéis e latas e logo lánzanos ó extranxeiro facendo una<br />

competencia desleal. Ademais, considera tamén imprescindible recuperar, diante de<br />

Portugal, os anos que levamos fóra dos mercados internacionais, circunstancia que provoca<br />

un desprazamento da nosa ancho a favor da lusa que se paga a un dólar máis por caixa que<br />

ha procedente de España. Finalmente, “la escasez de captura de sardina en estos últimos<br />

años (refírese ó lustro de 1940-44) ha condicionado la pérdida del mercado<br />

norteamericano, dominado actualmente por Portugal y el Marruecos francés con sus bien<br />

acreditadas elaboraciones sin piel y sin espina. Los exportadores españoles cotizan<br />

actualmente a 14/15 dólares la caja de 100 latas, mientras que el Marruecos francés lo<br />

hace a 9,25, y Portugal a 9,10 dólares. Antes de 1936, el promedio anueal de la<br />

exportación de pescado era de 29.000 toneladas, de las cuales 14.000 eran de sardina.<br />

Desde entonces, la disminución de las ventas de sardina en conserva ha sido<br />

considerable” 387 .<br />

Máis contundente era Manuel Pita, Primer Presidente da Unión de Fabricantes de<br />

Conservas de Vigo quen en 1954 afirma que “constituyen una grave preocupación de los<br />

fabricantes de ese tiempo (en relación co período autárquico), los problemas de la<br />

produción, el mercado interno y el comercio exterior. Existe, en efecto, un notable<br />

descenso en los índices productivos, atribuible a la escasez de pesca industrializable, y a la<br />

carencia de materias primas, particularmente de aceite y hojalata. Las ventas en el interior<br />

del país, acusan asimismo una grave dificultad, debido a que los precios de tasa (impostos<br />


.- E. A. CLASSE, THEODOR: “1945. El porvenir de la industria”. En 1904-2004. 100 años de unión<br />

conservera. ANFACO. Marzo de 2007. Vigo. Ps. 22-23.<br />


.- GODAY VARELA, MANUEL: “De la moderna industria conservera gallega”. En Industria<br />

Conservera. 1974. Ps. 70-71.<br />

223

polo intervencionismo estatal) resultan inferiores al coste de producción. Y era que el<br />

escandallo aceptado para fijar dichos precios, estaba calculado para una producción<br />

nornal de la industria, cuando esta sólo trabajaba a un 10 por 100 de su capacidad. Por lo<br />

que respecta al problema de las exportaciones (…) el motivo principal obedecía a la<br />

imposibilidad de competir con los precios de otros concurrentes, como Portugal,<br />

Marruecos, Francia y Noruega que colocaban sus productos en el comercio internacional,<br />

a precios mucho más ventajosos que los que nosotros podíamos ofrecer” 388 .<br />

Á vista do anotado todo parece indicar que a entrega incondicional que os<br />

conserveiros fixeran ó bando de Franco non era correspondido con medidas de<br />

reciprocidade, e que o mercado exterior estaba completamente pechado sumindo ó sector<br />

nunha crise da que non se comezará a saír ata entrada a década dos 60 co Plan de<br />

Estabilización que trae o fin do intervencionismo e a liberalización da economía española.<br />

EVOLUCIÓN DO NÚMERO DE FÁBRICAS DE SALGADO E CONSERVAS EN<br />

VILANOVA, ENTRE 1789-1950.<br />

ANO 1789 1850 1857 1873 1901 1902 1904 1910 1914 1920 1940 1950<br />

Nº 12 1 7 3 5 8 10 13 14 18 9 12<br />

Fontes: Meijide Pardo, Libros de Contribución Industrial y del Comercio do Concello de Vilanova, Proyecto<br />

de Puerto de Villanueva de Arosa, Cámara de Comercio de Vilagarcía.<br />

Para Vilanova, a pesar das cifras oficiais todo apunta a que as factorías debían<br />

rondar as 18 e non 9 para finais da Guerra Civil segundo nos manifestaron persoas que ou<br />

ben eran propietarios de industrias ou houberan traballado nelas. Pero o dato más relevante<br />

a ter en conta é o período autárquico que vai dende 1940 ata 1950, no que saltamos de 9<br />

factorías a 12. Neste senso, cabería preguntarse como é posible que se constitúan novas<br />

empresas se a normativa é tan restritiva, estase a vender por cupos por debaixo dos custes<br />

de produción, os mercados interiores están desartellados, os exteriores perdidos e non<br />

podemos competir neles pola carestía e escaseza da materia prima. A resposta ven da man<br />

de Carmona Badía quen asegura que para explicar este fenómeno hai que atender á<br />

mecánica da propia regulamentación e para iso vexamos cómo se constituía una nova<br />

empresa: os expedientes de novas industrias que para estes anos se conservan no Archivo<br />

General de la Administración amosan, por exemplo, unha das fórmulas que gozaron de<br />

bastante predicamento para conseguilo permiso de instalación. A empresa solicita a<br />

autorización correspondente na Delegación Provincial de Industria; o enxeñeiro envíaa ó<br />

Boletín Oficial da Provincia para que “los industriales afectados” manifesten o que teñan<br />

por conveniente e á Dirección General de Pesca e ó Sindicato Nacional del Metal para que<br />

realicen o informe correspondiente; o Sindicato contestaba case a volta de correo<br />

propoñendo a denegación do permiso baseándose na escaseza de folla de lata, denegación<br />

que finalmente ditaba o delegado. A empresa recorre entón ó Director General de Industria<br />

alegando que non necesita nin aceite nin folla de lata para os envases, da que pode<br />

prescindir porque os “barriles y barricas de madera de la región” son abundantes.<br />

Sorprendentemente o Delegado de Industria informa favorablemente e o Director General<br />

autoriza a apertura de unha estraña fábrica de conservas herméticas de pescado que vai a<br />

388 .- PITA, MANUEL: “Enero-Febrero de 1954. De la Unión de Fabricantes de Conservas de la Ría de Vigo,<br />

a la de Galicia”. En 1904-2004. 100 años de unión conservera. ANFACO. Marzo de 2007. Vigo. Ps. 48-49.<br />

224

usar envases de madeira. Unha vez posta en marcha -en moitos casos xa o estaba antes da<br />

solicitude de autorización- fabricará conservas herméticas en envase de folla de lata para o<br />

mercado negro e tratará de conseguir da Unión de Fabricantes o cupo correspondiente.<br />

Algunhas empresas serán multadas por elo, pero en todo caso debeuse tratar de un<br />

fenómeno marxinal. Dende o punto de vista dos maiores fabricantes que controlan a Unión,<br />

máis empresas acabarán traducíndose no aumento do cupo asignado ó sector de conservas<br />

de pescado fronte a outras industrias que tamén empregaban folla de lata -conservas de<br />

vexetais, de galletas, etc.- ou aceite. Dende o dos organismos do estado pesa a necesidade<br />

de divisas, e a conserva é vista aínda como un dos sectores que poden producilas 389 .<br />

Ademais, o cupo podíase destinar á fabricación ou ben, se non todo se en parte, podía ser<br />

obxecto de intercambio con outros fabricantes ou vendido a outros axentes, o que debeu ser<br />

bastante común, especialmente no caso do aceite. Se dedicalo ó segundo podía ser unha boa<br />

alternativa, a primeira tampouco era de desprezar pois o produto final tamén acadaba bos<br />

prezos cando se destinaba á exportación ou ó mercado negro, que ofrecía unha saída moito<br />

máis avantaxosa que os prezos de taxa 390 .<br />

Exactas ou non as fontes consultadas todo parece indicar que na década dos 40<br />

mentres que no resto da Ría a industria do salgado esmorece, mesmo desaparece, na nosa<br />

Vila e algunha outra do contorno non so se manteñen en pé varias instalacións, senón que<br />

conviven e compiten coa conserva. En efecto, se tomamos como referencia os datos da<br />

Cámara de Comercio, Industria y Navegación de Vilagarcía para o ano 1940, temos as<br />

seguintes salgadeiras en Vilanova: Isidoro Peña, Manuel Llauger, Juan González, Juan<br />

Rodríguez, Manuel Portas, Luis Pérez, Francisco Lafuente Hermanos (con outros<br />

establecementos en Malpica, Vigo e A Coruña) e Abalo, Ozores e Cía. Para 1950 hai tres<br />

incorporacións elevándose a 12 o número de industriais: Pérez Lafuente Hermanos y Cía.<br />

(con outras factorías en Porto do Son e Rianxo), Abalo, Ozores e Cía., Juan González<br />

Pérez, Luis Pérez Sabor, Manuel Llauger, Isidoro Peña, Manuel Portas, Antonio Roma,<br />

Antonio Oubiña, José Barral, Ramón Bayón, Joaquín Mariño e Juan González Pomares 391 .<br />

Son case todas industrias artesanais que dependen do ritmo extractivo e dos ciclos<br />

das pescarías, encravadas en lugares antigamente aproveitados polos vellos fomentadores,<br />

dos que algún aínda permanece en activo como Llauger. A pesca da sardiña e as súas<br />

características actúan como factores determinantes da localización destes establecementos.<br />

Outros combinan o salgado coa conserva, actividade que reducen a unha ala do<br />

establecemento conserveiro máis modernizado. Nos anos 40 diante da escaseza de sardiña<br />

na anotada varios empresarios simultanearon as actividade salgadeiras cos propiamente<br />

conserveiras, neste caso xa con novas especies como veremos. María Triñanes, Maruja,<br />

Bóveda e Maruxa Bóveda, membros dunha vella estirpe de traballadoras do salgado e da<br />

conserva en diferentes fábricas da vila advírtennos de que este método era seguido na vila<br />

por Francisco Lafuente, Abalo, Ozores e Cía, Juan González, Pérez Lafuente Hermanos ou<br />

Antonio Roma.<br />

A materia prima, a sardiña, bocarte, trancho, etc., é obtida mediante unha flota<br />

propia de barcos que ou ben se dedican á pesca propiamente dita ou á compra por todos os<br />





391 .- Censo industrial; anos de 1940, 1950. Cámara de Comercio, Industria e Navegación de Vilagarcía.<br />

225

portos do contorno, mesmo, Muros, Noia ou Vigo. Nun principio falamos dos galeóns, ou<br />

embarcacións de un ou dous paos, a vela cun arqueo variante entre as 30 e 60 toneladas de<br />

rexistro bruto, tripuladas por 5 ou máis homes. Se a empresa tiña máis recursos como a de<br />

Francisco Lafuente, de 15 a 20 lagares, podía darse o caso de existir dúas embarcacións, un<br />

galeón e outra de cerco que se dedicaban a comerciar co peixe e a pescalo directamente.<br />

Así, das empresas que existían en Vilanova as de Franciso Lafuente Torrón e Luis Peña<br />

Torrón posuían respectivamente, as embarcacións máis avanzadas tecnolóxicamente, como<br />

a “Coruña” de 12 metros de quilla e a “Pepita Sabor” de 50 TRB de propulsión mecánica<br />

dedicadas ó arte do cerco.<br />

No contexto das queixas que os conserveiros verquían contra un réxime franquista ó<br />

que tiñan apoiado durante a Guerra, hai que facer notar que durante a Autarquía<br />

impúxoselles por parte do Concello un arbitrio do 3 % da compra en lonxa do peixe<br />

destinado a conserva. As transacións comerciais facíanse ata o de agora a pe de peirao onde<br />

negociaban ós industriais cos patróns. Xa nos 50, acórdase por parte do Pleno a construción<br />

da lonxa municipal de contratación na praza do Cabo, entre as fábricas de Abalo Ozores,<br />

González Pomares e Pérez Lafuente. Para elo houbo que proceder a facer estudios previos e<br />

logo pedir un préstamo o Banco de Crédito Local. A actuación urbanística<br />

complementábase coa prolongación cara o oeste do que hoxe coñecemos como “Muelle da<br />

Farola”, quedando así pechada a dársena porturia iniciada a principios de século.<br />

Agora ben, diante do canon haberán de reaccionar Ricardo Llauger Ferro, Victorina<br />

Llauger Llauger, Antonio Pérez Lafuente, Emilio Bóveda Pérez, Conservas y Salazones<br />

Goday e Otero Diz y Otero interpoñendo un contencioso administrativo que é fallado anos<br />

máis tarde na súa contra.<br />

Sobre a pesca da sardiña, Francisco Bermúdez, vello mariñeiro e traballador do<br />

salgado e da conserva coméntanos que durante o verán os galeóns agardaban na entrada da<br />

ría a chegada das lanchas do xeito ás que se lles mercaban as colleitas da sardiña chea de<br />

graxa, máis cara porque daba mellor produto que as do inverno. Non regresaban a porto ata<br />

ter cheas as arcas provistas de caixóns interiores onde almacena-lo peixe e levar cantidades<br />

de sal suficiente para facer unha primeira labor de conservación en plena mar. Podían botar<br />

varios días fóra ata conseguir a colleita suficiente para voltar a porto onde esperaban as<br />

mans das mulleres para descargalos. No inverno a sardiña, os tranchos, etc., perdían a graxa<br />

e baixaban de calidade, entón adoitaban mercarse ás flotas do cerco doutras vilas da ría que<br />

as traían a Vilanova onde se vendían ás fábricas a menor prezo pola inferior calidade.<br />

Volvendo ós datos dos anos 40 verquidos nos arquivos camerales de Vilagarcía, ás<br />

fontes gráficas que acompañan a esta memoria, e ás entrevistas feitas ós vellos mariñeiros<br />

temos o seguinte censo nestes anos 40:<br />

EMPRESA FLOTA DE GALEÓNS<br />

Manuel Llauger Llauger 3 buques<br />

Manuel Portas 2 buques<br />

Luís Pérez Sabor 1 buque<br />

Franscisco Lafuente 2 buques<br />

Abalo, Ozores e Cía 3 buques<br />

Pérez Lafuente Hermanos 2 buques<br />

Isidoro Peña 1 buque<br />

Juan Rodríguez 1 buque<br />

226

Juan González Pérez 2 buques<br />

Familia Nogueira Rey 2 buques<br />

Fonte: Cámara de Comercio, Industria y Navegación de Vilagarcía de Arosa. 1940. Entrevistas con Auxilio<br />

Nogueira e Francisco Bermúdez.<br />

En todo caso, aínda para os anos 50 evidénciase un carácter moi artesanal da flota,<br />

carentes de recursos modernos de propulsión, sistemas de pesca, navegación e conservación<br />

do peixe que fan depender chambra o éxito da empresa salgadeira dos recursos<br />

conseguidos. Son intres nos que os coñecementos adquiridos de forma artesanal,<br />

transmítense oralmente de país a fillos.<br />

A temporalidade da explotación industrial, estendida ó período de xullo-outubro ou<br />

novembro, coincide co tempo da costeira da sardiña. A base da explotación da mesma<br />

compúñana a flota semi-industrial do cerco e a artesanal que complementa o xeito e outros<br />

procesos produtivos marítimo-pesqueiros. Mentres que as capturas procedentes desta última<br />

constituían dende xuño a setembro ou outubro, o aprovisionamento regular da industria, as<br />

de aquela, en inverno, permitíanlle ó empresario da transformación prolongar uns meses<br />

máis o proceso produtivo 392 . Auxilio Nogueira, antiga copropietaria de salgadeira, insiste<br />

nesta información e comentábanos que a súa empresa tiña dous galeóns; o María Mercedes<br />

e María Pilar. Eran as denominadas as “parellas” dedicadas á pesca de cerco ou a compra<br />

de sardiñas en Malpica, Muros, Riveira, Vigo, Matosinhos ou Setubal en Portugal, ou<br />

noutros lugares da ría. O sal destinado ás instalacións fabrís era traído do alfolí de<br />

Vilagarcía que á súa vez importábao do levante e de Andalucía. Outro caso era cando se<br />

necesitaban máis no mar e se mercaba directamente nas vilas máis próximas. o nivel de<br />

capitalización destas industrias era baixo e estaba suxeitas ós vaivéns do ciclo biolóxico da<br />

sardiña e dos mercados, por iso era normal que cando o cupleido escaseaba ou os mercados<br />

estaban saturados as perdas eran considerables xa que a propiedade da fábrica era<br />

familiar 393 . Este minifundismo industrial parece sela tónica para Vilanova e outros centros<br />

fabrís da ría, aínda que Carmona Badía apunta que sendo así as cousas, o grado de<br />

capitalización non debera ser tan baixo se o comparamos co resto de Galicia.<br />

Cada fábrica tiña abastecía o seu propio mercado pero en xeral abastecíase nunha<br />

alta porcentaxe o nacional, así Madrid, Zaragoza ou Lérida no interior, e a Barcelona,<br />

Valencia, Murcia, o norte, etc. No litoral. Os tabais eran levados por camión ata a estación<br />

de tren de Carril dende onde se distribuían ós destinos mencionados. Por vía marítima saían<br />

aqueles que tiñan como destino o Mediterráneo, ben dende Carril ou dende a propia<br />

Vilanova. Cara o exterior, Francia e Italia son os destino preferentes; así Burdeos, Marsella,<br />

Liorna, Génova ou Nápoles.<br />

O aprovisionamento industrial da materia prima tiña dobre procedencia. De xuño a<br />

setembro ou outubro, na factoría acostumábase a traballar o peixe procedente das capturas<br />

da flota do xeito a cuxos armadores se adquiría a través dos barcos de compra (os galeóns).<br />

Estas embarcacións fondeábanse na bocana da ría agardando á flota xeiteira que regresaba<br />

do caladoiro e que tiña como base os portos que se estendían ó longo da orla costeira.dende<br />

Fisterra a Baiona. A flota de galeóns non regresaba a porto ata repretas de peixe as tinas de<br />

madeira que levaba a bordo polo que era preciso conservar aquel el salmoira. No inverno, o<br />

392 .- PÉREZ SÁNCHEZ, J. A.: “Las actividades pesqueras y agropecuarias en la ría de Arosa. Dinámica e<br />

incidencia territorial”. Servicio de Publicacións da Deputación de Pontevedra. 1996. P. 184.<br />

393 .- Entrevista realizada no 1990.<br />

227

abastecemento de peixe procedía dos desembarcos na lonxa de Vilanova, das flotas de<br />

cerco que operaban dende os portos base de Cambados, a Illa de Arousa, Baiona, Vigo ou o<br />

Grove, fundamentalmente, ata a linde meridional de Leixoes. A calidade destas capturas<br />

resultaba inferior ás que proviñan da flota artesanal do xeito, caracterizada pola súa mellor<br />

representación e contido en graxa, co que acadaban menor cotización respecto de aquelas.<br />

A sardiña chega ás fábricas logo do atraque das lanchas nas ramplas que cada factoría tiña<br />

diante logo da construción e acondicionamento da dársena interior dos anos 20, baixo o<br />

patrocinio do Deputado González Besada 394 .<br />

A man de obra seguía os ritmos estacionais da sardiña e era fundamentalmente<br />

feminina nas tarefas da fábrica propiamente dita (descargan o peixe, salgaban, lavaban o<br />

peixe, empaquetaban e volvían a cargar). Os homes tiñan traballo máis estable e<br />

ocupábanse das tarefas no mar e de algunha especialización funcional no interior das<br />

factoría (facían as pandeiretas e os aros no taller de carpintería, participaban no prensado,<br />

transportado do produto elaborado, reparaban as redes, os barcos, etc.). Dende logo, as<br />

persoas entrevistadas fan notar a forte discriminación salarial entre homes e mulleres a<br />

favor dos primeiros, e mesmo dentro dos propios colectivos notábanse as diferenzas. As<br />

estibadoras tiñan mellor salario que as outras mulleres que se dedicaban ó transporte ou<br />

limpeza do peixe. Polo bando masculino cobraban máis os toneleiros e dentro das<br />

tripulacións os patróns, evidentemente, superaban ós mariñeiros. Lembra neste senso,<br />

Francisco Bermúdez que o traballo era moito e o salario pouco e que en meses bos o soldo<br />

podía oscilar entre as 200 e 250 pesetas para un mariñeiro.<br />

Pero as cousas van cambiar radicalmente para esta industria a partir de finais dos 40<br />

segundo se ten anotado xa por Carmona Badía. A sardiña comeza a desaparecer por<br />

diferentes causas pero sobre todo por sobreexplotación (novas fontes de enerxía para a<br />

propulsión das embarcacións, sistemas de pesca máis agresivos ó tempo que produtivos,<br />

aumento da dimensión dos aparellos pero redución das mallas, emprego da dinamita,<br />

etc.) 395 e os empresarios buscan novas especies que a sustitúan e rompan coa<br />

estacionalidade a que estaban sometidos os ritmos produtivos. Aparecen os bivalvos;<br />

berberecho, ameixa, navalla, etc., e chega o cultivo do mexillón en bateas ou viveiros<br />

flotantes. Por outro lado, trabállase o bonito, xurelo, cabala, trancho, agulla (chandarme na<br />

vila), etc. A falla sistemática da sardiña nos caladoiros para os anos finais da década dos 40<br />

e tódalas circunstancias anotadas anteriormente relativas ó intervencionismo estatal e a<br />

escaseza de materia prima, marcan o remate definitivo de unha época na que pechan varias<br />

salgazóns (Isidoro Peña, Manuel Llauger, Juan Rodríguez, Familia Nogueira, Pérez Sabor,<br />

Manuel Portas…) e outras son vendidas para reconverterse en conserveiras que agora xa se<br />

desvinculan monoespecíficamente da sardiña e vólcanse nas outras especies amentadas.<br />

É o tempo das conservas, logo do anotado e supoñen un cambio radical en relación<br />

co salgado xa descrito na cita 299. Empregan novas materias primas e sistemas extractivos<br />

e de navegación, requiren de meirandes inversións no proceso produtivo pero poden<br />

destinarse a mercados máis alonxados dos centros de produción porque o período de vida<br />

crece exponencialmente en relación co salgado, tan exposto á oxidación. En Vilanova<br />


.- Proyecto de Construcción del Puerto de Villanueva de Arosa, 1914 e modificado de 1922 . Arquivo<br />

Municipal de Vilanova de Arousa. Copia cedida por J. Mª Leal.<br />


.- A revista Industria Conservera da Unión de Fabricantes de Conservas de Galicia, no ano 50 fai referencia<br />

continuamente a estas causas.<br />

228

quedan aquelas que tiveron a capitalización suficiente para afrontala reconversión industrial<br />

xa citada; os Lafuente Torrón, Pérez Lafuente Hermanos, Roma, Paladar, etc.<br />

Neste senso, un fito radical na devir da industria conserveira vencelleda á sardiña<br />

dase en abril de 1960 cando Juan Benito Blanco, natural de Vilanova pero veciño de<br />

Cambados solicita ó Pleno a licenza para instalar o primeiro viveiro flotante de mexillóns.<br />

Comezaban outros tempos dos que falaremos noutros traballos.<br />

5.1. O PROCESO DE PRODUCIÓN E A MECANIZACIÓN.<br />

O organigrama dentro dunha fábrica dependía de cal fóra a tomada en cuestión. Se<br />

era familiar, cóntannos que os propietarios eran varios irmáns que se repartían o traballo.<br />

Cada un tiña o control sobre unha zona concreta, así, un levaba todos os asuntos<br />

relacionados coa administración e burocracia, outro, exercía labores de capataz polo que<br />

controlaba o traballo das mulleres, o peixe que entraba na fábrica (unidades por quilo), a<br />

calidade do mesmo e decidía en que envase iría o pescado segundo o tamaño e calidade do<br />

mesmo. O terceiro e cuarto faenaban nas caldeiras (fogoneiros), cocían o peixe e<br />

supervisaban ás mulleres que estaban nos pilóns emparrillando e lavando a materia prima.<br />

O quinto dedicábase a cargar e descargar o peixe. En orde inferior no organigrama existía<br />

unha encargada de levalo reconto das latas que se facían por día, repartía á xente as tarefas<br />

de emparrillar, máquinas, revisar, etc., e daba as contas das ausencias ó traballo que<br />

chegaban en último termo ata a oficina.<br />

Pero en xeral, os homes dedicábanse a tarefas técnicas, de control e funcionamento<br />

das máquinas mentres que as mulleres xogaban un papel primordial no traballo nas fábricas<br />

xa que desempeñan tarefas varias no proceso produtivo, dende encargarse do peixe, ata<br />

empacalo e controlalo resultado final. O horario habitual de traballo era de oito horas aínda<br />

que podía sufrir variacións en orde a unha meirande existencia de peixe. Entrábase ás nove<br />

horas a golpe sonoro de grúa con son distinto para cada unha das fábricas. Lémbrannos que<br />

había varios de advertencia ata que chegaba o final. Deste modo cada traballadora<br />

identificaba o seu e poñíase en marcha. As 13 horas saíase para comer e voltábase ás 15 ata<br />

as 18,30 horas pero en temporada alta, por exemplo no verán cando o peixe está máis graxo<br />

e a bo prezo na lonxa mércase todo o que se pode polo que hai que traballar máis horas<br />

diante do perecedeiro da sardiña. O mesmo pode ocorrer a primeiras horas da mañá. En<br />

inverno adoita importarse do Levante que aínda que de menor calidade e contido graxento<br />

ofrece un sabor similar sometido ós mesmos métodos de conserva. Polo xeral as horas<br />

traballadas fora de horario eran consideradas extras polo que se pagaban a máis prezo,<br />

método que aínda hoxe segue presente, pero xa regulamentado por convenio. O prezo do<br />

xornal era moi reducido para as características e duración do traballo realizado e, segundo<br />

veremos máis adiante, para os anos 50 na fábrica de Lafuente González estaba nas doce<br />

pesetas semanais, excluídas as horas extras que non sempre se pagaban. Hoxe, a pesares de<br />

que todo está recollido por convenio tamén se nos manifesta que non se paga igual a unha<br />

nova traballadora que a unha vella, elo en función do tempo que lle leve adquirir o mesmo<br />

rendemento que as antigas. Mesmo os trienios e outros dereitos hai que reivindicalos con<br />

unha certa frecuencia.<br />

O proceso produtivo estaba e está marcado por unha moi ríxida especialización<br />

funcional e todo funciona en cadea. Dende que chegaba o peixe ata a fábrica e era<br />

descargado, as mulleres encargábanse case de todo; lavalo, emparrillalo, empacalo,<br />

aceitalo, soldar as latas, revisalas, e volver a cargalas nos carros que o levaban outra vez<br />

229

cara os camións 396 . A cousa empezaba chegando o peixe a fábrica de dúas formas; ou<br />

descargándose en caixóns de madeira dende o propio barco atracado na rampla existente<br />

diante da mesma fábrica ou en camións que o transportaban dende a lonxa. Había fábricas<br />

que tiñan flota de barcos e mesmo camións para estes efectos pero ó longo do tempo<br />

fóronse desprendo deles e hoxe recorren ó transporte privado. Nunha primeira operación os<br />

propios mariñeiros, ás veces as mulleres coas patelas á cabeza, descargaban o peixe que<br />

logo de comprobado era volteada en grandes mesas de manipulado cun reborde para que<br />

non caerán o solo. Mesturábase ben con sal nunha operación que podía levar tempo en orde<br />

ó tamaño da sardiña.<br />

Viña logo o eviscerado que consistía en sacarlle a cabeza e as tripas dun so golpe,<br />

en seco, ou cunhas tixeiras pero tendo coidado de non romperlle o ventre para non<br />

desfavorecelo aspecto do peixe. Lavábase a continuación a materia prima para desprendela<br />

de calquera imperfección ou resto desagradable, pasando logo a colocalas sardiñas en<br />

vertical e separadas entre si nunhas parrillas de metal que se introducían en carros a rodas.<br />

Viña agora o proceso de cocido en autoclave para o que as parrillas se introducían dentro<br />

dos fornos e eran fervidas entre oito e dez minutos a unha temperatura constante de 104<br />

graos. Feito o proceso, deixábase enfriar todo pasando agora as parrillas ás empacadoras<br />

onde as operarias ían collendo o peixe, un a un, e cortando aquelo sobrante para igualalo<br />

tamaño e dar mellor aspecto ó produto, metíano nas latas. Neste proceso, as empacadoras<br />

eran auxiliadas por outras mulleres que lles traían todo o necesario para que o proceso<br />

produtivo fóra máis rápido, gañando en produtividade.<br />

Cheas as latas cos cupleidos, enchíanse de aceite de oliva nunha mesas metálicas<br />

cunha certa inclinación para recoller aquel aceite rebosante que adoitaba usarse logo en<br />

refritos e escabeches. Dende aquí chegaban ó proceso final onde as agardaban as sertidoras,<br />

máquinas encargadas de pechalas latas que variaban de tamaño segundo fose o propio dos<br />

envases a pechar. Nestas máquinas adoita estar a “cerradora” que se encarga de colocalas<br />

latas sobre o disco e pechalas, outra muller coloca as latas aceitadas sobre a mesa da<br />

máquina, unha terceira pon “picos” ou tapas sobre cada recipiente, unha cuarta pasa as latas<br />

á “cerradora” premendo a tapa para que saia o aire e aceite sobrantes. A quinta muller ten<br />

como misión revisa-las latas que saen da cinta para eliminalas defectuosas “fichas” e<br />

colocar o resto sobre un carro para levalas ó esterilizado definitivo 397 .<br />

Había que revisar agora o resultado final e comprobar que non quedara aberto ou<br />

defectuoso algún dos envases. Se esto ocorría dábaselle un punto de soldadura de estano ou<br />

volvía a envasarse comezando outra vez todo o proceso. Coa finalización da colleita<br />

pagábanse as horas traballadas e as mulleres retornaban á súa casa ata que volveran a<br />

chamalas para outra faena. Xeralmente o aviso disto dábase de boca en boca por un grupo<br />

predeterminado delas. Evidentemente, regresaban ás tarefas caseiras desprovistas de<br />

calquera medida de protección social en forma de subsidio. “Estas legiones de<br />

empacadoras se corresponden con las masculina que luchan en la mar, y a las que también<br />

la industria debiera, en todo tiempo, asegurar el pan y el jornal indispensables. Debiera…<br />

si las circunstancias fuesen propicias, y el retorno de trabajo pudiera mantenerse en toda<br />

396 .- Enquisas.<br />

397 .- Entrevistas realizadas nas conserveiras actuais e a mulleres que antigamente tiveran traballado nelas.<br />

Foron recopiladas por Carmela Padín Fernández con guión de J. Mª Leal.<br />

230

su plenitud, como en otros tiempos menos enrarecidos de alimentos conserveros que los de<br />

hoy” 398 .<br />

O envasado de marisco; berberecho, ameixa, zamburiña, navallas, mexillón, etc.,<br />

seguía un proceso similar pero dependía de que fose en escabeche ou noutra sazón, que<br />

había que facer previamente, ou ó natural no que levaba exclusivamente auga fervida e sal.<br />

Na revista Industria Conservera descríbense as labores deste xeito: “Llega la pesa a<br />

la fábrica. Los riesgos y las ansias de la faena de captura, han quedado atrás. Ahora<br />

estamos ante la fase positiva de obtener el fruto del esfuerzo, vendiendo en la lonja,<br />

primero, lo que tanto afanes costó arrancar a la mar; transportándolo, más tarde, al<br />

interior, en los cuadrados cajones conducidos a hombros (…). Selección y preparación. En<br />

las enormes mesas, las mujeres, desnudo el antebrazo y prisionero el pelo en la envoltura<br />

del “pano” a la gallega, selecciona la cordillera de sardinas. En la amplia nave inferior,<br />

se dedican al descabezado y emparrillado del gustoso cupleido, que ha de llevar por el<br />

mundo el más fértil sabor de nuestras aguas atlánticas (…). Secciones de empaque. En<br />

plena faena de empacar la sardina dentro de las latas (se) muestra una perspectiva<br />

magnífica de trabajo cuidadoso y organizado (…) mostrando las pilas de latas y parrilla<br />

vacías y llenas (…). Sección de autoclaves. (es) la instalación donde se esteriliza la<br />

mercancía, en una batería de aparatos especiales para medir el tiempo y la temperatura de<br />

esterilización, así como el dispositivo para elevar las puertas, por un sistema de pesas<br />

suspendidas, mientras se colocan o retiran las latas. Todo ello parece presidido por un<br />

certero sentido práctico, en orden al aprovechamiento del espacio y del tiempo que se<br />

traduce en disminución de gastos y de riesgos, e incremento de beneficio (…). Prensas y<br />

envases. (…) Aunque el taller de envases no es imprescindible en las fábricas de conservas,<br />

y aún en algunos países sino tra dependencia de ellas que la de suministrar el vacío sobre<br />

encargo, es indudable que constituye una actividad complementaria, y mecánicamente la<br />

más compleja de todo el proceso de fabricación así como la que obliga a mayor<br />

inmovilización de capital en maquinaria, instalación y almacenamiento de hojalata,<br />

estaño, etc. (…). Cierre de latas. El proceso de fabricación toca a su fin. (…) Con las<br />

sertidoras, destinadas a cerrar el cuerpo de la lata con su correspondiente tapa” 399 .<br />

5.2. A MAN DE OBRA.<br />

A man de obra volvíase a ser netamente feminina procedente fundamentalmente do<br />

núcleo urbano de Vilanova e das parroquias adxacentes como Caleiro ou Deiro.<br />

Dedicábanse ás tarefas máis delicadas como eran as de preparalo peixe dende a súa chegada<br />

ata que saía envasado. Non había un límite de idade para entrar a traballar e así temos<br />

atopado nenas de 10 e 11 anos ata adultas de 23, etc., pero en xeral entrábase moi cedo na<br />

fábrica. Algunhas proviñan da anterior industria do salgado, logo xa tiñan algunha<br />

experiencia pero a meirande parte non tiñan coñecementos algún sobre o traballo a realizar.<br />

Adoitábase ser moi fiel á empresa coa que comezaban xa que das enquisas realizadas a<br />

diferentes persoas, case que todas anotan que nunca cambiaron de fábrica agás que as<br />

botaran, caso que explicaremos máis adiante para Francisco Lafuente González, polo que se<br />

398 .- ANFACO: “Diciembre de 1944. Una historia en fotografías”. 398 .- En 1904-2004. 100 años de unión<br />


399 .- ANFACO: “Diciembre de 1944. Una historia en fotografías”. 399 .- En 1904-2004. 100 años de unión<br />


231

xubilaban na mesma empresa. O texto seguinte é moi significativo e procede dunha<br />

denuncia de traballadoras contra Francisco Lafuente González: “seguidamente comparece<br />

la que dice llamarse (…) de 64 años de edad, viudad, obrera y vecina de Villamayor (…) y<br />

manifiesta: que con motivo de encontrarse enferma mandó a su hija María, a cobrar los<br />

días trabajados ya que ambas trabajan en la fábrica de D. Francisco Lafuente González,<br />

habiendole pagado los jornales devengados y no asi el aguinaldo ni los veintun días que le<br />

parece le corresponde, habiendole entregado a la hija doce pesetas por las que hizo firmar<br />

y que su madre pasara a recoger también las doce pesetas importe de la semana de<br />

Navidad, y que como quiera que lleba cuarenta años trabajando en la misma fábrica…” 400<br />

Estábase suxeita á unha gran estacionalidade, dependendo dos ciclos biolóxicos e da<br />

abundancia ou non da sardiña, pero polo común non se baixaba de oito ou dez meses con<br />

predominancia dende o verán ata outubro ou novembro. O número de horas traballadas ó<br />

día era de oito, en teoría, porque sempre se manifesta que se acababa traballando máis en<br />

función da existencia maior da materia prima, mesmo non se respectan, se a ocasión o<br />

requiría, nin sábados, domingos ou festivos. As horas extras pagábanse algo máis pero non<br />

sempre e era moi frecuente que de unha costeira a outra as horas empregadas non fosen as<br />

mesmas. Poucos deberon selos cambios no proceso de produción xa que moita xente non<br />

lembra o paso de sistema manual a mecanizado. A partir dos anos 70 é máis doado que esto<br />

suceda. Dentro deste colectivo feminino había unha gran especialización funcional xa que<br />

de feito non todas as mulleres traballaban con máquinas. Estas estaban mellor pagadas xa<br />

que as tarefas realizadas requirían dun certo nivel de especialización; manexar sertidoras,<br />

cerrar latas, aceitalas, etc. Neste senso, habíaas fixas e descontinuas que traballaban a<br />

destaxo ou por horas sendo as mellor pagadas, segundo algunhas entrevistadas, cando se<br />

traballaba con agulla e sardiña, pero ningunha das entrevistadas lembra ter asinado un<br />

contrato na súa vida.<br />

O pago das horas feitas de noite e en domingos, en teoría debía ser máis alta, pero<br />

parece ser que algún conserveiro non o levaba a efecto diante do que as mulleres calaban<br />

por temor a represalias, como ter que soportar traballos moito máis duros do común ou ser<br />

castigadas con días sen emprego e mesmo co despido: “Dice asi mismo que los trabajos de<br />

noche los cobra al igual que por el día y que a los domingos les pagaba lo mismo, salvo<br />

que cuando se trabajaba mucho les regalaba cinco pesetas para el cine. Que desde que se<br />

encuentra en la fábrica trabajando jamás ha cobrado subvención alguna, no atreviéndose<br />

a reclamarle nada por miedo a que fuese despedida de su trabajo, en vista de que ya en<br />

una ocasión sin causa que lo justificase la castigó una semana sin trabajo, que por estos<br />

datos y otros se ve obligada a callar. Que se puso de acuerdo con las demás compañeras<br />

de trabajo para recurrir al Sr. Alcalde con el objeto de que eleve a quien corresponda las<br />

quejas presentadas… (…) que es hija de padres pobres y carece de medios económicos<br />

para hacerlo anate la Magistratura de Trabajo” 401 . Noutras fábricas, as entrevistadas aínda<br />

recoñecendo certas anomalías e atrasos nos pagos, non falan de medidas tan inxustas como<br />

as narradas.<br />

Cobrábase os sábados e podía haber cambios na remuneración do traballo se por<br />

exemplo se se traballaba lavando ou cocendo ameixa ou berberecho. Esto se desprende das<br />

400 .- Denuncias contra Francisco Lafuente González presentadas por varias mulleres da súa fábrica o 02 de<br />

xaneiro de 1953. Arquivo de Vilanova de Arousa. Folio nº 983.<br />



232

denuncias que un grupo de traballadoras interpuxeron diante da Organización Sindical en<br />

Vilagarcía contra Franscisco Lafuente González no 1954. “Seguidamente comparece la que<br />

dice llamarse (…), de 16 años de edad, soltera, obrera, natural y vecina de esta villa, la<br />

que debidamente juramentada promete decir la verdad y manifiesta: que trabaja en la<br />

fábrica del industrial conservero de esta villa do Francisco Lafuente González desde hace<br />

cuatro años, aun que hasta hace un año pertenecía a su padre D. Francisco Lafuente<br />

Torrón, que desde luego ya la regentaba el actual propietario. Que el día 27 del pasado<br />

mes de diciembre después de cobrar la semana de trabajo, al igual que sus demás<br />

compañeras le pidió (a Francisco Lafuente González) le fuesen abonados los ventiun días a<br />

lo que le contestó el Sr. Lafuente González que mirase por ahí si tenia derecho a ello y que<br />

el solo le pagaba diecinueve pesetas, para lo que le puso un papel a la firma y como este<br />

estaba en blanco y ademas le parecía que le correspondía más cantidad, se negó a firmalo<br />

(a denunciante) y a cobrar las diecinueve pesetas. (…). Dijo que observó que las obreras<br />

que lavaban la almeja cobraban a diecinueve pesetas, las cocederas y las que trabajan en<br />

la máquina a veinte y las demás a doce que alguna no ha querido aceptar dicha cantidad<br />

entre las que se encuentra la dicente por creer que tiene derecho a más…” 402 .<br />

O normal era que non tiveran formación previa no traballo a realizar, de modo que a<br />

aprendizaxe realizábase por transmisión oral das compañeiras, familiares ou mesmo do<br />

encargado ou encargada. O nivel de alfabetización debía estar bastante baixo segundo se<br />

desprende das denuncias referidas anteriormente, nas que á hora de asinalas moitas<br />

mulleres debían recorrer a deixala pegada dixital. Con todo, moitas confesan ter pasado<br />

pola escola dende os cinco ata os 14 anos pero logo xa tiveron que dalo salto ás fábricas<br />

porque había que axudar na casa. As familias; pais, irmáns, avós, tíos, etc., polo común<br />

tiñan que ver co mundo do mar; pesca e os seus transformados aínda que tamén había<br />

outras profesións como carpinteiros, etc. Logo da conserva era frecuente que tiveran que<br />

dedicarse a outras tarefas como ás propias da casa, traballar na horta que lle daba un<br />

complemento á economía caseira ou mesmo lavar ou planchar roupa doutra xente con máis<br />

recursos.<br />

Chegábase á fábrica por moitos motivos; atracción polo traballo fabril, causalidades,<br />

etc., pero o máis normal era polas penurias económicas e a necesidade de aportar cartos a<br />

unhas economías caseiras moi depauperadas na Autarquía franquista. Polo xeral, coidan<br />

que o traballo era moi duro aínda que adoitaban cambiar de tarefa segundo llo mandase a<br />

encargada ou encargado, ós que, por outra parte, tiñan que render contas do feito. Neste<br />

senso, todo parece indicar que o grado de solidariedade entre elas era grande e se axudaban<br />

con moita frecuencia, mesmo cando o traballo era á destaxo e había que facer moita tarefa<br />

para cobrar máis. Era moi difícil que se ascendera na categoría laboral e tampouco se podía<br />

escolle-lo posto de traballo xa que se estaba ás ordes directas dos encargados. Por outra<br />

parte, a antigüidade na fábrica ou o bo comportamento non che daba dereito a unha<br />

meirande percepción de haberes: “habiendole entregado a la hija doce pesetas por las que<br />

hizo firmar y que su madre pasara a recoger también las doce pesetas importe de la<br />

semana de Navidad, y que como quiera que lleba cuarenta años trabajando en la misma<br />

fábrica se considera con derechos a cobrar más, en vista que en todo ese tiempo jamás ha<br />

cobrado ni puntos ni aguinaldo, ni vacaciones ni nada que le corresponde por Ley (…).<br />



233

Que las horas que trabajaba por la noche se las pagaba como si fuesen por el día a razón<br />

de una cincuenta pesetas” 403 .<br />

O ritmo de traballo era duro xa que tiñas que cubrir unha determinada couta de<br />

latas e á s veces podías estar sentadas, por exemplo cando empacaban ou de pé, cando<br />

descabezaban ou escunchaban. As condicións medioambientais tamén eran duras porque<br />

durante o inverno pasaban moito frío e no verán calor, nembargante poucas declaran ter<br />

sufrido accidentes graves, agás pequenos cortes, queimaduras, caídas, etc. que non<br />

repercutían no posterior rendemento. Respecto dos traballos pesados ou perigosos din que<br />

adoitaban cargas camións de peixe, descargar barcos de sal, transportar caixas de peixe ou<br />

mesmo ter manipulado mercadorías perigosas 404 .<br />

Aínda que non parece selo caso da xeneralidade das conserveiras, o seguinte caso<br />

amosa a dureza e as inxustizas que había que soportar neste traballo: “en la Casa<br />

Consistorial de Villanueva de Arosa, y siendo las trece horas del dia dos de Enero de mil<br />

novecientos cincuenta y tres, ante el Sr. Alcalde D. Juan Hermida Perez, asistido de mi<br />

infraescrito Secretario D. Francisco Míguez Alonso, comparece la que dice llamarse (…),<br />

mayor de edad, casada, obrera, vecina de esta Villa la que previamente juramentada<br />

promete decir verdad y manifiesta: que la compareciente en unión de otras obreras, que<br />

trabajan en la fabrica de conservas de esta Villa propiedad de D. Francisco Lafuente<br />

González, se dirigieron a este para que le pagasen los ventinun días de gratificación<br />

concedido por el Estado Español, y les hiciese asimismo el pago de otros atrasos de<br />

vacaciones, 18 de Julio, puntos, aguinaldo desde hace unos tres años. Asimismo dice la<br />

compareciente que tampoco les paga lo que le corresponde por Maternidad, pues de los<br />

tres hijos que ha tenido nada le satisfizo, se refiere a los dos hijos que tuvo en este pueblo,<br />

y según sus compañeras de trabajo asi viene portándose con todas las empleadas.<br />

Asimismo manifiesta que el conservero propietario, D. Francisco Lafuente le contestó que<br />

se fueran a enterar si tenían derecho a percibir estos importes y que entonces se los<br />

pagaría, luego más tarde, cuando se presentaron de nuevo una vez enteradas de que<br />

tenían derecho a cobrarlo, se negó a hacerlo y solo se lo ha pagado a cinco empleadas,<br />

despidiendo a la dicente y a otras les dijo que no había trabajo para ellas, y que nos les<br />

pagaba los veintiun dias. Visto esto la dicente en compañía de (…) se personaron en la<br />

Delegación Sindical Comarcal de Villagarcía de Arosa, por la mañana del día 29 ppdo,<br />

según citación del Secretario de la referida Delegación Sindical, mejor dicho unos días<br />

antes que luego el dia 29 de referencia fue para reunirlos con el Sr. Lafuente González; el<br />

que no compareció en la mañana de dicho día y según manifestación del Secretario<br />

sindical que volviesen por la tarde ya que el Sr. Lafuente había ido a Pontevedra por unos<br />

asuntos urgentes, y en efecto por la tarde del mismo dia se personaron de nuevo en la<br />

referida Delegación Sindical Comarcal a la que también asistió el Sr. Lafuente González y<br />



404 .- Toda a información recollida sobre os aspectos do traballo feminino está en enquisas feitas a mulleres<br />

que traballaron no salgado, na conserva ou en instalacións fabrís onde se simultaneaban ambas actividades.<br />

Escollemos diferentes grupos de idades e fábricas onde tiveran traballado para comparar as diferentes<br />

condicións de traballo.<br />

234

una vez reunidos en el Salon de Actos de la Sindical manifiesta el Sr. Lafuente que no<br />

pagaba nada de lo que le reclamaba que eso era tirar con el dinero en lo que se refiere a<br />

los veintiun dias. Visto lo sucedido y en vista de que carece de recursos económicos para<br />

poder defender sus derechos ante la Magistratura de Trabajo formula la anterior queja<br />

ante el Sr. Alcalde para que este la eleve a quien corresponda. Manifiesta asimismo que<br />

lleva trabajando en esa fabrica que hasta primero de enero de 1951 perteneció dicha<br />

industria a su padre D. Francisco Lafuene Torrón, no vió nunca que llevase todo lo que<br />

corresponde a Seguros Sociales teniendo a la vez tres menores de edad trabajando en la<br />

fabrica en la actualidad. Manifiesta ademas que en dicha fabrica se esta trabajando<br />

almeja del tamaño pequeño que no esta autorizada por la Ley que con ello causa en<br />

destrozo en la produccion del marisco, y como quiera que su fabrica no tiene zona de<br />

salvamento no esta fiscalizada por las Autoridades ó si esta lo que se es que se esta<br />

trabajando. Dice ademas que a mis compañeras que trabajan horas extraordinarias y por<br />

la noche les abona el mismo precio que trabajando de dia, las que no se atreven a<br />

reclamar por ser amenazadas por el mismo que se trata que es el Juez de Paz y abusa del<br />

cargo como lo viene haciendo hace varios años desde que regenta la fabrica. Y no teniendo<br />

mas que decir en lo manifestado se afirma y ratifica y por manifestar no saber firmar<br />

estampa la huella dactilar del pulgar de la mano derecha, despues del Sr. Alcalde de lo<br />

que certifico” 405 .<br />

Despréndese do anotado que os dereitos que o novo estado franquista lles prometera<br />

ós traballadores no eran respectados polo industrial en cuestión e aínda hoxe son moitas as<br />

entrevistadas que, tendo traballado toda a súa vida na devandita fábrica, viven con unha<br />

pensión non contributiva ou de escasa contía porque non se pagaron seguros sociais a que<br />

tiñan dereito. Eran tempos nos que Manuel Lafuente González era xefe local da Falanxe e<br />

outro Lafuente, Pacheco, concelleiro, propuña e conseguía que a bandeira falanxista<br />

figurara os domindos e festivos no mástil do Concello acompañando á bandeira nacional.<br />

Hai outros textos máis nos que se relatan distintos tipos de castigo como o que<br />

segue: “que las horas que trabajaba de noche solo eran abonadas a razón de una cicuenta<br />

pesetas hora; que ademas de los abusos que tiene con el personal ahora amenaza con<br />

despedir a todas aquellas que le han reclamado los veintiun dias”, ou “que al dia siguiente<br />

y por la tarde cometiendo un abuso mas de los que suele hacer con el personal, le abligó a<br />

coger una tina de madera llena de carbon a que la llevase de la planta baja de la fabrica a<br />

la planta alta y luego la hizo bajar con la misma tina cargada para bajo, al llegar a la<br />

planta baja donde se encontraba el Sr. Lafuente González la obligó a subir otra vez con la<br />

misma carga y asi sucesivamente tres veces seguidas. Este hecho fue presenciado por todas<br />

las obreras de la fabrica, luego mas tarde al preguntarle por-que le hacia este abuso, le<br />

contestó que era porque habia sido una de las que firmara para reclamarle los veintiun<br />

dias; luego mas tarde me mandó para el despacho de la fabrica donde me tuvo como media<br />

hora hasta la terminacion de la jornada. Que desde que se encuentra trabajando en la<br />

mencionada fabrica nunca ha cobrado cantidad alguna, por vacaciones ni por otros<br />

derechos que pertenecen al obrero, que las horas que trabajan por la noche las abona al<br />

mismo precio que de dia, asi como las de los dias futuros. En lo manifestado se afirma y<br />

ratifica, y no teniendo mas que decir se da por terminada la presente que leida en alta voz,<br />



235

estampa la interesada la huella dactilar del pulgar de la mano derecha por manifestar no<br />

saber firmar…” 406 .<br />

A partir de 1959, a liberalización da economía española promovida polo Plan de<br />

Estabilización e a necesidade de competir no exterior, fixo que as empresas, excesivamente<br />

descapitalizadas e moi voltadas ó interior, foran pechando paulatinamente, entrando nun<br />

período de crise que nos leva a actualidade onde os grupos foráneos (Garavilla, Calvo, etc.)<br />

se fan co mercado interno.<br />

Neste senso, as antigas instalacións fabrís son abandonadas e sofren un proceso<br />

imparable de deterioro que nos conduce ata hoxe. A súa ubicación en plena liña de costa,<br />

con paisaxes moi apetecibles para o mercado inmobiliario fará que sobre elas se centre a<br />

labor especulativa de vivendas de alto standing e segunda residencia dende finais dos anos<br />

90, con promotores nomeados e penados na operación Nécora contra o narcotráfico.<br />



236

V.- A MEMORIA GRÁFICA DE VILANOVA. (VER FOTOS NA PUBLICACIÓN).<br />

4.- FONTES E BIBLIOGRAFÍA.<br />

- Censos e padróns do Arquivo municipal de Vilanova de Arousa.<br />

- Legaxos do arquivo da familia Llauger. O Cabo. Vilanova de Arousa.<br />

- Protocolos do Arquivo Histórico Provincial de Pontevedra.<br />

- Arquivo Parroquial de Santa María de Portas. Libro de Defuncións, anos de 1767 a 1811,<br />

folio 163.<br />

- Libros de Actas do Concello de Vilanova, anos de 1851, 1854, 1859, 1886, 1916, 1940,<br />

1941, 1942, 1943, 1944, 1945, 1946, 1947, 1948, 1949, 1950, 1951, 1952, 1953, 1954,<br />

1955, 1956, 1957, 1958, 1958, 1960, 1961, 1962, 1963, 1964, 1965.<br />

- El Heraldo de 1 de marzo de 1853.<br />

- Padrón de habitantes do Concello de Vilanova. 1866-67.<br />

- Proyecto de Puerto de Villanueva de Arosa. Memoria. 23 de febrero de 1914. Portos de<br />

Galicia. Sección de Pontevedra. Hoxe esta documentación xa está depositada no Arquivo<br />

Municipal froito de unha doazón de que esto escribe.<br />

- Ditame do Avogado do Concello de Vilanova de Arousa a petición do Pleno sobre a<br />

colocación do novo Concello, recuperación das parcelas vendidas nas Sinas e pagos de<br />

subvencións ós patróns da Illa e de Vilanova, de 1950. Arquivo Municipal de Vilanova de<br />

Arousa.<br />

- Expediente do “Proyecto de Casa-Ayuntamiento para el Ayuntamiento de Villanueva de<br />

Arosa. 1948. Arquitecto Juan Argenti”. Arquivo Municipal de Vilanova de Arousa.<br />

- “Acta de Replanteo de la Casa Consistorial”. 15-IV-1953. En Expediente do “Proyecto de<br />

Casa-Ayuntamiento para el Ayuntamiento de Villanueva de Arosa”. 1948. Arquitecto Juan<br />

Argenti. Arquivo Municipal de Vilanova de Arousa.<br />

- “Acta de colocación de la primera piedra de la nueva Casa Consistorial del Ayuntamiento<br />

de Villanueva de Arosa”. En Expediente do “Proyecto de Casa-Ayuntamiento para el<br />

Ayuntamiento de Villanueva de Arosa”. 1948. Arquitecto Juan Argenti. Arquivo Municipal<br />

de Vilanova de Arousa.<br />

- “Expediente de Contribuciones especiales de las aceras, alcantarillado y de alumbrado<br />

público de la Avenida de González Besada”. 14 de febreiro de 1964. Arquivo Municipal de<br />

Vilanova de Arousa.<br />

- Diario El Pueblo Gallego. 06 de agosto de 1960.<br />

- Archivo Histórico Diocesano de Santiago. Pleito Tavera Fonseca. Fondo Gral. Legs. 46,<br />


- Gaceta de Madrid. 21 de febrero de 1.836.<br />

- MNM. VÁZQUEZ FIGUEROA. Ms. 434, fol. 146.<br />

- VÁZQUEZ FIGUEROA. ms. 4434, fol. 144. Museo Naval de Madrid. Citado por Meijide<br />

Pardo.<br />

- Fondos do Arquivo do Museo da Conserva da Illa de Arousa.<br />

- Notaría de Pedro SÁNCHEZ LÓPEZ. Notario en Cambados. 1865 a 1896.<br />

- “El pensamiento de Galicia”. Ferrol, 15-XII-1865.<br />

- “Registro de la Contribución Industrial y del Comercio” do Concello de Vilanova.<br />

- Denuncias contra Francisco Lafuente González presentadas por varias mulleres da súa<br />

fábrica o 02 de xaneiro de 1953. Arquivo de Vilanova de Arousa. Folio nº 983.<br />

237

BIBLIOGRAFÍA.<br />

ABREU, L.F.: “Reconstrucción del ciclo industrial en la economía gallega del siglo XX.<br />

Proceso de industrialización en Vigo”. En González Laxe, F. (dir.), Estructura económica<br />

de Galicia, Madrid, Espasa-Calpe, pp. 251-295. 1992.<br />

ALONSO ÁLVAREZ, L.: “El poder empresarial de Galicia en perspectiva histórica”. En<br />

Ojea, F. (coord.), Grandes empresas, grandes historias de Galicia, A Coruña, La Voz de<br />

Galicia, pp. 9-48. 2000.<br />

“Industrialización y conflictos sociales en la Galicia del Antiguo Régimen (1750-1830)”.<br />

Ed. Akal. Madrid. 1976.<br />

“As revoltas preindustrais en Galicia: 0 Ludismo”.En Grial nº 66, 1979, pp. 453-462.<br />

“Comercio colonial y crisis del Antiguo Régimen en Galicia (1778-1818)”. En Pedralbes,<br />

Revista de Historia Contemporánea. Nº 11. 1991.<br />

ALLEGUE OTERO, ALEJANDRO: “Valle-Inclán que estás no Cuadrante (I) e (II)”.<br />

Diario de Arousa. Setembro e outubro de 2008.<br />

ALVARGONZÁLEZ, R.Mª.: “Funciones y morfología de los puertos españoles”. En Ería,<br />

8, pp. 5-59. Universidad de Oviedo. 1985.<br />

“Los puertos españoles desde una perspectiva geográfica. Modelos portuarios de los siglos<br />

XIV y XX”. En Guimerá, A. y Romero, D. (eds.) (1996), Puertos y sistemas portuarios<br />

(siglos XIX y XX), Madrid, Ministerio de Fomento-Ente Público Puertos del Estado-<br />

CEDEX-CEHOPU-CSIC, pp. 167-184. 1996.<br />

“Comercio colonial y crisis del Antiguo Régimen en Galicia (1778-1818)”. A Coruña.<br />

Xunta de Galicia. 1986.<br />

ANDRADE CERNADAS, J. M.: “El monacato benedictino y la sociedad de la Galicia<br />

Medieval (siglos V al XIII)”. Col. Galicia Medieval: Estudios , nº 3. Publicacións do<br />

Seminario de Estudos Galegos. Sada. 1997.<br />

ANFACO: “1879-1944. Dos fechas de la industria conservera”. En 1904-2004. 100 años<br />

de unión conservera. ANFACO. Marzo de 2007.<br />

ARACIL, J.C.: “Introducción al transporte marítimo en España”. Alicante, Instituto Juan<br />

Gil-Albert. 1989.<br />

ARÍZCUN, R.: “Aspecto técnico de los puertos de la costa gallega”. En Filgueira, J.,<br />

Arízcun, R. y Espárrago, M., Galicia y el mar, Madrid, Real Sociedad Geográfica, pp. 37-<br />

96. 1944.<br />

ARMAS CASTRO, J.: “La crisis del siglo XIV”. En Historia de Galicia. Vol II. Faro de<br />

Vigo. 1991.<br />

ARTAZA MALVAREZ, R.: “La Villa de Muros y su Distrito”. Segunda Edición, Santiago,<br />


“Recuerdos de la Muy Noble, Muy Leal y Muy Humanitaria villa de Muros”. Santiago,<br />


ARTIAGA REGO, A.: “A desamortización na provincia de Pontevedra (1855-1900)”.<br />

Deputación de Pontevedra. Pontevedra. 1991.<br />

“La renta foral en Galicia a finales del siglo XIX”. En Agricultura y Sociedad, 30. 1984.<br />

Ps. 207-237.<br />

ARTIAGA REGO, A., BALBOA LÓPEZ, X. L.: “A agricultura do século XIX”. En<br />

Historia de Galicia”. Faro de Vigo. Vigo. 1991.<br />

238

AUTORIDAD PORTUARIA DE FERROL-SAN CIBRAO: “Estudio de coordinación de<br />

infraestructuras para la potenciación del sistema portuario de Galicia. Actuaciones de la<br />

Autoridad Portuaria de Ferrol-San Cibrao”. Santiago de Compostela. 2007.<br />

AUTORIDADE PORTUARIA DE VILAGARCÍA DE AROUSA: “Ynsuela”. Nº 1.<br />

Decembro de 2006.<br />

BARREIRO DE V. V. B., BERNARDO: “Galicia Diplomática”. Galicia diplomática.<br />

Publicación: A Coruña : Losa, D.L. 2003 Edición: [Ed. facs.].<br />

BARREIRO GIL, M.J.: “Prosperidade e atraso en Galicia durante o primeiro tercio do<br />

século XX”. A Coruña, Xunta de Galicia. 1990.<br />

BARREIRO GIL, MANUEL JAIME: “La generalización de la producción de mercancías<br />

y la modernización productiva de la agricultura en Galicia. 1876-1976”. En WWW. erchivo.uc3m.es:8080/dspace/bitstream/10016/1574/1/RHE-1983-I-2-BarreiroGil.pdf<br />

BARREIRO, X. R.: “Historia de Galicia”. IV. Idade contemporánea. Galaxia. Vigo. 1981.<br />

BARROS GUIMERANS. C.: “La revuelta de los irmandiños. Los gorriones corren tras los<br />

halcones”. En Historia de Galicia. Vol. II. Faro de Vigo. 1991. Ps. 441-460.<br />

BERNALDO DE QUIRÓS E RIVERA PASTOR: “El problema de los foros en el noroeste<br />

de España”. Madrid. 1923.<br />

BLANCO GARCÍA, JESÚS: “Guía de las embarcaciones tradicionales gallegas”. Mar de<br />

Fora. Nigra Trea. Vigo. 2009.<br />

BRAVO CORES, DANIEL M.: “Los almacenes catalanes de salazón en galicia:<br />

características y procesos productivos”. En Revista Pedralbes. 1991. Nº 11. Ps. 165-179.<br />

BREY, G.: “Economie et mouvement syndical en Galice (1840-1911)”. Paris, Thèse de<br />

Doctorat d’Etat, Université de Pau et des Pays de l’Adour. 1989.<br />

BRIÓN HERMO, ANTONIO: “Los fomentadores catalanes en la ría de Arosa”. En 1904-<br />

2044. 100 años de unión conservera. Industria Conservera. ANFACO. Marzo de 2004. Ps.<br />


CAAMAÑO SUÁREZ, MANUEL: “A casa popular”. Cadernos do Museo do Pobo<br />

Galego. 1999.<br />

CALO LOURIDO, F.: “Xentes do mar. Traballos, tradición e costumes”. A Nosa Terra.<br />

Vigo. 1996.<br />

“As artes de pesca”. Cuadernos do Museo do Pobo Galego. Santiago de Compostela. 1980.<br />

“Nacemento das comunidades mariñeiras”. Revista de Guimaraes. En prensa.<br />

“A Igrexa perde os dezmos pero recupéraos en alugeres. Un caso no Grove”. Aunios. Nº 2.<br />


CANOURA QUINTANA, A.: “A pesca na Galicia do século XVII”. Xunta de Galicia.<br />


CARMONA BADÍA, J.: “Crisis y transformación de la base industrial gallega, 1850-<br />

1936”, en Nadal, J. y Carreras, A. (dir. y coord.) (1990), Pautas regionales de la<br />

industrialización española, Barcelona, Ariel, pp. 23-48. 1990.<br />

“Galicia: minifundio persistente e industrialización limitada”. En Germán, L. et al. (eds.),<br />

Historia económica regional de España, siglos XIX y XX, Barcelona, Crítica, pp. 13-45.<br />


“La industria conservera gallega. 1804-1905”. Papeles de Economía Española. F. de Cajas<br />

de Ahorros. 1985.<br />

“Igualdade e desigualdade nas pescarias galegas de mediados do S. XVIII”. En Grial nº<br />

102, 1989, pp. 216-226.<br />

239

“Recursos, organización y tecnología en el crecimiento de la industria española de<br />

conservas de pescado, 1900-1936”. En NADAL, J.; CATALAN, J. (eds.): La cara oculta<br />

de la industrialización española. La modernización de los sectores no líderes (siglos XIX y<br />

XX). Alianza Editorial, 1994.<br />

“El atraso industrial de Galicia”. Ariel. Barcelona. 1990. P. 42.<br />

“Producción textil rural e actividades marítimo pesqueiras na Galicia, 1750-1905”. Tese<br />

Doutoural. 1983.<br />

CARMONA BADÍA, J. e GARCIA LOMBARDERO, X.: “Tradición e modernización nas<br />

pesquerias galegas. Artes de pesca e organización daproducción”. Actas do Colóquio<br />

Santos Grata de Etnoqrafia Marítima, Póvoa do Varzim, 1985, pp. 27-44.<br />

CARMONA BADÍA, J. e PENA, J.: “As origens do sector eléctrico na Galiza, 1888-<br />

1936”, Agália. Quatro Estudios de historia económica de Galiza, monográfico nº 2, pp. 33-<br />

48. 1989.<br />

CARMONA BADÍA; XOÁN, FERNÁNDEZ GONZÁLEZ, ÁNGEL, “Demografía y<br />

estructura patronal empresarial en la industria gallega de conservas de pescado del siglo<br />

XX”, en VII Congreso de Historia Económica. Zaragoza, 2001.<br />

CARRERAS CANDI: “Geografía general del Reino de Galicia”. 1936.<br />

CORNIDE SAAVEDRA, J.: “Memoria sobre la pesca de la sardina en las costas de<br />

Galicia”. Madrid, 1774.<br />

“Ensayo de una historia de los peces y otras producciones de la costa de Galicia arreglada<br />

al sistema del caballero Carlos Linneo, con un tratado de las redes Y aparejos con que se<br />

practican”. Madrid, 1778.<br />

“Descripción círcunstanciada de las costas de Galicia. Noticia de la pesca que se hace en<br />

sus puertos, y de losbarcos y aparejos de sus matriculados formado por D. José<br />

Comide. año de 1785”. En Revista de Pesca Marítima, Val, VIII. 1892.<br />

CARROT, GEORGES: “La Garde Nationele (1789-1871). Une forcé publique anguë”.<br />

París, 2001. L´harmattan.<br />

CORTÉS GARCÍA, FRANCISCO JOAQUÍN: “El tráfico marítimo y la actividad<br />

portuaria”. Boletín Económico de ICE, N° 2758. Febrero. 2003.<br />

COUSELO BOUZAS, J.: “La guerra hermandina”. Santiago. 1926.<br />

CURBERA ALONSO, JOSÉ: “Enero-Febrero de 1954. Haoy más que hace 50 años”. En<br />

1904-2004. 100 años de unión conservera. ANFACO. Marzo de 2007. Vigo.<br />

DE BROSSARD, M.: “Historia marítima del mundo”. Barcelona, Edimat Libros. 2000.<br />

DIAZ DE RÁBAGO, J.: “La Industria de la pesca en Galicia, estudio sociológico”. En<br />

Revista da RSEAP de Santiago, 1885.<br />

DOMÍNGUEZ, F.: “Provincias marítimas de Coruña y Ferrol”. En La pesca marítima en<br />

España en 1920, Madrid, Ministerio de Marina, tomo II, pp. 281-325. 1921.<br />

DURÁN, J. A.: “Historia de caciques, bandos e ideologías en la Galicia no urbana”. Siglo<br />

XXI. 1972.<br />

“Agrarismo y movilización campesina en el País Gallego. 1875-1812”. Madrid. 1977.<br />

E. A. CLASSE, THEODOR: “1945. El porvenir de la industria”. En 1904-2004. 100 años<br />

de unión conservera. ANFACO. Marzo de 2007. Vigo. Ps. 22-23.<br />

EIRAS ROEL, A: “Un vecindario de población y de estadística en el siglo XVIII”.<br />

Cuadernos de Estudios Gallegos. 1969. T. XXIV. P. 489-527.<br />

EIROA DEL RÍO, F.: “La pesca artesanal en Galicia”. Edicións do Castro. Coruña. 1986.<br />

“Historia y desarrollo de la pesca de arrastre en Galicia”. Universidade de Santiago de<br />

Compostela. 1998.<br />

240

ESCUDERO J., A.: “Curso de Historia del Derecho, Madrid, 1985.<br />

FARIÑA JAMARDO, X.: “Orixe, nacemento e evolución dos concellos Pontevedreses”.<br />

Deputación de Pontevedra. 1996.<br />

FERNÁNDEZ CASANOVA, C.: “Cambio económico, adaptacións e resistencias nos<br />

séculos XIX (dende 1870) e XX”. En FERNÁNDEZ CASANOVA, C. (Ed.): “Historia da<br />

pesca en Galicia”. Servizo de Publicacións da Universidade de Compostela. 1998. Ps. 141-<br />


FERNÁNDEZ CASANOVA, C. e OUTROS: “Historia de la pesca en Galicia”. Ed.<br />

Biblioteca de divulgación, Univ. de Santiago de Compostela. 1998.<br />

FERNANDEZ DÍAZ, R. e MARTÍNEZ SHAW, C.: “La pesca en la España del siglo<br />

XVIII. UnaaAproximación cuantitativa, 1758-1765”. En Revista de Historia Económica,<br />

ano II, Vol. 3, 1984, pp. 183-201.<br />

FERREIRA PRIEGUE, E.: “Galicia en el comercio marítimo medieval”. Fundación Pedro<br />

Barrié de la Maza. A Coruña. 1988.<br />

“O desenvlvemento da actividade pesqueira desde a Alta Idade Media ó século XVII”. En<br />

FERNÁNDEZ CASANOVA, CARMEN (Coor.) Historia da pesca en Galicia. Servicio de<br />

PublIcacións da Universidade de Santiago de Compostela. 1998.<br />

“Cambio económico: adaptacións e resistencias nos séculos XIX (dende 1870) e XX”. En<br />

FERNÁNDEZ CASANOVA, CARMEN (Coord.): Historia da pesca en Galicia. Servicio<br />

de Publicacións da Universidade de Santiago. 1998.<br />

FERREIRA PRIEGUE, E.: “Galicia en el comercio marítimo medieval”. A Coruña, 1988.<br />

“Galicia en las rutas del comercio medieval”. En R, Villares (Dir), pp. 425-440.<br />

FILGUElRA VALVERDE, J.: “Archivo de Mareantes”. Museo de Pontevedra, 1944.<br />

FRAX, E.: “Puertos y comercio de cabotaje en España, 1857-1934”. Madrid, Banco de<br />

España. 1981.<br />

FREIRE SEOANE Mª JESUS / GONZALEZ LAXE FERNANDO: “Fletes y comercio<br />

marítimo”. Netbiblo. 2007.<br />

GALVÁN TUDELA, A.: “La antropología de la pesca: problemas, teorías y conceptos”.<br />

En Coloquio de Etnografía Marítima. (Santiago. 1984). Museo do Pobo Galego-<br />

Consellería de Pesca. Noia. 1988.<br />

GARCÍA ÁLVAREZ, M. R.: “Catálogo de documentos reales de la Alta Edad Media<br />

referentes a Galicia”. Compostellanum. Nº 72, 229 e 321. V.<br />

GARCÍA DELGADO, J.L.: “Prosperidad y crisis en la industria española entre 1914 y<br />

1922. Una reconsideración”. En Anes, G., Rojo, L.A. y Tedde, P. (ed.), Historia<br />

económica y pensamiento social. Madrid, Alianza, pp. 539-560. 1983.<br />

GARCÍA FERNÁNDEZ, A.: “Fichado e Cartografado das edificacións marítimas<br />

susceptibles de uso turístico de Galicia”. Xunta de Galicia. 2001<br />

“Construcións marítimas da nosa primeira industrialización. Da salga á conserva”. En<br />

Ardentía. 2006.<br />

GARCÍA FERNÁNDEZ, J.: “Organización del espacio y economía rural en la España<br />

Atlántica”. Siglo XXI. 1975.<br />

GARCÍA LOMBARDERO, X.: “La economía de Galicia en los siglos XIX y XX”, Papeles<br />

de Economía Española, 20, pp. 319-333. 1984.<br />

“Transformaciones de la economía de Galicia en los siglos XIX y XX. Estado de la<br />

cuestión”. En SÁNCHEZ ALBORNOZ, N.: la modernización económica de España, 1830-<br />

1930. Alianza Editorial, Madrid. 1973-<br />

241

GARCÍA ORO, J.: “Galicia en la Baja Edad Media. Iglesia, señorío y nobleza”. Bibliófilos<br />

Gallegos. Santiago. 1977.<br />

GARCIA RAMOS, A.: “Estilos consuetudinarios y prácticas económico familiares y<br />

marítimas en Galicia”. Madrid, 1909.<br />

GARCÍA SARMIENTO, F. J.: “1767. Ordenanza de pesca que se debe observar en todos<br />

los puertos y Rías de la Provincia de Pontevedra”. Pontevedra. Caixa de Pontevedra. 1995.<br />

GIRÁLDEZ, J.: “Crecimiento y transformación del sector pesquero gallego, 1880-1936”.<br />

Madrid, MAPA. 1996.<br />

“De las Rías a Terranova: La expansión de la pesca gallega (1880-1950)”, Vigo, SIPSA.<br />


“A explotación dos recursos do mar”. En Pereira-Menaut, G. (coord.), Galicia fai dous mil<br />

anos. O feito diferencial galego. I. Historia, vol. 2, Santiago, Museo do Pobo Galego, pp.<br />

235-250. 1997.<br />

GONDAR PORTOSANY, M. (S/D): “Herencia”. En Gran Enciclopedia Gallega. T. 17.<br />

Vitoria.<br />

GODAY VARELA, MANUEL: “De la moderna industria conservera gallega”. En<br />

Industria Conservera. 1954. Ps. 70-71.<br />

GONZÁLEZ DE ZÚÑIGA, C.: “Medidas que se deben adoptar para el fomento de la<br />

pesca y salazón en todas las costas y rías gallegas”. Pontevedra. 1850.<br />

GONZÁLEZ, JULIO: “Regesta de Fernando II”. Madrid. 1943. P. 382.<br />

GONZÁLEZ LAXE, F.I., DE LLANO, G. y DE LLANO, P.: “Análisis económico del<br />

sistema portuario gallego”. A Coruña, Fundación Pedro Barrié de la Maza. 1999.<br />

“Problemas da pesca costeira galega”. A Coruña, 1976.<br />

“Estructura da pesca costeira galega”. A Coruña, 1977.<br />

“Rasgos estructurales básicos del sector pesquero en Galicia”. ICE, nº 546, 1979. Ps. 31-<br />


“El proceso de crecimiento del sector pesquero español. 1961-1978”. A Coruña. 1983.<br />

“Una nueva política pesquera: los primeros resultados”. El Campo, nº 99, 1985. Ps. 34-36.<br />

GONZÁLEZ LÓPEZ, E.: “Luis López Ballesterso (1782-1853). Ministro de Hacienda de<br />

Fernando VII”. Fundación Pedro Barrié de la Maza. A Coruña. 1987.<br />

GONZÁLEZ, Mª.C.: “Banco Pastor. Del salazón a las altas finanzas”. En Ojea, F.<br />

(coord.), Grandes empresas, grandes historias de Galicia, A Coruña, La Voz de Galicia. Ps.<br />

94-101. 2000.<br />

GUIMERÁ, A.: “El sistema portuario español (siglos XVI-XX): perspectivas de<br />

investigación”. En Guimerá, A. y Romero, D. (eds.) (1996), Puertos y sistemas portuarios<br />

(siglos XIX y XX), Madrid, Ministerio de Fomento-Ente Público Puertos del Estado-<br />

CEDEX-CEHOPU-CSIC, pp. 125-142.1996.<br />

HERNÁNDEZ BORGE, J.: “Los puertos gallegos en la emigración española a América”.<br />

Revista de la Excma. Diputación de Pontevedra, nº 0, pp. 41-52. 1980.<br />

HOYO, CARDENAL JERÓNIMO DEL: “Memorias del Arzobispado de Santiago”. Ed. de<br />

Ángel Rodríguez González y Benito Varela jacomés. Santiago, s.a.<br />

IRISARI CASTRO, VICENTE: “Presentación do estudio de coordinación de<br />

infraestructuras para la potenciación del sistema portuario de Galicia”. Santiago de<br />


LABARTA, U.: “A Galicia Mariñeira”. Vigo, 1986.<br />

“Galicia mariñeira: historia económica e científica”. En VV. AA. Estudio y Explotación<br />

del mar en Galicia. Universidade de Santiago de Compostela, 1979, pp. 11-72.<br />

242

LABRADA, LUCAS: “Descripción Económica del Reino de Galicia”. Ferrol 1804. Reed.<br />

Galaxia, Vigo 1971.<br />

LADERO QUESADA, M. A.: “La Hacienda Real en el siglo XV”. Tenerife. 1973.<br />

LARRUGA Y BONOTA, EUGENIO: “Memorias políticas y económicas sobre los frutos,<br />

comercio, fábricas y minas de España”. Tomo 42. Madrid 1798. Pg.. 314. Biblioteca<br />

Nacional 5/6437.<br />

LEAL BÓVEDA, J. Mª: “os cambios do uso do solo do litoral galego. O caso de Vilanova<br />

de Arousa”. III Congreso de Ensinantes de Xeografía e Historia. Consellería de Educaión.<br />

O Carballiño. 2006.<br />

“Guía didáctica del Puerto de Avilés”. Tórculo Ediciones. Santiago de Compostela. 2007.<br />

“Salinas”. En Castrillón. Gráficas Azucel. Avilés. 2005. Ps. 491-520.<br />

“Estudio Geográfico histórico del puerto de Avilés”. En Guía didáctica del puerto de<br />

Avilés. Tórculo Ediciones. Santiago de Compostela. 2005. (CD).<br />

“Breves apuntes para la historia de los asentamientos humanos y del urbanismo en<br />

Vilanova”. En Diario Atlántico. 1992.<br />

“Das desamortizacións á crise finisesular. O periclitar da fidalguía galega. O caso dos<br />

Peña Cardecid e Saco Bolaño en Vilanova de Arousa”. No prelo.<br />

LEAL BÓVEDA, JOSÉ MARÍA e TORRADO LÓPEZ, R., E: “Aspectos socioeconómicos<br />

da Vilanova de Valle-Inclán”. En Revista O Cuadrante, nº 0. Ps. 28-35. Cambados. 2000.<br />

LILLEY, S.: “El progreso tecnológico y la revolución industrial, 1700-1914”. En Cipolla,<br />

C.M. (ed.), Historia económica de Europa (3). La revolución industrial, Barcelona, Ariel,<br />

pp.195-264. 1983.<br />

LÓPEZ ALSINA, F.: “La formación de los núcleos urbanos de la fachada atlántica del<br />

señorío de la Iglesia de Santiago de Compostela en elsiglo XII: Padrón, Noya y<br />

Pontevedra”. Iubilatio I. Homenaxe a M. Lucas a A. Rodríguez González. Santiago de<br />

Compostela. Universidade de Santiago. Pp. 107-117.<br />

LÓPEZ CAPONT, F.: “El desarrollo industrial pesquero en el siglo XVIII. Los salazoneros<br />

catalanes llegan a Galicia”. Fundación Pedro Barrié de la Maza. A Coruña. 1998.<br />

LÓPEZ FERREIRO, A.: “Galicia en el último tercio XV”. Vigo. 1968.<br />

LÓPEZ FERREIRO, A.: “Fueros municipales de Santiago y su tierra”. Santiago. 1895 (ed.<br />

facs. Madrid. 1975. P. 559 ss.).<br />

MADOZ, P.: “Diccionario geográfico-histórico de España y sus posesiones en Ultramar”.<br />


MARIÑO DEL RÍO, M.: “A industria derivada da pesca no concello de Porto do Son. As<br />

salgadeiras. (1774-1934)”. Toxosoutos. Noia. 1996.<br />

MASSÓ, J. Mª: “Barcos en Galicia. De la Prehistoria hasta hoy y del Miño al Finisterre”.<br />

Deputación Provincial de Pontevedra. 1992.<br />

“Origen y desarrollo de la industria conservera en Galicia”. Banco de Bilbao. Vigo, 1967.<br />

MARTÍ GILABERT, F.: “La desamortización española”. Ediciones Rialp. 2003.<br />

MARTIN, T.: “La desamortización. Textos político-jurídicos”. Madrid, 1.973.<br />

MARTÍNEZ DOMÍNGUEZ, BLANCA: “A desamortización eclesiática durante o Trienio<br />

Liberal na Provincia de Lugo”. En VILLARES PAZ, RAMÓN (Ed.). Donos de seu.<br />

Barcelona. Sotelo Blanco. 1988.<br />

MEIJIDE PARDO, A.: “Negociantes catalanes y sus fábricas en la Ría de Arousa. (1780-<br />

1830)”. A Coruña. 1973.<br />

“Los salazoneros catalanes: economía marítima de Sada y Fontán. Ed. Anuario<br />

Brigantino, nº18. 1995.<br />

243

“La penetración económica catalana en el puerto gallego de Mugardos, 1760-2830”.<br />

Pedralbes, Revista de Historia Moderna. 4, 1984.<br />

“Notas históricas sobre ostricultura en la Ría de Arosa”. En CEG, XXIV. 1969.<br />

“La antigua exportación de agrios en Galicia”. En Revista de Economía de Galicia. Vigo,<br />

enero-abril. 1961. Ps. 3-11.<br />

MEIJIDE PARDO, Mª L.: “A guerra pola sardiña”. Xunta de Galicia. 2002.<br />

MÍGUEZ CARBALLO, FRANCISCO: “La Vilanova de XIX. Una aproximación<br />

topográfica”. En Cuadrante, nº 0. 2000. Ps. 25-27<br />

MIÑANOS, S.: “Diccionario Geográfico-Estadístico de España y Portugal”. Madrid.<br />


MIRAS ARAUJO, JESÚS: “El puerto como vehículo dinamizador de la actividad<br />

empresarial. A Coruña, 1914-1935”. Universidade da Coruña.<br />

“El tráfico mercantil portuario en una etapa de transición: A Coruña (1913-1960)”.<br />

Investigaciones Geográficas, nº 33, pp. 119-140. 2004.<br />

MOLINA, BARTOLOMÉ SAGRARIO DE: “Descripción del Reyno de Galizia”.<br />

Mondoñedo. 1550. (Ed. Facsimil. Santiago. 1949).<br />

MOLLAT, MICHEL.: “Notes sur la vie maritime en Galice au XII siecle dáprès l´Historia<br />

Compostellana”. AEM, 1. 1964.<br />

MORO BARREÑADA, J. Mª.: “La desamortización”. En Cuadernos de Historia 16.<br />

Madrid. 1985.<br />

MOURE PENA, TERESA C.: “O mosteiro benecdictino de San Cibrán de Calogo na<br />

Idade Media”. En Aunios. Nº 7. 2003.<br />

MULET, XAVIER: “Influencias de las TIC en el transporte marítimo”. 1995-2005.<br />

MUÑOZ ABELEDO, L.: “Los mercados de trabajo en las industrias marítimas de Galicia.<br />

Una perspectiva histórica”. Tesis doctoral. Universidad autónoma de Barcelona.<br />

NACIONES UNIDAS: “El transporte marítimo en 2001. Resumen de los principales<br />

acontecimientos”. Nueva York y Ginebra, 2001; “El transporte marítimo en 2003”. Nueva<br />

York y Ginebra, 2003.<br />

NADAL, J.: “El fracaso de la revolución industrial en España. 1814-1913”. Ariel.<br />

Barcelona. 1975.<br />

NÚÑEZ, X.M.: “Emigrantes, caciques e indianos. O influxo sociopolítico da emigración<br />

transoceánica en Galicia (1900-1930)”. Vigo, Xerais. 1998.<br />

ORGANIZACIÓN MARÍTIMA INTERNACIONAL: “El transporte marítimo<br />

internacional: vehículo del comercio mundial”. Londres. 2005.<br />

ORTEGA VALCARCEL, José: “Cantabria: 1886-1986. Formación y desarrollo de una<br />

economía moderna”. Cámara de Comercio, Industria y Navegación de Santander.<br />

Santander. 1986.<br />

“Gentes del mar en Cantabria”. Banco de Santander/Universidad de Cantabria, Santander,<br />


PALLARES MÉNDEZ; Mª C., PORTELA SILVA, H.: “Edad Media”. En Historia de<br />

Galicia. Ed. Alhambra. Madrid. 1982.<br />

PARRILLA, J.A.: “Historia del Puerto de La Coruña”. A Coruña, Fundación Pedro Barrié<br />

de la Maza. 1996.<br />

PAZ ANDRADE, V.: “Producción y fluctuaciones de las pesquerías”. Madrid- 1954.<br />

“Sistema económico de la pesca en Galicia”. Buenos Aires. 1958.<br />

“El hambre y el espacio marítimo”. Industrias Pesqueras. 1103-1104. Especial Abril, 1973,<br />

pp. 151-153<br />

244

“El proceso de expansión de las pesquerías españolas”. ICE. n-2 478, 1973, pp. 83-94.<br />

“Edad Moderna”. En Historia de Galicia. Ed. Alhambra. Madrid. 1982. Ps. 141-224.<br />

PAZO LABRADOR, ALBERTO JOSÉ: “Nocións básicas de Xeografía xeral física para<br />

mestres”. Servizo de Publicacións de Universidade de Vigo. Vigo. 2007.<br />

PEREIRA FERNÁNDEZ, X. M.: “La pesca en el siglo XVI. El esplendor de Pontevedra”.<br />

En VV. AA. Historia de las Rías. Cap. 46. Faro de Vigo. 2000. Pp. 729-744.<br />

PEREIRA PAZOS, Mª C., PREGO CANCELO, B.: “Familia del Valle Inclán: descripción<br />

del fondo documental”. Universidade de Santiago de Compostela. Servizo de Publicacións<br />

e Intercambio Científico. 2008.<br />

PÉREZ GARCÍA, J. M.: “Un modelo de socidad rural de Antiguo Régimen enla Galicia<br />

costera: la Península del Salnés (Jurisdicción de la Lanzada)”. Universidade de Santiago<br />

de Compostela. 1979.<br />

PÉREZ GARZÓN, SISINIO: “Milicia Nacional y Revolución Burguesa. Madrid. 1978.<br />

PÉREZ PICAZO, Mª T.: “Los catalanes en España en el siglo XIX”. En Els catalans a<br />

Espanya, 1760-1914”. Universitat de Barcelona. Barcelona. 1996.<br />

PÉREZ SÁNCHEZ, J. A.: “Las actividades pesqueras y agropecuarias en la ría de Arosa.<br />

Dinámica e incidencia territorial”. Servicio de Publicacións da Deputación de Pontevedra.<br />


PITA, MANUEL: “Enero-Febrero de 1954. De la Unión de Fabricantes de Conservas de<br />

la Ría de Vigo, a la de Galicia”. En 1904-2004. 100 años de unión conservera. ANFACO.<br />

Marzo de 2007. Vigo.<br />

PLANELLAS Y GIRALT, JOSÉ: “Congreso Agrícola Gallego (1864. Santiago de<br />

Compostela)”. Santiago: Sociedad Económica, [s.a.]. Imprenta de José Rodriguez Rubial.<br />

Edición dixital daFundación Cidade da Cultura de Galicia: Número de Control:<br />

BDGA20080011970.<br />

PLANELLAS Y GIRALT, JOSÉ: “Congreso Agrícola Gallegode 1864”. Nota limiar de<br />

Ramón Villares Paz. Edición facsimil. Edicións do Castro, Áreade Ciencias Agrarias. A<br />

Coruña. 1994.<br />

PORTELA PAZOS, S.: “Galicia en tiempos de los Fonseca”. CSIC. Madrid. 1959.<br />

PORTO DE VILAGARCÍA: “Xornada de Presentación Plan Coordinación de<br />

Infraestructuras”. Marzo. 2005.<br />

PORTOS DE GALICIA, INSTITUTO CERDÁ: “Estudio de coordinación de<br />

infraestructuras para la potenciación del sistema portuario de Galicia”. Santiago de<br />


PRESEDO GARAZO, A.: “Cambios hacendísticos y de gestión en los patrimonios de la<br />

hidalguía acomodada gallega en el siglo XIX”. 2004<br />

PUERTOS DEL ESTADO: “Características de los puertos españoles”. 2006: “Evolución<br />

histórica del tráfico portuario”. 2006; “Inversiones”. 2006; “Tráficos por comunidades<br />

autónomas”. 2006.<br />

QUINTÁNS VÁZQUEZ, Mª. C.: “El dominio de San Martín Pinario ante la<br />

desamortización”. Universidade de Santiago de Compostela. Santiago. 1972.<br />

RIVA, JUAN: “Libro Verde sobre la futura policía marítima de la UE. Posición de las<br />

empresas navieras”. Gijón. 2007.<br />

RODRÍGUEZ ARZÚA, J.: “El puerto de Vigo”, Estudios Geográficos, 41 (160). Ps. 237-<br />

265. 1980<br />

245

RODRÍGUEZ FERREIRO, H.: “Consecuencia del establecimiento de los fomentadores<br />

catalanes en las Rías Bajas en el siglo XVIII”. Obradoiro de Historia Moderna. Homenaxe<br />

ao profesor Eiras Roel. USC, 1990. Ps. 269-296.<br />

RODRIGUEZ GALDO, M. X.: “Nos alicerces do subdesenrolo galego: a pesca a<br />

mediados do S. XVIII”, Grial nº 56, 1977. Ps. 165-172.<br />

RODRÍGUEZ FERREIRO, H.: “Consecuencia del establecimiento de los fomentadores<br />

catalanes en las Rías Bajas en el siglo XVIII”.<br />

RODRIGUEZ SANTAMARIA, B.: “Diccionario de artes de pesca de España y sus<br />

posesiones de ultramar”. Madrid, 1923.<br />

ROMANÍ BARRIENTOS, A.: “A revolución tecnolóxica na industria salgadeira en<br />

Galicia”. Unipro Editorial. Vigo. 1991.<br />

“La pesca de bajura en Galicia”. A Coruña. 1981.<br />

“Una industria salazonera catalana en Galicia. Origen, apogeo y ocaso”. Xunta de<br />

Galicia. 1998.<br />

ROMANÍ GARCÍA, ARTURO. “A revolución tecnolóxica na industria salgadeira de<br />

Galicia”. Vigo. Unipro. 1991<br />

ROMERO MASIÁ, A. e ALFEIRÁN RODRÍGUEZ, X.: “Salgadeira e conserveiras de<br />

pescado en Galicia”. Federación de Alimentación de UGT. A Coruña. 2000.<br />

RUEDA HERNANZ. G.: “La desamortización de Mendizábal y Espartero en España”.<br />

Madrid. 1986.<br />

RUIZ DE LA PEÑA SOLAR; I., GONZÁLEZ GARCÍA, I.: “La economía salinera en la<br />

Asturias medieval”. En Asturiensia Medievalia, nº 1. Oviedo, 1972.<br />

SAAVEDRA FERNÁNDEZ, PEGERTO: “La iglesia gallega del Antiguo Régimen”. En<br />

Historia de Galicia. Edad Moderna. Faro de Vigo. 1991. Ps. 584-585.<br />

SANTOS CASTROVIEJO, S: “Historia da salgazón nas Rías Baixas dende as Ordenanzas<br />

Xerais da Armada de 1748 ate o desestanque do sal de 1870”. Ed. Unipro. Vigo. 1990.<br />

SABATIÑO PIZZOLANTE, JOSÉ ALFREDO: “Tendencias del comercio marítimo<br />

mundial y los desarollos portuarios”. III Congreso Portuario Nacional. Puerto, logísticas y<br />

transporte. Venezuela. 2007.<br />

SAMPEDRO FOLGAR, C.: “Documentos, inscripciones, monumentos y extractos para la<br />

historia de Pontevedra”. Tomo 111. Sociedad Arqueológica, Pontevedra. 1904.<br />

“Ordenanzas da Confraría do “Corpo Santo” e do Gremio de Mareantes de Pontevedra”.<br />

Vía Láctea. A Coruña. 1998.<br />

SANTOS CASTROVIEJO, IAGO: “Os séculos XVIII e XIX (ata 1870): protagonistas e<br />

transformacións”. En Historia da pesca en Galicia. FERNÁNDEZ CASANOVA,<br />

CARMEN (Coordinadora). Servicio de Publicacións da Universidade de Santiago de<br />

Compostela. 1998. P. 126.<br />

SANTOS CASTROVIEJO, S.: “Historia da pesca e a salgazón”. Unipro Editorial. Vigo<br />


“Os séculos XVIII e XIX (ata 1870): protagonistas e transformacións” e FERNÁNDEZ<br />

CASANOVA, C.: “Cambio económico, adaptacións e resistencias nos séculos XIX (dende<br />

1870) e XX”. En FERNÁNDEZ CASANOVA, C. (Ed.): “Historia da pesca en Galicia”.<br />

Servizo de Publicacións da Universidade de Compostela. 1998.<br />

SANTOS CASTROVIEJO, SANTIAGO: “Historia da pesca e da salazón nas Rías Baixas<br />

dende as Ordenanzas Xerais da Armada de 1748 ata o desetanque do sal de 1870”. Unipro<br />

Editorial. Noia. 1990.<br />

246

SÁÑEZ REGUART, A.:“Diccionario Histórico de los Artes de la Pesca Nacional”.<br />

Madrid, 1791-1795.<br />

SEIJAS MONTERO, MARÍA: “A realidade evolutiva da renda foral nos prioratos de<br />

Vilanova e Carboeiro no século XVIII”. En Historia Nova VI e VII. Asociación Galega de<br />

Historiadores. Noia. 199. Ps. 417-455.<br />

TABOADA MOURE, P.: “Las élites y el poder político. Elecciones provinciales en<br />

Pontevedra (1836-1923)”. Pontevedra. 1987.<br />

“Crises de subsistencias e motíns populares na Galicia costeira (1835-1836)”. En Grial, nº<br />

60. 1978. Ps. 170-180.<br />

TOMÁS Y VALIENTE, F.: “El marco político de la desamortización en España”. Ariel<br />


THOMPSON, F. M. L.: “Life after Death: how successful nineteenth-century businessmen<br />

disposed of their fortunes”. The Economy History Review. XLIII, 1. 1990. PS. 40-61.<br />

VALDALISO, J.Mª.: “La navegación regular de cabotaje en España en los siglos XIX y<br />

XX. Guerras de fletes, conferencias y consorcios navieros”. Vitoria, Gobierno Vasco-<br />

Departamento de Transportes y Obras Públicas. 1997.<br />

“Los libros de buques del Registro Mercantil y sus posibilidades para la historia<br />

económica, 1886-1986”. En Martín Rodríguez, M. et al. (2003), El registro mercantil: una<br />

fuente para la historia económica, Granada, Universidad de Granada. 2003.<br />

VALLEJO POUSADA, RAFAEL: “A desamortización de Mendizabal na provincia de<br />

Pontevedra. 1836-1844”. Deputación de Pontevedra. Pontevedra. 1993.<br />

“Historia da pesca en Galicia. Das orixes ata o século XVIII”. En Pontevedra. Revista da<br />

Deputación de Pontevedra. Nº 19. Pontevedra. 2003. Ps. 153-178.<br />

VÁZQUEZ GONZÁLEZ, A.: “La emigración gallega a América, 1830-1930”.<br />

Universidade de Santiago de Compostela, tesis doctoral. 2000.<br />

“El ocaso de la armaduría gallega y la emergencia de los nuevos señores del transporte<br />

emigratorio a América: los consignatarios (1847-1880)”, En Cagiao, P. (ed.), Galicia nos<br />

contextos históricos. Sémata, 11. Ps. 235-256. 2000.<br />

“Los nuevos señores del entramado comercial de la emigración a América por puertos<br />

gallegos: Los consignatarios de las grandes navieras transatlánticas, 1870-1939”. VII<br />

Congreso de la Asociación de Historia Económica, Zaragoza. 2001.<br />

VÁZQUEZ SAAVEDRA, D.: “La organización del trabajo en la Galicia costeroconservera:<br />

el impacto de la industrialización en Illa de Arousa, 1889-1935”. Memoria de<br />

Licenciatura inédita. Universidad de Barcelona.<br />

VILLARES, R.: “Edad contemporánea”. En VV.AA., Historia de Galicia, La Coruña, Caja<br />

de Ahorros de Galicia, pp. 225-299. 1982.<br />

“Historia de Galicia”. Madrid, Alianza editorial. 1981.<br />

“As remesas de diñeiro dos emigrantes”. En Galicia e América. Cinco séculos de Historia,<br />

Santiago, Consello de Cultura Galega, pp. 254-255. 1992.<br />

“Historia da emigración galega a América”. Santiago, Xunta de Galicia. 1996.<br />

“A agricultura galega, 1870-1930. Unha época de grandes transformacións”. En<br />

Fernández Prieto, L. (dir.), Terra e progreso. Historia agraria da Galicia contemporánea,<br />

Vigo, Xerais, pp. 61-82. 2000.<br />

“A Historia”. Biblioteca básica da cultura galega. Vigo. 1988.<br />

“La sociedad del Antiguo Régimen: hidalgos y campesinos”. En Historia de Galicia. Edad<br />

Moderna. Faro de Vigo. 1991.<br />

“Desamortización e réxime de propiedade”. A Nosa Terra. Vigo. 1994.<br />

247

“Historia de Galicia”. Obradoiro Santillana. Vigo. 1998.<br />

“Desamortización”. En Gran Enciclopedia galega.<br />

VIQUEIRA BARRIO, V.: “El castrum Lupariae. Folleto histórico de la Byrxa o Torre de<br />

Lobeira en el Valle del Salnés”. Imprenta Hogar Provincial. Pontevedra. 1960.<br />

VV. AA.: “A industria da pesca salgada. Os portos de Bueu e Beluso”. Xunta de Galicia.<br />


248

PROCEDENCIA DAS FOTOS:<br />

Familia Morales: 391. Merchi Santos: 81, 82, 87, 94, 95, 112, 113, 116, 144, 145, 158, 208,<br />

211, 236, 245, 279, 300, 306, 329, 377, 386, 387. Maruxa Bóveda Triñanes: 67, 71, 196,<br />

330, 334, 340, 341, 350, 357, 362, 367, 384. Sito Dios Pomares: 66, 70, 74, 75, 217, 221,<br />

222, 244, 297, 316, 397, 398. Sito Ventoso: 32, 83, 84, 247, 248, 249, 250, 255, 392. María<br />

Jesús Reigosa: 7, 9, 12, 16, 17, 22, 23, 39, 40, 41, 42, 78, 101, 102, 107, 114, 115, 117,<br />

118, 141, 174, 268, 273, 361. Suso Otero: 35, 88, 110, 134, 135, 192, 193, 194, 227, 275,<br />

281, 283, 284, 285, 286, 287, 289, 292, 308, 309, 310, 311, 312, 313, 314, 336, 344, 374,<br />

375. Encarnita Fariña: 14, 44, 127, 129, 189, 220, 342, 346, 348, 349, 395. Dolores Portas<br />

García: 68, 69, 72, 73, 76, 77, 79, 137, 138, 183, 232, 262, 263, 276, 291, 331, 332, 333,<br />

347, 351, 370, 383, 388. Carmen Leis Rodríguez: 8, 26, 27, 37, 61, 104, 288, 394. Lola<br />

Leis Rodríguez: 98, 148, 149. Dora Martínez Roig: 372, 373. Ita Ozores: 103, 105. María<br />

Rey: 80, 216, 233, 234, 237, 238, 240, 241, 242, 254. Consuelo Canabal: 13, 15, 86, 123,<br />

127, 130, 131, 191, 214, 218, 219, 239, 246, 317, 327, 359, 360, 379, 389. Dolores Suárez:<br />

177, 178, 179, 180, 181, 182, 184, 185, 186, 187, 188. José María Leal Bóveda: 46, 105,<br />

106, 107, 108, 109, 125, 126, 251, 335, 337, 338, 381, 382. Esther Nogueira: 10, 11, 50, 55,<br />

119, 120, 122, 299, 301, 352, 353, 366, 378. Alejandra Casado Nogueira: 29, 30, 31, 33,<br />

34, 45, 190, 223, 269, 270, 271, 272, 274, 298, 380. Arquivo do Servizo de Publicacións da<br />

Deputación de Pontevedra: 2, 3, 20, 21, 31, 32, 36, 132, 133, 139, 140, 150, 151, 152, 160,<br />

161, 162, 163, 164, 165, 166, 167, 168, 169, 170, 171, 172, 173, 175, 213, 235, 264, 291,<br />

296, 302, 303, 319, 320, 325, 326, 328, 385, 393. Carmen Portas: 205, 206. Maruja Reiriz:<br />

62. Esperanza Rosales: 38, 207. Ruco Chazo: 86, 146, 147, 159, 278, 365. José Andrés<br />

Lorenzo Padín: 56, 57, 58, 59, 204, 224, 339. Aurea Bermúdez Oubiña: 390. Olga Castelo<br />

Baión: 156, 157, 176, 209, 228, 229, 230, 231, 376. CEIP Xulio Camba: 24, 25, 28, 43, 89,<br />

100, 111, 121, 142, 143, 195, 197, 198, 199, 200, 201, 202. Manuel Xaneiro: 324, 343, 364.<br />

Mari Carmen Fernández: 243, 399. María Teresa Vidal: 93, 136. Manuel López Baúlde:<br />

294. Museo de Pontevedra: 124, 256, 322. Pilar Piñeiro: 47, 48, 51, 52, 53, 54, 253, 354,<br />

355, 356, 358, 369. Conchita Padín: 63, 64. Sagrario García: 257, 258, 259, 265, 368.<br />

Concello de Vilanova de Arousa: 5, 6, 153, 154, 155, 307, 315. José Luis Piñeiro: 18, 19,<br />

267. Lolita Padín: 49, 210, 212, 215, 225, 400. Celsa Lago Martínez: 60, 65, 99. Antonio<br />

Gómez: 90, 91. Evangelina Bóveda: 371. Umberto: 92. Rosa Padín Vidal: 96, 97, 128, 226,<br />

318. Francisco e Mari Carme Charlín Bermúdez: 189. Tucho Bóveda: 295, 283. Carreras<br />

Candi: 321, 323. Mª Teresa Núñez: 345. Adelaida Otero: 252, 396. Escola de Fútbol Base<br />

de Vilanova: 280. Manuel Fernández: 293.<br />

DOCUMENTACIÓN:<br />

Francisco Bermúdez Martínez, Carmela Padín Fernández, Auxilio Nogueira, María<br />

Triñanes Outeiral, Maruja Bóveda Sánchez, Sito Ventoso, Marina Morales. José García<br />

Millán, Expectación Moreno Garrido, Sita Conde Santorum, Dolores Suárez.<br />

249

Concello de Vilanova de Ar rousa<br />

250

br me ar reves emor rousa s ap ria gr a. punta ráfic amen ica de ntos ...

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?