Baixar aquí o pdf - Consello da Cultura Galega

01•PAX.01…26 28/2/04 13:14 Página 3
UN NOVO MUNDO PARA UN
HOME UNIVERSAL
Partida de Humboldt desde A Coruña
cara á súa viaxe americana
Coordinadores:
Francisco Díaz-Fierros Viqueira
Daniel Rozados Grela
CONSELLO
DA CULTURA
GALEGA
Ponencia de Patrimonio Natural
Santiago de Compostela, 1999

01•PAX.01…26 28/2/04 13:14 Página 4
Un novo mundo para un home universal : partida de Humboldt desde A
Coruña cara á súa viaxe americana / coordinadores Francisco Diaz-Fierros
Viqueira, Daniel Rozados Grela. – Santiago de Compostela: Consello da Cultura
Galega, Ponencia de Patrimonio Natural, 1999. – 146 p. : il. cor ; 24 cm.
ISBN 84-87172-43-1
D.L.: C-863-99
1. Ciencias Naturais-expedicións. 2. Humboldt. 3. A Coruña. I. Díaz-Fierros
Viqueira, Francisco, coord. II. Rozados Grela, Daniel, coord. III. Título. IV. Consello
da Cultura Galega. Ponencia de Patrimonio Natural, ed.
502.2 : 910.4
EDITA:
© Consello da Cultura Galega
ISBN: 84-87172-43-1
D.L.: C-863-99
IMPRIME:
Gráficas ATV

01•PAX.01…26 28/2/04 13:14 Página 5
NOTA DOS COORDINADORES
A traducción ó galego do Viaje a las regiones equinociales del Nuevo Continente hecho en
1799, 1800, 1801, 1802, 1803 y 1804 por A. Humboldt foi realizado a partir da edición do Ministerio
de Educación Nacional, Dirección de Cultura, Caracas (1941-42). As cartas de Humboldt asinadas
na Coruña e o texto “Paralellismus der Schisten” foron traducidos do alemán por Silvia
Montero Küper. Os textos empregados para as cartas foron os dos libros Die Jugendbriefe Alexander
Von Humboldts (1787-1799) (Jahn e Lange, Berlín, 1973) e Alexander von Humboldt. Briefe aus
Amerika (1799-1804) (Moheit, Berlín, 1993), a súa autorización débeselle á Akademie Verlag (Berlín).
O fragmento do diario, aínda inédito, foi cedido amablemente polo Dr. Suckow. O “Paralellismus
der Schisten” foi tomado da transcrición ó alemán de Hanno Beck recollida no artigo
“Das literarische Testament Alexander von Humboldts 1799” (Forschungen und Fortschritte, 31
Jahrgang, Berlin. März 1957. Heft 3). A transcrición e traducción ó galego das notas de Humboldt
sobre os cálculos da inclinación magnética de Ferrol realizáronse directamente sobre o orixinal.
A reproducción dos textos manuscritos de Humboldt agradéceselle á Staatsbibliothek zu Berlin,
Preußischer Kulturbesitz, Handschriftenabteilung.
As fotos do veleiro A .v. Humboldt que se reproducen débense a Xurxo Lobato e a dos granitos
en bólas a Roxelio Pérez Moreira. As ilustracccions das páxinas 15, 23 e 80 foron autorizadas
polas Ediciones del Serbal do libro Humboldt y el Cosmos (Barcelona, 1981). As ilustraccións
das páxinas 29, 32, 40, 95 e 103 foron autorizadas pola Editorial Hércules da Coruña e tomadas
dos volumes III e IV do Proxecto Galicia.

01•PAX.01…26 28/2/04 13:14 Página 6

01•PAX.01…26 28/2/04 13:14 Página 7
ÍNDICE
Presentación ................................................................................................................................................................................................. 9
1. ESTUDIOS
Humboldt e a cultura universal
Perfecto Yebra Martul-Ortega ................................................................................................................................................... 13
A Coruña que viu Humboldt
Xosé Ramón Barreiro Fernández ........................................................................................................................................... 27
O legado de Humboldt nos científicos galegos
Francisco Díaz-Fierros Viqueira ........................................................................................................................................... 49
2. TEXTOS DE HUMBOLDT
A) AS CARTAS DE HUMBOLDT E
A VIAXE ÁS REXIÓNS EQUINOCCIAIS
Xosé A. Fraga Vázquez ...................................................................................................................................................................... 65
Cartas de Humboldt asinadas desde A Coruña ................................................................................ 75
O diario de Humboldt ................................................................................................................................................................ 95

01•PAX.01…26 28/2/04 13:14 Página 8
Viaxe ás rexións equinocciais (O paso por Galicia) ...................................................................... 101
B) O “TESTAMENTO LITERARIO” DE
ALEXANDER VON HUMBOLDT
Francisco Díaz-Fierros Viqueira ............................................................................................................................................. 123
“O paralelismo das capas” ................................................................................................................................................... 135

01•PAX.01…26 28/2/04 13:14 Página 9
Presentación
O día 5 de xuño do ano 1799 ás dúas da tarde o veleiro Pizarro partía do
peirao da Coruña con destino á América española. As adegas ían cheas de
material científico e un pasaxeiro singular ollaba con ilusión o mar que se ía
interpoñendo entre el e a costa galega. Horas despois, ó anoitecer, os resplandores
do lume dunha cabana de pescadores nas Illas Sisargas serían os derradeiros
sinais que lle chegarían do continente europeo. O mozo Humboldt, con
trinta anos, principiaba unha viaxe fondamente desexada en anos precedentes,
nos que os repetidos estudios e viaxes por Europa lle resultaban xa insuficientes
para xustificar moitas das teorías e ideas que se amoreaban na súa mente. O
poder proba-lo “paralelismo das capas” xeolóxicas era quizais un dos seus
principais obxectivos, mais outras intuicións sobre o conxunto da natureza
estaban tamén a xurdir como horizontes de máis alcance.
A viaxe americana supuxo na vida de Humboldt un fito singular que
para moitos foi o máis importante da súa traxectoria científica. O certo foi que
o reencontro, a volta, cos círculos intelectuais da Europa novecentista, que fervían
coas discusións que o espírito do romanticismo lles inspiraban, o levou en
moi poucos anos a se-la súa referencia fundamental. E non só no eido científico,
onde o seu dicir tiña a mesma autoridade que tiveran Aristóteles ou Newton
nos anos precedentes, senón noutros campos do universo cultural onde a súa
presencia e palabra eran recibidas con respecto e admiración. En Galicia non foi
menos e moitos dos seus homes de ciencia máis importantes como La Sagra ou
Valenzuela Ozores e, por suposto, a universidade do novecentos acolleron sen
vacilacións o seu maxisterio.

01•PAX.01…26 28/2/04 13:14 Página 10
O Consello da Cultura Galega non quixera deixar de conmemora-lo feito
singular de que Galicia foi a derradeira terra europea que acolleu e despediu a
Humboldt hai douscentos anos na viaxe que deu orixe, posiblemente, ó feito
máis transcendente na construcción do seu sistema de pensamento científico.
Para iso acordouse recoller nun libro aqueles textos de Humboldt que tiveran
relación con estes dez días que o bloqueo inglés do porto lle fixo permanecer en
Galicia antes da súa partida. Sábese, porque el mesmo o deixou escrito, que
enviou 43 cartas desde A Coruña, das que só se coñecen 10, que son as que se
inclúen no libro. Da Viaxe ás rexións equinocciais hai unha parte onde se describe
o paso por Galicia, que tamén se recolle. Un dos proxectos científicos ós que
Humboldt lle dedicara o mellor do seu tempo nos anos que precederon á viaxe
foi o de poder demostra-lo carácter xeral do “paralelismo das capas” terrestres.
Probablemente foi o principal obxectivo científico que levou para resolver en
terras americanas, tentando escribir sobre este tema un gran libro. As notas que
recollera para el coas observacións feitas en Europa rematounas na Coruña e
desde alí deixounas encomendadas ó seu amigo Freiesleben. Estas tamén se
inclúen, precedidas dun estudio onde se sinala a transcendencia destes traballos.
Finalmente recóllese o anaco do diario de Humboldt que fai referencia a
estes días de estadía na Coruña; texto aínda inédito que a amabilidade do
investigador alemán Dr. Suckow nos facilitou no último momento. Todos estes
textos van precedidos de estudios sobre a figura do sabio alemán, da Coruña
da época e das pegadas que os seus traballos deixaron nos científicos galegos.
A ciencia e mesmo a cultura universal son debedoras desta memorable
viaxe, por iso non se podía deixar esquece-la súa lembranza. Sobre todo nuns
tempos en que o desexo humboldtiano de harmonía e unidade coa natureza
segue aínda a ser un dos grandes retos que o home contemporáneo tenta ver
alcanzado.

01•PAX.01…26 28/2/04 13:14 Página 11
1. ESTUDIOS

01•PAX.01…26 28/2/04 13:14 Página 12

01•PAX.01…26 28/2/04 13:14 Página 13
HUMBOLDT
E A CULTURA UNIVERSAL
Perfecto Yebra Martul-Ortega
Presidente da Fundación Humboldt en Galicia
I. OS SEUS PRIMEIROS ANOS
No ano 1769 nacía en Berlín o barón Friedrich Wilhelm Karl Heinrich Alexander
von Humboldt, que co tempo chegaría a ser famoso científico, explorador,
liberal, e un dos últimos homes universais. Foi contemporáneo de Federico
o Grande, Napoleón, Wellington, Chateaubriad, amigo de Goethe, de Schiller.
Dende que era moi pequeño amosou grande interese pola historia natural;
as flores, bolboretas, conchas, pedras, eran os seus xoguetes favoritos, que
coleccionaba compartindo na súa ordenación e busca con seu irmán Wilhelm.
As paredes do seu cuarto estaban cheas de retratos e paisaxes nos que reflectía
a natureza.
Durante a súa estadía con seu irmán en 1788 en Francfurt afeccionouse á
botánica e a continuación, nun curso universitario en Gotinga, adquiriu fondos
13

01•PAX.01…26 28/2/04 13:14 Página 14
coñecementos de física e química. En Dunquerque viu e cheirou o mar por primeira
vez e namorouse del para sempre. No 1791 entrou na Academia de Minería
de Freiberg, en Saxonia, reputada como a primera do mundo. Dábase unha
instrucción minuciosa e exhaustiva da teoría de xeoloxía, a clasificación das
rochas, a topografía, as matemáticas e a lexislación. Aquí realizou unha
pequena investigación sobre o efecto da luz nas plantas nun xardín subterráneo.
Ó remate foi nomeado Inspector Auxiliar do Departamento de Minas. Xa
estaban postas deste xeito as bases científicas no coñecemento que desenvolvería
posteriormente.
Exerceu esta, a súa profesión, ata a morte de súa nai en 1797, polo que
recibiu a herdanza desta, o que lle daba liberdade de movementos para organiza-lo
que máis desexaba: as súas viaxes.
Bougainville, navegante e explorador francés, percorrera o océano Pacífico
pouco antes de que nacera Humboldt. Por aquel tempo, o Goberno francés
preparaba unha expedición ó redor do mundo durante cinco anos, a Bougainville
ofreceulle o mando e este invitou a Humboldt a participar como colaborador
científico. Pouco antes de partir estalou a guerra e foi suspendida a exploración.
Naquel momento decide visita-la cordilleira do Atlas en Alxeria coa
idea de despois achegarse a Exipto, viaxe facilitada polas súas boas relacións co
cónsul sueco. Sen embargo, a fragata, que debía partir do porto de Marsella,
despois de dous meses de espera non chegou, por mor dunha avaría fronte ás
costas portuguesas que a obrigara a achegarse a Cádiz para a súa reparación.
Por estas razóns Humboldt decidiu pasa-lo inverno en España para
embarcar por Cartaxena ou Cádiz na primavera. Entra por Cataluña, continúa
a Valencia, camiño de Madrid. Será coa súa presentación en Aranxuez diante
de Carlos IV e a Raíña, e a valiosa intermediación do Barón de Forell, embaixador
de Saxonia en España, e do Ministro Mariano Luis de Urquijo, cando
poida obter da Corte dous pasaportes cunhas das máis amplas autorizacións
para percorre-las colonias americanas, viaxe que duraría cinco anos.
II. A ESTADÍA NA CORUÑA
Humboldt xa comezara os seus traballos científicos dende Valencia
seguindo unha liña recta para determina-la altitude da Península Ibérica. Co
seu amigo e secretario Bonpland, deixaron en maio Madrid e dirixíronse á
14

01•PAX.01…26 28/2/04 13:14 Página 15
Humboldt en América (Cadro de F.G. Weitsch, 1806. National Galerie, Berlín).
15

01•PAX.01…26 28/2/04 13:14 Página 16
Coruña para embarcar rumbo a Cuba. Despois de atravesaren os cumes graníticos
do Guadarrama cubertos de neve, Castela a Vella e León, entrou en terras
galegas por Vilafranca do Bierzo, continuou por Nogueira, Lugo, Baamonde,
Guitiriz, Betanzos, rematou o seu destino na Coruña.
Na chegada á Coruña o porto estaba bloqueado por dúas fragatas e un
buque de liña ingleses. A misión deles era impedi-lo tráfico entre a metrópole e
as colonias americanas, posto que da Coruña partía cada mes un paquebote
rumbo á Habana e cada dous con destino ó Río da Prata.
Recomendado polo Ministro ó brigadier don Rafael Clavijo, Inspector
Xeral de Postas Marítimas, este aconselloulle a Humboldt o embarque na corveta
“Pizarro” con destino á Habana e México. A bordo foron levados tódolos
seus instrumentos e déronse ordes de deterse en Tenerife para visita-lo Val da
Orotava e escala-lo Teide.
O embarque atrasouse dez días, nunha espera insoportable para Humboldt,
quen narra polo miúdo a emoción sentida no momento de abandonar
España. Unha densa néboa anunciou un cambio de tempo, que se traduce no
solpor do catro de xuño nun vento que comeza a zoar rumbo noroeste, fenómeno
propio das costas de Galicia nunha estación que Humboldt cualificará
como de moi fermosa. O seguinte día 5 o Pizarro izou as velas, posto que poucas
horas antes chegara a noticia dende o posto de vixilancia das Sisargas que
a escuadra inglesa, ó parecer, se dirixía á desembocadura do Texo. Os agoireiros
dirían que denantes de tres días serían apresados.
Humboldt describe a canle do porto da Coruña como longa e angosta,
aberta ó norte. Ás dúas da tarde por el navegaría o “Pizarro” co vento en contra,
polo que debeu facer oito pequenas bordadas, tres delas perdidas. A manobra
realizárase con moita lentitude, estando a piques, mergullados na corrente,
de toparse coas rochas de Santo Antón, onde as ondas batían fortemente. As
seis e media pasan fronte á Torre de Hércules, faro da Coruña, o seu cumio
mantén dende tempos inmemoriais acendido un lume de carbón de pedra. Ás
nove albisca a luz dunha casiña de mariñeiros das Sisargas, derradeira ollada
ás costas de Europa. Ó medra-la distancia o fulgor vaise facendo feble ata confundirse
coas estrelas.
Entón, non sei se xa empapado con certa morriña galega, dirá Humboldt:
“Estas impresións non as esquece nunca quen, nunha idade en que os afectos
teñen toda a súa forza e profundidade, emprende unha longa viaxe marítima”.
16

01•PAX.01…26 28/2/04 13:14 Página 17
O tempo da espera na Coruña non se pode dicir que fose baleiro para
Humboldt, máis ben todo o contrario. As súas inquietudes científicas ou de
mera curiosidade levárono a un traballo continuo que se amosa nas súas obras
e escritos e que tamén reflicte nas súas cartas.
Xa na súa estadía na Coruña, pouco antes da súa partida, chegará a escribir
35 cartas, como mostra no seu diario, aínda que aquí só se manexan as
seguintes publicadas: Phillip Baron von Forell, 1.6.1799; Christian Friedrich
Gödeking, 3.6.1799; Carl Freisleben, 4.6.1799; Johann Friedrich Blumenbach,
5.6.1799; François Pierre Nicolas Gillet de Laumont, 5.6.1799; Christian Herrgen,
5.6.1799; Dietrich Ludwig Gustav Karsten, 5.6.1799; Karl Maria Erenbert
Freiherr von Moll, 5.6.1799; Karl Ludwig Willdenow, 5.6.1799.
Pola súa información podemos imaxina-lo pulo da Administración
naqueles momentos na Coruña. A súa importancia xurdía da actividade do seu
porto. AAdministración das comunicacións coas colonias americanas tiña a súa
base de enlace na Coruña a través dos correos marítimos. Levábanse a cabo
mediante os chamados “paquebotes”. Precisamente o “Pizarro” estaba encargado
da correspondencia de xuño á Habana e México. Xunto a este, atracado
no porto dende había tres semanas, o paquebote “Alcudia” esperaba coa
correspondencia de maio.
Este interese administrativo de Humboldt quizais proceda da súa orixe
como funcionario público, onde comezaría a súa andaina profesional. Por iso
non é estraña a compracencia de Humboldt en lembrar institucións que semellan
un dos maiores beneficios para a civilización moderna. Estase a referir ó
establecemento dos correos marítimos e dos correos do interior. Organizados
polo Conde de Florida Blanca poñían nunha relación máis ampla as colonias e
a metrópole.
O historiador Barreiro Fernández subliña a importancia do comercio para
o porto da Coruña como centro do grande tráfico de exportación e reexportación
que xorde co correo marítimo coa Habana, Nova España e Nova Granada.
Os paquebotes non soamente tiñan a función de transporta-la correspondencia,
senón tamén de levar viaxeiros e soldados, e mercancías, sendo isto último de
grande importante. Foran precisamente os Regulamentos do Correo Marítimo
promulgados en 1764, e en 1767 para o Río da Prata, os que abriran á Coruña
esta posibilidade comercial.
Humboldt fai a loanza destes correos marítimos escribindo que a devandita
Administración permite comunicar con precisión unha pequena localidade
17

01•PAX.01…26 28/2/04 13:14 Página 18
de Aragón con Chile ou coas Misións do Orinoco, precisará: “só é preciso que se
indique o nome do correxemento ou distrito que incluía a aldea india á cal tiña
que chega-la carta”. Mais tamén Humboldt subliña como esta Administración
vai ser unha canle de circulación das ideas, e por elas da liberdade e da xustiza,
posto que o bo funcionamento do correo permitíalles ós colonos facerse escoitar
máis doadamente en Europa e diante das autoridades supremas das vexacións
producidas en lugares arredados, e, correlativamente para a Administración,
podelas afastar; de non ser así, estarían a piques de quedar sen correctivo.
Humboldt tamén sinala unha consecuencia vinculada a esta actividade,
como é a importancia da construcción de buques na Coruña, onde o brigadier
Clavijo, coñecido polo seu talento no quefacer estaleiro, estaba á procura do
establecemento de novos arsenais na Coruña.
As inquietudes de Humboldt lévano primeramente a un magnífico coñecemento
do lugar en que se atopaba e á elaboración de importantes traballos
científicos relacionados co mesmo. Na súa descrición do golfo Ártabro, xa
citado por Ptolomeo, subliña a comunicación por unha mesma baía na que se
dispoñen os portos de Ferrol e A Coruña, de tal xeito que as naves poden fondear
nun ou noutro porto segundo o mal tempo que faga ou do que permita o
vento. Vantaxe que para Humboldt é inapreciable en lugares en que o mar está
case constantemente groso e de fondo, como ocorre entre o cabo Ortegal e o
Fisterra, que son os promontorios Trileucum e Artabrum. Na loanza do científico
alemán chega a afirmar que non se atopa en toda Europa un fondeadoiro
tan extraordinario, que el explica en razón da súa avanzada posición no interior
das terras, e que estaría de acordo co noso concepto de ría. É máis, tenta
dar un baseamento científico do paso estreito e tortuoso polo que entran e saen
os barcos, dicindo que fora aberto, xa pola irrupción das ondas, xa polas repetidas
sacudiduras dos máis violentos terremotos. Penso que está a referirse
máis en concreto ó porto de Ferrol posto que, precisamente na súa carta escrita
xa na desembocadura do río Orinoco, en Cumaná (a Franz Xaver Freiherr von
Zach, 17.11.1799) nomea a ría de Ferrol como “porto-lago” ou “porto-mar”
(See-Hafen).
Coñecémo-la travesía que Humboldt fixo da Coruña a Ferrol, o que lembra
como o Portus magnus dos antigos. As súas cartas fálannos da súa estadía
en Ferrol, da súa satisfacción polo tempo pasado na cidade (Carta do 1.6.1799),
e do pracenteira da mesma, confirmada por carta posterior, onde se refire ás
atencions recibidas pola banda do sobriño do brigadier Clavijo (Rafael) (Carta
do 5.6.1799).
18

01•PAX.01…26 28/2/04 13:14 Página 19
O veleiro alemán “A. v. Humboldt” na súa recalada na Coruña no ano 1998.
19

01•PAX.01…26 28/2/04 13:14 Página 20
Mais esta viaxe no golfo Ártabro e na ría de Ferrol vaille servir ó investigador
para nun baixío, cerca de Seña Branca, facer algunhas experiencias sobre
a temperatura do océano e o decrecemento calórico das capas de auga, empregando
para iso unha sonda termométrica de válvulas, o que lle servíría a Humboldt
para subliña-la importancia da navegación termométrica, sen por iso
esquece-lo emprego da sonda. Un mar groso do noroeste impediulle continuar
na baía de Ferrol as experiencias sobre a temperatura do océano.
A estadía na Coruña vaille permitir introducir unha corrección no Atlas
Marítimo de Tofiño, posto que as posicións absolutas da Coruña e de Ferrol
estaban erradas en dúas ou tres leguas mariñas. Deste xeito, o observatorio da
Mariña en Ferrol estaba a 0 h. 42’ 21’’ ó oeste de París. Disto Humboldt tira a
conclusión de que partindo dunha posición falsa iso ten influído desvantaxosamente
sobre as lonxitudes de varias cidades de América, e tamén das expedicións
saídas dese porto polo que atinxe ó tempo empregado para a viaxe.
A carón deste abano de traballos científicos vainos ofrecer Humboldt
unha descrición dun dos símbolos máis senlleiros da Coruña, estoume a referir
á Torre de Hércules. Dirá dela que recibe o sobrenome de Torre de Ferro e que
fora restaurada en 1788, sendo a súa altura de 92 pés, tendo as súas paredes 4, 1 /2
pés de grosor, e fai a seguinte afirmación do máximo interese. O noso persoeiro
afirmará que a súa construcción é proba incontestable de que foi obra dos
romanos. Baséase para iso nunha inscrición achada preto dos seus cimentos,
que amosa que este faro fora construído por Cayo Sevio Lupus, arquitecto da
cidade de Aqua Flavia (Chaves), e que foi dedicado a Marte, a súa copia facilitaralla
a cortesía do Sr. De Laborde.
Pregúntase Humboldt ¿por que a Torre de Ferro ten neste país o nome de
Hércules, se sería construída polos romanos enriba das ruínas dun edificio
grego ou fenicio? Tomando como fonte a Estrabón nunha edición de París de
1620, probablemente collido da antiga tradición segundo a cal os compañeiros
de Hércules se estableceran na comarca, dirá que Galicia, o país dos Gallaeci,
fora poboado polas colonias gregas, dedicadas -xunto cos Fenicios- ó comercio
do estaño, tirado do país, igual que estaba a ocorrer coas illas Casitérides.
Mais non podemos afirmar que Humboldt gozara soamente da súa agradable
estadía no porto da Coruña, como el mesmo confesa, senón tamén que chegou
a coñece-lo país galego, aínda que non sexa posible precisar onde. Proba diso
é que nos dirá que empregaron o tempo -supóñese que con Bonpland- na recollida
e preparación de plantas apañadas nos fermosos vales galegos, subliñando
20

01•PAX.01…26 28/2/04 13:14 Página 21
con orgullo: “aínda non visitados por ningún naturalista”, que estudiou os fucos
(algas) e os moluscos que a marea do noroeste botaba ó pé das rochas do acantilado.
Pero aínda máis, na carta escrita ó Barón von Forell o 1.6.1977 compara as
plantas de Galicia coas alpinas, ó mesmo tempo que os fondos vales da nosa terra
lle lembran as pintorescas paisaxes da Suíza e do Tirol, aparecendo as rochas
cubertas de cistus (xaras) floridos e breixos arbustáceos.
Por último, fóra do seu labor investigador, fará Humboldt unha descrición
sociolóxica das xentes de Galicia. Atopamos así na carta do 1.6.1799, dirixida a
Forell, textualmente o seguinte en ton exclamatorio: “¡que pobreza e que laboriosidade
dos seus habitantes! Non sempre o froito do traballo é o benestar”.
Certamente non pasou en balde Humboldt por Galicia e quixera insistir
na importancia que na miña opinión debeu de ter esta estadía do científico na
Coruña, no seu ánimo, no seu alento, nun momento crucial na súa vida. Cando,
segundo os seus plans, debería atoparse no próximo Oriente ou no Pacífico, as
circunstancias ou o destino lévano á Fisterra galega e europea. A súa vontade e
o seu traballo daranlle o éxito en América e a gloria no mundo. De todo iso un
certo presentimento debeu ter cando na carta do 5.6.1977, a Willdenow, A
Coruña o inspira para dicir textualmente o seguinte: “O home debe quere-lo
grande e bo. O resto depende do destino” (Der Mensch muss das Grosse und Gute
wollen. Das übrige hängt vom Schicksal ab).
III. A VIAXE AMERICANA
A “Pizarro” partiu cara a Tenerife. Humboldt ía na compaña do seu inseparable
amigo Bonpland. Á chegada había néboa preto da costa, de súpeto
levantou e apareceu o Teide namentres os raios de sol resplandecían no seu
cume. Na Orotava comezou a ascensión ó volcán, que recentemente vomitara
lava. Humboldt puido aprecia-lo gas sulfuroso e o vapor de auga que saían por
tódalas partes. Observou un drago que tiña 14 metros de circunferencia. Quedou
extasiado coa paisaxe africana de cocos e plataneiros.
A chegada a América realizarase polo porto de Cumaná, no costa de Venezuela,
despois de que o barco tivese que atracar alí por mor dunha epidemia de
tifo que se desatou durante a travesía. Pasaron alí varias semanas, facendo
excursións, estudiando a flora e a fauna, recollendo mostras de plantas e clasificándoas.
Descubriron o guácharo, o paxaro do aceite, cunha envergadura dun
21

01•PAX.01…26 28/2/04 13:14 Página 22
metro, era una especia nova. Estando en Cumaná tivo a experiencia nova dun
terremoto, poco despois abandonaron a cidade rumbo a Caracas.
Xa aquí visitaría os Llanos, a rexión do Alto Orinoco e a ignota zona do
Casiquiare. No Baixo Orinoco presenciaría a recolleita de ovos de tartaruga, a
presencia dos caimáns que medían máis de seis metros de longo, pero aínda lles
quedaban dous mil quilómetros de río por navegar, onde as augas fervían de
bichos por tódalas partes, e particularmente o doloroso jején.
En 1800 chegaron á Habana e escribiría o Ensayo Político sobre la Isla de
Cuba. Alí enviaron un herbario a Francia con 1600 especies de criptógamas e
herbas, así mesmo, gardaron unha descrición manuscrita de 1400 especias
vexetais novas ou raras. Tamén se enteraron que Baudin substituíra a Bouganville,
que comezaba a súa viaxe arredor do mundo e el decidiu saír cara a Perú
para xuntarse á expedición. Con tal propósito partiran cara a Cartaxena. Alí
subirán polo río Magdalena ó longo de 800 km, atormentados polos mosquitos
e as continuas choivas tropicais. A situación mellorou ó ascender a Santa Fe de
Bogotá a 2.700 m, onde Humboldt esperaba encontrar a Mutis. Celestino Mutis
tiña 70 anos cando coñeceu a Humboldt. Fora dicípulo de Linneo antes de emigrar
a Colombia e aquí estudiou a quinina para o control da malaria, fixo un
exhaustivo traballo sobre a flora de Sudamérica sendo Xefe da Real Expedición
Botánica a Nova Granada. Mutis ensinoulle a Humboldt a súa inmensa colleita
de 20.000 plantas, miles de láminas botánicas feitas por artistas que ilustrarían
a flora de Nova Granada.
Partindo de Quito chegarían ó fermoso pico do Chimborazo, o seu cume
redondo, cuberto de neve, elevábase a 6.310 m de altitude. É moi interesante o
debuxo que fixo amosando as diferente plantas seguindo a altura do volcán.
Esta investigación de Humboldt dos volcáns dos Andes permitiulle chegar á
conclusión de que as cadeas montañosas se formaban ó longo de fallas xeolóxicas,
o que constituíu unha grande contribución á ciencia sismolóxica. En 1803
partiu de Guayaquil rumbo a México, non sen antes escoitar como o Cotopaxi
entraba en erupción. Pasarían todo o ano viaxando por este país, a más rica das
posesións españolas en América e que deu o máis moderno ensaio de xeografía
regional escrito entón: Essai politique sur le Royaume de la Nouvelle Espagne.
Antes de voltar a Europa reuniríase co Presidente dos Estados Unidos Thomas
Jefferson.
Esta expedición privada que fixeron Humboldt e Bonpland custoulle ó
primeiro máis dun tercio do seu patrimonio. Nos cinco anos que durou fixeron
22

01•PAX.01…26 28/2/04 13:14 Página 23
Humboldt ó pé do Chimborazo (por F.G. Weitsch. Schloss Tegel Berlin).
23

01•PAX.01…26 28/2/04 13:14 Página 24
máis de 10.000 e voltaron a Europa con corenta e cinco caixas de mostras, máis
de 60.000 plantas e abundantes coleccións xeolóxicas, zoolóxicas e etnográficas.
Os seus cadernos, con gran cantidade de datos de notas, con medicións, estatísticas,
deseños de mapas, tiñan tanta importancia como o contido das caixas.
Os datos astronómicos, xeolóxicos, meteorolóxicos, e oceanográficos, latitudes
e lonxitudes, 124 lecturas magnéticas, que amosaban que a intensidade do
campo aumentaba coa latitude. O traballo de Humboldt serviu para unha nova
orientación de xeografía e un punto de partida para a xeofísica moderna.
IV. DE NOVO EN EUROPA
Despois da súa viaxe a América, Humboldt instalouse en París, cidade
onde lle gustaba vivir. Alí comezou a escribir. Voyage de Humboldt et Bonpland
1799-1804 comprende non menos de trinta volumes. Essai sur la géographie des
plantes apareceu en París en 1805 cando tiña 36 anos e o derradeiro en 1834
cando o científico tiña xa 65 anos. No ano de 1827 volve a Berlín chamado polo
rei Federico Guillermo III, quen sostiña economicamente a Humboldt (porque
este xa gastara toda a súa fortuna), como camarlengo na corte do Rei en Potsdam.
Era entón cando comezaría a escribi-la súa grande obra Cosmos.
Nese mesmo ano xorde a oportunidade de viaxar a Rusia, invitado polo
tsar, durante seis meses estudiaría minería e xeoloxía nos Urais. Prometéralle ó
tsar que encontraría diamantes e así foi. Pero non pararía aquí, chegou e percorrer
grande parte das estepas de Siberia. O tsar diríalle ó final da viaxe, despois
de percorer preto de 18.500 km: “orixinou Vde. un inmenso progreso no
meu país”. De aquí xurdiu unha obra titulada Asie Centrale. Xa nunca volvería
viaxar nunha expedición.
En 1851 do Cosmos vendéranse nada menos que 80.000 exemplares. Quixo
nesta obra ofrecer un relato científico pormenorizado da estructura física do
Universo, que servise para o público en xeral e ó mesmo tempo fose un estímulo
para os mozos profanos. Foi a obra cimeira dun especialista.
V. A DERRADEIRA VIAXE
Humboldt foi famoso por méritos propios, ninguén o dubida. Pero tamén,
como adoita ocorrer nos homes e mulleres famosos, porque simplemente viviu
24

01•PAX.01…26 28/2/04 13:14 Página 25
moitos anos, iso si, cunha saúde extraordinaria para afronta-los climas tropicais,
cunha tenacidade e labor constante, sen descanso organizando novas tarefas e
proxectos dedicados á ciencia, nos que non tivo lugar o amor dunha muller.
Poucos gardaban tantas medallas e bandas, recibira case tódalas condecoracións
e ordes que Europa podía ofrecer. Cidadán de honor de Potsdam e
Berlín, membro de máis de 150 sociedades eruditas de Europa e América, hóspede
de honra, era tan famoso no estranxeiro coma en Alemaña. Dende a súa
visita a Jefferson os americanos admirábano.
Ós seus noventa anos recibía unhas 3.000 cartas ó ano, das que persoalmente
respondía a unhas 2.000. Despois da morte de seu irmán Wilhelm no
1835, tivera que ir moitas veces ó panteón familiar en Schloss Tegel para enterra-los
seus parentes máis novos: “enterrei a toda a miña estirpe” e el esgotou
os seus días nun mes de maio de 1859. Foi o funeral civil máis importante de
Alemaña.
25

01•PAX.01…26 28/2/04 13:14 Página 26
BIBLIOGRAFÍA
BARREIRO FERNÁNDEZ, X. R.: Historia de la ciudad de La Coruña. A Coruña:
La Voz de Galicia, 1986.
BOTTING, D.: Humboldt y el Cosmos. Barcelona: Ed. del Serbal, 1982.
CONSEJO Superior de Investigaciones Científicas: Estudios Geográficos. Revista
editada polo Instituto “Juan Sebastián Elcano”. Madrid, n.º 76 (agosto
1959).
HUMBOLDT, A.: Del Orinoco al Amazonas. Viaje a las regiones equinocciales del
nuevo continente. Barcelona: Labor, 1988.
JAHN, Ilse e LANGE, Fritz G. (ed.): Die Jugendbriefe Alexander Von Humboldts
1787-1799. Berlín: Ed. Akademie Verlag, 1973.
MOHEIT, Ulrike (ed.): Alexander von Humboldt. Briefe aus Amerika 1799-1804.
Berlín: Ed. Akademie Verlag, 1993.
REAL Academia de Ciencias Exactas, Físicas y Naturales: Conferencias, con
motivo del centenario del fallecimiento de Alejandro de Humboldt,
Madrid, 1960.
26

02•PAX.27…48 28/2/04 13:15 Página 27
A CORUÑA QUE VIU HUMBOLDT
Xosé Ramón Barreiro Fernández
Universidade de Santiago de Compostela
O 5 de xuño de 1799 Humboldt, mailo seu inseparable compañeiro Aimé
Blonpand, embarcou no peirao da Coruña na fragata española “Pizarro”.
Remataba unha estadía na nosa cidade de 10 días, tempo dabondo para pasear
polas rúas coruñesas, visitar algunhas igrexas, recoller caramuxos e corniños
nas rochas de Riazor, ve-lo faro de Hércules e o inmenso mar que se abre diante
e, posiblemente, entrar nalgunha casa de industriais e comerciantes que lle
daban información sobre os barcos que chegaban e os que saían para América.
Aqueles viaxeiros dos séculos XVIII e XIX gozaban e saboreaban os lugares
e as cidades que visitaban porque sabían que posiblemente nunca máis volverían
a elas. Apuntaban nos seus cadernos todo aquilo que os sorprendía ou
abraiaba: os edificios, as usanzas e costumes dos pobos, a súa fala, os traxes e os
andares, as fábricas e as rochas. Aínda era lembrado na Coruña cando John
Adams mailo seu fillo John Quincy Adams (os dous chegarían a ser presidentes
dos Estados Unidos) a visitaron no ano 1779. O comerciante francés Michel
Lagoanere acompañáraos, en calidade de axente consular dos Estados Unidos
de América, e John Adams anotou dilixentemente no seu caderno as posibilida-
27

02•PAX.27…48 28/2/04 13:15 Página 28
des do porto coruñés para converterse nunha cabeza de ponte para o gran
comercio norteamericano con Europa (Diary and Autobiography of John Adams,
Cambridge, Massachussets, 1962, IV, p. 205 e ss.). Pouco tempo despois, en
xaneiro de 1780, visitou esta cidade o comodoro John Paul Jones, heroe da
Mariña dos Estados Unidos, e aquí foi agasallado polas autoridades e polo
pobo, como el mesmo recoñece nas cartas que dende A Coruña escribe a Lafayette,
Benxamín Franklin e Bancroft (Reginald de Koven, The Life and Letters of
John Paul Jones, New York, 1912, 2 vols.) e como escribe o seu biógrafo Samuel
Eliot Morison (Jonh Paul Jones, New York, 1968). Máis recente estaba aínda a
visita á cidade de Herbert Hill, clérigo inglés que chegou á Coruña no ano 1795
acompañado de seu sobriño Robert Southey, aínda un mozo de 21 anos pero xa
coñecido poeta. Este anotou as súas impresións, as conversas co clérigo e poeta
Pardo de Andrade, a visita ó teatro da Coruña e outras vivencias que logo recrearía
na súa obra Letters and Writings during a short Residence in Spain and Portugal
(Bristol, 1797).
Tamén A. Humboldt foi anotando nos seus cadernos as súas impresións,
pero estas notas necesariamente foron reducidas. Outras moitas cousas quedaron
para sempre na súa memoria, formando xa óso, carne e sangue da súa cultura.
Pretendemos facer un esforzo retrospectivo que nos permita revivir aquel
conxunto humano da Coruña ás portas de inicia-lo século XX.
A CIDADE DA CORUÑA
A primeira impresión que tiña que da-la cidade a un viaxeiro culto era a
súa bicefalia expresada pola convivencia das dúas cidades pegadas e separadas
ó mesmo tempo pola sutura de pedra das murallas. Por unha banda estaba a
Cidade Vella ou Cidade Alta, formando toda ela como unha fortaleza, xa que
estaba rodeada por unha muralla flanqueada por 17 torreóns. Alí atopábase o
centro do poder militar, xudicial e político. Dentro das murallas estaban a Capitanía
Xeneral, a Real Audiencia de Galicia, a Intendencia de Galicia e o Concello
da cidade. Así mesmo, dentro das murallas, situábanse os principais cuarteis
militares, os cárceres, os xulgados e os hospitais.
Pegada á Cidade Vella estaba a outra Coruña, chamada a “Pescadería”,
lugar de residencia de mercadores, mariñeiros, burócratas e oficiais do exército.
Tamén a “Pescadería” contaba cunha pequena muralla, de escasa capacidade
defensiva, que unía o Orzán coa baía e que tiña dous baluartes: o Camaranchón,
no Orzán, e o Malvecín no Porto.
28

02•PAX.27…48 28/2/04 13:15 Página 29
Biblioteca do Consulado do Mar da Coruña.
29

02•PAX.27…48 28/2/04 13:15 Página 30
Dentro da “Pescadería” as igrexas de San Xurxo e San Nicolao centraban
socioloxicamente a vida do gran barrio.
Se a Cidade Vella significaba o poder político e o burocrático, a “Pescadería”
era o centro da vida económica da Coruña.
A cidade, no seu conxunto, daba tamén a impresión de ser unha cidade
inacabada e pouco estabilizada. O seu crecemento demográfico, moi notable
(pasa de ter uns 7.500 habitantes no ano 1752 a ter 13.575 en 1787), non está
correspondido cun paralelo proceso de construccións de vivendas, especialmente
na “Pescadería”, que era a zona natural de ampliación, polo fracaso do
proxecto de ensanche que no ano 1723 traza o enxeñeiro Montaigu, como estudiou
co seu habitual rigor o profesor Soraluce Blond. Isto provoca unha excesiva
concentración humana na “Pescadería” e a creación de anárquicos ensanches
nos Altos de Atocha, San Tomé e no arrabalde de Santa Lucía.
A sensación de cidade inacabada procede tamén das amplas zonas baleiras
de construcción, grandes calvas que rodeaban as edificacións militares. As
antigas limitacións para a construcción preto dos cuarteis e fortalezas foron
novamente lembradas no ano 1790 por Carlos IV, impoñendo unha zona militar
que se estendía no termo de 1.500 varas dende a última construcción militar. No
ano 1803 o Concello da Coruña acudía, unha vez máis, ó Real Consello manifestando
os graves prexuízos que esta normativa causaba: Parece muy conveniente
manifestar los perjuicios que sufre el público en no poder reedificar en la mayor parte de
las calles de la Franja, Riego de Agua, Florida, San Agustín, Campo de La Horca, barrios
de San Roque, Atocha y Santo Tomás con motivo del glasis o fortificación… pues se podía
allanar todo el terreno que llaman glasis y media desde la Puerta Real a la de Aires, señalándose
las calles a cordel para que allí se pudiesen fabricar casas, con conocido beneficio
de la Real Hacienda en el cobro del valor que se contemplase valer el terreno.
Unha vez que se consolidou o reformismo borbónico, a cidade da
Coruña, que era reguenga e quizais por iso concentraba o poder delegado do
Estado en Galicia, sairá moi favorecida polos designios económicos e sociais da
nova dinastía. Non só foi habilitado o porto coruñés para o gran comercio ultramarino,
o que vai significa-lo desenvolvemento económico da cidade, tamén a
cidade vai experimentar substanciais mutacións no seu conxunto urbanístico.
No ano 1741 constitúese a Xunta de Propios e Arbitrios, que destinará parte dos
recursos acadados a obras de utilidade pública. No ano 1783 publícanse unhas
novas Ordenanzas Municipais moi atentas á urbanización futura da cidade. No
ano 1786 créase a praza de Arquitecto Municipal e, finalmente, no ano 1791
30

02•PAX.27…48 28/2/04 13:15 Página 31
aparece a Xunta de Policía que tiña a función de dirixi-los plans de construcción,
de asegura-la limpeza e maila orde na cidade.
Mentres a cidade sentaba as bases para racionaliza-lo seu crecemento
urbano, a Coroa atendía puntuais necesidades que ían en beneficio do decoro
ornamental da Coruña: Pazo de Capitanía Xeneral e Real Audiencia de Galicia,
iniciado no ano 1748 e que no 1763 xa habitaba D. Carlos Francisco de Croix,
Capitán Xeneral e Presidente da Audiencia; o Cárcere Real, construído entre
1753 e 1760; a Casa da Intendencia (a partir de 1758); o Cuartel de Macanaz e
Cuartel da Moeda (San Domingos); o edificio da “Maestranza”, iniciado en
1752. Todos estes edificios solemnes e sobrios estaban situados na Cidade Vella
e constituían o que o profesor Vigo Trasancos chama moi propiamente a Arquitectura
do Poder.
O reformismo borbónico foi, sen embargo, incapaz de reordena-lo complexo
portuario. En 1740 remodelouse o chamado “andén portuario”, pensado
para o atraque de barcos e almacenamento de mercadorías e que tiña o seu epicentro
en praza na Aduana (actual Goberno Civil), edificio que debeu construírse
a partir de 1780.
Fracasaron, pola contra, os magníficos proxectos de Eustaquio Giannini e
Ruíz de Apodaca para un peirao novo, así como os de Ferro Caaveiro e Grimaldi
para reordena-lo complexo da Palloza, centro do gran comercio ultramarino.
En cambio si puido ser reformada a Torre de Hércules, rematada no ano
1790, e que Humboldt sen dúbida visitou.
Tampouco na “Pescadería” foi posible levar adiante o ideario ilustrado de
transformación da cidade. Xa dixemos como fracasaran os dous proxectos do
enxeñeiro Montaigu (os de 1723 e 1726), que pretendían facer una retícula de
manzanas rectangulares de varios tamaños, atravesadas por calles octogonales de dos
anchos distintos, dimensiones prototipo de la ingeniería militar (Soraluce Blond).
Tampouco puido realizarse o edificio do novo concello, que se situaría xa na
“Pescadería” e para o que dera traza e planos o arquitecto D. Ventura Rodríguez
no ano 1767.
Baixo a dirección do Capitán Xeneral D. Pedro Martín Cermeño y García
de Paredes, que era enxeñeiro militar e membro de mérito da Academia de San
Fernando, iniciáronse na “Pescadería” obras que tiñan como obxectivo darlle á
cidade un rostro marítimo (A. Vigo Trasancos), é dicir, cubri-la traseira da Rúa
Real, con casas de pésima construcción, cunha fronte arquitectónica que constituiría
a fachada marítima do porto da cidade. Esta foi a orixe das chamadas
31

02•PAX.27…48 28/2/04 13:15 Página 32
Plano da Coruña do século XVIII.
32

02•PAX.27…48 28/2/04 13:15 Página 33
Casas de Paredes, que se principiaron no ano 1779 pero que tampouco puideron
rematarse, como aínda hoxe se pode ver.
Polo exposto poderá advertirse que a cidade da Coruña mantiña naquela
época esa sensación de cidade inacabada. Ó carón de monumentos e pazos oficiais,
de nova factura, solemnes, e que tiñan a evidente intención pedagóxica de
manifesta-lo poder e a autoridade, había unha morea de casas de baixa calidade,
moitas delas porticadas, rúas estarteladas e polas que transitaban pacificamente
animais. De cando en vez sobresaía no enmarañado conxunto algún
pazo da aristocracia ou da fidalguía, como a chamada Casa de Cornide, a Casa
de Martelo, o pazo dos Bazán na rúa Tabernas, as igrexas de Santiago, a Colexiata,
San Xurxo e San Nicolao, ningunha delas de arquitectura paradigmática.
No ano 1803 o Concello remitía ó Consello Real un informe sobre o estado
das rúas principais, e a súa lectura dá conta da situación: La calle de San Andrés,
la más ancha y espaciosa del pueblo es la más intransitable en todo el tiempo, porque en
el invierno está toda enlosada y en el verano llena de cuevas y agujeros que es preciso
transitar con mucho cuidado. La calle Real necesita bastante composición. La de la Rúa
Nueva exige también lo mismo. la que llaman de las Bestias, igual composición la de las
Herrerías y Santo Domingo están en idéntico caso y después de éstas que son las más
públicas, restan las nuevas del Orzán, Arenal y diferentes callejuelas.
Todo isto quedaba, sen embargo, desprazado na consideración e vivencia
do viaxeiro culto por outros aspectos que ofrecía a cidade: a vitalidade económica
concentrada sobre todo no porto, as continuas entradas e saídas de paquebotes,
fragatas, urcas e galeóns na baía, o cosmopolitismo urbano, onde non era
difícil atopar quen se expresase en francés ou en inglés, na sensación de ledicia
dos habitantes, na beleza das fortificacións onde a illa de Santo Antón, coa casa
do Gobernador, de recente factura, miraba cara ó forte e castelo de San Diego,
reformado tamén no século XVIII, e, sobre todo, e niso coincidían tódolos viaxeiros
das terras do norte, pola luz irrepetible dunha cidade onde o sol non
magoa e o mar tranquiliza.
OS CIDADÁNS
Os estranxeiros que visitaban a cidade da Coruña e se mergullaban, dalgunha
maneira, no seu tecido social, tiñan que rachar cos estereotipos que circulaban
no mundo sobre a configuración social das cidades de España. Aquí na
Coruña nin o clero nin a aristocracia controlaban a cidade.
33

02•PAX.27…48 28/2/04 13:15 Página 34
Isto non significa que na Coruña non houbese clero. No reconto feito no
ano 1752, con ocasión de elabora-lo chamado Catastro de Ensenada, aparecen 72
clérigos seculares e 91 clérigos regulares, ós que habería que engadir 63 relixiosas
e algúns leigos vinculados ás ordes relixiosas. O conxunto dos clérigos,
seculares e regulares, significaba o 2,9% dos habitantes da cidade, que eran os
niveis habituais nas cidades non episcopais de España.
Había, por conseguinte, clero abondo para presta-los servicios relixosos á
cidadanía, pero era un clero sen poder. Na Coruña non había mitra episcopal,
nin cabido catedralicio (o cabido da Colexiata foi sempre moi reducido e con
escasas rendas), nin xuíces eclesiásticos, nin cárceres eclesiásticos, nin eclesiástico
ningún aparecía como Señor da cidade. A Inquisición tiña unha delegación
con algúns efectivos especializados no fondeo dos barcos que chegaban para
vixiar que non penetrasen en Galicia obras prohibidas, pero tamén as súas rendas
eran ben pequenas. Dende o punto de vista xurisdiccional na cidade da
Coruña só había unha xurisdicción castrense para as causas eclesiásticas propias
dos aforados militares e un xuíz delegado do Provisor de Santiago, oficio
que habitualmente exercía un dos párrocos da cidade ou un cóengo da Colexiata.
Era un clero sen poder económico relevante e con escaso poder social,
especialmente se o comparamos co que sucedía nas cidades episcopais.
Tamén había aristócratas na Coruña, pero non había unha aristocracia
posuidora do poder social, administrativo ou político.
Dende a súa fundación, a comezos do século XIII, o Concello da Coruña
tivo como un dos obxectivos prioritarios libera-la cidade da tutela aristocrática.
Tódolos esforzos empregados por distintas familias para acadar un status aristocrático
foron sistematicamente bloqueados pola cidade. Por iso a aristocracia
considerou sempre á Coruña como unha especie de apeadeiro para resolver
asuntos na Audiencia, visitar algunha autoridade ou para embarcarse.
A instalación na época dos Austrias dos grandes servicios da burocracia
e do goberno facilitou a chegada a esta cidade de fidalgos e aristócratas que,
polo xeral, estaban de paso durante algúns anos para ascender a postos máis
lucrativos e, a poder ser, na Corte. Co tempo algúns fidalgos segundóns de
Galicia achegáronse á Coruña para procurar oficios militares ou burocráticos.
Isto significa que acabasen instalándose nesta cidade algúns representantes da
Galicia fidalga. No reconto do ano 1752 aparecen censados tan só uns 30 fidalgos:
os Villardefrancos, Abaunza, Porras, Boado e Miranda, Torreiro, Somoza,
Puga, Varela Sarmiento, Varela Figueroa, Jaspe Montenegro, Figueroa Mendoza
34

02•PAX.27…48 28/2/04 13:15 Página 35
O veleiro “Humboldt” diante do castelo de Santo Antón.
35

02•PAX.27…48 28/2/04 13:15 Página 36
e España, Suazo Mondragón, Pardo Patiño, De Soto Alfeirán, Vaamonde, etc.,
unha presencia puramente simbólica, por máis que algúns deles exercían de
rexedores perpetuos do Consello.
Nun plano moi separado dos clérigos e fidalgos estaba a elite do poder,
representada polo Capitán Xeneral, polo Intendente, o Rexente e Oidores da
Real Audiencia, os Intendentes do exército e da Armada, o Director de Postas e
Correos e o alto mando militar. Algúns deles pertencían por familia á alta aristocracia
española, outros eran fidalgos e todos tiñan soldos que lles permitían
vivir con luxo nesta cidade. Sen embargo, este corpo de elite non era propiamente
da cidade. Constituían un núcleo que vivía nos seus pazos na Cidade
Vella e, cumprido o seu mandato, trasladábanse a outras cidades.
A verdadeira forza social e económica da cidade estaba no que entón se
chamaba o común, constituído polos comerciantes, armadores, industriais,
capitáns e pilotos de barcos, mercadores, artesáns, empregados e de profesións
liberais. Constituían unha poderosa clase media e aínda que había entre eles
importantes diferencias económicas estas quedaban atenuadas pola conciencia
de pertencer a un sector social non privilexiado, sen fronteiras sociais entre eles.
A finais do século XVIII, cando A. Humboldt visita a cidade, tiñan montados
os seus negocios os Llano (de orixe vasca), Manuel Nicolás de Acha, Xoán
Bautista Larragoiti, Urbieta, os cataláns Marzal, Dalmau, Alba, Ferrer, os casteláns
e rioxanos Cerro, Rubio, Bezares, Torres, Alonso Tejada, os asturianos con
importantes empresas como González Pola, Fernández de la Barca, Ceferino
Arias, Caunedo, Fernández Reguera, estranxeiros como Francisco Barrié, Patricio
Morrogh. Tamén había fortes empresarios galegos como as Agar, Xenaro
Fontenla, Lago, Pastor.
Mantíñase moi decaída a fábrica da Real Mantelería, gozaba pola contra
dun extraordinario esplendor a fábrica de sombreiros de Barrié, principiaba a
súa producción a fábrica de cordoería e aparellos de Pedro Marzal, que daba
traballo a 60 empregados, e a de cintas de Manuel Landeira.
O comercio ultramarino atopábase un pouco paralizado, precisamente
porque os ingleses, en guerra con España pola nosa alianza con Francia, tiñan
bloqueado o porto nos días en que Humbolt estaba en Galicia. Máis aínda, o
buque que o transportou, o “Pizarro”, tivo que rompe-lo bloqueo aproveitándose
dunha providencial néboa que se ben lle permitiu saír do porto a piques
estivo de facelo encallar nos baixos da Coruña.
Por iso naqueles días a baía estaba chea de buques que agardaban poder
saír. Os viaxeiros puideron contempla-la variedade de barcos: as fragatas da
36

02•PAX.27…48 28/2/04 13:15 Página 37
Mariña, os esveltos galeóns, as anchas e fondas urcas, os longos paquebotes da
carreira de Indias, os navíos de liña e polo medio os centos de lanchas, botes,
dornas, bucetas e chalanas.
O porto era o corazón económico da Coruña e cando, como agora, estaba
paralizado resentíase toda a economía. Só as tabernas estaban ateigadas de
mariñeiros, pilotos, axudantes de piloto, prácticos, contramestres, patróns de
lanchas, carpinteiros, calafates, armeiros, mestres de velas, faroleiros, mergulladores,
artilleiros, cociñeiros dos barcos e todos cantos a guerra tiña paralizados
e consumían as horas coa augardente, o ron antillano ou o proletario viño
do Ribeiro.
Os consulados tamén estaban desbordados pola presión dos viaxeiros
que agardaban o pase ou licencia para saír cara ós seus destinos. O cónsul francés
J. Aillaud, que acababa de substituír a Claudio Dionisio Fevelat, vía como
se lle acumulaban as queixas e precisaba dos servicios do comerciante Becerra,
que o substituía e axudaba en ocasións como esta. O consulado inglés estaba
vacante. O último cónsul, Alexander Jardín, quen se levaba moi ben cos intelectuais
e burgueses da Coruña, tivera que saír da cidade a consecuencia da
guerra de España contra Inglaterra. Quedou como axente consular o activo
comerciante Patricio Morrogh. Del fixera un cónsul anterior un xuízo impecable:
No british subject resident in that country is more respectable, more zealous in His
Majesty’s service os better qualified for the Consulship. Morrogh foi sen dúbida
quen arranxou os papeis e licencias de Humbolt como súbdito inglés.
Outros cónsules botaban unha man nestas situacións, especialmente o
cónsul de Portugal, nación sempre tan amiga e veciña de Inglaterra, que tiña
como cónsul xeral na cidade a Luiz Carvalho Souza, ou o axente consular norteamericano,
de recente creación, cargo que ocupaba o comerciante coruñés
Miguel Lagoanere. En maio de 1799 fora nomeado Vicecónsul de Prusia D.
Xoán Francisco Barrie D’Abadie, que substituía ó tamén comerciante J. Lapeire,
destinado ó Viceconsulado de Vigo. Barrie, máis adiante, foi nomeado cónsul
interino de Austria, Rusia e mesmo de Francia nalgunha ocasión.
Humboldt puido, por conseguinte, capta-la actividade, a fervenza do
porto coruñés naqueles días de forzada espera. Puido coñecer persoalmente o
febril movemento da vida portuaria que logo se esparexía por toda a cidade
porque un acontecemento como este de estar bloqueado o porto, sen dúbida era
obxecto de comentarios e disputas nas tabernas, nos comercios, nas casas das
autoridades e mesmo nas fondas, como a que acolleu ó científico inglés.
37

02•PAX.27…48 28/2/04 13:15 Página 38
A CULTURA
A cidade dipoñía só de estudios primarios, algúns fragmentados estudios
de Filosofía e Artes (o actual ensino medio), e algunhas cátedras de estudios
científicos.
Os estudios primarios, no ano 1799, impartíanos (de acordo cunha información
enviada polo Concello ó Consello Real neste ano) D. Xosé Benito Acuña
de Troncoso, D. Xurxo Seoane Pardo, veciño de Santa Lucía, D. Toribio Antonio
Barredo, tamén de Santa Lucía, D. Xoán Antonio López Barreiro, D. Francisco
Camacho, D. Santiago Fernández de Ribas, D. Xosé Ignacio Zubiri, D. Xosé
Francisco Mori e D. Felipe España. Así mesmo, aparecían Leandro Morier, que
carecía de título, e outro mestre de Monelos, do que se di que a penas exercía
por dedicarse preferentemente á pesca.
O elevado número de mestres explícase polo peche do colexio dos xesuítas
a causa da súa expulsión no ano 1767. Consta que estes daban clases a uns 300
rapaces, que tiveron que situarse en distintas escolas creadas nos anos seguintes.
Os fillos da nobreza e da alta burguesía tiñan preceptores e mestres privados.
Insatisfeitas as clases máis poderosas polo ensino que recibían os seus
fillos, unha vez que foran expulsados os xesuítas, pretenderon crear nesta
cidade un Seminario de Nobres. Con tal fin o rexedor D. Antonio Vicenzo
Suazo Mondragón, representante da cidade na Xunta do Reino de Galicia, presentou
ante a Asemblea o proxecto que tiña como obxectivos a formación dos
mozos para que puidesen optar á oficialidade do exército e á administración
pública. Os alumnos deberían estudiar gramática, matemáticas, física experimental,
dereito público (que impartiría un avogado da curia), filosofía moral
(que explicaría un clérigo), idiomas (francés e inglés), deseño, baile, esgrima e
violín. Os alumnos que optasen pola carreira militar aistirían tódalas semanas
á escola práctica de Artillería. Os alumnos, uns 42, vivirían en réxime de internado
e 2 capeláns coidarían da súa formación.
O proxecto, que expón o profesor Artaza nunha obra sobre A Coruña no
século XVIII, tivo unha magnífica acollida na Xunta do Reino. Para facilita-la súa
aprobación na Corte pensouse que o financiamento podería proceder dun
imposto sobre o sal que se consumía en Galicia, á parte de que cada familia atendese
os gastos de alimentación, enfermidade e aseo do candidato. A pesar do
apoio da Xunta do Reino, a solicitude atascouse, coma tantas outras, en Madrid,
posiblemente, como adianta Artaza, pola incapacidade dos encargados da súa
38

02•PAX.27…48 28/2/04 13:15 Página 39
tramitación na Corte ou pola oposición que o Arcebispo Raxoi fixo ó proxecto,
sen dúbida temeroso de que esta experiencia lesionase o monopolio universitario
compostelán. Estamos, por conseguinte, ante un proxecto fracasado.
A expulsión dos xesuítas facilitou a chegada a esta cidade dos agostiños
procedentes de Caión. Logran a cesión da igrexa e de parte do edificio que pertencera
ós xesuítas coa condición de que mantivesen os estudios de artes mais
unha cátedra de teoloxía. No ano 1776 o Concello solicita do Consello Real que
os estudios que se cursen nestas cátedras fosen considerados meritorios para a
súa incorporación a unha universidade, solicitude que non tivo éxito pola oposición
total da Universidade Compostelá, á que se lle solicitou que informase.
No ano 1799 ocupaba a cátedra de Teoloxía do colexio de Santo Agostiño
frei Xosé Antonio Medela, un ilustrado, natural de Beade, que estudiara na Universidade
de Santiago, e que mantivo diversos litixios coa súa orde para
defende-la permanencia das cátedras que os agostiños querían reducir, sen
dúbida por tratarse de cátedras pouco concorridas e que xeraban excesivos gastos.
O P. Medela non publicou máis que diversos sermóns, pero advírtese nel a
forte presencia do espírito ilustrado do século.
Tamén constan os dominicanos, que tiñan un importante convento nesta
cidade, unha vez reconstruída no ano 1762 a igrexa, que ameazaba ruína, recupera
a condición de Casa de Estudios para a orde que perdera no século XV. Iníciase
unha cátedra de Artes e outra de Teoloxía Moral, as dúas destinadas preferentemente
ós propios alumnos e para os clérigos da cidade. Non nos consta
que estes estudios incidisen de ningunha forma na cidade.
Contaba ademais a cidade cunha Escola de Náutica, que tivo unha
extraordinaria importancia na formación dos pilotos. O Real Consulado, do
que falaremos a continuación, captou de inmediato a necesidade dunha escola
unha vez que se habilitara o porto da Coruña para o comercio ultramarino.
Dando mostras da súa eficacia e mentres se iniciaban os expedientes para a súa
constitución, o Consulado contrata a D. Xosé Garrido Moreno, piloto de primeira
clase, graduado de alférez de fragata e xubilado, para que inicie as clases. Unha
primeira Resolución Real do ano 1781 concede licencia para esta experiencia interina.
Por fin, unha Real Orde do 25 de agosto de 1790 creaba a Escola de Náutica
da Coruña, con cátedras de Matemáticas, Debuxo, Cosmografía, Astronomía,
Xeografía, Arte de Navegación e outros estudios paralelos.
39

02•PAX.27…48 28/2/04 13:15 Página 40
Praza da Capitanía Xeral da Coruña.
40

02•PAX.27…48 28/2/04 13:15 Página 41
ILUSTRACIÓN E CULTURA NA SOCIEDADE CORUÑESA
En diversos traballos xa expuxémo-la necesidade de relativiza-lo impacto
da Ilustración tanto en España coma en Galicia, negando xa de principio a
interpretación da Ilustración Española e Galega como un fenómeno mimético
con respecto a Francia. A Ilustración Francesa, que asume e integra a revolución
científica do século XVII nacida fóra de Francia, proxectou o seu discurso contra
a cosmovisión que sustentaba o Antigo Réxime, socavándolle os seus fundamentos.
Por iso a Ilustración Francesa desembocou na Revolución.
A Ilustración Española, en cambio, tentou racionaliza-lo sistema socioeconómico
de España, permeabiliza-la sociedade para a recepción dunha cultura
fisiocrática, pero non adiantou unha soa corrección do sistema social e
político do Antigo Réxime. Non hai ningunha tensión entre razón e fe, tampouco
haberá tensión entre razón e poder. A Ilustración Española non cuestiona
o sistema sociopolítico español do Antigo Réxime, nin a estratificación social,
nin o poder absoluto do monarca. Polo contrario, saliéntao para convertelo no
instrumento da modernización capilar de España. Por iso se a Ilustración Francesa
desembocaba na Revolución, a Ilustración Española desembocaba no Despotismo
Ilustrado.
A Ilustración Galega mantén os valores fundamentais do fenómeno ilustrado
español: racionalidade da infraestructura agraria, adaptación da artesanía
á producción da poboación rural, activación do comercio exterior e interior,
educación utilitaria, equilibrio social entre as clases e absolutismo rexio. Pero ó
mesmo tempo os ilustrados galegos descobren, case por vez primeira, a especificidade
de Galicia, aínda que este descubrimento, ó non estar articulado nin
integrado nun discurso de reivindicación política, foi esmorecendo ata que xa
no século XIX o recupera a xeración do 46, pero xa nunha perspectiva liberal e
reivindicativa.
A sociedade coruñesa foi moi receptiva á Ilustración. Contaba cun núcleo
importante de intelectuais que asumiron afervoadamente o proxecto modernizador:
Cornide e Saavedra, Francisco Xavier Somoza de Monsoriu, Bernardo
Ervella de Puga, Xosé Lucas Labrada, Manuel Díez Tavanera, Pedro del Villar
Bermúdez de Castro, Miguel Bañuelos Fuentes, Anxo Antonio Henry Veira e o
P. Xosé Antonio Medela, entre outros.
Ó carón dos intelectuais están, dende o primeiro momento, os burgueses
e os grandes propietarios. Burgueses como Díez Tavanera, Xerome
Hijosa, Bieito Agar, Pedro María Mendinueta, Ramón Fernández de la Barca,
41

02•PAX.27…48 28/2/04 13:15 Página 42
Pedro Pérez Tapia, Xosé Codereq, Pedro de Llano, Marcial F. del Adalid,
Barrié, Ferrer y Albá, Dalmau, etc. Grandes propietarios como Bañales, Nicolás
Valdés, Ignacio Romay, Pedro Vicente Boado, Fernando Freire, Antonio
Vicente de España, Xosé Xaspe, Xoán Manuel Varela Sarmiento, etc. Todos
eles propietarios da comarca coruñesa onde tiñan as súas rendas e os seus
pazos.
Xuntos realizaron obras tan meritorias como a Academia de Agricultura do
Reino de Galicia, inaugurada o 20 de xaneiro de 1765 e que só perdurou ata 1774.
Maior entidade e vixencia tivo o Consulado da Coruña, aprobado no ano 1785.
Cando o ministro D. Xosé Gálvez lle comunica no ano 1778 ó Concello a
concesión da habilitación do porto da Coruña coas Indias, ó mesmo tempo
indica que se lle concedía a esta cidade o Consulado, aínda que a súa constitución
legal non se verificará ata 1785.
O Consulado tiña como finalidade promove-la navegación e as relacións
comerciais, impulsa-la infraestructura portuaria, fomenta-las fontes de riqueza
e garantirlle ós mercadores e industriais un tribunal propio que os liberase da
parsimonia procesual dos tribunais ordinarios. Pero o Consulado foi moito
máis para a cidade: fundou a Escola Náutica, unha Escola de Debuxo, unha
Escola de “Hilazas”, e estivo presente coa súa contribución económica nas
obras que o Concello planificou e que directa ou indirectamente favoreceran a
vida económica de cidade.
O Consulado converteuse, ademais, e gracias á súa extraordinaria Biblioteca,
nun referente intelectual e cultural da cidade. Non é correcto dicir que a
Biblioteca do Consulado aparece no ano 1806 pola doazón feita polo cóengo
compostelán D. Pedro Antonio Sánchez. A Biblioteca xa existía dende 1785 e
posiblemente a ela pasaron os fondos da Real Academia de Agricultura, desaparecida
xa. Evidentemente o incremento experimentado pola doazón de Sánchez
supuxo un considerable apoio para a Biblioteca, que durante moito tempo
foi a máis importante de Galicia en temas económicos e que aínda hoxe segue
a ser fonte fundamental para a investigación da ciencia no século XVIII.
Dende a súa constitución e agás un curto período de 3 anos, o Consulado
sempre estivo no edificio neoclásico que coñecen ben tódolos coruñeses, porque
así aínda se chama. Gracias ás informacións que nos dá o profesor Alfredo Vigo
Trasancos, sabemos que o actual edificio non foi edificado inicialmente para
casa do Consulado. Tratábase dunha casa particular do comerciante D. Xosé
Ramos, residente en Cádiz e de orixe coruñesa, que o constrúe para retirarse e
42

02•PAX.27…48 28/2/04 13:15 Página 43
vivi-los seus derradeiros días nela. Por iso a constrúe sobre unha casa que pertencera
á súa familia e onde posiblemente nacera. Pero D. Xosé Ramos morreu
antes de poder habitala ou renunciou a vivir nela, porque no ano 1786 alúgalla
ó Consulado. Posteriormente, no ano 1793 o Consulado decide mercala e dende
entón foi propiedade da institución.
Se Humbolt visitou a Biblioteca do Real Consulado seguro que se atoparía
con algunha sorpresa. Aínda que é moi difícil sabe-las obras adquiridas con
posterioridade a 1800, seguindo o magnífico traballo de Sánchez Rodríguez de
Castro, sabemos que o 45% dos libros da Biblioteca refírense ás Belas Artes e o
7,6% á economía política, ademais da serie de obras sobre historia natural,
medicina, xeografía, etc. A Teoloxía, sección principal en tódalas bibliotecas do
momento, só significaba o 9,8%. Así, o noso sabio podería le-las grandes obras
da Enciclopedia Francesa, ou outras obras científicas impresas en Francia, porque
os libros editados neste idioma constituían o 22%. Mesmo podía acudir a
algunhas obras inglesas, aínda que a súa presencia era porcentualmente moi
menor, só o 4%.
O Consulado, as relacións comerciais cos distintos países, o envío de fillos
novos da burguesía a formarse en Inglaterra e en Francia, a chegada á cidade
de ducias de clérigos franceses que fuxían da Revolución, como documentou
esplendidamente María Luisa Meijide Pardo, converteron a cidade nun centro
cosmopolita no que non era nada estraño oír falar en portugués, francés ou
inglés. Non tería, por iso, ningún problema Humbolt se non coñecía suficientemente
xa o castelán para relacionarse. Os comerciantes Becerra e Lagoanere
eran expertos en idiomas. O mesmo sucedía con Lucas Labrada ou Fullós, un
dos cregos refuxiados, profesor de francés no Consulado, e moitos máis que
traballaban nas axencias consulares dos distintos países.
OUTRAS VIVENCIAS
Na Coruña había un teatro para comedias e ópera que non sabemos se
Humboldt visitou e mesmo se asistiu a algunha representación, tan frecuentes
no verán. Na Coruña vivíase tamén intensamente a loita entre os partidarios da
comedia e os partidarios da ópera.
A monarquía era moi consciente do influxo do teatro nos costumes. Xa
Leandro Fernández de Moratín escribira a Godoy lembrándolle que nadie ignora
el poderoso influjo que tiene el teatro en las ideas y costumbres del pueblo; éste no tiene
otra escuela ni ejemplos más inmediatos que seguir que los que allí ve, autorizados en
43

02•PAX.27…48 28/2/04 13:15 Página 44
cierto modo por la tolerancia de los que le gobiernan. Un mal teatro es capaz de perder
las costumbres públicas y cuando éstas llegan a corromperse, es muy difícil mantener el
imperio legítimo de las leyes, obligándolas a luchar contínuamente con una multitud
pervertida e ignorante. Por iso a Monarquía favorece un teatro racional, de orde e
disciplina, onde a verosimilitude ou o realismo que comunica sirva de instrumento
de control social. Sen embargo, o pobo seguía amando a comedia ou o
drama popular, fantástico, desorbitado na acción, máxico, truculento e cunha
escenografía barroca e mesmo irracional.
A introdución da ópera teoricamente vai pór fin á vella querela entre os
partidarios das dúas formas de facer teatro: o popular e o neoclásico, no que
todo está controlado, sometido a un tempo, a un lugar e a unha acción, signo
da orde que debe rexer nas sociedades e no mundo. Pero tampouco a ópera
enchía suficientemente as demandas do gran público, que volvía sempre que
podía a reclama-las comedias chamadas tradicionais, aínda que estivesen escritas
naquel momento.
Na Coruña había tradición teatral porque tódolos anos pasaban pola
cidade diversas compañías. Non había, sen embargo, edificio ata que o director
teatral italiano Nicola Setaro (tan ben estudiado por X. M. Carreira) constrúe no
ano 1768 o primeiro teatro. A súa pretensión é impoñe-la ópera italiana, para o
que programa 60 representacións. Pero Setaro construíra nun espacio que pertencía
ó exército e ós poucos meses o Capital Xeneral manda derriba-lo edificio.
No ano 1770 Setaro volve construír outro teatro, nesta ocasión en terreos cedidos
polo Concello e inicia a súa actividade no ano 1771, novamente coa ópera
italiana. No ano 1772 o edificio pasa a propiedade municipal.
O teatro convértese no único espacio dispoñible para a diversión máis ou
menos culta. Impóñense os gustos da sociedade e, se ben é certo que a ópera,
especialmente a italiana, logra un determinado espacio, a realidade é que foi a
comedia a que se impuxo. Empresarios de comedias como María Antonia Iglesias,
Manuel de Lucía, Ignacio Cañizares e outros conseguiron grandes éxitos
nunha sociedade sensible a estas manifestacións artísticas.
Descoñecemos se Humbolt era sensible a outros reclamos sociais, pero en
calquera caso a cidade da Coruña prestábaos: billares, cafés, faladoiros nos que
se intercambiaban informacións, se lían os xornais chegados de Francia, Inglaterra
ou de Madrid e Cádiz, ou se discutía apaixonadamente sobre a Revolución
ou sobre Napoleón. Consta que nesta cidade Napoleón tiña afervoados
seguidores como Pardo de Andrade ou o avogado Vicente Villares.
44

02•PAX.27…48 28/2/04 13:15 Página 45
E logo estaban os paseos, o espectáculo puro por natureza. Dicíase, polo
menos a comezos do século XIX, que a moda masculina e feminina da Coruña
estaba totalmente afrancesada. Pardo de Andrade ridiculiza ós que visten a la
quinola, é dicir, con cores moi diferentes e rechamantes. Os homes parece ser que
rachaban coa norma tradicional e vestían con calzones estrechos o con calzones
anchos, con chupa larga en forma de sotana y con chaleco ombliguero, é dicir, ridiculiza
a esaxeración que pretendía unha innovación excéntrica. Especialmente a crítica
de Pardo de Andrade céntrase nas mulleres: chama mulleres rabicortas, as que
al público en cueros
con gazas y con estofas
salgan a caza de gansos
es desverguenza notoria.
Descocadísimas hembras,
que no cabiendo en la ropa,
sin vergüenza nos mostrais
tras el mascarón, la popa.
Y sacando extravagancias
del arsenal de las modas,
unas pareceis esquifes,
las otras urcas tumbonas.
Y con bandera francesa,
siendo naves españolas,
andais en corso al atisbo
para inteceptar la flota.
Decidme: ¿De donde vino
esa muñeca rabona
que ha condenado los peines
y los polvos a la bosa?
A misoxinia do autor non oculta a modernidade que un sector das mulleres
coruñesas (o autor escribe na Coruña nun xornal da Coruña e, por conseguinte,
agarda que o lean nesta cidade) impón na moda, no peiteado e na forma
de presentarse en público.
Tamén os mozos atopan na aceda pluma do agostiño Pardo de Andrade
unha crítica dura:
El joven atolondrado
que con la cerviz enhiesta
va cantando por la calle,
éste vive a la francesa.
45

02•PAX.27…48 28/2/04 13:15 Página 46
El que encontrando a un amigo
no le abraza, o da la diestra,
y con besos le saluda,
ya se sabe de qué peca.
El que da el brazo a una dama
y contra el tronco la aprieta
de suerte que van pegados
como a la pared la yedra,
y en la calle y en la plaza
hablándole va a la oreja
pues pareja hacen los dos,
tan francés es él como ella.
El que al lado de una niña
todo se vuelve jalea,
corcobos, risas y gestos,
francés es, aunque no quiera.
………………………………
El joven afeminado
que se horada las orejas,
es un francés miserable.
Estes versos, redactados por Pardo de Andrade no ano 1809, revelan as
mutacións experimentadas na moda, nos usos sociais. Escritos nun momento
de xeral francofobia pola Guerra de Independencia, revelan sen embargo ata
que punto a moda francesa fora gañando espacios mesmo en cidades tan
pequenas como A Coruña. Con Pardo de Andrade coincidía outro escritor contemporáneo,
Freire Castrillón, cando escribe que toda la nación se vistió, comió,
anduvo, visitó, tosió y estornudó a la francesa. Ben é certo que as súas palabras
deben entenderse no contexto do seu hipertradicionalismo, porque para el o
ideal era retornar dous séculos para atrás: ¡Feliz goticismo, barbarie y fanatismo
español! ¡Felices con nuestros frailes y con nuestras inquisiciones que en concepto de la
Ilustración Francesa nos lleva tras de las otras naciones un siglo, por lo menos de
atraso! ¡Oh! ¡Y si pudiéramos recular aún otros dos!
Non sei se Humbolt chegou a penetrar realmente e a atravesa-la epiderme
daquela sociedade, non sei se orientou o seu ollo intelectual e crítico
para transcender da capa social que o envolvía, tampouco sei se a súa sociabilidade
estaba afeita a conceptuar unha cultura tan distinta, pero en calquera
caso esa Coruña foi a que tivo diante nos 10 días de longa e ansiada espera.
46

02•PAX.27…48 28/2/04 13:15 Página 47
BIBLIOGRAFÍA
ADAMS, John: Diary and Autobiography. Massachussets: Harvard Un. Press,
1962.
ARTAZA, Manuel María: La Coruña en el siglo XVIII. A Coruña: Vía Lactea Ed.,
1994.
BARREIRO FERNÁNDEZ, X. Ramón: Historia de la ciudad de La Coruña. A
Coruña: Ed. La Voz de Galicia, 1996 (2ª ed.).
BARREIRO FERNÁNDEZ, X. Ramón: La memoria perdida de los afrancesados. A
Coruña, 1995.
BARREIRO FERNÁNDEZ, X. Ramón: “O control ideolóxico na Galicia da Ilustración”.
En BARREIRO BARREIRO, X. L. e outros: Censura e Ilustración.
Universidade de Santiago, 1997; pp. 139-153.
BARREIRO FERNÁNDEZ, X. Ramón: “A Galicia do Antigo Réxime: Ensino,
Ilustración e Política”. Galicia. T. IV. A Coruña: Ed. Hércules, 1992; pp.
270-380.
CARREIRA, X. M.: “El teatro de ópera en la Península Ibérica, 1750-1775.
Nicola Setaro”. En CASARES, E. e VILLANUEVA, C.: De Musica Hispana
et aliis. Miscelánea en honor al Prof. Dr. José López-Calo. II. Santiago: Universidade,
1990; pp. 51 e ss.
CARREIRA, X. M.: “Apuntes para la historia de la ópera en Galicia”: En X Festival
Internacional de Música y Danza de Asturias. Oviedo, 1984.
GONZÁLEZ LÓPEZ, Emilio: Bajo las luces de la Ilustración. Galicia en los reinados
de Carlos III y Carlos IV. Sada (A Coruña): Ed. do Castro, 1977.
MEIJIDE PARDO, Antonio: “El cuerpo consular en las plazas marítimas de
Galicia en el período de 1790 a 1843”. CEG. XX (1965), pp. 55-89.
MEIJIDE PARDO, Antonio: Escritores e Autores na Galicia da Ilustración. A
Coruña: Fundación Barrié de la Maza, Conde de Fenosa, 1982.
MEIJIDE PARDO, Antonio: “Negociantes franceses en la Coruña precapitalista:
M. de Lagoanere y Cia”. Revista Instituto Cornide. XII (1976), pp. 207-224.
MEIJIDE PARDO, María Luisa: Sacerdotes franceses emigrados durante la Revolución
a Galicia. Sada (A Coruña): Ed. do Castro, 1991.
MORISON, Samuel Eliott: John Paul Jones. New York, 1964.
PADÍN, Ángel: “Alexander von Humboldt y La Coruña”. La Coruña, paraíso del
Turismo. Verán 1993 (sen paxinar).
47

02•PAX.27…48 28/2/04 13:15 Página 48
PORTO, José Antonio: “Diez días que conmovieron a Humboldt”. La Coruña,
paraíso del Turismo. Verán 1995 (sen paxinar).
SENÉN GÓMEZ, Felipe: Los grandes expedicionarios de la Ilustración y Galicia. La
Coruña, paraíso del Turismo. Verán 1993 (sen paxinar).
SÁNCHEZ RODRÍGUEZ DE CASTRO, María del Carmen: El Real Consulado de
La Coruña, impulsor de la Ilustración (1785-1833). Sada (A Coruña): Ed. O
Castro, 1992.
SORALUCE BLOND, J. R.: Castillos y fortificaciones de Galicia. A Coruña, 1986.
VIGO TRASANCOS, Alfredo: La Arquitectura de la Ilustración. A Coruña: Ed. Vía
Láctea, 1995.
48

03•PAX.49…62 28/2/04 13:16 Página 49
INTRODUCCIÓN
O LEGADO DE HUMBODLT
NOS CIENTÍFICOS GALEGOS
Francisco Díaz-Fierros Viqueira
Universidade de Santiago de Compostela
Cando Alexandre von Humboldt morre en Berlín en 1859 contaba
noventa anos. Esta dilatada vida repartiuna, despois da súa volta de América
en 1804, entre a estadía en París, onde botou quince anos, e a estadía en Berlín
desde 1827 ata o seu pasamento. O seu talante aberto, falangueiro e abarcador,
a súa inmensa cultura amais do seu protagonismo en intensas experiencias en
terras exóticas convertíano no centro de interese das sociedades onde lle tocou
vivir. Todo isto viría reforzado co feito de que, primeiro Francia, nos comezos
do século, e despois Alemaña, na segunda metade, chegaran a se-las vangardas
da ciencia da época. Para moitos isto puido ser unha das razóns da lendaria
sona que alcanzou no seu tempo.
De tódolos xeitos e a pesar da importancia que puideran ter estas connotacións
sociais, o certo é que no seu traballo científico hai tamén razóns obxectivas
abondas para xustifica-la súa sona. Por unha banda, un labor certo de
descubrimento da natureza americana, aínda daquela bastante descoñecida en
49

03•PAX.49…62 28/2/04 13:16 Página 50
Europa. Chegaría, probablemente, como exemplo, o feito de que achegou 3.000
novas especies de plantas nun momento en que tódalas coñecidas no mundo
non pasaban das 8.000 (Botting, D. 1981). Ben é certo que moitas delas eran
froito da súa colaboración e coñecemento dos herbarios dos botánicos españois
(Mutis, Caldas e Ruiz y Pavón, maiormente) (Álvarez López, E. 1960), o que
non quita que a difusión en Europa fose debida a Humboldt; sobre todo a partir
da publicación da súa monumental obra COSMOS, onde case a totalidade
dos coñecementos científicos que se tiñan do mundo natural estaban alí representados.
Esta capacidade de síntese do coñecemento científico así como a súa
mestría para presentalo dun xeito accesible e atraente poden ser outras das
razóns obxectivas que xustifican a súa sona. Este xeito de concibir unha obra
científica axustábase perfectamente ás coordenadas culturais da época, situada
de cheo nas correntes do romanticismo, aínda que pasado o tempo, cando chegou
a hora das especializacións, fose tamén a chave do seu esquecemento e
mesmo do seu descrédito. A realidade foi que, segundo afirma un dos seus biógrafos:
Alexander von Humboldt foi para os seus contemporáneos e inmediatos
sucesores o meirande científico da súa era, comparable só a Aristóteles; el foi para
o seu tempo o que Einstein é para os nosos e Cuvier ou Haller foron para os seus
(Ackerknecht, E.W. 1955).
En España, tendo en conta as importantes relacións culturais que mantivo
con Francia durante case todo o século, así como os vínculos particulares que
se estableceron con Humboldt despois da súa viaxe americana, a súa sona foi,
cando menos, semellante á dos outros países. Era citado como argumento de
autoridade indiscutible para calquera campo do saber e o seu COSMOS figuraba
nas principais bibliotecas desde a publicación da primeira edición francesa
(1843-1858). O feito de que a traducción española non chegara ata os anos
1874/75 dá unha idea, por unha banda, da pervivencia do seu pensamento,
mais, pola outra, pódese considerar tamén como un sinal do atraso científico
español. Daquela xa estaba a ciencia do positivismo en plena emerxencia noutros
países, e con ela as grandes sínteses con pretensións de abranguer todo o
saber quedaban xa esquecidas ou en camiño de selo.
En Galicia non puido ser menos. A Universidade de Santiago mercaba
puntualmente a edición francesa do COSMOS e máis adiante a traducción ó castelán.
Nesta institución, a gloriosa xeración de La Sagra, Fontán, Varela de Montes
e Casares era a teórica e real receptora destas correntes de pensamento científico
que tiñan en Francia os seus principais referentes. Eles encheron o período
que vai desde os comezos do século ata 1868, data da Primeira República, coa
50

03•PAX.49…62 28/2/04 13:16 Página 51
que moitos xeitos de entende-la vida, entre elas a universitaria e a científica,
principiaron a cambiar en España. A creación dos Institutos de Ensino Medio a
partir de 1845, con todo o que levaba consigo de renovación pedagóxica, permitiron
acoller nas súas aulas algún dos persoeiros que máis interese tiveron para
as ciencias da natureza en Galicia, como foi o caso de Valenzuela no Instituto de
Pontevedra. Coa chegada a Galicia das novas correntes científicas do positivismo
da man dos representantes da Institución Libre de Enseñanza, os brillos
do pensamento humboldtiano fóronse amortecendo e outros referentes intelectuais,
xa non tan globalizadores, foron aparecendo nestes novos horizontes.
Aínda así, algúns persoeiros moi vinculados a Humboldt pola súa propia especialidade,
como foi o caso dos xeógrafos, seguírono mantendo ata ben entrado o
novo século como un referente emblemático, aínda que afastado da súa profesión,
como sucedeu con Otero Pedrayo.
Como tres exemplos senlleiros do que foron as pegadas de Humboldt nos
intelectuais galegos vanse presenta-los casos de La Sagra (1798-1871), Valenzuela
Ozores (1819-1866) e Otero Pedrayo (1888-1976). Un deles, La Sagra, foi
totalmente contemporáneo de Humboldt e chegou a ter trato con el. Foi, certamente,
o que recolleu o seu legado dun xeito máis amplo e directo. Valenzuela,
que o sobreviviu, recolleu xa soamente dúas das pólas dos traballos de Humboldt,
posiblemente das que máis peso e vixencia tiveron sobre a comunidade
científica, como foron a climatoloxía e a xeografía botánica. E Otero Pedrayo xa
só o considera como un referente retórico e afastado, aínda que nas súas personalidades
se puideran atopar algunhas certas similitudes. E, dalgún xeito, se
reproduce e se reflicte nestes tres nomes, como nun microcosmos, o que foi o
devir da vixencia do legado científico de Humboldt na cultura occidental.
RAMÓN DE LA SAGRA
Este sabio coruñés, despois da súa formación universitaria compostelá e
o paso polos círculos liberais madrileños, establecíase en Cuba co mandado de
poñer en marcha na Habana unha cátedra de Historia Natural (despois sería de
Botánica Agrícola). Axiña sería nomeado Director do Xardín Botánico e máis
adiante ó seu abeiro fundaría unha Institutción Agronómica na Habana, que
sería a primeira do continente americano (Díaz-Fierros, F. 1996). Posteriormente,
coa volta a Europa os seus traballos orientáronse cara a outros intereses
como foron a política, a socioloxía, etc., quedando as ciencias naturais e a agronomía
postergadas ou mesmo esquecidas (Cambrón, A. 1992). Desa primeira
51

03•PAX.49…62 28/2/04 13:16 Página 52
etapa é onde xorde o seu interese por Humboldt, a quen La Sagra considera
como o único antecedente serio para o coñecemento da Illa:
[…] la historia física de la isla de Cuba, que debe comprender no solo la de su clima
y terreno sino tambien la de todas sus producciones, era casi desconocida, pues no
existían publicadas más noticias que las reunidas por el Sr. baron de Humboldt
(Historia Física… Tomo I).
Ese interese polo sabio alemán concretouse como mínimo nos seguintes
aspectos:
a) A cartografía antiga da Illa, da que La Sagra fai unha moi interesante
revisión. Nela vai ter como primeiro e fundamental referente o mapa que Juan
de la Cosa publicou en 1500 e do que ten noticia pola obra de Humboldt, o que
lle permitiu a súa posterior consulta nos arquivos do Barón de Walckeaner.
b) Determinación das coordenadas xeográficas da Illa. Tomando como
base os datos previos dos mariños españois, Humboldt realizou novas determinacións
da lonxitude e latitude en puntos singulares de Cuba, que, nalgúns
casos, rectificaban e noutros confirmaban os cálculos precedentes. Estes datos
xunto con outros contemporáneos foron discutidos por La Sagra e finalmente
incorporados como documentación básica para defini-la situación xeográfica
da Illa.
c) Climatoloxía. Ten o máximo interese a repetición que fai La Sagra na
viaxe desde A Coruña á Habana en 1823 das medidas realizadas por Humboldt
na súa viaxe precedente de 1799 e da que dá cumprida referencia dos preparativos:
La navegación de La Coruña a La Habana ofrecía desde luego a nuestra
curiosidad ansiosa, un basto campo á observaciones interesantes para los progresos
de la historia fisica del globo. Muchos viajeros habían atravesado el Atlántico
con el mismo objeto, pero solo el baron de Humboldt y el desgraciado Peron, nos
presentaban en su plan de trabajos, un cuadro que abrazase todo el problema en
su generosidad.
[...]
Desde el mes de octubre del año 1822 teníamos trazado el cuadro de las
observaciones que debíamos hacer en el mar, y todo el tiempo que medió hasta
finales de Junio de 1823, le empleamos en recoger noticias, consultar todos los viajeros,
fisicos y naturalistas, y en reunir todos los instrumentos que exigía nuestro
plan.
[...]
52

03•PAX.49…62 28/2/04 13:16 Página 53
Nos costó sumo trabajo y actividad reunir los instrumentos necesarios para
todas estas observaciones, porque no podían ser pedidos a un artista cualquiera de
los acreditados en Europa, pues la construcción de los principales aparatos debíamos
presenciarla indispensablemente por las menudas consideraciones que era
preciso advertir de continuo. Mas afortunadamente, dos jovenes artistas de la ciudad
de Santiago, á los cuales solo faltaba que las ciencias progresasen en España,
para alcanzar la celebridad que merecen, desempeñaron los encargos a satisfacción
(Historia Física… Tomo I).
Estes singulares artesáns composteláns, os irmáns Domingo e Xosé Lareo,
construíron no seu obradoiro termómetros, higrómetros, densímetros e barómetros
baixo a dirección de La Sagra e o asesoramento do matemático Rodríguez.
Posteriormente foron comparados os termómetros cos que tiña a Universidade
e as últimas probas dos aparellos foron realizadas na Coruña coa asistencia
de Domingo Fontán, embarcándoo todo na fragata “Activa” que saíu ó
mar o 25 de xuño. A comparación da navegación termométrica de La Sagra en
1823 e a de Humboldt en 1799 foi presentada nunha detallada gráfica na Historia
Física, Política y Natural de la Isla de Cuba, tomo I (París, 1838), que se reproduce
neste traballo. Nela apréciase como a tendencia de evolución é a mesma
aínda que os valores absolutos determinados por La Sagra foran uns 5º C máis
elevados, sendo atribuída esta diferencia á distinta época do ano en que foi realizada
a navegación.
La Sagra continuou realizando medidas meteorolóxicas na Habana,
sendo algunhas delas, como as das precipitacións, utilizadas polo propio Humboldt
para a redacción do COSMOS.
d) Xeoloxía. É unha das partes da Historia Física… redactadas polo propio
La Sagra aínda que, como el mesmo recoñece, é mínima a súa contribución particular
polo que tivo que recorrer unha vez máis ós traballos precedentes de
Humboldt sobre a Illa para poder encher este capítulo. Deles destaca a súa
capacidade de síntese:
El Sr. Humboldt, cuya sagacidad en las cuestiones físicas es comun descubrir
en una sola frase, ha expresado en la siguiente sumamente corta, y refiriéndose
a la isla de Cuba, toda la teoría de la formación de las grandes Antilla: “Su terreno,
dice, está cubierto de formaciones secundarias y terciarias, al través de las cuales
atravesaron algunas rocas de granito-gneis, de syenita y de eufotida” (Historia
Física… Tomo I).
e) Demografía. É o último aspecto onde se toman como referencia os traballos
do barón, aínda que poderían ser mellorados, opina La Sagra, se neles se
53

03•PAX.49…62 28/2/04 13:16 Página 54
yPdd
c‡8@‰ccyP@ ‡PdddS
‡8@‰c‡Pd@‰ yAˆc cy8dHc@‰ dd cyPddc yd
cy8H‰c‡8d@‰c yPddAc c‡Pd@w ctdS c‡PdddSc c‡Pddd
c‡Pd`ccy8d@‰ ‡Pddddrc yPdc ‡8d@‰cdc c‡PTc8dr y8ddd@‰c y8dddS
‡8dSc‡PddH‰c cy8ddddS ‡PddSc cy8dd…dc y8ddddSc ‡Pddˆd@‰ ‡Pd@ws@‰
c‡8d@‰y8d@wc c‡Pdddcd@‰ cy8dd@‰c c‡Pdddbddc cyPd‡PddˆddH‰c cy8ddbd@‰c cydccy8dH‰
‡P@c
cyPddd yd ‡8 ‡8d@‰dd@‰c dcc‡Pddd@‰ dc‡8d@wƒdddc c‡Pdddc‡8dcƒd@wc c‡Pddd†d@‰ ‡PddScc‡Pddˆ
‡Pdd@‰cy8dd@‰c c‡PddddS ‡PdScd cy8Scy8dd…XdH‰ dc‡8ddd@‰c c‡8d@‰‡8@w ‡8d@wcy8dd‡8@‰ ‡8ddˆdd@‰c cy8ddH‰c‡8ddbd@c dc
cy8dd@‰‡Pddd@‰ ‡8dddd@‰ c‡8d@‰ c‡Pd@‰c‡Pdddbdd` c‡Pd@cc‡8ddd@‰ ‡8dd…y8@‰c cy8d@‰‡Pddcdd@‰c c‡8ddbddH‰ c‡Pdd@wcc‡8ddƒdH‰c
c‡Pddd@‰‡8ddd@‰c cy8dd‡dH‰c y8d@‰c ‡8d@‰c‡8d@wƒdddc ‡Pdd ‡8d@‰c‡8ddd@‰c c‡8ddbdd@‰ c‡Pdd@‰cc‡8dddddH‰ y8dd†ddc ‡8dd@‰‡8dddd`c
‡8dddd…y8dddH‰ c‡Pdddd@wc ‡Pdd@‰ cy8d@‰c‡8dd…y8@w c‡8ddd c‡8d@‰c‡8ddd@‰ ‡8ddbddH‰c ‡8ddH‰‡8ddddHw ‡Pddˆddddccddd c‡8ddH‰cc‡8ddddS
c‡8ddddbdddd@w ‡8ddddH‰ c‡8dd@‰c c‡PddH‰c‡8ddbddH‰c ‡8d@wc ‡8d@‰cy8ddd@‰c ‡Pdd c‡8dd†d@wc c‡8d@wc‡8ddd@w c‡8c c‡8d@‚Rddddccddd y8d@wcy8d†RdH‰
‡8ddddbdddd@‰c c‡8ddd@w ‡8dd@‰ ‡8d@wccy8dd†d@wc cy8dd‰ cyPd c‡8d@‰‡PddddH‰ c‡8ddS ‡8ddddH‰ ‡8d@‰cy8dddH‰c cddcy8Sc ‡8d@‰c ‡Pdd@‰‡Pdddc
y8d@‰c‡Pdd@‰
y8ddd@‰c c‡8ddH‰c c‡8d@‰c‡Pddddd@‰ cddddddddddd yPdc dcc‡PddS y8d@‰cc‡8dd@wc ‡8ddH‰ c‡8ddd@w cy8d@‰‡Pddd@wccydc‡Pd@‰c‡Pd@c‡8d@‰ c‡8dd@‰cc‡8dddSc
c‡Pddddd†ddddd…c ‡PddddH‰ ‡8d@wc ‡8d@‰c‡8dddddH‰c‡PdccQdddddHwc ‡Pdddc y8ddH‰ c‡Pd‡Pdd@‰‡8ddH‰ cy8ddc cydc‡8dddH‰ccydc c‡Pddd…cc‡8dddd…c‡Pddccy8ddcc‡8d@‰‡8dd…c y8ddd…‡8dddH‰c
‡8dddddddddddbdddd c‡8ddd@w c‡Pddc cy8d@‰ cy8d@‰c‡8ddddcc‡8dScdddHwc c‡8d@w‡Pdc‡8cPdddc‡Pdc‡8dSc‡8dd@‰cc‡8ddc cddddddc c‡Pddacy8ddddddc y8ddd†dddc‡8dddˆ†ddddddcy8ddSc‡Pdc‡Pdcc‡PddddIyPdddccUd@‰ccy8dd†Icc‡PddTcPdTuyPdddcyPddddddˆ†dddTc8ddHwcc‡PdddyPddTudTcPddTcPddddTucyPddcyPdddcyPddc‡PTcPddd
c‡8dˆddddddddd†ddddS ‡8dddH‰c ‡8dddc c‡Pdd@‰c c‡Pdd@‰c‡8dddddcy8d@‰c‡8d@wc ‡8ddc‡8dSccy8ddddddddcc‡8dSccy8d@‰y8ddd…‡8ddda tddddddcyPTuyPTˆy8dd†dddddcddTucdddc‡Pddddd@c‡PdddyPdcyPddddddddddd‡8ddˆ†dddddddSccyduyPdddd‰y8dd‡8dSc‡8dddddd‡Pdddddacddr‡Pdddcdddcy8dddddddddddddScyPdddddddbdddddddd@wcy8dddd‡Pdddddddcddddddddddddddddddddddc‡PddddSc‡Pdddd‡8ddddddS
y8dbdddddˆddddd@w‡drc‡Pdc‡8dd@wcyP@c c‡8ddˆ‡Pdc ‡8ddH‰ y8dddrc‡8ddddˆ‡Pdd@‰cy8d@‰‡PdTuydcPdTcPdcy8dddIcyPdTc8d@‰ccyPTcPdd…ddddˆcdr‡PdTuy8d@‰cyPdddddTuyPdddrcyPdddddd†dddTc8ddd†dddddTuyPddddTc8ddddddddddddddddddddA„Pdddddddddddddddddccy8ddˆdd@‰‡8dddd‡PddSc‡Pddddddˆdddddddddbddddˆdddd…yPddddddddddddddddd…y8dddddddddddHwƒdddd‡8dddddddddddddddddˆddddd@‰c‡Pddddddddbddddddddd…yPdddddddddˆdddddcddddddddddddddddddcddd‡8dddd@‰‡8dddddddddddd@‰
‡Pddbdddddbddddd@‰‡8dacydc‡8dd‡8dddccyPddddd‡PdH‰cyPTuyPdcyAˆc‡8dddIcyPdc‡8dSccydcyPTc8d@wcyPTcPdcyPddddddd‡Pdddy8dddˆ†ddddddccy8dddrcc‡Pddd…y8dddddddddddddc‡PddddddcyPdddddddr‡Pdddddddbdddˆ†ddd„8dddddddr‡PdddddddbdddddSc‡Pdddddddˆdddddddddˆdddddddbddc‡Pddddddddddˆddddddddddddcddddd†ddddddddddddddddddd‡Pdddbddd…ccy8ddddddddH‰ccy8ddcdddbddddcddddbdddd†dddˆ†dddddddˆdddddddddddbddddˆddddddddˆcy8ddddddddddddˆddddˆdddd†ddddddrcy8dddcdddd†ddddcdddd†ddT„Pdddddddddd†ddddcdddddddddˆdddddddddddddddddˆd@‰ccy8dddddcdddddd@‰c
cy8ddddbdddd@‰
‡Pdd‡8ddbddd@‰‡8ddddd…y8‰ddddddddddd‡Pddddddddˆddd‡8dddddddbdddd‡Pddddddddddddddddddddd„Pddddddd‡8dddddddddddd‡Pdddddddddddcdddbdddddddd…yP@cy8ddˆdd@wƒdddddddctddddd@‰‡8ddˆdddˆ†ddddd@‰cy8ddd†dddddddddddddddd†dddddddddddddddddd†dddcdddd†dddbddddddddddddddddddddddcdddddddSc‡Pddddddd@‚dddddddd@‚ddddddd…XdH‰cdddd†ddd†ddddddddddddddddddddddddddddddd@‰ddddddddddddddddddƒddcc8H‚ddddddd‰Qdddddd†9dddddddddddddddddrcdHwcc†9dddHws9dccddddddH‰cdddcxdrccddddddd@‰cddddddddH‚9ddH‰ddddH‰8dHcRddHcRddddddddddddHwfdddddcs9ddHwsRdddddddddddH‚RdHcRdH‰cdcdH‰dIxddSc†RdHwdc
UddScy8@wfdddH‰cUdd„@wƒdddddddddddddddddddcddddbdddddddcdddd†dd@wcc‡8ddddddd‡dddddddddddddbddddˆdddddddcdddcdddddddddˆdddcdd@‰ddddbdddcdd@wƒdd@‰cyPddd†ddd…y8ddddddScUddddd…y8dd†ddd†dddddd@‰ccyPddddddddcdddddddddddddddddˆddddddcddddddddddddddddddd†dddcdddddddddddddddddddddddddd@‰cc‡8dddcdddd‰cddcdddddrcddddddƒdHwcQdddddddddddddddddddddddddddddH‰ddddddd@‰cddcddddddddddddddd@wdddddddddddc†RdHcRdc†RddHwsRHwcsRdHwsd†Cwcc†9ccQddd@wccdcddˆddd@‰ccsRHwcc†CwddHw sRHwsdwccdwc†Cwcsdwc cd‡8dScdH‰dc
dd@‰cyPd@‰ctd@wcd@‚9…y8dddddddd@‰dddcdddˆdddddbdd@‰dddddddcdddH‰y8ddddddddd…ddddddddddd†ddd@‚ddddddddddddddddddddd†ddddddd‰cddd†ddddddd…y8d@‰‡Pdddddddd†ddddddH‰cddddd†ddddddddddddddd@‰dd@‰ddddddddddddddd@‰ddddddH‚dddddddd@‰dddddddddddddddddddddddddd@‰dddddddddddddddddddH‰‡8dddddH‰ddddddcd‰dddccdddddd@wcc‡8cxddH‰ddddddddddHcRHws9d@‰dddHwdddddd@‰dddHcRddHwsRdHcRdH‰ccdctddddddddHw c†dd@‰ †dddH‰ 8dH‰
dd‰yPddH‰c‡8@‰d‰c†dddddddddddrcdddcdd†dddd@‚dddrcdddddddddHw9ddddddddddH‚dddddddH‰dddddd@‰cddddddddddddH‰dddddddcddddddddddddddddddd†dddH‰‡8dddddH‰dddH‰ddddHwddddddddHcRdHcRddH‰cdH‰cddHwsRdHcRHcRdH‰cQddd@wccddHwsRdH‰cdddHcRdHwsRdHcRddHcRHwsRdH‰cddHwsRdHwsRHwcsRHwcFwcdHcRddcdddccdwccs@‰c8dccdwccdHwsRHwc†C‰cdHw‡dd@‰cdw y8ddddHw c‡Pdddrc ‡Pdd@w
dddddHwccy8H‰cdddddˆsRdHcRdccdddcddddddH‰cdddccddHwsRdHw†RHcRdHcRHwccdHwsRHwQddddH‰ccdHwsRdHwsRHwccdHwsRddcddHwsRHwsRdHcRddcsRdHwc8HwsRHwccdHwdHwcdHwc dd@‰ c‡8d@‰ yPddddHw ‡8ddcd c‡8dd@‰c yPdd
dddHwcc‡Pd`cddHwsRdccdHw †dd@wc dc ‡8d@‰c ‡8d@‰c yPdddd@w cy8ddddS ‡8dd@‰ cyPd‡PddddyPdd yPdc
c‡8ddbddd@wƒddddd@‰‡8d†dddddd‡8dyPddTc8ddddIc‡Pddddddday8dyPddddddd‡PdddddddddIccy8dddddc‡Pddddddd‡8ddrcyPdddddcyPdddddd…yPdddddSc‡PdddddddˆddddddduyPdd@wƒdddddddd„PddddS‡8dddbdddddddddcdddddd„8dddcddddddddddddd„8dddddddbdddbdddd†dddcddddd‡8ddddddd†dddcddry8dddcdddbdddddddddbdddddd@‚ddSccy8ddˆdddˆddd†ddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddd†dddbIcc‡Pd…dddddd@wcddddddddbdddcddddd†dddcddd@‚dddHc9dd†ddddddccddd†ddd@‚ddd†9d@wsRddddddddd@‰ddd†dddcƒdddcddddcddS‡Pdddddddddddddcdddddddddbdddd†Rddddcddddddddddcddddƒdddddddd@‰ddH‰dd@‚9dcdddd†9ˆdddH‰ddH‰
‡Pdd@‰ dc cydc c‡8d@‰ cyPddccddTuc c‡8d@‰ ‡Pddddd@‰c yPdddcc‡PdddddH‰yPdddcc‡8ddH‰c ‡Pddddc‡8ddHwcyPddddcyPdddSc
cdH‰ dc c‡8dd@‰c dc c‡Pddc ‡PddyPddy8d@‰c cyPddddddddc‡Pdddddccfdd c‡PTc8d@‰c cyPddcc‡8ddˆdd@‰ cyP@‡Pddddrc‡8dddd@wyPddˆdScy8d@wc cy8dddddcBddyPTuyPddd‡ddc‡Pdd„dH‰c
c‡Pddc yPdd@c ‡8ddd‰yPd@ y8ddSc cy8ddS‡Pdddd„Pdddr cyPddddHwcs9dccy8ddˆddScctdd ‡Pddy8dddd@‰cyP@yPdd‰dday8ddbdd@‰c c‡Pd@‰c‡8dddddc‡8dddd@‰c‡Pddd†d@‰c‡Pdd@‰ c‡Pdddddddcxddddd‰†ddddcd@wc‡8ddƒ@wc
y8ddSc ‡Pddd@‰c c‡8dddddddH‰cddc c‡8c‡PTcPd‡Pddd@‰c c‡Pddd@‰c‡8ddddbdddddc cyPdd@wccxdcc‡Pdddbdd@‰‡PdcUdS c‡8ddS‡Pddddd@‰c‡PddH‰‡Pddddddbdddˆ†dd@‰ ‡8d@‰cy8ddd@wcc8dddd@‰cy8ddˆdd@‰c‡8ddH‰c ‡8ddˆdddctdddddddddddd@‰c‡8ddd@‰
c‡Pdddd@‰c cy8ddd@‰ yPddy8ddddddˆctddc cUd„8ddddSc‡8ddd@‰ ‡8ddd@‰c‡8ddd@‚ddddddc c‡Pdddd‰dc‡8ddˆ†ddd…y8ddˆddr y8ddH‰cy8ddddd@‰c‡8d@wc‡8d@w‡dH‚dddbddd@‰c cy8d@‰‡Pdddd@‰d@‰cc‡PdddbddH‰cc8dHwc cy8dd†d@wccdddy8d@wccdddcddH‰c‡8ddd@‰c
‡8dddd@‰ c‡Pdddd@‰c‡PdddS‡Pddddddˆ†IccyPdT„8dSc ‡Pddcdc@‚dddddd…y8dddH‰c c‡8ddd@‰cy8ddd@‰cdddddd„Pd cyPTc8dddcdddTucyPdddcc‡8ddbddddbdd@wƒddSc ‡Pdd@wc‡Pdddddd@‰c‡8d@‰c‡8dd…cFwctdd†dddH‰ c‡Pdd@‰cc‡8dddd@‰cdcy8dddƒdHwc cdddTˆ c‡Pddddd@‰cddd@‰‡PdddddHwccy8dddH‰
cy8ddddH‰c ‡Pdd‡8dddd@‰c‡8ddd@‰Udddd@wƒddd„Pdddbdddrc c‡8dddcdcdddddbddd c‡8c‡8ddd@‰cc‡Pdddd@‰ctdddHwƒddS c‡PddddddddddddddddV‡dSccUdd†ddddbddd…y8d@‰c c‡8dd@‰c‡8ddddddH‰c‡8dH‰c‡8dd†GccUddddHw ‡8dd@‰‡8ddddH‰dIcddddddHwc cddddAcddc ‡8dddddH‰ctddd‰y8ddddHwcc‡Pddd@w
cUdS
cy8dddc‡8ddddH‰c‡P@c‡8ddd@‰cddddH‰‡8ddbdd@wƒdddS y8d@wctdd@wƒdddd c8dcc‡8dcd@‰‡8ddddH‰c‡8d@wcy8d@‰ ‡8ddddddcdddddddddd„8drccdddddHwƒddd†dddH‰ ‡8dd@‰c‡8ddd@cdwcUdc‡8dddccdddHw c‡8ddH‰cc‡8ddd@w ddˆdddddˆc c‡8ddddHwccy8ddddddddHwc‡8dddH‰c
‡8dddd@‰ c‡Pdd@wcy8ddd@wcc‡8@‰cc‡8dddH‰Qddccy8ddbdd@‰‡8ddH‰ ‡Pdd@‰c‡8ddr‡8d@wc y8ddd@‰cc‡8ddd@wy8dd‰yPddd cy8d@wcddScdddddddddbddScdddHwc‡8ddddd@w cy8ddH‰c‡8dddH‰ctdScc‡8ddddccdHw ‡8d@wcy8dddH‰c cƒdd@wc†ddddc‡Pd cGucy8dd†9ˆcddddddddddˆcc‡8ddˆ
c‡8ddddH‰c ‡8ddH‰‡PddddH‰cUdry8ddHwcdd‡Pdddbdd@‰‡8d@w c‡8ddH‰ccUddd‡8d@‰ ‡Pdd‡dH‰‡8dddH‰c‡PddddddddcdIc c‡Pdd@‰ccddccddddddd@‚dd@‰‡8dddddH‰c c‡Pdd@wccy8dd@wcUdrcy8dd@wc‡Pd cy8d@‰‡Pdddd ‡8d@‰‡Pdddddac‡8dSc‡PTuyPTcPddddddyPTuydc†dTcPdc‡Pddddc†dddTˆcctddddddddd†ddcyPdddTuy8dddAucyPdddTcPdTcPddc‡Pddddd
y8dddHwc cy8d@wc‡8ddd@wcdScyPdd@wcyPddcUddddddbddd…y8dH‰c y8d@wctddddddd…c c‡8dddHwc‡8dd@wcc‡8ddddddddddddc ‡8ddH‰cddIcddˆdddd…cd@‰cc‡8ddddd ‡8ddd‰c‡Pdddd…Qdcddddd…ccyPTc8dScyPdcyPddddd…yPdc‡8dddcdddddTuc‡8d@‰‡8ddddd†dTuy8dd‰y8dddddddddddddd‡PdddddS‡PddddddScc‡8dddcdddddddAu‡8dddddddddddd‡Pddddddddddddddddddddddddddddddy8ddddddac
‡Pddd@wc‡8 c‡Pdd@‰cy8dddH‰ccd‰cc‡Pddddd‰yPddddcddddHwƒdd@‚dddc‡Pd yPdd@‰c‡8dddddd†dddTuc ‡8dddcy8ddd‰y8d@w‡ddddddHwc‡Pdcy8ddccdddƒddddbdd@‰‡8dddˆddcyPdTcPTcduyPTcPddyPdTuyPTucydcyPdTc8ddddddc‡8dddˆ†dTcPdxdddddcddddbdddddTcPddddddddd‰yPddddddaccyPdddddd†dddd‡8ddddddddddbdddcUdd…y8dˆddddddddddddddddddddddddddddddddˆddd…c‡8ddddddd…cdcy8dddddddddddˆddddc‡8ddH‰ddddcdddddddddddcdddddddddddddddddddddddd‡Pddddddd†d@
c‡8dddd…c‡8S dddcy8ddd‰yPdddHwccdddc8ddˆddddddd@wc‡8ddrcQddcyPTuyduy8dSc‡Pddcc‡PdyPdddd‰yPd‡8dddddddddddddTcPdTuydcPddcddc‡8ddddcyPdddddddcddddddd…y8dd@w‡PddTuy8dS‡Pddddddddd@cdwcc‡8dddbdd@‰cc‡Pdc‡8dddbdddcyPddddddddddddddddd‡Pddddddddddddc‡Pdddddddddddd‡8ddd†dddddddaydctddctddd†ddddddddddddddddddddddddddbdTucc‡Pddddddddddddddddˆddddddd†d@wccdd†ddd†dddddddddddddddddddddddddˆddddddbdddbd@cy8dddddddbDccddddcdddddddd†dddddy8d@wccddcddddddddddddddd@ws9ddddcdddddddddddddddddddddcdd@‰
c‡Pdddd@wc
cddddd†ddddIc‡8drccyPddd‡8ddddd‡Pdddddddddddddddddd@‰cyPddddddddddddddd…cddd‡8d@‰c‡8ddc‡8ddddc‡8dddddddddddddd†ddddddddddddSc‡Pdddddd†dddd@‰‡8ddayPdd@‰dddddddddddcddddddddddddddddddˆddddd‡ddddbdddddddˆ†ddddddAuyPdddddddddH‰cddddddddddddrcyPdddcddddcdd‰yPddHwdddddddddddddddddddddddddddddddddddd@‰cdddd†dddddddddddddddddddddcdddH‰ccUdddcy8ddcdddcddddddddddddddddddddddd@wfddd„Pdddddddddddd9ddddddddddddH‰ccddddddHwcd@cdws9dddddddddH‰ddH‰cdddddrcQdd@wccdd@cRdccQdd@‰cQddddddddddddH‰cdddddHwcddddHwsRdHcRdddddddcddddddHwsRHws9dd@cRddH‰dddHcd
cGˆdddˆddddddd‡8dSc‡PddddddddddddddddddddddddddcddcddrcddddddddddddddddˆƒDcddday8ddcUddSy8ddddd‡8ddddddddddddddddddddddddddd@‰cUddˆdddddddddrcUdd†ddddH‰cdddddddddddddddddddddddddddddbdddddd@‰dd†dddˆcdd†ddddd@wcdddd@‰ddddd@wcddddddddddddyPdddddddH‰dIccdddddHwQdddddddddddddddd@‰dddddd‡ddddddddddrctddddddddddddddddddddddddddddHwccQddddddddddddddddddddddH‰dddddddddddH‰ctddbddHcRHwsRddddddc†RddHcRHcRdHwccddddHwc@‰†RHwdwcdHcRd†RH‰cdH‰c†RH‰cc†RHwsRHwcsRHwsdwccdwc †RH‰dw
cxdd@‚dddddddddd@‰cUddddddddddddddddddddddddddddddddSccdddcddddddddddd†d@‰cdd†dddddIdddr‡Pdd@c9dddddddddddddddddddddddddd@‰dddrccdd†dddddddddSQdddddHwcddddddddddddddddddddH‰dddd†Cwcddd@‰cdddddd@cdddddddH‰ctdddH‰cdddd@‰QdddddddddddddddddddddHw cddc †CcRddddddddddddH‰cdddddd@wsRdHwcddScy8ddddddddddddHwsRddddddddddHwcc†RdddHwsdcRdHcRH‰dddd@wddHcRHwsRHwcc‡8@‚RHwcsdw cdHw
ddrcdddddddddd…ccddddddH‰dddcddddddddddH‰ddddddddH‰ccdcddddddddddddddddH‰ccddddHwsRddddcUddH‰c†RdddddddddddHcRddHcRdHcRdH‰cddScddccdddddddddddH‰†RdHwccdddHwcsRdHcRdHcRHwccddddccddH‰ccddHcRH‰cddHcRHwy8@wctddd@‰c†CwcsRHwsRdHwc sdwccdHwcs@‰cdH‰d@wc ddd@‰c y8dr
dddddHcRddH‚ddsRHwcdddcdddcdddd@wccddHcRdHwccdcddHwsdwsRHwsRdHwc cddHwc csdcdHwc cdH‰ cdwc ‡Pddrcy8dd@‰ @‰ cyPddd@‰ ‡PddSc
dd cdcdddH‰ UdddyPddd@‰c c‡Pdddddrc 8ddH‰c
y8dddˆ†dTˆ‡8@‰cyPdc‡PTuydccyPTcPTcPTuyPddTucddScyPdddddcddddddd@wccdddcƒdd@cRddH‰cc‡Pd‡8dddcddcyPdddddddddd…y8ddd‡PTc8ddcyPdddddˆddddSc‡Pdcy8ddddddddddddddddddddddddddcdd‡8dddddddddddddˆddddddddbdddddcy8ddddddd@‰cy8ddddddddd@‰y8ddd†dd@‰cUdSy8ddH‚dddddddddddddddddddddddddddddddddddddSy8ddˆdddddddddddddddddddddd†ddScc‡8ddcc‡8dddddddddddddcdddddddddddddddƒddbddy8ddddddcddd@w‡ddd†ddddddddd@‰cdddddddddddddddddddddddddddddd@‚ddddd@‚dddƒdH‰cyPdddccddcƒ@‰ccdddddddddddddd@‰ddd‡PddH‰cddddddddddddddddddcxdddddddddddddˆdddddddddddddddrc
dHwcyPdddd@‰ ‡8dddddS
cy8dd@‰c yPddddd@‰c c‡8dddddH‰
cyPddddr ‡PddddddH‰ c‡8c ‡8dˆdd@w
c‡Pddddddc c‡8ddˆdd@w c8dc c‡8dbdddrc
‡8dddddc ‡8ddbdd@‰c cUd†dddd
c‡8dddddSc c‡8@wƒdd@‰ cQdd@wsd
‡8dddddH‰c ‡8d…y8dH‰c c†RH‰c
tddd@w
Udbdd@wc
ddddH‰ ctd†dd@‰
ddHw cddcdH‰c
dc cyPddTcPdddTcPddTu
Udddd@wc
cyduyducyPdddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddTuyPdddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddTˆ
ddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddTuyPdddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddd‡PdddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddI
ddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddHcRdddddHcRHwsdwsdwccsdwsdwc sRdHwcsRddddHwsdcRHwsdwsdw dddc sd
ddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddd@cRddHwsRdHcRHcdcRHcRddHcRdHcRHws9dd†RdddddHwcsRdddHcdwcsdwsRdddddd‡@wcdd@wsRddHwsRddHc9d@w dc dc dc cddc cdcddc dˆsdwcdc cddc csRH‰ddc dddc
dddc cd cddr xddc cdcddrddrc xd dc dc dv cddc tdcddc dI dc cddc cddc dddc cddc
dddc cddddc cddc cddc cddddddvdd‡PdTˆccdAˆcduc dddddddc dc dAuc cddv Udcddc ddcddcdc cddc cddc dddc cdSc
dddc cddddc cddc cddcyPdddc cddddddIddddddIccddAˆddd dddddddc dc‡PTuyPddctdddddTˆc cddAcPdd ddcddc ddcddcdccdTucddc cddc dddc td
yduccydcPTucyPTuyducyduccyPd
cdcdddddTˆ cdddTu cddddddddc cddddddddddddddcdccdd†dddd ddcddddc dcUdddddddcdddcdddIc cdddddddvc ddyPTucddc ddcddcyPTˆdctddddccddc cQdc dddc cdTuddIc
dddc cdcddddddD cddddddddc cddddddddc cdddH‰dddddddddcdccddddddd dddddddc dcQddcddddcxdddddddc cdddddddIc ddcddddddccddcyPdd ddcdcPdTˆccddddddIdcU‰dddvcddcddTˆcdcxdccyPdTˆ dddc cdddTudc
dddc cdcdddcs@‰ cddddddddc cddddddddc cddddddd cddddˆ ddddˆc dc†9dddddddddddddc cddd‡dddSc ddtddddddccddc‡Pddddvc ddcdddddIccdcddddddddcctdddddIcddcdddI d‡PddddI dddc cdddddTˆddSc9dTu
dddc cdcdddac cddddHwc cdddddˆc cddddddSddddddddcddd†Auc ddd†ddTˆ dcc†Rddc dcdc cdddd‰dd ddUdddddSccddcUdddddIc dddddddddccdcddddddddccUdddddScddcdddddd dddddddd dddc cQdddddDddrc†RddTu
dddc cdcdc†dTˆc cddc cdddd†dddc cd@wcs@‰ddddddddcdddcddd dddcdddI dcdc dddddc cddddcddIc dddHwccdcddcdddddddc ddddcdddd‡dddccQdˆdccddcdd†Rdd ddd†9ddd cd dddc cxdd@c@‰dd‡dddTˆ
dddc cdcdddddIc cddddddc cddddddddv cdrcdddddcddcddddddd dddddddS dccdddddTˆdddddc cddddcdddc ddcdIccddc ddcddTuccddcdd‰cdcdIdAˆccddcddWc d†dcxddd dddc ddQd‡Pd‰dddI
dddc cdcddddddc cddddddc cddddddddI cddddddcddcddddHcd ddddHc@‰ dccddddddAdddddc cdddddddSc ddcdddddddSccddcddddTˆ ddcddddddddccddcdddTucdccUddddIccddcc†dddTˆc dccdˆc dddc ddIcxdvcUddddddS
dddc
cdcddddddc cddddddc cddddddddd cddd cdˆc dc dc dddddc cddcsRdH‰c ddcddddddH‰ccddcdddddAˆc ddcddcdddddccdddddddd@dccddddddddccddcddddddIc ddddddIc dddc ctdddccQIcddddddH‰
dddc cd‡ddc‡ddc cddddddc cddddc cddddd cdIc dv dc dˆ cddc ddcddcddddcdIc ddcQdddddddccdddddd†@‰dccQdddddddccddcdddddddc dddddddc dddc cddddvdcc‡d@wc
dddc cdd‰dc9ddc cdd†Rddc cddddc cddSddd@ cddc dd dc dI cddc QdcddcdddScddc ddc†RddHcRdccddddddcdcc†9ddddddccddddd†9ddSc dcdd dddc dddIcUSc‡8dc
dddc cddddc†Rdc cddv cddc cd@‰dd@‰ dr dc dS cddc cddccdcddccs@‰ ddcddcdc†RdHwccdddddc†RH‰c dcdd dddc cUddddcdUddI
dddc cd cddAˆc cddc cdrcddrc cd dc dccd dr cddv Udcdcddcdc ddddcddcdc cddcdd dccddd dddc cQddddvccdIcQddd
dddc cd cdddDc cddc cddd dv dccd ‡Eˆcdc cddd ddcddcdc dd†dcddcdc cddcdd dccQdd dcdddc c†RdddIccddcxd
dddc
cd cdd@‰c cddc cdvcdd cAˆc dI dc UdIcdc cddr ddcdcddc ddcddcdc cddcdd dcc†Rd dddc csRddctdSccd
dddc cd cddr cddv cdIcdd cdIc dS dcdd dddcdc cddc ddcdcddccd ddcddcdc cddc dc dddc cddc9drc
dddc cd cddc cddd cdScdd cdSc dr dcdd ddTcPTˆc cddc ctdddccddctd‡PTu ddyPTˆcddcdc cddc dcAˆ dddc cddc†9dd
dddc cddddddd cddc cddr cdrcdd cdrc dc dc ddddddAˆ cddc cUddcddcdccddcUddddddc ddcddddAuccddcdcc‡8u cddcdddc dcdAuc dddc cddc dTugdd
dddc cdddcdddvc cdd‡PTuc cddcdTˆc cdddcduyPTˆccdvcc‡Pd dv dc dddddddI cddc cQddtddccddcddcdddSc ddcdddddddcddcdccUdddddccddcddd‡Pddc dcdddddTˆc dddc cddvcddcdddd‰c
dddc cdddddddIc cddddddd cdd‡dˆddAˆ cdcyPddcddcdddddIccdAuy8dd dAuyPddc dcAˆ dddddddS cddc cxddUdddddcddcdddddH‰c dddddddddScddddcdTˆcdvcddcdddccddcdddddddc dcddddddAc dddc cQdAˆccddcdddddc
dddc cd†RdHw‡dc cddddddd cddddddddI cddddddcdddddddddcdccddddddS dddddddv dcdAuc d†Rddd@‰ cdd‡du cd ddddddddcdddddddˆc dddd@cRdH‰cddddcddIcdIcQdddddccddcdddddddc ddddd@wc dddc c†RdAuydcddcdddcdddc
dddc
cdy8dc cddddddd cddddddddS cdddHwdddddddddccdddddH‰ dddddddD dcdddddddcdcdd cdddddddTˆ ddddcdcdddddd†Aˆ ddddcdddddddScddc†RdHcdccddc ddddH‰ dddc ddddcddcQddcdc
dddc cddddddddc cddccddd cdddHcRdH‰ cdc‡Eˆdd cd d@wsRdH‰ ddddddddScd‡PdddAˆ cddddddddI dddddTˆdddcddcdddddA ddddAuyduccddddddH‰cdd cddccyPd dc dddc c‡Pdddddcddc†Rdddddc
dddc cddddddddc cddddddd cQdc cdy8dAdd‡PTcPddcdccd d‰ dddddˆcdrcdddddddI cddcdddddd ‡dddddddcddddddc ddcdddddddcdddddˆcddcdddddTˆcddcdddddd dcddTu dddc cBddddddcddc‡ddddc
dddc cd cddddddd cxdcyPdc cddddddrdddddddddccd dddddTˆc dc‡d†dddvcdddddddS cddcdddddd dddddHwccddddddc ddddddcsRdcdddd†dTˆcddcddddddIcddcQddddd dcdddddddc dddc dddccddcc‡8ddddc
dddc cd cddddddd ctdddddddc cddHwsdcctdddddddddccd ddddddAˆ dcUdcdddIcdcdcsRH‰ cddc xdcdd†dw ddddddcdddddddAcddcddddcddcddcxddc dcdddddddc dddc cU@c9dddcddccUdddˆ
dddc cd cddddHwc cUdddddddc cdcUdd†RdHwccd dddddddI dcdddddddcdcdc cddc cdcdcddc ddcdcdddddddrcddcQddScddcddccddc dcdddddddc dddc c@‰c†9ddcddccddddAˆc
dddc cd cddc cddcsRdc cdcQdd cd dddddddS dcdd†9ddScdc cddc cdcdcddc ddcdcddddd†dddc†RH‰ccddc dc dddc c†ddcddccddH‰dIc
dddc
cd cddc cddc cdcxdd cd dcsRH‰ dcddc†RH‰cdc cddc td ddcdd†Rdvcdd cddc dcyPddTu ydcPTucyPddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddccddccdcddc
dddc cd cddc cddc cddd cd dc dc dccyPTcduccddc cy8dyduc cyducddcc†AcdcPddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddccddccdcddc
ddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddHwcsRHwccsdw cddc cddc
dddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddHwcsdwcsRddHwcdddddHwsRHwcsdcRHcRdddddddddddddHwsRHcdwcddsRdHcRdHws9d†dwsRHwcsRdHwccsdwdccs9ddcdd cddc dc cddc cddc
dddcsdwcddˆccd cddc s9dc cddd cd dc dc dc cddc Qd†9 dcxddcdd cddc dc cddc cdddcddc
dddccdddddctddIccd cddc cxdc cddd cd dc dc dc cddc xd dccdSc cddc dc cddccddddTuccdddcddc
dddc
cddc dc cddd cdcd dc dc dc cddc cd c@‰cdd cddc cddccQdddddddddTcPddcdddcddc
dddccdddcdAucQddSccd cddc dc cddd cdvccd dc dc dc cddc cd dd dd cddc cd cddcddddddddddddddcddc
dddccddddddddddTcPddcxddrccd cddc dc cddd cdIc dc dc dc cddc cd dd cddc dc cddccUddddddddddddddcddc
dddccdddddddddddddddctddcd cddc ctdc cddd cddc dc dc dc cddc cd ddcAˆc cddc dc cddccdHwsRdHwccdddˆccddc
dddccdddHcRdHc9dddddcdddcd cddc cUdc cddd cddc dc dc dc cddc cd cdIcdd cddc dc cddccdd†dTuccddc
dddcxdd@wccxdd cddc cddc cddd cddc dc dc dc cddc cdcd cddcdd cddc dc cddddddddddddddddddddddTˆddc
dddccdd‰dd cddc cddc cddd cddc dc dc dc cddc cd dd dc cddddddddddddddddddddddddddc
dddccdddddvccUdddccd
cddc cddc cddd cddc cddc cd dd cdddddddddddddddddddHcRH‰ddc
dddddddddddddddddddddddddd cddc cddd cd cddc cd ddcddc c‡8c cddc cddc
dddddddddddddddddddddddddd cddc dd cd cd ddcddcdd cBdc dc cddc cddc
dddc ‡ddcddcd cddc cddc dc cd cddcdd cxdc dc cddc cddc
dddc‡Pddc‡PTˆcUdddddcd cddc cddc cddc dc dc cddc cdcd dc dc cddc‡PddyPTˆcddc
dddcc‡8ddd‡8ddIcdddddd cQdc cddcdd cddc dc cd cddc cdcd dd dc cddcUdddcddddIcddc
dddccUddddcy8dcddcddH‰dd cddc c†9c cddcdd cddc dc cd cddc cd dd dc dc cddcddddcddcddcddc
dddddddddddddddddddddddddd
cddc dd dc cddc ddcddc‡8 dc dc cddcddddcdddddcddc
dddccxdddcdddddddcddcd cddc dc cddc cddc dc ddcddcUd cddcQdddvcddcddc
dddcddddddˆccdScddcd dc cddcdd cddc dc cd cddc cdcd cddcdd cddc†9dddcdcdddScddc
dddcddddH‚ddddrcdd dc dd cdSc dc cd cddc cdcd dc dc cddcyPTuc†dd‰cddd‰cddc
dddccsdwdddSdd cddc dd c@‰c dc dc cddc cd dc dc dc cddddddddddddddddddddddddddc
dddcddd‰dd cddc cddcdd dc dc cd dd dc cddddddddddddddddddddddddddc
dddccQdddddddddddcddcd
cddc cddc dc cd cdcd ddcddc c‡8c cddc cddcdcdc
ddddddddddddddddddddddddddcd dc cddcdd cddc dc cddc cdcd ddcddc‡8 ‡8dc cddc cddc
dddddddddddddddHwcddcd cddc dc dd cddc dc cddc cd ddcddcUd dc cy8ddc cddc cddc
dddc dd cddc dc dd dc cd cddcdd dc c‡Pddddc cddc cddc
dddc dd cddc cddc dc dc cd cdcd dd ‡8dd@‰dc cddcc‡Pddcc‡Pdcddc
dddcdd‡Pdddd cdScdd dc cddc cd cdcdcddd c‡8dd@‰cdc cddccUdddccUddcddc
dddcddUddddd c@‰cdd dc cddc cd ddcddc‡8 ‡8ddH‰dc cddccddddccdddvccddc
dddddddddddddddddddddddddd
cddc dc dd cddc dc cd cddc cdcd ddcddcUd c‡8ucy8d@wdc cddccQdddccdddIccddc
dddcddddddddddcd cddc dc dd cddc‡8 dc cd cd cd ddcddcdd ‡8ddddTuc‡Pdd@‰cdc cddcc†9ddvcdddSccddc
dddcQddSddddddcd cddc dc cddcdd cddc8d dc cd cddc cy8ddddddddddTucy8dd@‰dc cddcxddIcdddrccddc
dddccddcdddSdd cddc cddc cdcd dd cyPddddcsRdddddddddd‰cyFdc cddccdddcdddcddc
dddccy8ddAucddd‰dd cddc dc cddc cd dd ‡8cyPdd@wsdc‡dddddddddd‰dc cddddddddddddddddddddddddddc
ddddddddddddddddddddddddddcd dc dc dc cd cdcd dS 8dcyPdddH‰cy8d@wcsRddddddddc cddddddddddddddddddddddddddc
ddddddddddddddddddddddddddcd cddc dc dd cddc dc cd cd @‰ cyPdddHwc‡Pdd@‰ccsRddc cddc cddc
dddcdddddddddd
cddc dc dd cdSc cddc cd cddc9dG„PdddHwdc‡8dd@‰dc cddc‡PTˆcdTucddc
dddc dd cddc ‡PdcdS c@‰c dc dc cddc ‡8 ddcddc†9†dddHwdcc‡8dd@‰cdc cddcc‡8ddIcddddccddc
dddc dd cddc Uddc@‰ dc dc cd cdBd ddcddc yPddHwdc‡8dd@‰ cddccUddddcdddSccddc
dddc ddcd dc dddc dc dc cd cd†9 ddcddcyPddHw cy8ddH‰c dc cddccdddddcdrccddc
dddc ddcd dc dc Aˆ dc cd cd tddddddddddddddddd@wcydcPdd@wc cddccddddScdcddc
dddc‡Pddcddddcddcd dc dc dI cddcdd9d dc cddc cd cy8dd@wccs9d‰cyPdddddddd@‰ cddc‡dd‰tdvccddc
dddcsRdHwcsRddH‰ddcd
cddc dc dd cdScdd†9 dc cddc cd Aˆc‡PddddrcddddddddddddddddddddH‰c cddcUddd@cUddccddc
dddcddddcd‰ddcdd cddc cddc c@‰c dc dc cd cdcd dI‡8dddddccy8ddddddddddddddHwc cddcdddH‰cddrccddc
dddcQddStdScdd cddc dc cddc dc cd cd cdcd ddc‡8d@wcddccyPddddddHwc cddc ddcddv
dddcxddcUdrcddcd dc cddc dc dc cd ddy8d@‰ccddccyPdddHw cddddddddddddddddddddddddddI
dddddTuccddAucddcyPdddcd dc cdScdd dc cd ‡Pdd@‰cddccyPdddHw cddddddddddddddddddddddddddd
ddddddddddddddddddddddddddcd c@‰cdd cAˆc cd cdcd c‡8ddH‰cc‡Pddd@w cddc ddddcddd
dddddddddddddddddddddddddd cd dd cdIc dc dc cd cddc cd dTc8d@wccddcy8dddH‰c cddcctddddcQdd
dddcUdddcddddcdd
dd cddc dd cddc dc dc cd cdSc ‡8 dddd@‰cddcyPdddHwc cddc‡PddcUddcxdd
dddc ddcd cddc dc dc dc c@‰c Bd dddH‰ccddddddHwc cd cd cddcc‡8dddcddddddd
cddcdddcyAˆcc‡Pdddcd cddc dc cddc cd†9 cyPdddddcddddHwc cd cddccUddddvccddddddd
dddc‡PddIc‡8ddddcd dc cddc dc cd cd cyPdddddddddyPddd@wc cddccQddd†Iccddddddd
dddcUddddcUdddddcd cddcdd cAˆc dc cd cd@c ‡8yPddddddHwdd‡PddddH‰ cddccxdddddccQdddSdd
dddcddddScdddddd dc dd cdIc dc dc c@‰c cdBdcyPdddddddHwddcy8dd@wc cddcddddScc†RdH‰dd
dddcc‡ddrcdddddd dc dd cdSc dc dc cdcdcyPddddddHwcddcyPdddH‰ cddcdddH‰cdd
dddc
c‡8c dc c@‰c dc dc cy8dddddddˆc yPddddHw cddc dd
dddccy8dddddddddcd cUdc dc c‡Pddd@wcsGc c‡PdddddHw cddc cddc dd
ddddddddddddddddddddddddddcd cddc cddcdd cd cd ‡8y8ddddrc y8ddddHw cddddddddddddddddddddddddddd
ddddddddddddddddddddddddddcd cddcdd dc cd cd Bd‡Pdd@wsd cyPdddddddddHw cddddddddddddddddddddddddddd
dddc dd dc cddcdd cAˆc dc dc †9c‡8ddH‰ccyPdddddddddddddHw cddc dd
dddc dd dc dd cdIc dc dc y8d@wc‡8ucyPdddddddddddddHwc cddc dddddd
dddc‡8ddddddddcd
ddcd dc cddc dc ‡PddH‰c‡8dddddddddddHw cddcc‡Pddcdddrdd
dddccddddcddcd dc cd cd cduy8d@wy8ddddddHw cddccUdddcdddvdd
dddc‡Pdddctddddcddcd c‡8c cd cAˆc dc cd cd cddddH‰cyPdddHwc cddccddddcdddIdd
dddcUddddcUddˆdd cUdc cdIcAˆ cddd dc cd cd yPdddddHwc‡Pddd@wc cddccddddvctdddSdd
dddcQdddScdddIdd cddc dc cddcdIcddccdcddS dc yPdddddddddHwccy8dddH‰ cddccQdddIcUdddrdd
dddcxdddrcctdcddddcd cddc cddcddcddccdcdtddr dc cyPdddddddddddHwcyPdddHw cddccxddddcddddcdd
dddccdddvccUdddSddcd dc cddcddcddccdcdUddaddc‡PddTuyPTucyPTˆ c‡PdddTu yPddddddddddddHwdTuyPdddHw cddccgdddStddddvdd
dddc
dc tddccdvcdd†ddcddcUdddddddddddddD ‡8dddddddTuc cduccyPdddddddddddHw †ddddd@w cdd‡Pddddd‰dd‰cy8ddddAucdd
dddddddddddddddddddddddddd cd cddc dc UddatdIc‡PdddddddvddcQdddddddddddd@‰ c‡8dd@cRdddddddTuc cddddddddddddddHwc cyPddddddH‰c cddddddddddddddddddddddddddd
dddddddddddddddddddddddddd cddc dc cddcAˆdd†dTc8ddcUddddddddIctddW†ddˆs9dddH‰dd ‡8ddd…csRdddddddTuyPdddddddddddHwc cyPddddddddddHwc yPdccddddddddddddddddddddddddddd
dddddHwccsRddd cddc dc cddcdIdddddddddcctdddddddcdScUd†ddddIccd@wddIc dc c‡8dd@‚IdddddddddddddddddH‰d yPdddddddddddHwc yPdddccddc dd
dddc ddcd dc cddcdSc‡PdcdTˆddddcddddcc9ddddddddH‰cddcddddd„8ddddddc dc ‡8dd@‰cdyPddddddddddddddcd yPddddddddddddHw dc ‡PddddSccddc dd
dddc ddcd dc @‰cUddcdddddddddddScc†RHwccddcdddH‚dddAˆdddddcdc c‡8dd@‰ccdddddddddddHwsRdddddddTuccd cyPdddddddddddHw dc c‡PTˆc cy8ddddH‰ccddc dd
dddc dd dc cQdd‡Pdddddcdd†Rddrc cdcRddddddScdc ‡8ddd‰yPddddHw sRddddddddcyPdddddddddddHw dc cUddAˆ c‡PddddHwccddcyPdcc‡8cdd
dddccdddAucdddd‰ddcd
cddc cAˆc cxddddddddddddsd sRdd…cdc c‡8cc‡8dddddddHw csRdddddddddddddddddddddHw cddddAuc y8dddHwccddccddddccUdcdd
dddcƒddddccddcdd cd cddc dc cdDc dddddddHwc cfIc cBdc‡8ddddddHw csRdddddddddddHw tddddddTˆc c‡PddddHwccddccddddccddcdd
dddcUddddctddcddcd cddc dc c@‰c ddddd@wc dccd c†9cc‡8ddddHwc ddsRdddHwc Udcdcs9dAu y8ddd@wc cddccQdddvcddddcdd
dddcddddScc‡8ddcddcd dc ddc‡8cddddH‰cd dc cdy8dddHwc ctdScd†RddTˆ yPddddH‰ cddccxdddItddddcdd
dddcQdddrc‡8dddcdd dc ddcUdcd@wccd dcyPddd@wc cd cUdrs9dAˆc ‡PddddHw cddcQdddUddddcdd
dddcxdddUddddcdd cddc dc ddcddddrcd dcyPdddd@‰ tddcc†9dAu cy8ddd@w cddc†ddddddddcdd
dddcGucddcdd
cddc dc cddccddddccd dc yPddddd@‰c UdSccd†RddTˆ c‡PddddH‰c cddddddddddddddddddddddddddd
ddddddddddddddddddddddddddcd dc cdSc dc yPdddddd@‰ ddrccds9dAˆc ‡8dddHwc cddddddddddddddddddddddddddd
ddddddddddddddddddddddddddcd c@‰cc‡Pddc ‡PddddHw‡dd@‰c ctdScdc†9dAu c‡8dd@wc cdcddcsRdHwsRdHwcsRddd
ddd@wc dd dc cUdddv cAˆc cy8dddHwc‡8d@‰ cUdr †RddTˆ ‡8dd@‰ ‡Pd@cddc dd
dddr dd cddc dc cddddd cdAu cyPddddc‡8d@‰c tdSc s9dAˆc c‡8dd@‰c cy8d@‰cddc dd
dddc dd cddc dc cddc‡Pdddddr cdddTu dc cyPddH‰ddcc‡8d@‰ Udrccdc†9dAu ‡8dddr cyPddH‰ccddc‡PTˆdd
dcdddcyAˆcc‡Pddcddcd cddc cddcUddddcdc td†RdddTuc dc cyPddHwccddc‡8d@‰c cd cd ctddcd †RddTˆ c‡8ddddcyPddddcddcc‡8ddAdd
dddccdddddcddcddcd
cddcdddddcdv UdcsRdddTu dc yPdddHwccy8d@‰ cUdS s9dAˆc ‡8dd@‰dc‡PddddddcddcddddcBddd‰dd
dddctddddccQdddd dc dd‡ddcdd ctddvcsRdddTuc dc yPdddHwcyPddd@‰c cddr c†9dAu c‡8dd@‰cdccy8ddHwsRdcddcddddc†Rddddcdd
dddcUddddccxddAˆdd dc cddcddd`dr ‡8ddDccsRdddTu yPdddcyPdddddddr tdSc †RddTˆ ‡8dd@‰dccyPddHwc cddcdddddddcdd
dddcddddScctdddIddcd dc cddc dc cdScdddcdc Ud†@‰csRddddTucyPddddddddddddddddddddddddddddddddc Udrccd s9dAuc cy8dd@‰ccyPdd@wc cddcQdddddddScdd
dddcddcUdddSddcd cddc dc cQ…c ctdS sRddddTucyPddddddddddddddddddddddddddddHwc ctddcd c†9ddTˆc cyPddd@‰cyPdddH‰ cddcxdddQdd@‰cdd
dddccyPdddAucdddd‰ddcd cddc dc cxddcddcAˆ ‡8@‰cd csRddddTucyPdddddHwcddddHw cUdS xdddAucyPdddddddrcdccyPdddHw cddccddd†dd‰dd
dddddddddddddddddddddddddd dc dd‡dˆdScdI Udrccd csRddddddddddHwccyPddHwc cddr cdc9ddTˆyPddddddddddd‡PdddHwddcddddddddddddddddddddddddddd
dddccdddIccUddScddcd
dc ddddddddrcddctdScd c‡dddddddccyPddHwc tdSccddc c†RddAuccyPdddddddHwddctddddHwddcddddddddddddddddddddddddddd
ddddddddddddddddddddddddddcd cddc dc ctddddd†Rd cUdrcd y8ddddddddTcPddddHwc Udrccddc dddddddddddHwcdd‡8ddHw ddcddc dd
dddc ddcd cddc y8dddddc tdSccd cyPddddHwccsRddddddHwc ctdd cddddddddd@wc‡8ddc cddc dd
dddc ddcd cddc cddddddc c‡8@‰ccd cyPddddHwcsRdHwc cUdS cd‡Pdddddddddd‰c‡8dddc cddc dd
dddc dd cddc dc cdd†Rddc cUdr yPdddddHwc tddrcddcyPddddddddddddddHwsRdddTucddc‡8d@cdc cddc‡PdTˆcdd
dddcc‡PTˆcc‡Pddcdd cddc dc ‡Pdddc dctdSccdyPddddHw cd UdSctddcyPdddddddddddddddddddHwcsRdddTucdd„8d@‰c cddcc‡PddcUdddIcdd
dddddddddddddddddddddddddd
dc c‡8ddddc dcc‡8@‰ccdyPddddHw cd cd ddrccy8ddddddddddddddddddddddddd@wsRdddTuccƒdd@‰dc ddcddc‡8dddcQdddScdd
dddccddddccddddcddcd dc ‡8ddcddccAˆcdccUdrcdcyPdddddHw ctdScyPdddddddddddddddddHwcdrcsRddddTuy8d@‰cdc ddcddcUdddScxdddrcddcd
dddccQddSccdddScdd c‡8c dc UdddcddccdIc tdSccdcyPddddHwc cd cUdrcyPddddddddddHwc cd csRddddd@‰dc ddcddcQdddcdddvcddcd
dddcddrccdddrcdd cUdc c‡PTˆccydcddddcddc UdrcyPdddddHwc tddcyPdddddddH‰ddc csRdddrc ddcddcxdddIccQddIcdd
dddccdddvccQddvcdd cddc dc‡8ddAcPddcdddd ctdSduydcPddddHw dcc‡8dddddddddHwcddc dd ddcddccddddcc†dddcdd
dddcc†ddAuc†ddAuddcd cddc dcyPdcUdddddddddddddcAˆcdc‡8@‰ddddddddddHw ‡Pdc y8dddddddHwccddc cd dddc cddddddddddddddddddddddddddd
ddddddddddddddddddddddddddcd ddddddScQdddcddddddddScdIcdcUd‰cyPdddddddddHwc c‡8ddc cyPdddddddHwcddc cd dddc cddddddddddddddddddddddddddd
dddccUddIccUdddcddcd
ctddddddrccddddddddddddrcdScdcdddddddddddHwc cd dc cUddddTˆ yPddddddd@wccddc cd cddcsRHwcsdwcsRHwccsRddd
dddc dd cdddddddUddddddH‰dddScc@‰c yPddddddddHw dc td@‰dddAˆc cyPddddddddd@‰ cd cddc dd
dddc dd cddc c‡8cc‡8ccxddˆcddcddccdd@‰c c‡PdddddddddHw c‡8drcd†9dAˆ cyPdddddddddddddrccd@c cddc dd
dddc ddcd cddc cUdccUdcddIcQddddccdH‰cddc‡8ddddddd@wc cUdSdc†9dAˆc dc cyPdddddddddHwdcdd c@‰c 9ddc ddcddc dd
dddc ddcd cddc tddccddcdddddc†RHw cddcc‡8dddHwcddr td@‰dcc†9dAˆ yPdddddddHwcdddS †9dc ddcddc‡PdTˆcdddd
dddc‡Pdddcc‡8cddcd UdSccddcddddScdd cddc‡8dd@wtdSc dc c‡8@‰cdc†9dAˆc yPddddddddHwdddr cd dc ddcddcUdddAcctdddd
dddcUddddccUdcdd ddrctdScQdd@‰cdd cddcc‡8ddd…cc‡8drc dc cd cUdrdcc†9dAˆ yPddddddddHw ddSc cddc cd ddcddcddddcUdddd
ddddddddddddddddddddddddddcd
cddc ddcy8drc†9dr ‡8dd@‚IccUdS cd tdScdc†9dAucyPddddddddHwcdc‡Pdddrc cddc cd cddcQdddAˆcQdddd
dddcxddddddcddcd cddc ctdd‡Pddddvccxdv cddcc‡8dd@‰cdctd@‰ c‡8drcdcc†RddTˆcyPddddddddHwcdy8dddd cddc cddc cddcxddddAcxdddd
dddccdddIccddcddvccd cddc y8ddddddddIcdI cdSc‡8dd@‰dcUdrc c‡PdTu cUdS cs9dAuyPddddddddddcdyPddH‰dd cddc cddc cddccdddd‰dddd
dddccddddccy8ddcdddc cddccddddddd‡dddScdd c@‰cc‡8dd@‰cdS c‡8c ‡8ddddTu td@‰dc†dddddddddddHwdd ‡Pdd@wdd cddc dccAˆc cddddddddddddddddddddddddddd
ddddddddddddddddddddddddddrc c‡PTˆddctdddddddd`s@‰cdd ‡8ddH‰dddr c8dc c‡8dd†RdddTu c‡8@‰c yPdddddddddHwcdd cy8ddH‰cdd cddc cdAc cddddddddddddddddddddddddddd
ddddddddddddddddddddddddddcd ‡8dddddccyPddc9ddddddddc c‡8ddcddSc ‡8dddccsRdddTu cUdrdccyPdddddddddˆc cyPddHwcdd cd ddcddcsdwc dd
dddcQdddSctddcdd
ddcd c‡8ddddddcyPddddddSc†RdHwc dd y8dddcctd@‰c c‡8dddSccsRdddTˆ tdScd‡PddddddddHws9dAˆ cyPddHwcdd cd ddddcddc dd
dddc ddcd cUdddˆcdddddddddd@‰c dd ‡Pdd@wcUdr dc ‡8dHc@‰ccsRddAuc c‡8@‰ccyPdddddddddHw†9dAˆcddcyPddHwc cddc cd ddcddc dd
dddc dd cddˆYdddddddcddddc dd cy8dd@‰ctdSc c‡8@wccsRddTuc cUdrcyPdddddddddHwc†RdAuddc‡Pdd@wc cddc cddc cddc dd
dddc ddcd ‡PdddddAˆddddcdddddddd dd cyPddddrc‡8drc ‡PdddTuc ‡8@‰cddccsRddTuc tdd‡Pddddddddddc cs9dTˆddy8ddH‰ cddc cd cddc cddc‡Pdddd
dddc ddvccd F‰ddddddddcddddddd cyPdddddddSccUdS c‡PTˆc c‡8dddddddTu c‡8@‰ccddccsRddTuc cy8dddddddddHwdc †9dAˆcyPddHw cd cd cddcUdddyPTˆdd
dddc‡Pdd‡8ucddIc dddˆdddddddddddd yPdddddddddH‰ctd@‰ cUddAu cUdddccsRddddTuc ‡8@‰ cs9ddTuc cyPdddddddddHwdc c†9dAˆyPdd@w dd cddc cd cddcddddcddddIdd
dddcUdddc‡8ddddddc dd†9dd†RdddcdddS ddcyPddddddddddHwcUdrc tdddddTˆ tddddccsRdddddTu cy8@‰ccddc †RdddTuc yPddddddddHwdc †9dAˆcddyPdddH‰c dd cddc ddcddcddddcddcdddd
dddc
ddc†RdsRdcddH‰ dScyPddddddddddHwcctdS c‡8ddcs9dAuc c‡8dcsRdddddTu c‡Pd@‰cddc s9dddTuc yPddddddddd@wc c†9dA„dd„PdddHwc cddc cd ddcddcQdddddcddddSdd
dddccddScddcddddcd dS d‰cyPdddddddddHw ‡8dr ‡8dddcc†9ddTˆc cUdS sRdddddTuc cd y8dd‰ccddc ydu†ddddddddddddddddddddddddddddddddddˆddr †9dd‰†dddHwc cddc cd cddcxddddScdddH‰dd
dddcUddccQdddSddIccd @‰cddc ddddddddddddHw cdUdSc Ud@‰dc†RddAu tddrcd csRdddddTu cyPdddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddd@wccfddSc dc c†9dddd@wc dd cd cddd cddddTuccdddd‰yPdddd
dddcdddAucc†ddd‰ddSc cddc yPddddddddddHw cdctd@‰c ctddrcdcsRddTˆ c‡8dSccd sRdddddTuc yPddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddHws9drctd@‰c dc †9dd@‰ dd cddd cddddddddddddddddddddddddddd
ddddddddddddddddddddddddddrccd cddc yPddddddddddHw cUdr ‡8dSs9dAuc cUd@‰ccd cs9dddddTu cyPddddddddddddddddddddddddd@wsdwccdd†RdddHw sRdddc c†9c‡8dr dc cxddrc dd cddc cd cddcsRdddddddddddddddddHc9dd
ddddddddddddddddddddddddddvccd cyPdddddddddddˆc tdSc c‡8d@‰c†RddTˆc td@‰ xdcsRddddTuc yPdddddddddddH‰d‡dd@‰ccddc sRddTu UdSc dd cddd cddc cdcd ddcddc cxdd
ddd@wc dddccd cddc cyPdddddddddddHwcfAˆ U@‰c cUd@‰ccs9dAu c‡8drc cdsRdddddTuc cyPdddddddddddHwcdc‡8d@‰cddc ddsRdddTˆcdcctd@‰c cddc cd ddcddc dd
dddcQdddcUddddddSccd
ddcd cddccyPddddddddddHwcdA cAˆcctdr td@‰dc†9ddTˆ cddccUdS csRdddddTucyPddddddddddHwccd‡8d@‰c sRddAudc‡8dr cddd cddc yddd
dddc ddIc cddccyPdddddddddHw cdIc‡8Sc c‡8drcdcc†RddAˆc td@‰cd sRdddddTucyPddddddddddHw cdc‡8d@‰ cddc sRddTudcUdSc dc dd dd cd cddc‡Pdc‡Pddvcdd
dddc ddSc yPdddddddddddHwc cdScUdrc ‡8dSdc ddAˆ c‡8drccd cdcs9dddddddddddddddddHw ‡8d@‰c cdSc sRddTudcd@‰c dc dd dd cd cddcUddcUdddIcdd
dddcc‡Pdddcd yPdddddddddddHwc dc c@‰tdSc‡8cUd@‰ dddAˆc cUdS cd †dddddddddddd@wc cdc‡8d@‰ c@‰c s9ddTudddr dcdc dd dd cddc cd cddcQddvdddddcdd
dddc‡Eˆcy8ddddIccd yPddddddddddHw dc ‡8@‰c8dcctd@‰c cs9dAˆ td@‰ cdcyPdddddddddddddddd‰ cd‡8d@‰c c†RdddTuddSc cddc dd ddcddcxddIdddddcdd
dddcc‡8dAccddddddddc yPddddddddddHw ctdc c‡8drc ‡8dr †9dAˆc c‡8drc cyPddddddddddddHwccsRdddddTu cdc‡8d@‰ cddc csRdddTˆd@‰c dd cddc cddd ddcddccQddcdScdd
dddr
cyPdddddddddddHw y8dddddTuc y8dS c‡8dScdc c†9dAˆ cUdS cyPdddddddddddHwsRdddddddddc ‡8d@‰c cddc csRddddr dd cd ddcddcc†ddyPdd‰cdd
dddc8dddcQdddddddccd‡duc cyPdddddddddddHw yPdddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddr ‡8d@‰cdc †9dAˆc td@‰cd yPdddddddddHwc csRddddddc cdc‡8d@‰ cddc csRddc dc dd dd cd cd cdddddddddddddddddddddddddddvc
dddcddc†ddddctdddccdddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddyPddddddddddddddddddddddddHw sRddddddddddddddSc Ud@‰ dcc†9dAˆ c‡8drccd cyPddddddddHwc csRdddddTucd‡8d@‰c dc dc dd dd cddc cd cdAˆ cdddddddddddddddddddddddddddIc
dddddddddddddddddddddTc8dddc sRdˆdddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddHwc s@‰c ctd@‰c dc†9dAˆc cUdScd yPdddddddd sRdddddTuccQay8d@‰ dc dd cddc cd dI cdd@cRddHwsRddˆcdddc
dddddddddddddddddddddddddddccdfddcddddddddddHwcsdcRHwc ‡8dr dcc†9dAˆ td@‰ cyPddddddHwcsd csRdddddTucƒddd@‰c cd cddc cd dd cddrcdIcdddc
ddddddddddddddddddddHcRddddccdcddcyPdddddddddddHwc c‡8dSc †9dAˆc c‡8drc cyPdddddddHw csRddddTucy8dd@‰ dc dc dd cd ‡8cddccddcdddc
dddc dddccdcdcdddddddddddddHw ‡8d@‰c c†9dAˆ cUdS yPdddddddHwc sRdddddddH‰c dc dc dd dd cddccdcd cd Udcddc‡Pdddddc
dddc‡8ddrccddddddddccd
dddccdcdyPddddddddddHw Ud@‰ dc †9dAˆc td@‰cduyPdddddddHwcd csRddHwc dc dc dd Qd cdSccd cddd Qdcddcc‡8cUddddddc
dddc dddc yPddddddddddHw ctddrc dc c†9dAu c‡8drccddddddddHwccd cd dd xd c@‰c cd cddd †9cddvcUdcQddddddc
dddccddddc‡8ucyPdddddddddddd ‡8dS dc dc†Rdddc cUdScyPddddddHwc cd dd cd dc dc td cd dd cdddcddcxdddvcdddc
dddctdc‡Eˆdddccy8ddddddddddddddcdd Uddr dcs9dc td@‰yPddddddHw dd cddd dc dc Ud cddc cd cddrcddctdddIcdddc
dddcc‡8d‡8dIQddcc‡PdddddddddHwcddcQdvc ddSc c†9dTˆ c‡8drccyPddddddHwc dd ddvc dc dc dd cddc cd dd cddccddc9dddScdddc
dddccUddUddScddccUddddddHwcddvxdIc ctddrc †9dAˆc cUdScyPddddddHwc cd dd csGc dd cddc cddd cddccddc†RdH‰cdddc
dddctddddddrUddccddHwctd†Icddc cUdd c†9dAˆ td@‰yPddddddHw dc dd cddc cddd ddcddc dddc
dddc
UdcdcQdv tddd †9dAˆc c‡8d‰yPddddddHwccd cd dc dc dS dc cd ddcddddddddddddddddddddddddddddc
dddccsRddddccddc ddcdcxdI Uddd c†9dAˆ cUddddddddHwcd dd cd dc dc @‰ dddccddc cd cddddddddddddddddddddddddddddc
dddcdddccy8ddc dSdd ctd@‰d dcc9dc †9dAˆc cddddddHwccd cd dd cd dc dc dd cddc cd cddd cddc dddc
dddddddddddddddddddddddddddc ctdrdd cUdrcd dcc†9c c†9dAˆ cyPdddddHw cd dd cddc cddd cddcc‡8cdcdddc
dddddddddddddddddddddddddddc cUdcQdvc tdSccd dcdc †9dAˆc yPddddddHw cdSc cd ddcddvcUdddcdddc
dddc dddc cddccdxdIc c‡8drccd c†9dAˆcyPddddddd@w cd dd dc dc dd cd cd cd ddcddIcddccddddcdddc
dddcdddddddcQddc
tdSccdcddc cUdScd †9dAuccyPdddddddddrc cd dd cd dc dc dd cdIc cd cddStddccdddScdddc
dddcc‡Pdddxddc UdrccdcQdc ‡8 tddrcd c†9ddTˆcyPddddddHwcddS cd cd dd cd dc dd dd cddc cd dd cddrUddccd‰ddddc
dddccdddcUdddScddc ddcxdv 8d UdSccd †RddAˆyPdddddHwctddr cd cd dd cd dc dd dd cddc cd cddS cddvdddccdIcdddc
dddctddScddddrcddc ctdSdI ctd@‰ccd dccddc s9dAcPdddddˆc‡8dSc dc dd cd@‰ cddIQddccddcdddc
dddcdddrcddccddc cUdrcdQd cUdr dccddc c†ddddddHwfddccUd@‰c dc dd dd cddc cddd†Rdccddcdddc
dddcxddccddccddc cddccdxdvc tdSccd cddc cyPddddddccddctd@‰ dd cd dc dc dd cdSc cd ddcddd cdd‡dudddc
dddccQdccddccddc cdSccdcdIc Udrccd cyPddddddddvc‡8drc cd cd dd cd dc dd c@‰c cd ddcddddddddddddddddddddddddddddc
dddccyPdQddc
tdrccdcddc ctdScd cyPdddddHws9dAˆccddccUdS yPdccddd dd cd dc dd dd cd cddd ddcddddddddddddddddddddddddH‰ddc
dddddddddddddddddddddddddddc UdcQdc ‡8dr dc cyPddddHwcc†9dAucddctd@‰ cddddccddd dc dd dd cddc cddS cddd cddc
dddddddddddddddddddddHcRdddc ddcdcxdv UdSc dccddc yPdddddHwc†9ddddd‡8drc‡PTˆcddddc cd dc dd dd cddc cd@‰ cddd ddddcddc
dddc cddcctdScddI ctd@‰c dccddc yPdddddHwcc†9ddddddSyPTc8ddIcddddccd cd cAˆc dc dc dd cddc cd cd cdddctdddScddc
dddc cddccUdrcdQd cUdrcd cddcyPdddddHwc†9dddd@‰‡Pdddddcddvccddccd dd cdDc dc ‡8 cd cddd‡PdccUdddrcddc
dddc cddccddccdxdvc tdSccd yPdddddHwc c†9dddrcdddcBddddddcdddctddccd dd c@‰c dc dc Ud cdddc‡8drccddddvcddc
dddcc‡8c‡PddcddccdSccdIc Udrccd yPddddHw xdddvcQddc†9dd†9ddddrcUdSccdcd cd dd dc dc dd Qd cddc cd cdddcUddcddddIcddc
dddcc†dcyPdddddddddddc
ctdScd cddcyPddddHw cddddcxddccxdddcddddcd cd dc dc dd xd cddc cd cddd ddcdddtdddcddcddcddc
dddctddccUdccddcUd cQdc ‡8dr dccddccyPdddddHw cddccddcctdScUdddSddDc cd dc ddcd cd cddc cd cddd ddcdddF‰ddcddcdScddc
dddcc‡8ddccdddddcddcddcdcxdv UdSc dccddccyPdddddHw cddccddccUdrcddd@‰dH‰c dd cd dc cddc cd ddcdddddcQdddrcddc
dddcc8dddccdddddcddcctdScddI ctddrccd cyPdddddHw c‡8ctddccddccddH‰c cd dd cd dc dc cd cddc cdddddc†dddccddc
dddccddccQdddScddccUdrcdQd cUdScd yPddddddddddddHw cUdc‡PTˆUddctdSc cd cd dd dcdc dc cddd cd cddc cd cddddddddddddddddddddddddddddc
dddccddcc†ddd‰cddccddccdxdvc td@‰cd cyPddddddddddddddddddHwc cdd‡8ddIctdddcdH‰c cd cd dc dc cddd cd cddc cd cd cddddddddddddddddddddddddddddc
dddccUdcc‡8dddcddctdrccddc
cdIc Udrccd c‡PddddddddddddddddddHwc tdddddddcddddc dc dd cd cddd cdd@wcddcddc
dddddddddddddddddddddddddddctdSc cddc ctdS y8dddHwc cy8ddddddS dd dc Qd dd ddcddcddcddc
dddc cddcUdrc cQdc ‡8dr ‡Pddddˆc dddddddddr cd dd cd dc dc cd cd cddc cd ddcddd cddc
dddc cddcdd cxdv dd UdSc cy8dddH‚Ic cd dcdddddddddc cd cd dd cd dc dc Ud cd cddc cd Qdcddr ddcddc
dddc cddcctdScddI ctddrc cdc‡Pddd@wdccddc d‡PddddcddddHwcddc cd cd cd dd cd cddc cd cd †9cddc ddvccddc
dddc cddccUdrcddd cUdS cdy8dddH‰cdccddc dddddddcddHwcddc dc dd cd cddd cddcc‡8cctddIccddc
dddccdddcddccddccdQdvc td@‰ cd‡Pddd@wc cddc ddcdddSc dd cAˆc dc dc dd cd cddd cddc‡8dvcUdddccddc
dddddddddddddddddddddddddddccddc
c‡8drc cy8dddH‰ cddc yPdcddddd@‰c cd dd cdIc dcdc dc dd cd cddc dd cddcUddIcddddccddc
dddcc‡8cUddccddctdrc cddc cUdS cyPdddHw c‡PdcddddcddddH‰ cd cd dd cddc cd cddc cd cddcddddcddddccddc
dddccUdcdddItddccy8d cddc tddr c‡Pddd@w cBddcdddddddHw cd cd dddc cd cddc cd cddcc‡ddcQddSccddc
dddccddcctddddUdddddddddddddddddddddTuyduccddc cy8ddc ydc8dddH‰cdccddc cxddcyPdcdddd@wc cd dc dd cd cddcy8ddc†dd‰ccddc
dddccddccdddddQdddddddddddddddddddddddddddddddddddddddTu dc yPddddddddddddddddddddddddddddddd@wcc‡E„SccddcddcddcddddddcdddH‰ cd dc dc dd dd ddcddddddddddddddddddddddddddddc
dddccddcc†dddd†ddccdddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddTudc yPdddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddd@‰cUddrccddcdddccddcddddddddHw cAˆc dd dd cd dc dc cddc cd dd ddcddddddddddddddddddddddddddddc
dddddddddddddddddddddddddddccddccsdcRdddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddTucyPddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddH‰ccddScddˆdddccddddddTˆccdddddddddHw cdAc dd dd cd dc cddc cd ddcddˆ cddc
dddctddScddccdSccdxdIc
cddcsRddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddHwddcd cddr‡Pdd†dddcdddddddAˆcdddd†RdHw cdrc dd dd cdcd cd cd ddcddI cddc
dddddHwcsdwccddcUdrc cddc sRddddddddddddddddddddddddddHw cyPddddS‡Pdccd ydcdd‡8dddcdddcddccddddddddDcddddc cd cd dd dd cdcd dc dd cd cddc cd QdcddS cddc
dddc cddcddcdcddc cddˆsdwc cyPddddddddddrUdSc cdddcdddddddddddcddccdddddddH‰ cd dc dc dcdd cddc dc cddd †9cddr cddc
dddc cddcddcdcQdv cddI cyPddddddddHwccddcctd@‰c cddScdddddddddddˆddccdHw cd dd dc cddc dd cddcc‡Pdcddc
dddccddccddcctdScAˆccdcxdI cddScyPddddddddHwccddc‡8dr cdcddrcdddcddddHwccfddSc cd dd dd cd dc cd cd dd cddccBddcddc
dddcddcddccddccUdrcdAccd dd cd@‰yPddddddddHwsdwc UdSccdddddcdcddccdddcdd@wcdH‰c cd dd dd cd dc ‡8 cddccddc cd cddd cddcc‡Pdcxddvccddc
dddddddddddddddddddddddddddctdSc
Qdvc td‰cyPdddddddddHwc ddrctddddScdtdddddddcdH‰ cd dd cd dc 8d cdvcdccddc cd cd cddc‡8ddcgddIccddc
dddccUddcddddccddctdSc xdIc c‡8dddddddddddHw ‡PddddacUdddd‰tdcy8ddddddS cd cd dd cd dc dc cQIc cddc cd cddcUdddvcdd‰ddccddc
dddccdddcdddSccddcUdrc cddc y8ddddddHw ‡PTc8ddddbdddcctdddddddcUdddddddddcdddH‰c‡8ccddc cd dc dc dc cddcddddDcdddddccddc
dddccdddcdddddrccddcdd cddc ‡PdddHwcyPddyPTcPddd8ddddddd†dddSccUdddddddcdddddddddddd@wc8dccddc cd dd dc cUdc dd ddcddcd@‰csRdccddc
dddccdddcdddddcddcdd cd cQdv c‡8ddHwcddcyPdddddyPddddddddvcddddddddddcddcddcdddddddddddddd@‰c cd dd dd cd dd cdSc cddc dd ddcdddTucyPdTˆd‰yPdTˆddc
QddddddddddddddddddddddddddcctdS cd cxdI y8d@wcdd9dddddddyPddddddddddddIcctddddddddddDccdddddddddddddddddddddH‰ dd dd cd dc dc Qd c@‰c cddc dd ddcddddddddddddddddddddddddddddc
cddddddddddddddddddddddddddccUdr cd dd ‡PddH‰cddd†C‰ddddd‡PdddddddddddddddccUddHwsRdH‰ccddHcRddddddddddHcdw cddc cd cd dc dc †9 cddc cd cd ddcddddddddddddddddddHcRHcRH‰ddc
dddcctddcddccddccddc
cd dd cy8d@wtdddcdddddddddddddddddHwcddc cs9d cddc cd dd cd dc dc cddc cd ddcddc cddc
dddr csdwcddccddc cd Qdvc c‡Pdd@‰cc‡8dddcdddddddddddcsRHwccddc †9 cddccddc cd cd dd dd cddc cddc
dddc cddc cd xdIc y8ddH‰cUddddcddcddddddddcddc cddccddc cd dd dd ‡8 cd cd dd cddc‡Pddcddc
dddc cddc cddc ‡Pdd@wcdddddtddddddHwc cddc cd dd dc dc Ud cd cd dd cddcc‡PdUdddcddc
dddc cddc cQdv cy8ddH‰ccddd‡PdddddTuy8ddHwc cddc cd dc dc Qd cd cddc cd cddccUddddddvccddc
dddccddddccddc cxdI c‡Pdd@wccddddddddcddddd@wc dd cd cd dd cd dc cd dc cddc cd cd cddccdddQdddIccddc
dddccddddccddc dd ‡8ddH‰tdddddddddd†RdH‰ cddc ddcddc cdcddd cd cd dd cd dc Ud cd cd cddccQddxddddccddc
Udd@wsRddddHwcsRdddddddddddccddc
dd cy8d@wc‡8ddddd‡ddddc cddc cdcddd cd cd dd dd cd cd cddd ‡8cdcddccxdScddddccddc
dddcUddcdddIcddc Qdvcc‡PddH‰c‡8dddddd@w cddc cddccd cd cd dd dc dc dd cd dd Udcddcd‰cddddccddc
dddcQddvcUdcdScddc cd xdIcy8d@wcUddddddH‰c cddc ‡8 cddc tdvc cd dd cd dc dc cd dd ddcdddddddddddddddddddddddTucddc
dddc†ddAuccdddd‰cddc cd cddc‡PddH‰ ddddd@wc Ud cddc c‡8dDc dd cd cddc dd ddcddddddddddddddddddddddddddddc
dddddddddddddddddddddddddddc cd cddvcy8d@wc‡Pddcddddd… dd cd cUdH‰c dd dd cd dc dd cd cd Qdcdd†RHwsdwsRdddddHwsRHwsdwcddc
dddddddddddddddddddddddddddc cd cQdIc‡Pdd@‰c‡8dddccyPdTˆddHwsG cddc cd cd dd dd cd cddc cd cddd †9cddc cddc
dddc‡PdccQdddvcddc
cxddy8ddH‰c‡8@wcdcPddddI cddc cd cd cd dd dd dc dd cd cddc dd cddcc‡PTˆccddc
dddc cddc dd‡Pdd@wcUdrctdddddddd cddc cd cd dd cd dc cd cddc dd cddcc‡PdcUddIccddc
dddc‡8cddc Qdvccy8ddH‰ctddcy8dddddddScd dd cd ddcd dd cAˆc dc ‡8 cd cddc cddd cddccUddcddddccddc
dddcc‡8dvccddc xdAcPdd@wcUddcyPddddddddH‰cd dd cddc cd dd cdIc dc Ud cd cd cddctdddcQddd‡dccddc
dddccddc‡8ddIccddc cd cdddddH‰ctddddddddddd†dwcd cddc dd cddccd cd dd cdSc dc dd cddc cd cdcddcdddddddddccddc
dddccddcUdddSccddc cd cddd@wcUdccdddddddSc cddc cddccd cd dd dd cdrc dc dc cddc cdcddccsRdc9ddddSccddc
dddctddcQdddrccddc cd cQddrccddTˆdddddddddddrc cddc cddccd cd dd dd cd dc dc cd cddc dd cdcddcc†RddH‰ccddc
ddddddddddddddddddddddHwcddc
cd cxddcQddddddddddddcdcd dd cddccd cd dd dd cd cd cddc dd cdcddc cddc
dddcxddccdddIccddc cd ddcxdddddddd@‰dddScd dd dd dd dc cd cd cddc cd cd cddddddddddddddddddddddddddddc
dddccddccddddccddc dddddddddH‰cQd@‰cd dd dd dd cd dc dc cd cd cd cd cddddddddddddddddddddddddddddc
dddddddddddddddddddddddddddc dddddddHwc†C‰c cddc cd Qd dd dd cd dc dc cddc cd cd cddc cddc
dddddddddddddddddddddddddddc dd@w cddc cddccd cd †9 dd dd cd dcdd cddc cd dd cddc cddc
dddcsRdHcdcdwccddc ddddrc cd cddc cd‡8 cddccd cd dd dd cd cddc cd dd cddc cddc
dddc cddc cd dddd cd cdUd cddc cd dd cd cd cdcdcddc cd dS cdcddc cddc
dddcdddcxdddvccddc
cddc cd dd cd dd cddc dd dd dc dc cd cd cd cd@‰ cdcddc ddcddc
dddccdcddc cd dd cdc‡8c dd cd cd dd cd dc dc dc cdcddc cd tdcddcc‡Pdddcddc
dddcc‡8ctdcddc cd dd cUdc dd cd cd dd dd dd cd dc cddc cd 9dcddccUddddcddc
dddccUdcc‡8dvccddc cQdc cd cd Qd dd dd cd cd cddc cd cd †9cddccdddddcddc
dddctddccUddIccddc cd c†9cdd cd †9 dS cd cd cddc cd cd cddccQddddcddc
dddcUddccQdddccddc cd dd @‰ dcdc dc cd cd cddc cddd cddcc†dddScddc
dddc
dd cddc dd dcdc dc cd cddd cddddddTcPddddddddd‰yPdddddc
QddcxddcdH‰ccddc cd dd cddc dd cddccd cd dd dd cd dc cd cddc cddd cddddddddddddddddddddddddddddc
cddccddccddc cd dd cQdc dd cddccd cd dd dd dd cd cd cddc cd cddd cddddddddddddddddddddddddddddc
Uddddddddddddddddddddddddddc cd cd c†9c dd cddccd cd dd dd dd cd dc dc cd cddc cd cddc cddc
dddddddddddddddddddddddddddc cd dd dd dd cd dc dc cd cd cdcddc cddc
dddc cddc cd dc cd dd dd dc dc cd cd cd tdcddc cddc
dddc cddc dd cd dc cd ‡Pdcdd dc dc cd cd cAˆc cd 9dcddc yFcddc
dddcQddccxddSccddc
cddc cd dd c‡Pd@c ‡Pdc dc cdyd cd c‡PdUdScdd dd dc cd cdIc cddd †9cddcAˆ‡Pd…cddc
xddc cddc cd dd ‡8d@‰ccdTˆc‡8dSc ddcdddc‡PddccdcddSyd cd ‡8dSctd@‰ccddc dd dc cd cddc cAˆc cddd cddcctdIc‡8ddIcddc
tddcdccddc cd cddddddd c‡8d@‰tddI‡8d@‰c ddtddS‡8dddccddddctddrcddS ‡Pdd ddc‡8d@‰‡8drcddc cd dc dc cd cdcd cddc cdIc dd cddc‡8ddcUdcddcddc
dddcctdcddddcddc cdcddd@ctdd@‰ddS ‡8d@‰cc‡8dddUd@‰ dc ‡PdcddUddrUddddccdddrcc‡8dSctdd‰ cy8ddd ddcUddc‡8dScdd cd dc cd cd cdSc cddc8dddcddddScddc
cddc‡8dvctddddcddc tdd@‰cc‡8dd‰cdd‰ cy8dd…‡8ddcdddrc dv UdScctdddactdd cdddy8dd‰ccy8ddddc ydddddddac QdcdddAuy8d@‰cdd cd dc cd cd c@‰c cddcc‡ddcQdddrcddc
dddc8ddIcUdcddcddc c‡8d@‰‡Pdddc‡8ddddddddTucyduyPdc‡Pdddd†dTc8ddddddddddTcPdddd‡Pddc‡PddddTcPdcdddddddAcPddddddddddddctdd‰cyPTˆ‡8dd†ddd‡8dd‡PTcdcPd‡PddddˆdddddddddddddddˆddcdddddTcPdddc‡Pdd‡Pdddddddcddddd†dddddddddddccddddddddddd@‰cyPddddddddddddddd dd dc cddc cd cddccUdSc†Rddccddc
xddcc‡dScQdddScddc cUdd‰y8ddddvc‡8ddˆdddddddddddddddddccy8ddddddddddddddddddddddddddddddS‡8dddddddddˆdddddddddddddddddddddd‡8dddddddIc‡8dddddddc‡8ddddddddddSc‡8dddd†dddddddddddSctdddbdddcddddddddddd‡8ddddddddddddcddcdddddddddddddScc‡8dddddddddddrcc‡PddddddddˆdddddddS dd dc cd cddc cd cdcddccdd‰cddc
Qddc
cdtddddddddd†IcUdd†ddddddddddddddddddcc‡Pdddddddddddddddddddddddddddddddd‰cy8ddddddddd†dddddddˆdddddddddddddddddddddddddcUdddddddScUdddddddddddrcUddddddddˆddddddddccUdd†dddddddddddddddddddddd@‰dddddddddddddddd@‰ddddd‰ccUddcdddddcdddvc‡8dddddddd†dd@‰ddddr dS dc dc td cddc cd cddd cdcddddddddddddddddddddddddddddc
cddddddddddddddddddddddddddc cdUdddddddddddcQdddddddddddddddddddddccUdddddddddcddddddddddddddddddddddddddddcdddddddddddddd†9ddddddcddddddddddddddddddcddddddddrcdddddddddddSccdddddddd†dddddddddDcddddddddddddddddcdddddddddrcdddddddddddddddH‰cdddddd@cQddddddddddddDcUddddddddddd@‰cdddSccd @‰ dc dc 9d cd cddc cd dd cdcddddddddddddddddddddddddddddc
cddddddddddddddddddddddddddc cddHwcsRHcRHwcc†RHcRddHcRddddHcRdddddccdcRHcRddddcQddddddddddHcRddddddddddddddcddddddˆdddHcRdWƒddddddcdHcdcdwsRHcRddHwcddddddddccdddddddddd@‰ccddddHcRddddddddddH‰cddddddddddH‰dddScddddddddSccddddHcRdddHwccdHcRdH‰cxddsRdH‰cddddHwdddH‰ccddH‰ccd †9 cd cddc cddc
cddc cddc xdddd@cdwcdd@wƒdd@wcs9d` ‡ddd@‰ cdd@‰ccdrc dd dHwc cd cd cd cd cddc cddc
cddc cddc dd cQdd@‰ dH‰cUd@‰c†9c dd ‡Pd‰ddrc tddrcd dd yPdc dd cd dc ‡8 cd cd cddc cddc
cddc cddc dd c†RH‰c dH‰c dd UddddScAˆc dddc‡Pdc yPdddc cdddSc dd cd dc dc Bd cddc cd cd cddc cddc
cddcy8d‰c†ddd‰cddc
ddcddc cd dd cd ‡Pdcddd@ddddH‰cdAc c‡Pdc‡8dSc dTcPdddddc dd‡Pdccdd@‰c dd dc dc xd cddc cd dd cddc cddc
cddccddc †dcddc cdc‡Pddc dS cd dddcdddc c‡8dScdd@‰‡Pdc cdrc‡Pdc ‡8dScUddrc ddddddˆdSc ddc‡8dSctddr dc cd cd cddc dd cdcddc‡Pdddccddc
cddcddddcddc cdcUddScc‡PdddH‰ cd ctddrcctdddc ‡8d@‰cctddrcc‡8dSc cdc‡8dSc c‡8d@‰tddS ctddddd†ddrc dd‡8d@‰cc‡8dSc cd cd cddc cd dd cdcddcUddddccddc
cddcctddddtddc cdtdd@‰c‡8d@wc ‡8dScUdddcc‡8d@‰‡8dd‡8ddcd y8dd‰c ‡8dd…cUd@‰ y8ddddddddvc c‡8d@‰‡8d@‰c cd cd cdvc cd cdcddcQddddvcddc
cddccUdddddddc c‡8d@‰‡PTcdcc‡8dd…dTuc cyPTucydcddTuyPddcc‡8dd‰tdddddTuy8dd…ccy8dddUdddAucdvcyPdddddddddTcdcdddTucydc‡PTc8ddbddTˆdd‰ccyAˆdddTuccyPTˆccyPdddddddc†Au‡8ucduy8dd…ccy8ddryducyPTcPTuyPTuccyPTcPdddc‡PdTˆcdd cd dc dc cd cddc cdDc cd cdcddcxdddddcddc
cddccQddddxddc cUdd…y8ddddccUdd†dTˆdddddddddddddc‡PddddddddTcPTcPddcddddddddc‡8dddddddcc‡8dddddddTcPdc‡Pdddd†ddddddddddctddddddddddddAcPdddddddddddddddddddddddddcddddddddcc‡8ddddd†ddddddddddddAddddddddddddAcPdddddddddddddddddddT„8dddctddddd†ddddddScddddddddddddddddddddddddddd‡8dddIcdS cd dc dc cd cddc c@‰c cdcddccdcddddrcddc
cddcc†9‰ddcddc cdd†dddddddddctdddddddddddddddddddScc‡8ddddddddddddddddddddddddddvUddddddddvcUdddddddddddS‡8ddddddddddddddddvccUdddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddˆddddd‡P@cUddcdddddddddddddddd‰ddddddddddddddddddddd@‰ddddddddddddd†ddddc‡8ddddddddddddctdddddddddddddddddddddcdddddddddddc@‰ cd dc dc cddc cd cddccdcddddccddc
cddc
ddcddc cddddddddddd@wUdddddddddddddcddddd‡8dddddd@‰dddddddddddddddddddDdddddddddddDcddcdddcdddd@‰UdddddddddddddddddDccddddddddddddddddddddddddccdddddddddddddddd@‚ddddddd@‰cddddddddddcdddddddddddcdddddddddddddddddddddrtdddddddddddddddddddUddddddddcddddDccUddddddddddddddcddddddddddddddddddv cd cddc cd cddd cddddddddddddddddddddddddddddc
cddddddddddddddddddddddddddc cddddddddddH‰cddddddddddddddcddddddc8ddddddH‰cdddddddH‰ddHcRddddH‰ctddddddddddH‰cddcddd„ddd@‰cQddddddddddddddddH‰ccddddddddddddddddddddddddccdddddddHcRdddddH‰cddddddH‰ccddddddddddcdddddddddddcddHcRdddddd†Rdddddddd„8ddddddddddddddddHwcdddddddddddddH‰ccdddHcRdddddddddddddddddHcRdddddHcRd dd cd cd cddd cddddddddddddddddddddddddddddc
cddddddddddddddddddddddddddc cd dd dd@wcdy8dS ƒd‰ddr†Cwcdd ‡dd@wccd csdwdd@wc‡ddScfddddHwccsRHwc csdw dd cd dc dc Qd cd dd cddc cddc
cddcsdwccsRHwccddc cd ddc‡Pdddd@‰ccdcdddH‰ c‡8dddSc dd c‡8ddrcd ddrc‡8d@‰ctddc dd dS cd dc dc †9 cddc cddc dccddc
cddc cddc cd ddcBdddddr cBddd@‰c dd cUddSccd dd Uddrc‡8dSc dd @‰ cd dc cddc cd ‡8cddc cddc
cddc cddc c†9ddddc c†RdH‰ dS cdddrccd ctddSc‡8d@‰c cd dd cd cddc cd cddd Udcddc cddc
cddc cddc †RHw cd @‰ sd cd cddH‰cUddrdd dc dc xd cd cddc cddd ddcddc cddc
cddc
cddc dd cd ddScdd dd dd dc dc cd cd cd cddd Qdcddc cddc
cddc cddc cd dd cd dH‰cdd dS dd dc dc cd †9cddc cddc
cddc cddc cd dd cd cddc Aˆ dd @‰ dd cd cddc cd cddc cddc
cddc cddc cd cddc dI cd cd dd dd cd ‡8 cd cddc cddc cddc
cddc cddc dd cd dS cd td cd dc dc Ud cd cddc cd dd ‡8cddc cddc
cddc cddc cd dd cd @‰ cd Uddc dd cd dc dc Qd cd cd cddd Udcddc cddc
cddc
cddc cd dd cddddc dd dc dd dc dc †9 cd cddd ddcddc cddc
cddc cddc cd dd dd dc dS cAˆc cd ddcddc cddc
cddc cddc cd cd cddc dd dc @‰ cd dc cd cdIc cddc cddc
cddc cddc cd dd cd cddc dd dd dd dc cd dc ‡8 cd cddc cd cd ‡8cddc cddc
cddc cddc dd cddc dS dd dd dc dd cd dc dc Bd cd cddc cd cddd Udcddc cddc
cddc cddc dd cd @‰ cd dd dc dS dc xd cd cd dd ddcddc cddc
cddc cddc cd cd cd dd dc dc @‰ cd cd cd cd ddcddc cddc
cddc
cddc cd dd cd cd dc cd dc cd yPTu cd ddcddc cddc
cddc cddc cd dd cd dc cdcd dd c‡8c cd dc cydu cyPTuccyPTuyPddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddc
cddc cddc dd cd dc cyPTuc dd y8dc yPdTcPdddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddc
cdddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddHwdd cddc cddc cddˆ ddsRHw cddc
cdddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddHcdcRdddddddddddddddHwsRHw ddcddc dc cd dd dd cddc cddc cddIcduc dd cddc
cdd@wsRdHwsdwccsRH‰dddddHcRddddHcRdddddddddddddddddddddddHwcsRHc9ddˆcsRdddddddddddddddddddddHwcsdwcddccsdw cddc dddd cddc cddc dc dc ddcddc dc cddc dd dd cddc cddc cd‡PTˆddcddTˆcdd cAˆccddc
cddr cddd ddˆc xddI cddc cddc dddd cQdc cddc dc dc dd dv cdvc dd dd cddc cdddTu cddddAˆcddddddIcdddTuc cdAucddc
cddc
cddd ddAˆ cddd cddddddddc cddddddTˆc dcyducdddd cxddTu cddddddTˆc dcdTcPdd dc dd‡PdTˆc dAcPdTˆc cdAcPTˆc dd‡PdTˆc dd‡duccddcyPTˆ cdddddTˆ cdddddAcdddddddcdddddTˆc cdddddcddc
cddc cddddddTˆc dddAuc cdddvc cddddddddc cdddddddIc dc‡PdddddcQdvcdd ddddddTˆ cdddddddIc dc†dddddvc dddddddc ddddddIc ddddddIc cdddddIc ddddddIc dddddddccddddddI cddddddI cddddcddˆc ddddddDc cdddddcddc
cddc tdddddddIc dddddddd cdddAu cddddddddc cddddddddc dcUddddddccdAcPTˆcdddddddc dddddddI cddddddddc ddddddddIc dddddddv dddddddc dddddddc cddddddc dddddddc dddddddccddddddd cddddddd cdddddddddAu dddddd…c cdddddcddc
cddc Udddd†Rddc dddddddd cddddddddc cddddddddc cddddddddc dcdddddddcUdddddIcdddddddv ctdddddddd cddddddddc ddddddddSc dddddddI dddddddc ddddddSc cdddddSc ddddddSc dddHwccddccdcddc cdddddddddddddddddddcƒdTˆc tddˆcdcddc
cddc QdddSc dddddddS cddddddddc tddddd dccddddHwc d‡dddddddcdddddddcdddddddD cUdddddddS cddddˆ dcdcddrc ddˆcdddd ddˆcdddc ddˆs9d‰c cd@‰ddrc ddd‡dH‰c dd cddcdu cddddddTˆc cddddddddddddddddddd‡8ddIc dddA„Scddc
cddc cdddr‡Pddc dddddddc cddddc dddccddd dccddcyPdd d@‚RdHwcdddddddcddddddH‰ cQdcddcddc cddddAˆc dcddddddvc d†dddc ddIcdc ddAu†ddd cd‰cddvc dddd‰c QdddddTˆcddcdddccdddddddAˆ cd‡dHwdddd dddddddddc xddddrcddc
cddc
dddd‡8dddc ddcddI cddddc xddccddd cddddddddd dr ddddHwddddHw dcddcddI cdddddIc dcddddddIc ddddddTˆ dddcdddd ddddddddvc cdddddIc dddddTˆc cddddddAˆctddcdddccQdddddddI cdd`dddd dddddddddc cddddccddc
cddc xddddddddc ddddcddd cddddc cddddddd cddddddddS dccddddddddddcdddc cUdddddddd cdddcddc dcQdddddSc dddddddI dddddddd ddddddddIc cddddddc ddddddAc UdddddddIcddddddddSccxdddddcdd cdScdd ddddHw tddddccddc
cddc cddddddddc dddScddd cddddddc cddddddd cddccs@‰ dccdddddddddddddTˆddddddTˆ cdddd†9ddd cddddddc dc†9ddd@‰c dddddcdd dddddddd d@wcsRdddc cd dddcddrc dddddddddcxddddddH‰cctdddddcdd cdrcddcddcddˆc Uddddvcddc
cddc dd@‰cddd cddddddc cddˆ cddc dvcddddddddddddddIdddddddI cddddc†Rdd cddddddc dcc†RdH‰ dddddcdd ddsd dc cd dddddd dd cddc cUdˆ cdddcddcddIccdTˆ QddddIcddc
cddc dd‰c cddc cddI cddv ddcdddHcRddddddddddddd†Rdd cddcdc cddˆ dc dd dd dI cdvc dd‡ddd dd cddc cddI cddd ddSccddI xdddddvccddc
cddc cddc ddd@ cddc cddS cddI drcd dddddcdddd cdddSc cddI dddc dS dd dS cdIc ddd` dd cddc cddd cddd ddrccQdd cdws9dIccddc
cddc cddc dd@‰ cddv cddr cddS dccd ddˆsdcddˆc cdd@‰c cddS d†dc dr dd dr cdSc dddc dd cddc cddS cdvcdd ddc†Rd †Rdccddc
cddc
ddrc cddI cddc cddr dc ddIcddIc cddr cddr dc dc dd dc cdrc ddSc dd cddc cddr cdIcdd dd ddcddc
cddc dd cddS cddc cddc dc ddScddSc cddc cddc dc dc dd dv cdvc dcddrc dd cddc cddc cdScdd ddvc dTˆccddc
cddc dd cddr cddv cddv dc ddrcddrc cddc cddc dcdc dc dd dI cdIc dd dd cddc cddc cddd ddIc ddIccddc
cddc dd cddc cddAˆc cddIcddd dcdd ddddvc cddc cddddc dccyPTˆc dddc dd dS cdSc dd dd cddc cddv cdAˆdd ddSc cdQdSccddc
cddc dd cddc cdddAˆ cdddcddd dcdd ddddAcPddc cddv cddddcyPTˆ dccyPdddIc dddcdc dd dr cdrc dd dd cddc cddI cddAucdd dd‰c cd†9‰ccddc
cddc dd cdddTˆ cddddAˆc cddddddd dcQddTucdddddddddv cddAˆc cddddddddI dcdddddddc dc ddvc dv td dd ddddddTˆcddc cddd cddddTˆcddvc dddddTuc cQdTuccddc
cddc duyPdd dd cddddI cdddddAˆ cddddddd dcxddddddcdd‡ddddddddI cdd†Aˆ cddddddddd dcdddddddc dc ddAˆ dAuc UddTcPdd dd dddddddIcddddTuc cddddddddc cdddddIcddAu dddddddddc c†Rddddccddc
cddc
ctdddddd dd cddddd cddddddD cddd dccddddddcdddddddddddS cddcdAˆc cd†Rdddddd dcdw‡ddc dddc dddAuc ddddTu Qdddddddvc dd ddddddddcddddddddccddddddddc cddddddcdddddddcdddddddddc dddccddc
cddc cUdddddd ddcyPTˆc cddddd cdddddH‰ cddd dddddddddcdddddddcddddddH‰cd cdddddAˆ cd dcyPd… dddcdTuc dddddTˆc dddddddc xdddddddDccddd ddddddddcddddddddccdddd@wc cddddddddcdddddddddv dddddddccddc
cddc cddddddd ddddddddIc cddddS cddc cddddddddc dddddHwcdddddddcddddˆc cddddddD cddddddTˆc dcdddddI dddcdddd ddddddDc dddddddv cddddddH‰c dd‡d dddd cddddddddccdddH‰ cddddTucdddddddcddcsRd dddddˆcddc
cddc dccQdcsRdd dddddddddc cddddr cdddTu cddddddddv dc dddddddcddddAˆ cddccs@‰ cdcdddddddAˆ dcdddddd dddddddd dddddH‰c dddHc9dI cdcdddˆc dddd ddddddddcdddddˆcdccddc cddddddTˆcdddddc ddyAˆc cs9ddAˆccddc
cddc dc ddcsRddc cddddv cddddddc cdddddcddI dccddcddsRdcdddddA cddc cdddddcddI dc ddddd†Rd dd dccƒdd cdddddAˆ dddddddc ddddddddcddcc†dddccddcyPTˆ cdddddddIcddddTˆddddddAˆ †RddIccddc
cddc cUddddTˆ dd cddddD cddddddc cdddddcddd dccddcdddddddr cdddddddTˆ cdddddcddS dc dcdv dddddddc dddddd…c cddddddAˆc dddddddc dddddddScddddddddccddddddI cdddddddScdddddddIdddddddA cds9dccddc
cddc
cddddddI dd cdddH‰ cdddcddc cddc dc dddddddc cddddddddI cd†RddcdH‰ dc dddddAˆc dddddddv ddddddIc cddddcddIc dddddddc ddddddH‰cdddddddSccddddddd cdcsRH‰cddddddddddˆc cdc†9ccddc
dddc cddddddd dd cddc cdddddSc cddc dc dddd cddddddd cd dc ddddddIc dddddddI ctdddddddc cddddcdddc dddHcRdc dd@w cddccsRH‰ccddc cddd dddcddTˆ cddv
xddc cddddddd dd cddc cdd†RH‰c cddc dc dddd cddddddd cd dc dddddddc dddddddd cUddd†Rddc cddddcdddc dd ddrc cddc cddc cddd dd‰cdddAuc cddI
cddc Qd ddcddc cddc cddc dc dddd cddc cd dc dc dd cddddc cdwc dd dd cddccyducyPdddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddTcPdTu cddd
cddc †9 cddc cddc cddc dc dddS cddc cd dc dc dd yPdddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddd
cddc cddc d‰ cddc cd‡PTuyPTudcyPTcPTcPdddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddd
cddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddHwc csRddddddddddd
tddc
cddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddd

03•PAX.49…62 28/2/04 13:16 Página 55
puidesen ter en conta os censos de 1817 e 1827 como fixo el no seu traballo
sobre a Illa.
Outras cuestións, dun carácter máis xeral, poñen en relación a estes dous
personaxes, como poden se-las opinións sobre a escravitude. Como é ben
sabido Humboldt fai unha crítica moi dura dela no seu libro Ensayo político sobre
la isla de Cuba (1826), tanto que as autoridades da Habana, o ano seguinte da súa
publicación, mandan retira-los exemplares da obra. La Sagra, en cambio,
segundo a opinión de M. C. Lecuyer (1992) foi máis prudente e ambiguo con
este tema sinalando que: “no es casualidad si La Sagra cita varias veces a dicho
autor -Humboldt- en su Historia, sin mencionar nunca su crítica virulenta del
sistema esclavista”. Non obstante, e fóra xa desta primeira etapa cubana onde
a acritude e proximidade do problema puido dicta-la súa prudencia, a súa posición
fronte ó problema da escravitude foi claramente de apoio á súa erradicación,
defendendo sempre os dereitos da poboación negra (Cambrón, A. 1992).
A súa posición diante das ciencias ten, sobre todo na súa primeira época,
puntos comúns coa visión integradora e unitaria da natureza de Humboldt, de
quen con toda probabilidade os tomou, tal como se pode apreciar neste parágrafo
dos Anales de Ciencias, editados en Cuba:
Las ciencias naturales se ofrecen en el árbol de los conocimientos humanos
como una rama simétrica cuyas divisiones, más bien son producidas por la abundancia
que por la diversa naturaleza de sus frutos. Sus partes, estrechamente unidas,
forman un todo único e indivisible bajo el aspecto común como se presenta a
la imaginación el grande objetivo que las constituye, a saber, el estudio de la naturaleza
(Cambrón, A. 1989).
Máis adiante adhírese ás correntes positivistas e a ciencia pasa a ser unha
das forzas redentoras da humanidade a través das súas aplicacións, que contribúen
dun xeito decisivo ó Progreso da humanidade.
Para rematar, non se pode esquece-la carta que Humboldt lle dirixiu a La
Sagra desde Potsdam o 19 de xuño de 1838. Nela agradécelle o envío da Historia
Física y Política de la isla de Cuba, as referencias laudatorias que lle dedica así
como o uso que fai do mapa de Juan de la Cosa (Estaríase referindo, posiblemente,
á primeira entrega da Historia Física…, que saíu do prelo en 1837). Despídese
cun parágrafo onde lle expresa o seu afecto e admiración:
La España debe felicitarse de contar a V. en el día entre sus Diputados,
pues tiene V. en la inteligencia y en el alma, todo cuanto se necesita para alcanzar
un lugar distinguido en los destinos de aquel grande y desgraciado país que ha
ejercido tan noble influencia en los negocios humanos (Cambrón, Estrade e Lecuyer,
1992).
55

03•PAX.49…62 28/2/04 13:16 Página 56
Sábese que este recoñecemento de Humboldt a La Sagra non foi algo puntual
e circunstancial xa que noutras ocasións, como foi na redacción do COS-
MOS, o tivo tamén en conta, xustificándose esta corrente de afecto, segundo O.
Schneider (1949) pola predilección que tiña o barón polas cousas de Cuba.
ANTONIO VALENZUELA OZORES
Os primeiros anos de vida profesional, dedicados á milicia e ó dereito,
estiveron marcados polas axitacións políticas do momento que se viviron en
España e Galicia. E aínda así, non esqueceu cultivar en compañía de Rui Figueroa
e outros a súa afección favorita do estudio da natureza, fundamentalmente
da xeoloxía e mineraloxía dos arredores de Santiago. Só a partir de 1847, cando
obtivo por oposición a cátedra de Historia Natural do Instituto de Ensino
Medio de Santiago, e, sobre todo, do ano seguinte, que obtén o traslado ó Instituto
de Pontevedra, é cando estabiliza a súa vida profesional. Os estudios iniciais
de xeoloxía dan paso logo ós de xeografía agraria e, mesmo, ós de economía
agraria. A temperá morte de Valenzuela ós 49 anos rachou unha carreira da
que se podían agardar moi proveitosos froitos no coñecemento da natureza
galega. Publicou en 1855 unha Memoria Geognóstico-Agrícola de la Provincia de
Pontevedra, que foi premiada pola Academia de Ciencias, onde fai un interesante
estudio de rexionalización xeolóxica da provincia, así como dos procesos
de alteración das rochas e dos solos que se derivan das mesmas. No ano 1865
publica unha Memoria Agronómica o consideraciones sobre el mejoramiento forestal,
pratícola y pecuario de la Provincia de Pontevedra, onde aparecen xa reflectidas as
influencias que recibiu de Humboldt. Ben é certo que as citas explícitas do sabio
alemán son mínimas (e en xeral de calquera outro autor), mais da análise crítica
do texto pódense deducir algunhas con absoluta seguridade. Outras
pódense estimar simplemente como probables. Nas primeiras pódense incluílo
estudio termométrico que fai da provincia para deduci-lo grao de calor que
reciben os vexetais. Os 0,5 ºC que calcula para a variación debida á latitude e os
3 ºC para a correspondente á variación altitudinal axústanse con moito rigor ós
valores propostos por Humbodt en COSMOS para Europa, polo que habería
que deducir que foron collidos, directa ou indirectamente, desa obra. O grao de
calor que recibían os vexetais era para Valenzuela o factor fundamental da súa
distribución xeográfica:
[...] a cada localidad corresponden determinadas especies vegetales cuya area de
existencia traza la temperatura entre los límites de sus grado máximo y mínimo
necesarios para que aquellas desempeñen el cuadro completo de sus funciones. Tal
56

03•PAX.49…62 28/2/04 13:16 Página 57
es la ley principal que rige á la vegetación espontanea en su distribución geográfica
(Memoria Agronómica, 1865).
Co que de novo se amosa como un bo seguidor do sabio alemán. De tódolos
xeitos, o grao de calor non sería o único, aínda que fose o máis importante,
factor do desenvolvemento e distribución dos vexetais. Para Valenzuela estaba
tamén o solo, que fornecía de alimento os vexetais como outro importante factor
a ter en conta, co que se distancia algo dos postulados humboldtianos e se
achega máis ós do seu compatriota Liebig. E tendo en conta que a riqueza nutritiva
do solo pode ser modificada polo home aparece con iso un terceiro factor:
o social, que constitúe xunto cos outros a triloxía da que fai depender Valenzuela
as posibilidades de crecemento e utilización dos productos vexetais. Esta
influencia humana pode resultar axeitada á capacidade productiva que xeran
os devanditos factores ou pode exceder determinados límites orixinando un
proceso degradativo que podería afectar tanto ás terras coma ás augas, sendo
as deforestacións masivas da época un dos exemplos máis dramáticos. Para
reforzar este argumento acode a unha cita explícita de Humboldt, que a partir
da súa experiencia americana podía concluír que:
Cortando los arboles que cubren la cima y las laderas de las montañas, dice
Humboldt, los hombres bajo todos los climas preparan a las generaciones futuras
dos calamidades a la vez, falta de combustible y carestía de agua (Memoria Agronómica,
1865).
A xeografía agraria que propón Valenzuela para a provincia de Pontevedra
toma como base, inicialmente, unha división segundo os usos do territorio:
forestal, agrícola e gandeiro, sendo para o primeiro deles para o que desenvolve
un estudio máis detallado en relación cos factores que determinan a distribución
dos tipos de vexetación forestal. É importante sinalar que neste eido
da xeografía botánica (fose aplicada ou non) Humboldt foi absolutamente innovador
para o seu tempo. De feito, é considerado o pai da Fitoxeografía. Non só
estableceu os factores fundamentais que determinaban a distribución xeográfica
dos vexetais, senón que tamén considerou a independencia das unidades
fitoxeográficas con relación ós sistemas taxonómicos tradicionais (de base fundamentalmente
linneana), definindo asociacións vexetais específicas cun fundamento
que hoxe cualificariamos como de máis ecolóxico. Isto motivou que os
botánicos, que na súa inmensa maioría seguirían sendo por moito tempo sistemáticos
clasificadores ó xeito clásico, ignorasen e mesmo desprezasen esta
faceta dos traballos botánicos de Humbodt. Isto podería explicar, por exemplo,
o sintomático silencio que Planellas, o fundador da Escola Botánica Compostelá
(Bellot, F. 1956), gardou en tódalas súas publicacións con relación ó sabio alemán,
ignorándoo incluso con ocasión do Discurso Inaugural da Universidade
57

03•PAX.49…62 28/2/04 13:16 Página 58
Antonio Valenzuela Ozores
58

03•PAX.49…62 28/2/04 13:16 Página 59
do ano 1859-60, que lle tocou pronunciar só uns meses despois da morte de
Humboldt.
Valenzuela na clasificación dos terreos forestais de Pontevedra tamén se
adhire ós postulados fitoxeográficos de Humboldt propoñendo unha sistemática
que toma como base unha zonificación da provincia por factores latitudinais
e de proximidade ó mar (zonas marítima, meridional, leste-setentrional e
intermedia), que despois subdivide en diferentes pisos altitudinais. Todo iso
definiría o grao de calor que recibirían as árbores, que depois sería, pola súa vez
subdivido de novo polas calidades nutritivas dos solos. Finalmente, os grupos
forestais que utilizaría para relacionalos con estes factores serían os de: 1) especies
resinosas, 2) árbores taníferas, 3) especies higrófilas e 4) especies semiforestais,
é dicir, que sería o seu uso o que, maiormente, se utilizaría como criterio
de diferenciación. Algo que, se non reproduce exactamente as clasificacións
empregadas por Humboldt, si que polo menos segue os seus postulados
xerais no que teñen de rexeitamento para a xeografía botánica dos sistemas tradicionais
de clasificación:
La distribución de los tipos orgánicos según sus relaciones de latitud, altura
y de climas, en otros términos la Geografía de las plantas y de los animales es diferente
en todo de la botánica y de la zoología descriptivas, como lo es la geología
de la mineralogía propiamente dicha (Cosmos, tomo I).
OTERO PEDRAYO
As referencias directas de don Ramón sobre Humboldt, que foron relativamente
frecuentes, fixérono sempre citándoo xunto con Litter, como pai e fundador
da xeografía. Mais diso non se pode concluír que este recoñecemento
retórico supuxera unha influencia real sobre os seus métodos de traballo. Estes
máis ben foron inspirados na súa primeira época polo alemán Ratzel, de quen
colle algúns temas que foron recorrentes nos seus primeiros traballos xeográficos,
como foron os da raza e a influencia do territorio sobre as colectividades
humanas. Na que se pode definir como a súa segunda época como xeógrafo
(Díaz-Fierros, F. 1998), as súas fontes de inspiración achéganse xa ós historiadores-xeógrafos
franceses, destacando de entre eles a Camille Vallaux, discípulo
de Lucien Febvre. Con eles a importancia da liberdade humana como eixe
rector do feito xeográfico imponse de tal xeito que a capacidade dos pobos
para supera-los limitantes do medio físico Otero míraa como “Un inxerirse da
ponla divina da liberdade na potente sabia da natureza” (Ensaio sobre a paisaxe
59

03•PAX.49…62 28/2/04 13:16 Página 60
galega, 1955). Todo isto amósanos que don Ramón como xeógrafo do seu tempo
non foi alleo á intensa polémica que se viviu en Europa entre as correntes
“determinismas” e “posibilismas”.
Aínda así, pódense atopar singularidades do pensamento xeográfico de
Otero que se non beben directamente nos traballos de Humboldt si os poden
lembrar en moitos aspectos. Estámonos referindo, por exemplo, ó que X. M.
Souto (1989) define como esa “visión holística da natureza” que sintetiza nas
rexións naturais como formas individualizadas das comarcas galegas “por la
combinación expresiva de los factores naturaleza e historia” (Guía de Galicia,
1953) ou sobre todo na súa “lei do atlantismo”, onde resume o devir de Galicia,
tanto na súa expresión histórica como física. De tódolos xeitos, estas formulacións
que lembran sen dúbida a idea de unidade e síntese da natureza
humboldtiana, en Otero maniféstanse, máis que como meros conceptos racionais,
como sería o caso do sabio alemán, como expresións duns sentimentos
fondos e persoais de achegamento á natureza. Supoñen máis unha “comuñón”
coa terra, da que un se empapa e na que se sente mergullado, que un ollar
desde fóra do feito xeográfico. Aínda así, tamén se podería engadir que Otero
Pedrayo e Humboldt comparten nas súas formulacións xeográficas unha certa
pulsión estética, que no alemán se podería mirar na súa recorrencia ó concepto
de “harmonía” da natureza e no galego, por exemplo, na súa teoría dos “ritmos”
xeográficos.
Para rematar, tampouco se debería esquece-la devoción que Otero lle tiña
ós xeógrafos-viaxeiros, dos cales Humboldt podería se-lo paradigma. Da viaxe
tirábase o método fundamental de traballo do xeógrafo, xa que nese devir do
viaxeiro xurdía a pauta vital na que se inscribían as observacións do contorno
na procura das formas, ritmos e tempos que o caracterizaban. Sentimento que
Río Barja, discípulo de Otero, soubo expresar certeiramente:
O xeógrafo, no seu longo peleriñar, debe captar as formas ,
aquilas que millor sintetizan y esprican a paisaxe, e perseguilas no tempo. Descobrir
a forma y a sua medida, foi sempre a preocupación do viaxeiro-xeógrafo. Ista
preocupación, que nace quizáis cos xeógrafos crásicos, pro que ten en Humboldt
o perfeito representante, non se perde no noso tempo, a pesar do agobio estadístico
seco e abrumador dos traballos xeográficos de hoxe en día, e ten en Don
Ramón quizais o millor representante aitual (A personalidade xeográfica de Otero
Pedrayo, 1958).
60

03•PAX.49…62 28/2/04 13:16 Página 61
BIBLIOGRAFÍA
ACKERKNECHT, E. W.: “George Forster, Alexander von Humboldt, and Ethnology”.
Isis. 46 (1955), pp. 83-95.
ÁLVAREZ LÓPEZ, E.: “Para un ensayo sobre la trayectoria científica de Alejandro
de Humboldt”. Estudios Geográficos. 76, XX (1959), pp. 325-371.
—————-: “Alejandro de Humboldt y los naturalistas españoles. Real Ac. de
Ciencias Exact., Fis., y Nat.”. Conferencias Centenario A. Humboldt. Madrid,
1960, pp. 129-166.
BELLOT, F.: “La Escuela Botánica Compostelana”. Discurso Inaugural. Universidade
de Santiago, 1956.
BOTTING, D.: Humboldt y el Cosmos. Vida, obra y viajes de un hombre universal
(1769-1859). Barcelona: Ed. del Serbal, 1981.
CAMBRÓN, A.: El socialismo racional de Ramón de la Sagra. A Coruña: Dep. Provincial,
1989.
—————: “Una defensa liberal de los derechos fundamentales: Ramón de la
Sagra y el problema de la exclavitud en Cuba”. En CAMBRÓN, A.,
ESTRADE, P. e LECUYER, M-C. (coords.): Ramón de la Sagra y Cuba. Sada
(A Coruña): O Castro, 1992; pp. 149-165.
CAMBRÓN, A., ESTRADE, P. e LECUYER, M-C.: Ramón de la Sagra y Cuba.
Sada (A Coruña): O Castro.
DÍAZ-FIERROS, F. : “La Sagra, Agrónomo e Naturalista”. En Historia Física, Política
y Natural de la Isla de Cuba. Edición facsimilar. Xunta de Galicia, 1996.
—————: “Os tempos xeográficos de Otero Pedrayo, hoxe”. En KREMER, D.
(ed.): Homenaxe a Ramón Lorenzo.Vigo: Galaxia, 1998; pp. 501-510.
LECUYER, M-C.: “La gran reforma de Ramón de la Sagra: Utopía y colonialismo”.
En CAMBRÓN, A., ESTRADE, P. e LECUYER, M-C. (coords.):
Ramón de la Sagra y Cuba. Sada (A Coruña): O Castro, 1992; pp. 135-148.
OTERO PEDRAYO, R.: Guía de Galicia. Vigo: Galaxia, 1953.
————— “Ensaio sobor da paisaxe galega”. En Paisaxe e Cultura. Vigo: Galaxia,
1955.
RÍO BARJA, F.: “A personalidade xeográfica de Otero Pedrayo”. En Homaxe a
Ramón Otero Pedrayo. Vigo: Galaxia, 1958; pp. 269-274.
SCHNEIDER, O.: Oceáno, Atmósfera y Geomagnetismo (Capítulos seleccionados del
“COSMOS”). Madrid: Espasa-Calpe S.A., 1949.
SOUTO GONZÁLEZ, X. M.: “A análise da Xeografía urbana de Galicia en
Otero Pedrayo”. En Actas do Simp. Internac. “Otero Pedrayo e a Xeografía de
Galicia”. Santiago: Consello da Cultura Galega, 1989.
61

03•PAX.49…62 28/2/04 13:16 Página 62

04•PAX.63…74 28/2/04 13:17 Página 63
2. TEXTOS DE HUMBOLDT

04•PAX.63…74 28/2/04 13:17 Página 64

04•PAX.63…74 28/2/04 13:17 Página 65
A) AS CARTAS DE HUMBOLTD E
A VIAXE ÁS REXIÓNS EQUINOCCIAIS
INTRODUCCIÓN
Xosé A. Fraga Vázquez
Humboldt recibiu en marzo de 1799, do rei Carlos IV, o permiso especial
para estudiar, de forma autónoma, os amplos territorios da Coroa española en
América. Despois da concesión dese excepcional privilexio, pasou uns dous
meses en Madrid. Un tempo que aproveitou para profundar nas relacións que
acababa de establecer con salientables científicos e para prepara-la expedición.
Consultou, nas institucións madrileñas, os herbarios americanos, onde observou
unha parte das plantas de México descubertas por Sessé, Mociño e Cervantes.
Por outra banda, recolleu información proporcionada por Proust e
Herrgen sobre minerais americanos e, así mesmo, recibiu indicacións do astrónomo
valenciano José Chaix sobre certas técnicas de medicións barométricas. Á
vista diso, o propio Humboldt entendía que lle sería útil estudiar por máis
tempo as “produccións” dos países americanos, pero confesa que estaba moi
impaciente por aproveita-lo permiso da Coroa e non desexaba demora-la saída.
E por iso cesa nos seus estudios e emprende a viaxe.
Inicialmente, pensaba marchar cara a América polo peirao de Cádiz, pero
este estaba pechado pola guerra cos ingleses e decidiu ir ó da Coruña. Debemos
65

04•PAX.63…74 28/2/04 13:17 Página 66
lembrar que a apertura do comercio coas Indias en 1778, anteriormente exercido
como monopolio desde Sevilla, permitiu o acceso de trece peiraos ó comercio
coas colonias americanas e que o da Coruña foi un deles. Esa circunstancia axudou
ó desenvolvemento da cidade, permitindo a constitución do famoso Consulado
Marítimo e Terrestre, institución nada en 1785 e con actividade ata 1833.
Tiña o carácter de galego, pois a súa xurisdicción abranguía todo o litoral do
país e o obxectivo era o fomento das fontes de riqueza da zona e extensión da
navegación ás Indias. O científico prusiano, acompañado do botánico francés
Bonpland, sae para A Coruña a mediados do mes de maio e chega á cidade a
fins dese mes. Viñera desde Astorga e comenta a constitución xeolóxica das
montañas lucenses; así mesmo, presta atención ós granitos dos arredores coruñeses.
Pretende embarcar nun paquebote, un correo marítimo que cubría a liña
A Coruña-A Habana mensualmente. Na cidade herculina permanerá ata o día
da partida, o 5 de xuño, e desenvolverá unha notable actividade, entre a que
destaca a redacción de diversos escritos e o envío dunha numerosa correspondencia,
que analizaremos de vagar.
Na Coruña Humboldt recibiu un trato moi especial de quen sería o seu
principal anfitrión na cidade. Tratábase de Rafael Clavijo y Socas, brigadier da
Armada, enxeñeiro director do Corpo de Enxeñeiros Navais e responsable dos
correos maritímos e das obras de reforma do peirao coruñés. Era sobriño de
José Clavijo y Fajardo -director do Gabinete de Historia Natural de Madrid, traductor
de Buffon-, quen, desde unha posición clave na Ciencia española do
momento, actuaba de relevante protector de Humboldt. Solicitáralle José Clavijo
ó influente sobriño que atendese axeitadamente ó científico prusiano e que
lle facilitase tódolos medios precisos para embarcar. Así debeu ocorrer, pois o
comportamento de Rafael Clavijo agradou a Humboldt, como se pode comprobar
nos comentarios que sobre el realiza na súa correspondencia.
Dez días pasou na Coruña agardando que os ventos fosen propicios para
a saída do barco e que non se observasen navíos de guerra ingleses. Cando chegou
o peirao estaba bloqueado por dúas fragatas e un baixel británicos, o que
ocasionara un atraso de tres semanas na partida do buque-correo de maio, o
Alcudia. Nese tempo, o activo científico desenvolveu un amplo labor, revisou os
seus numerosos instrumentos de medición, examinou algas e moluscos e visitou
e inspeccionou a Torre de Hércules, recentemente restaurada (1788) baixo a
dirección técnica do enxeñeiro hidráulico da Armada Eustaquio Giannini. Estudiou
e preparou as plantas recollidas nos “fermosos vales de Galicia”, comentando,
algo esaxeradamente, que non foran ata entón visitados por ningún
outro naturalista. Tamén puido revisa-los datos de altitude que foi recollendo
66

04•PAX.63…74 28/2/04 13:17 Página 67
O Ferrol que visitou Humboldt. Foto superior: a Sala de Armas (1755-1770). Foto inferior: Gran Tinglado de
Maestranza (1765) (de X.A. Rodríguez Villasante).
67

04•PAX.63…74 28/2/04 13:17 Página 68
na súa viaxe desde Madrid. De feito, confeccionaría un mapa de niveis do
camiño desde Madrid á Coruña, formulando por vez primeira, de xeito preciso,
a existencia da Meseta central penínsular; completando, desa maneira, as
observacións xa realizadas por el mesmo na viaxe desde Valencia a Madrid 1 .
Unha parte salientable da estadía de Humboldt nestas terras foi a relativa
á viaxe que realizou a Ferrol, preparada por Rafael Clavijo. Desprazouse por
mar, aproveitando para medi-la temperatura da auga e a lonxitude entre a
Torre de Hércules e o peirao ferrolán (o Observatorio), corrixindo a establecida.
Ferrol era nesa época un importante centro naval e científico. En poucos anos
sufrira unha notable transformación, pasando de ser unha pequena vila litoral
a unha cidade sede do Departamento marítimo, co Arsenal acabado de construír
en 1770. A creación da Real Compañía de Gardas Mariñas en 1776 favoreceu
que acudisen pilotos, astrónomos, matemáticos e outros especialistas, converténdoa
nun foco fundamental da cultura científica da Galicia do momento 2 .
Por outra banda, o impacto das instalacións da Mariña provocou que pasase a
ser en 1787 o principal núcleo de poboación de Galicia, con 24.993 habitantes.
O primeiro director da Academia de Gardas Mariñas de Ferrol foi Cipriano
Vimercati, antigo profesor de matemáticas do Colexio de Artillería de Segovia,
encargado, como Primeiro Mestre, do ensino das matemáticas. Na Academia
ferrolá impartía docencia José Alonso López e encargábase da elaboración de
instrumentos astronómicos o hábil José María Baleato. José Alonso López y
Nobal (1763-1824), mariño e político, realizara estudios nunha Escuela de Navegación
do seu Ferrol natal, que debía se-la Academia de Pilotos. Foi agregado ó
Observatorio astronómico da Compañía de Gardas Mariñas e, polos seus méritos,
destinado como definitivo en 1792. Nestes anos profundou no seu labor
científico; substituíu interinamente a un mestre de matemáticas da Academia,
realizou informes sobre temas matemáticos e instrumentos náuticos. A súa
incorporación definitiva á Academia tivo lugar en 1797, cando conseguiu o
posto de terceiro mestre o 15 de novembro dese ano.
O valor científico da actividade desenvolta nesta época en Ferrol queda
de manifesto se consideramos que Vimercati foi chamado a formar parte dalgún
tribunal de oposición para a cátedra de matemáticas da Universidade de
Santiago, concretamente a de Xosé Rodríguez González. En 1800 pasou a ser
1 Sobre a difusión do concepto da Meseta española por Humboldt pódese consultar Capel, H. & Urtega, L.
(1983): José Cornide y su descripción física de España, Barcelona: Edicions Universitat de Barcelona, pp. 28-31.
2 Sobre o tema pode consultarse FRAGA VÁZQUEZ, X. A. (1997): “Efectos en Galicia da renovación científica
promovida por Sarmiento e outros ilustrados. A constitución da Academia de Gardas Mariñas e dos
Colexios prácticos”, en O Padre Sarmiento e o seu tempo, Actas do Congreso, Tomo II, Santiago: Consello da Cultura
Galega / Universidade de Santiago, pp. 405-425.
68

04•PAX.63…74 28/2/04 13:17 Página 69
cóengo na catedral de Santiago; probablemente iso foi decisivo para que o seu
antigo discípulo José Alonso López fose designado polo arcebispo de Santiago
para levanta-lo plano exacto do Arcebispado. Na visita ferrolá probablemente
Humboldt estableceu contacto con algún destes notables homes de ciencia, pois
nos seus escritos fai referencia ó Observatorio ferrolán, que era o da Academia
e que estaba ó cargo de José Alonso. Así mesmo, eloxia o peirao ferrolán, sinalando
que non ofrecía Europa un “fondeadoiro” tan extraordinario.
Pasemos á análise da correspondencia. Segundo o seu Diario enviou 43
cartas o día 5 de xuño, o da partida 3 . Un número considerable, que debe abranguer
textos redactados desde a partida de Madrid. En Moheit (1993b) reprodúcense
seis: a Blumenbach, Laumont, Herrgen, Karsten, Moll e Willdenow. En
Jahn & Lange (1973) catro: a Forell, Gödeking, Freiesleben e Moll. Como a de
Moll é a mesma, sumarían nove 4 . Sobre algunhas destas realizarémo-los nosos
comentarios 5 .
Do día un de xuño é a carta que dirixe ó barón de Forell 6 , representante
de Saxonia na Corte española. Nela comenta sobre a viaxe a Ferrol e, entre
outras cousas, lamenta que non puidesen ver xuntos as montañas de Galicia,
“tan estrañas nas súas formas”; tamén fai referencia á pobreza e laboriosidade
dos labregos, sinalando que non sempre o traballo leva consigo o benestar. A
carta amósanos a un Humboldt moi amable e agradecido, algo que non nos
debe sorprender se considerámo-lo importante papel de Forell na concesión do
permiso real. Cómpre que reparemos en que ese permiso concedido a Humboldt
tivo un carácter excepcional e debe ser explicado pola existencia de circunstancias
moi afortunadas e polo apoio conseguido en influentes ámbitos
políticos e científicos españois. Precisamente, na posta en marcha dese proceso
debemos situar a Forell. Reunía este a dobre condición de manter unha boa relación
co primeiro ministro Urquijo e a de ser un notable científico, “(...) un hábil,
muy hábil mineralogista...” 7 , coñecedor da riqueza mineralóxica española e
membro da Sociedade de Amigos Investigadores da Natureza de Berlín. Entre
3 Así o sinala Ulrike Moheit na páxina 92 do seu traballo, Moheit (1993a): “Alexander von Humboldt und
seine Zeitgenossen”, en Guntau, M.; Hardeter, P. & Pape, M.: Alexander von Humboldt Natur als Idee und Abenteuer,
Essen, pp. 91-106.
4 Sabemos, cando menos, da existencia dunha carta ó explorador francés Baudin, pois o propio Humboldt
dá conta dela nas súas publicacións. Pretendía fixar un encontro en América con este notable científico. En
Ch. Minguet (1980): Alejandro de Humboldt. Cartas americanas, Caracas, Biblioteca Ayacucho, aparecen reproducidas
parcialmente tres, a de Freiesleben, Moll e Willdenow.
5 Moheit, U. (1993b): Alexander von Humboldt. Briefe aus Amerika (1799-1804), Berlín: Akademie Verlag; Jahn,
I. & Lange, F. G. (1973): Die jugendbriefe Alexander von Humboldts 1787-1799, Berlín: Akademie Verlag.
6 En Jahn & Lange, 1973: 677-678.
7 Comentario aparecido na carta a Blumenbach, carta do 5 de xuño de 1799 (A Coruña), en Moheit, 1993b: 31.
69

04•PAX.63…74 28/2/04 13:17 Página 70
Perfil topográfico da Península Ibérica desde Valencia á Coruña.
as afortunadas circunstancias debemos situar nun primeiro plano o feito de
figurar Urquijo á fronte do Goberno, un home ilustrado e amigo de Forell. Nese
marco político tivo lugar a decisiva xestión de Urquijo a prol da viaxe americana
do “fraterno amigo” Humboldt.
A carta a Herrgen está datada o 5 de xuño 8 . Nela manda saúdos para
diversos coñecidos e laméntase de que non puido pasar por Segovia para dar
unha aperta a Proust, “o noso respectado amigo”. En Herrgen e Proust atopamos
a dúas figuras claves da estructura científica española na que Humboldt se
apoiou para o desenvolvemento dos seus plans. Humboldt atopou en Madrid
unha reducida pero consistente e valiosa comunidade científica. Era o resultado
dunha política científica emprendida polos gobernos españois desde había
varias décadas, nun proceso de renovación científica que con contradiccións e
vaivéns continuaría ata a guerra de 1808 e, mesmo, en certa medida, ata 1823.
Dentro desa comunidade, coidamos que Humboldt contou co decidido, e decisivo,
apoio dun importante sector, un grupo que estaba accedendo ó control da
ciencia española, no que José Clavijo e Antonio Cavanilles xogaban un importante
papel dirixente, e do que formaban parte Viera y Clavijo, Mutis, Lagasca,
Rojas Clemente, Chaix, Proust e Herrgen, fronte ó encabezado polo director do
Xardín Botánico, Gómez Ortega, con Ruiz, Pavón, Pourret, Gutiérrez Bueno...
En Christiano Herrgen coincidían dúas circunstancias que favoreceron o
apoio que lle prestou a Humboldt, a súa orixe alemana e a común formación na
8 En Moheit, 1993b: 32.
70

04•PAX.63…74 28/2/04 13:17 Página 71
Escola de Minas de Freiberg, baixo o maxisterio do importante xeólogo Werner.
Humboldt consideraba Madrid como “centro de estudio da mineraloxía digno
de terse en conta” 9 , sinalando a Herrgen como o especialista máis salientable, e
ofrece o seu nome a diversos colegas europeos como posible abastecedor de
minerais americanos, animándoos a establecer intercambios con el 10 . Sabemos
que este autor naceu en Maguncia (1760) e debeu chegar a España en 1790 11 ;
apoiado e promocionado por Clavijo, foi contratado para a Real Escola de
Mineraloxía e o Laboratorio químico metalúrxico, foi nomeado colector do
Museo en xullo de 1794 e profesor do Real Estudio de Mineraloxía en 1798.
Publicou diversas obras, coas que se converteu nun divulgador fundamental en
España das teorías do seu mestre Werner. A guerra de 1808 e o complicado
panorama político posterior afectaron ó seu labor e viuse obrigado a dar clases
particulares para vivir. Morreu en 1816.
Personalidade sobranceira da comunidade científica española era Louis
Proust. Este gran químico desenvolveu a súa actividade científica en distintos
cargos. Despois de traballar no Seminario de Vergara ocupaba, cando Humboldt
visita España, a cátedra de química da Academia de Artillería de Segovia.
Pouco despois, a pedimento de Clavijo, unificaría os diversos estudios de química
de Madrid na Real Escuela de Química 12 . Pola correspondencia sabemos
que Humboldt o eloxiaba. Na carta a Karl Maria F. von Moll comenta que é
necesario un recoñecemento público dos esforzos deste científico (Proust) 13 e
sinala que chegou a establecer unha certa relación amigable.
Humboldt explícalle ó seu amigo Karl M.ª F. von Moll 14 o motivo principal
da viaxe: “a observación da harmonía de plantas e animais na creación” 15 ,
considerando que a natureza e o mundo enteiro son unha unidade rexida por
9 Carta a Karl Maria F. von Moll, 5 de xuño de 1799 (A Coruña), en Moheit, 1993b: 34.
10 Cartas a François Pierre Nicolas Gillet de Laumont e a Dietrich Ludwig Gustav Karsten, 5 de xuño de
1799 (A Coruña), en Moheit, 1993b: 31-32.
11 Sobre este autor e o seu papel na difusión das teorías de Werner en España pódese consultar: Fernández
Pérez, J. (1993): “Estudio preliminar”, en Fernández Pérez (ed.): Anales de Historia Natural 1799-1804, tomo I,
Madrid: Ediciones Doce Calles, pp. 15-130; Pelayo, F. (1996): “Las ideas de Werner en España”, Historia literaria
de España en el siglo XVIII. Edición de Francisco Aguilar Piña. Madrid: Ed. Trotta, CSIC, pp. 995-1000.
12 Sobre esa institución pódese consultar Fraga, X. A. (1995): “El Plan de la Real Escuela Práctica de Química
de Madrid (1803), una alternativa institucional para la incorporación de la Química en el Estado español”,
Llull, 18, pp. 35-65.
13 Carta a Karl Maria F. von Moll, 5 de xuño de 1799 (A Coruña), en Moheit, 1993a: 34.
14 Karl Maria Franz von Moll (1760-1838), mineraloxista austríaco e un dos secretarios da Academia das
Ciencias de Múnic (Minguet, 1980: 292).
15 Carta a Moll, 5 de xuño de 1799 (A Coruña), en Moheit, 1993b: 33.
71

04•PAX.63…74 28/2/04 13:17 Página 72
regras definitivas e coherentes. Pero sabemos que xunto a ese propósito xeral,
moi espallado pola bibliografía, Humboldt afrontaba un obxectivo máis concreto,
menos coñecido, ligado ós seus traballos xeolóxicos previos. Para abordar
esa cuestión é necesario recorrer á correspondencia e, sobre todo, a un
manuscrito. Na carta que lle envía a Karsten 16 fai claras referencias á existencia
dun texto manuscrito, para que “Después de mi muerte puedan naturalmente
sólo mis materiales ser comunicados al público...” 17 . Humboldt dille ó amigo
que está moi satisfeito de deixar en Europa o texto da súa “grande obra” sobre
os estratos e a posición das montañas. Por outra banda, nesa carta comprobamos
que o antedito manuscrito sería o resultado de investigacións emprendidas
había tempo, que ten o carácter dun borrador de traballo e que o pretendía
revisar e completar con base nas novas observacións americanas, se puidese
voltar da viaxe. Tamén precisa o tema abordado, pois comenta que está tratando
de descubri-la “construcción do noso globo, a simplicidade desa construcción”
e sinala que a identidade dos estratos de Moscú ó Cairo “é marabillosa...”.
O estudio do profesor Hanno Beck, que incorpora o comentado manuscrito,
permite entender en toda a súa dimensión o tema 18 e aparece traducido e
analizado noutra parte do texto. Só indicar que ese escrito, auténtico testamento
científico, foi rematado por Humboldt na Coruña e enviado ó seu vello
amigo Karl Freiesleben, a quen coñecera en Freiberg, onde era instructor de
topografía cando chegou. Dáballe instruccións sobre como ordena-la súa obra
e organiza-los escritos, mesmo pensando, se morrese, en publicar con eles unha
grande obra sobre xeoloxía e xeografía, onde se destacase a harmonía da natureza
baseándose nos fenómenos xeolóxicos, enlazando ámbolos dous elementos
de forma complementaria. Cómpre sinalar que o tema dos estratos manterase
como obxecto de estudio de Humboldt en terras americanas, polo menos
nunha primeira etapa, e diso son boa proba os textos das súas cartas que se
reproducen nos Anales de Historia Natural de Madrid deses anos.
Sobre as restantes cartas só imos realizar uns breves comentarios de dúas.
A primeira, a dirixida a Karl Ludwig Willdenow 19 , antigo amigo que iniciara a
Humboldt na botánica e a quen este destinara para que se encargase do estudio
16 Dietrich Ludwig Gustav Karsten (1768-1810), xeólogo alemán. Andrés Manuel del Río traduciu ó español
as súas Tablas mineralógicas (1805) para o Seminario de Minería de México, no que colaborou Humboldt
(Minguet, 1980: 290).
17 Carta a Karsten, 5 de xuño de 1799 (A Coruña), en Moheit, 1993b: 32-33.
18 Beck, H. (1957): “Das literarische Testament Alexander von Humboldts 1799”, Forschungen und Fortschritte,
pp. 65-70.
19 Carta a Willdenow, 5 de xuño de 1799 (A Coruña), en Moheit, 1993b: 35.
72

04•PAX.63…74 28/2/04 13:17 Página 73
das plantas recollidas en América. En 1811 viaxou a París para estudialas, pero
morreu en 1812. O seu interese por estudia-la relación entre os vexetais e o
medio físico debe estar na base da preocupación de Humboldt por esa cuestión,
o que o levaría a se-lo pai da Xeografía das plantas. A outra carta é a que lle
envía a Johann Friedrich Blumenbach 20 , catedrático de anatomía na Universidade
de Gotinga, onde Humboldt foi alumno seu en 1789. Era experto en estudios
zoolóxicos desde a anatomía comparada e Humboldt pensaba nel para
encargarlle a revisión da parte zoolóxica da viaxe americana.
Humboldt desexaba saír canto antes cara a América. O día 3 de xuño instalou
no barco, con Bonpland, tódolos instrumentos que levaban para a exploración,
dos que ofrece unha completa relación nos seus escritos. Rafael Clavijo
deu as instruccións para que as condicións para os expedicionarios e o seu
material fosen as axeitadas. Con temor ós barcos británicos, o día 5 a fragata
lixeira Pizarro, ó mando do capitán Cajigal, sae ás dúas do mediodía do peirao
coruñés. Ó pasar por diante do castelo de S. Antón, daquela prisión, lembra ó
notable mariño e científico Alexandre Malaspina, “infortunado Malaspina”,
preso nesa fortaleza da cidade galega pola súa participación nunha intriga política.
Tras un certo perigo diante da costa de Santo Amaro, o barco pasa pola
Torre de Hércules ás 6,30 e ás 9 ten o último contacto co continente europeo,
unha luz dunha cabana de pescadores das illas Sisargas.
20 Carta a Blumenbach, 5 de xuño de 1799 (A Coruña), en Moheit, 1993b: 31
73

04•PAX.63…74 28/2/04 13:17 Página 74

05•PAX.75…100 28/2/04 13:17 Página 75
CARTAS DE HUMBOLDT
ASINADAS DESDE A CORUÑA
Recollidas de:
Die Jugendbriefe Alexander Von Humboldts (1787-1799) (Jahn e Lange, Berlín, 1973).
Alexander von Humboldt. Briefe aus Amerika (1799-1804) (Moheit, Berlín, 1993).

05•PAX.75…100 28/2/04 13:17 Página 76

05•PAX.75…100 28/2/04 13:17 Página 77
CARTAS DE HUMBOLDT
ASINADAS DESDE A CORUÑA
A Johann Friedrich Blumenbach
A Coruña, 5.6.1799
Tref. und: franz. Übers.: Daguet 1872, S. 105.
»Vin a España, onde, mediante a recomendación moi poderosa do ministro
de Saxe, barón de Forell, un hábil, moi hábil mineraloxista, concedéuseme,
do xeito máis liberal, a autorización para penetrar nos montes españois. « Humboldt
mandáballe por Blumenbach os seus saúdos a varios amigos e amigas: o
hofrath Heyne 1 (o famoso helenista), a súa muller 2 , a súa filla Marianne 3 , Voigt 4 ,
a Jena, e, moi especialmente, ó fillo primoxénito 5 deste último, » que o duque 6 ,
dicía Humboldt, debería mandar reunirse comigo, posto que hai nel un verdadeiro
xenio para as ciencias naturais. «
1 Christian Gottlob Heyne, o profesor de Filoloxía Clásica de Humboldt na Universidade de Gotinga
dende o mes de abril de 1789 ata marzo de 1790.
2 Georgine Heyne.
3 Mariannne Reuß, geb. Heyne.
4 Johann Heinrich Voigt.
5 Friedrich Sigmund Voigt.
6 Carl August, Herzog von Sachsen-Weimar-Eisenach.
77

05•PAX.75…100 28/2/04 13:17 Página 78
A François Pierre Nicolas Gillet de Laumont
A Coruña, 5.6.1799
TD: Daguet 1872, S. 106-107.
Sei que desexa moito culti-[107]va-lo coñecemento dos que cultivan a
mineraloxía. Sei tamén que ansía moito posuí-los minerais máis curiosos dos
países fronteirizos de Francia e desa parte de América que lle fornece os metais
máis preciosos a Europa. Eses desexos poden ser realizados polo Sr. Herrgen,
mineraloxista en Madrid.
Felicítome por realizar unha viaxe que lle será útil ás ciencias que vostede
cultiva con tanto éxito. Os meus respectos ós cidadáns Vauquelin e
Lelièvre.
A Christian Herrgen
A Coruña, 5.6.1799
TD: Daguet 1872, S. 104-105
Mil respectos ó Sr. barón de Forell e ó Sr. José Clavijo, do que o sobriño 1
nos encheu de atencións aquí e en Ferrol. Sentín moito non poder ter ido a
Segovia para abrazar alí ó noso respectable amigo Proust. Se consentise en desfacerse
do seu eudiómetro ó meu favor, sería moi amable, e faríao saír no
seguinte correo. Poñendo nel [105] o meu nome coa miña calidade de prusiano,
os ingleses non o requisarán. 2
1 Rafael Clavijo.
2 Dende que España se vira involucrada no conflicto entre Francia e Inglaterra por mor do pacto de San
Ildefonso, acordado con Francia en 1796, as coroas española e inglesa estiveron en guerra naval polas Indias
occidentais. Os ingleses capturaron tódolos navíos vía América dos que se podían apoderar. (Cf. Büsch 1810,
p. 731, 768; Maiski 1961, p. 29-30.).
78

05•PAX.75…100 28/2/04 13:17 Página 79
A Dietrich Ludwig Gustav Karsten
A Coruña, 5.6.1799
TD und TRef.: franz. Übers.: Daguet 1872, S. 105-106.
... Humboldt expresaba a esperanza de poder partir ó día seguinte se o
vento seguía a se mostrar favorable. Comprometía profundamente ó sabio berlinés
para que aceptase os intercambios de minerais que lle propo-[106]ñía
Herrgen, do que el vangloriaba o celo que poñía en naturaliza-la ciencia alemana
en España e en enriquece-la colección orictognóstica que se atopaba
baixo a súa dirección na Península. E, volvendo sobre os seus propios traballos,
Humboldt alegrábase por ter deixado en Europa o manuscrito da súa grande
obra sobre as capas e a posición das montañas (Schichtung und Lagerung des
Gebirgsmassen) 1 , prometendo certamente volvelo ver se regresaba san e salvo da
súa expedición polo novo mundo.
» Dado que estamos, dicía, na vía de descubri-la construcción do noso
globo (Erdkörpers), a sinxeleza desta construcción; a identidade das súas capas
desde Moscova ata O Cairo é marabillosa. O que chamabámo-la capa de Turinxia,
é, cando facemos abstracción dos detalles, a do mundo enteiro. «
Remataba a súa epístola dándolle ó seu amigo respectos, sobre todo para
a súa familia, a de Spener, para Rosenstiel e a súa muller. »Comuníquelle
tamén, engadía, ó Padre Heinitz, a miña veneración filial« (kinderlichhen Ehrerbietung).
1 Dende a súa carreira na Academia de Minas en Freiberg (1791-1792) e, sobre todo, debido ó seu emprego
como funcionario prusiano de minas en Franconia (1793-1796), Humboldt ocupábase coa formación dos sistemas
xeolóxicos e a súa posición. Tiña previsto resumi-las súas ideas nunha extensa obra xeolóxica con este
título. As primeiras ideas acerca disto formulounas no manuscrito “Paralelismo das capas” (vid. en Beck
1957). Esta obra proxectada, sen embargo, nunca chegou a ser publicada.
79

05•PAX.75…100 28/2/04 13:17 Página 80
A Philipp Barón de Forell
A Coruña, 1.6.1799
D: 1. Lentz 1899a, S. 43-45 (V)
2. ders. 1899b, S. 351-54
TD: Daguet 1872. S. 101-02, 103-04
Señor Barón,
Unha partida que nos amañara D. Rafael 1 en Ferrol e da que gozamos
moito, privoume do pracer de anunciarlle con anterioridade a miña feliz chegada
á Coruña. Confío demasiado na súa xenerosidade para temer, aínda que só
sexa un instante, que vostede non quixera perdoar este meu atraso. Fixemos
unha viaxe moi afortunada e abondo rápid[a], en 13 días. Admirei, ás présas, as
masas graníticas do Escorial, recoñecín gran parte do que vostede me adiantara,
vin o Grünstein primitivo de Werner no filón de sienita do Guadamara 2 , semellándose
ás veces á pedra lidia, ás veces ó basalto; nivelei tódolos terreos desde
Madrid ata A Coruña; recollín moitas plantas alpinas en Galicia; vin unha gran
cadea montañosa de verdadeiro Grauwakkenschiefer no reino de León, (D.
Rafael mandaralle un fermoso anaco que recollín coidadosamente para vostede...);
todas esas pequenas tarefas fixéronme esquece-las malas hospedaxes, a
falta de comestibles e a insípida compañía dun mozo oficial que se vai reunir con
seu pai na Habana. Cantas veces dixen para min mesmo, que non podo ver con
vostede, meu benquerido Barón, estas montañas de Galicia tan estrañas nas súas
formas, eses vales que lle lembrarían a súa patria 3 ... ¡Que pobreza e que industria
a dos habitantes! O benestar non sempre é froito do traballo.
D. Rafael recibiunos tal como era de esperar recomendados por vostede.
É un home moi distinguido e que merece pertencer a unha familia coma a súa.
Admirámo-la dársena que está realizando, as fragatas que constrúe. Non hai en
toda España un albergue tan fermoso coma o novo navío que el ten comezado.
Betincourt 4 non sabe máis que falar, D. Rafael fala e actúa, executa el mesmo.
Con toda probabilidade, partiremos dentro de moi poucos días a bordo do
Pizarro, onde estaremos moi a gusto. Débese comer de marabilla, dado que
pago máis de 20 francos por persoa ó día. O traxecto cústanos 600 piastras. Os
ingleses impedíranlle ó correo de maio o Alcudia 5 saír antes do 30 de maio,
1 Rafael Clavijo.
2 Guadarrama.
3 Suíza.
4 Bethencourt e Molina, Agustín (auch: Agustín de Bétancourt), Inspector Xeral der Brücken und Staßen.
5 V: Alcadia.
80

05•PAX.75…100 28/2/04 13:17 Página 81
abandonando o inimigo (por mor dun forte nordeste) a costa desde o 28. Non
podemos aproveitar esta oportunidade porque o Alcudia 5 xa contaba con 47
pasaxeiros, entre os que se atopan 27 mulleres das que a maior parte teñen
nenos de peito. Iremos abondo sós, xa que o Sr. López (e Sra.) pretende obter
do Rei poder permanecer en España - o que dubido moito. O vento é moi favorable
e agardamos con impaciencia a orde de Madrid para darlle saída ó correo.
Os nosos efectos persoais xa están a bordo e ¡D. Rafael tivo moito coidado para
colocar axeitadamente os meus instrumentos! Se a orde chega o luns (como o
esperamos día e noite) marcharemos, con toda seguridade, o 4 ou o 5 de xuño.
Non poderedes imaxina-la ledicia coa que parto para esta grande e fermosa
empresa. Xulgue a partir de aí, ¡cal debe se-lo meu afecto e o meu agradecemento
para con vostede, señor Barón, que nos amañou esta felicidade!
Estou realmente mortificado por non ter podido agardar polos Señores
Clavijo 6 e Herrgen en Madrid. Pero vostede sabe que as colleras 7 non paran
como un quere e a señora Herrgen asegurábame que chegarían o domingo.
Aforrámonos unha despedida e sentimentos de pesar. Teña a bondade de saudalos
da miña parte.
ser
Reciba a seguridade do afecto máis respectuoso co que nunca deixarei de
na Coruña, o 1 de xuño de 1799. Señor Barón
O seu máis humilde e moi
obediente servidor.
Humboldt.
Transmítalle toda a miña amizade ó Sr. Tribolet. Tería a bondade de dicirlle
que non teño lecer para contesta-la súa atenta carta.
O Señor Bonpland preséntalle os seus respectos.
6 José Clavijo y Fajardo.
7 Esp.: Coches. Abreviatura para coche de colleras. Daquela, en España, empregábase esta carruaxe con seis
mulas atreladas para viaxes de longo percorrido.
81

05•PAX.75…100 28/2/04 13:17 Página 82
Humboldt no Orinoco, por Keller (Staatsbibliothek. Berlin).
82

05•PAX.75…100 28/2/04 13:17 Página 83
A Christian Friedrich Gödekind
A Coruña, 3 de xuño de 1799
Referinlle nunha carta dende Marsella como se frustrou a miña viaxe á
volta ó mundo co capitán Baudin, á que me convidara o Goberno francés, xusto
naquel momento en que debería ir ó porto para embarcar. Despois estaba previsto
irmos coa segunda expedición dende Toulon, ó encontro de Bonaparte. Os
meus amigos agardábanme con impaciencia, mais, por mor da batalla de Abuquir1
, malogrouse a expedición. Para poder realiza-lo meu propósito, quería
chegar cunha fragata sueca (que se esperaba en Marsella) a Alxir para emprender
coa caravana da Meca o perigoso camiño por terra polo deserto Selima cara
ó Cairo. A fragata non veu, e despois de esperar durante dous meses en balde
na Provenza, e despois de estala-la guerra entre Francia e Alxeria, dirixínme a
España. Aí recomendáronme ó Rei, 2 quen me deu recomendacións para tódolos
Vicerreis e o permiso de entrar con tódolos meus instrumentos nas colonias
españolas (o que ata agora ningún estranxeiro obtivera).
¡Imaxínese a miña sorte! Estou completamente equipado e facémonos á
vela dentro de poucas horas coa fragata española Pizarro cara á Habana. De aí
a Perú, México e Chile. Seguramente estarei fóra varios anos [1324], xa que
espero poder concluír algo grande.
Acompáñame un mozo erudito francés, Bonpland (botánico). Escribireille
dende A Habana.
A.v.H.
A Carl Freiesleben
A Coruña, 4 de xuño de 1799
Neste momento, embarcándome para México, quero que te lembres de
min, meu querido Freiesleben. Queríache escribir unha longuísima carta, mais o
vento de pronto cambiou de xeito favorable, así que me quedan uns poucos
minutos. Da miña última carta de Barcelona sabes que en Marsella esperei dous
meses en balde á fragata sue[ca] Jaramas, que debería levarme á Alxeria, e de
onde quería seguir por terra coa caravana da Meca ó Cairo. Fun a España para
seguir de aí a Marrocos. Acompáñame un botánico fran[cés], Bonpland, un bo
home, (mais que, dende hai 6 meses, xa non me emociona, é dicir, teño unha
relación meramente cient[ífica] con el). En Madrid entrei na alta sociedade. O
legado sax[ón] Forell e mais un cambio ministerial resultaron proveitosos para
min. O novo favorito Urquijo recomendoume ós Reis. Presentáronme a eles, na
1 Batalla naval no ancoradoiro de Abuquir o 1 e o 2.8.1798, na que o almirante Nelson inflixiu unha derrota
esmagadora á flota francesa, asegurando así a hexemonía de Inglaterra no Mediterráneo.
2 Carlos IV de España.
83

05•PAX.75…100 28/2/04 13:17 Página 84
corte concedéronme cada vez máis gracias e déronme (o que incluso ós españois
lles parecera imposible) a autorización ilimitada de traballar e investigar, conforme
o meu parecer, con tódolos instrumentos en tódalas colonias esp[añolas].
Con recomendacións reais para tódolos Vicerreis embarcamos agora para A
Habana e México; dende aí penso visitar nos próximos 3-4 anos California,
Panamá, o volcán de Tonguragua, Perú... ¡Que sorte me concederon! Túrbaseme
a cabeza de alegría. Parto na fragata esp[añola] Pizarro; aínda faremos escala en
Canarias e na costa de Caracas en Sudamérica. Pola nova do favor persoal do Rei,
polos meus coñecementos de español e polo carác-[2]ter nobre, honesto, realmente
servicial do esp[añol], espero ser benvido naquel hemisferio. ¡Que
tesouro de observacións para a miña obra sobre a construcción do globo terrestre
vou poder compilar agora! De alá contareiche máis, amigo do meu corazón. O
home debe aspirar ó bo e á grandeza. O resto depende do destino. Pase o que
pase comigo, endexamais perderei o recordo de ti, do que nós fomos un ó outro,
de como me axudaches. Dálle unha aperta ó querido Fritz1 , ós teus estimados
pais e dálles saúdos a Werner, o grande mineiro, 2 e a Böhme. Pídelles perdón
que non lles escribo persoalmente a todos. Mais cando un traballa moito, élle
imposible. Escríbeme, querido amigo, dende España non vin nin unha liña túa.
¡Polo amor de Deus, non o tomes como un reproche! Manda as cartas por Rackwitz,
que as pasará a Forell quen, pola súa banda, as dirixirá a través da legación
a Madrid, co simple enderezo ó Sr. Humb[oldt] á Havana.
En México verei mineiros saxóns, Del Río. Falamos de Freiberg. Lembro
Katzenstein e a miña promesa de arrinca-lo ouro.
Con afección íntima, cordial, grata, e o amor fraterno do teu
Humboldt.
[posdata:]
Saberás do meu último descubrimento, que tódalas terras simples húmidas
extraen o osíxeno do aire e saberás que da alúmina fixen azote puro. Vou
mandando unha 2ª memoria acerca disto ós Annales de Chimie.
Comunícame as novidades liter[arias], querido amigo, a non ser que me
fagan recensións malévolas ou outras calamidades liter[arias]. Algo si que me
amola e [3], sobre todo, porque non podo responder. Comunícame especialmente
aspectos xeognósticos que me poidan axudar nas observacións.
[enderezo:]
ó Sr. Charles Freiesleben, a Freiberg en Saxe, Alemaña.
[nota de Humboldt na páxina 1, arriba á esquerda:]
a Freiesleben.
1 Friedrich, o irmán de Freiesleben.
2 Carl Friedrich Freiesleben, o tío de Freiesleben.
84

05•PAX.75…100 28/2/04 13:17 Página 85
A Karl Maria Erenbert, barón von Moll 1
A Coruña, 5 de xuño de 1799
Despedinme de vostede dende Marsella porque pensaba partir para Alxeria
para estudia-lo Atlas e colle-lo camiño por terra ó Cairo coa caravana da
Meca. 1 O mesmo fado desfavorable que impedira a miña volta ó mundo co capitán
Baudin, 2 tamén me perseguiu alá. A guerra que estalou entre Alxeria e a
República 3 fixo África inaccesible para min e, fiel ó meu proxecto de emprender
unha grande viaxe de historia natural, fun ata as fins de Europa. Daquela, cando
chegei a España, só contaba cunha pasaxe segura a Marrocos. Mais os modos liberais
cos que me recibiu o mozo ministro D. Mariano de Urquijo, 4 e os favores
excepcionais que me concederon os Reis persoalmente, 5 reforzaron as miñas
esperanzas. O legado saxón, barón von Forell, un minerálogo excelente e proprietario
dun gabinete xeognóstico mui interesante, arranxoume a autorización de
visita-las colonias españolas con tódolos meus instrumentos. Cando me presentei
para despedida na corte en Aranxuez, o Rei aínda me deu a entender, cómo
lle pracía axudar en asuntos científicos. Ou sexa que, emprendo a miña grande
viaxe coas máis magníficas recomendacións 7 e baixo miles de agoiros favorables.
Dentro de poucas horas (élle verdade, xa que lle quería escribir unha carta
ben longa; mais o vento cambiou de repente de maneira favorable) circunnavegámo-lo
Cabo Fisterra. Tomaremos porto en Lanzarote, 8 Tenerife, na costa de
Caracas e, finalmente, en Trinidad, 9 un porto ó sur de Cuba; dende alí viaxaremos
por terra á Habana (acompáñame o botánico francés Bonpland, tamén destinado
polo Musée 10 para a viaxe á volta ó mundo de Baudin). De aquí, éme difícil
dicir como e en que orde realizarei os meus proxectos. Probablemente primeiro
Veracruz, a serra de Tlascala, despois México, California, Guatemala, o istmo
1 Fálase da caravana que se dirixe á Meca (vid. Jahn/Lange, p. 662).
2 Estaba previsto que Humboldt participase na segunda volta ó mundo de Bougainville, proxectada para
1798. Segundo a resolución do directorio — fora decisiva a idade avanzada de Bougainville — acabaron por
encargarlle a Baudin a realización desta viaxe. Ademais, só podían partir o 19 de outubro de 1800, xa que
tiveron que adia-la viaxe por causa da expedición exipcia de Napoleón. Cf. tamén Humboldt a K.L. Willdenow,
20.4.1799, en Jahn/Lange 1973, p. 661.
3 Despois de que Inglaterra saira victoriosa da batalla naval de Abuquir contra a flota napoleónica
(1.8.1798), o reino otomano, que tiña Alxeria como vasalo, declarou en setembro de 1798 a guerra a Francia e
uniuse á segunda coalición. (cf. Mignet 1975, pp. 447-450; Stein 1812, pp. 414-415; Büsch 1810, p. 831.)
4 Na súa viaxe a Inglaterra en 1790, Humboldt coñecera a Urquijo, quen fora secretario da legación española
(vid. Günter 1900, p. 52).
5 Carlos IV e María Luísa.
7 Vid. os pasaportes de Humboldt en Bruhns 1872, vol. 1, pp. 453-460.
8 No orixinal equivocadamente: Lancelotte.
9 No orixinal equivocadamente: Trincolad.
10 Muséum National d’Histoire Naturelle, París. Sobre a súa historia cf. Geoffry St. Hilaire 1835.
85

05•PAX.75…100 28/2/04 13:17 Página 86
de Panamá (tan importante para a xeognosia), Nova Granada xunto co volcán
Tonguragua (que lles costou en 1797 a vida a unhas 16.000 persoas, máis ben
debido á auga quente que á lava), 11 despois Perú... Vou coleccionar plantas e
fósiles; vou facer útiles observacións astronómicas cun extraordinario sextante
de Ramsden, cun cuadrante de Bird, e cun cronómetro de Louis Berthoud. Ademais
farei análises químicas do aire. - Mais todo isto non é o obxectivo principal
da miña viaxe. Na interacción das forzas, na influencia da natureza inorgánica
no mundo orgánico das plantas e dos animais; nesta harmonía sempre estará
centrada a miña atención. O home traballador debe aspirar sempre ó bo e á
grandeza. Se o acadar dependerá do destino invencible.
Aínda sigo traballo incesantemente no meu libro sobre a construcción do
globo terrestre, o que, de tódolos modos, só se publicará despois do meu
regreso. Agora levo visto a maior parte de Europa e abraiame cada vez máis a
simplicidade admirable da construcción. Tres ou catro capas podemos observar
de Moscova ata Cádiz, de Suecia ata Acruin no Exipto medio. No reino de León
mesmo vin saír, igual que no macizo do Harz e en Servoz en Savoia, a nosa grauvaca
por debaixo dos antigos xacementos calcarios (zechstein - rocha calcaria
dos Alpes). En Madrid faise, actualmente, moito para a mineraloxía. O profesor
Herrgen, que traduciu a obra de Wiedemann 13 , organiza, á parte do grande
gabinete real, 14 unha pequena colección mineralóxica para o ensino. Escribiralle
proximamente e desexa moito contactar con vostede. Proust 15 , que traballa
en Segovia trasladarase a Madrid. Hai poucos químicos que traballaron tanto e
que fixeron tantas análises coma el. Infelizmente publica pouco - por modestia,
non para ocultalo. Hai pouco, o Rei mandou construír un magnífico laboratorio
para el.
11 Terremoto do 4.2.1797 na provincia Quito. Os principais abalos sísmicos partían do Tonguragua. Vid.
Cavanillas 1799 e 1803.
13 Widenmann 1794 e 1797.
14 Real Gabinete de Historia Natural, Madrid. Fundouse, como sección desta institución, o Real Estudio de
Mineraloxía.
15 Proust era profesor de Química na Escola de Artillería en Segovia. De aí trasladouse á escola central en
Madrid. (cf. Jahn/Lange 1973, p. 805).
86

05•PAX.75…100 28/2/04 13:17 Página 87
O libro do astrónomo M. de la Lande foi unha das referencias de Humboldt para os traballos sobre as
coordenadas magnéticas.
87

05•PAX.75…100 28/2/04 13:17 Página 88
A Karl Ludwig Willdenow
A Coruña, 5 de xuño do 99 1
Poucas horas antes de partir coa fragata Pizarro quero volver evoca-la
miña memoria en ti. En 5 días estaremos nas Canarias, despois na costa de
Caracas, onde o cap[itán] 2 entregará cartas, despois en Trinidad en Cuba. Dálle
unha aperta á túa querida esposa, 3 ó teu cativo, 4 a Hermes e dálles saúdos a
Zöllner, Bode, Klaproth, Hermbstedt e ós que se lembren de min. Espero volvernos
ver sans e salvos. Os meus instrumentos xa están a bordo. - O teu
recordo acompáñame. O home debe aspirar á grandeza e ó bo. O resto depende
do destino. Non esquezas escribirme tódolos anos e dálle a carta a Kunth. 6 Con
amor fraternal.
Para Karl Ludwig Willdenow
Aranxuez, 20/4/1799
Posdata: A Coruña, 5/6/1799
88
Humboldt
Aranxuez, preto de Madrid, 20 de abril do 99
Aínda que non che tivese escrito nin unha liña, dende que estivera en
Marsella, meu ben querido amigo, teño traballado para ti e os teus intereses tal
e como cho demostrará o contido desta carta. Nestes momentos estou a cerrar
unha caixa para ti con 400 plantas das que un cuarto aínda estará por clasificar.
Proceden de rexións (coma San Blasio en California, Chile e as Filipinas) nas que
seguramente non se internou case ningún botánico. Ó revisares estas plantas
haste de decatar que non pasou nin un día sen que a túa memoria non me estivese
presente, estando eu en bosques, prados e na beiramar. Andei recollendo
1 Trátase dunha posdata da carta a Willdenow do 20.4.1799.
2 Manuel Cagigal, capitán do Pizarro.
3 Henriette Louise Willdenow.
4 Carl Wilhelm Willdenow.
6 Gottlob Johann Christian Kunth.

05•PAX.75…100 28/2/04 13:17 Página 89
para ti en tódolos lugares; e só para ti, xa que eu mesmo non comezarei co meu
herbario antes de estar alén do Océano. Mais, antes de indicarche as plantas
que están previstas para ti, meu estimado amigo, terei que te informar acerca
de min e do meu destino. Neste ano, pois, este destino foi estraño dabondo,
mais has notar que polo menos fun persistente no seguimento dos meus proxectos
e que esta persistencia me levará, finalmente, de California á Patagonia,
tal vez mesmo á volta ó mundo. Tendo en conta unha vida tan laboriosa e
tumultuosa coma a miña, a grande cantidade de cousas que cómpre anotar
decote como consecuencia de experimentos, observacións astronómicas, etc.,
tendo en conta a cantidade de tempo que sacrifico pola vida social, ti mesmo
verás, benquerido amigo, que non podo levar unha correspondenica moi animada.
De feito, abandonei practicamente toda correspondencia xa que con
cada nova viaxe, as vellas relacións por carta tiñan que cederlles ás novas - por
iso, os amigos máis indulxentes entenderán o adverso desta situación. Ben
sabemos que o traballo é o sentido da nosa vida. ¿E como vai ser posible traballar
se diariamente escribimos unhas seis ou dez cartas idénticas e quedando,
aínda así, sempre un resto? Só me escribo, pois, con nada máis que catro ou
cinco dos meus máis íntimos amigos. E non precisarei dicir que ti, querido
amigo, estás incluído neste reducido grupo. Aínda que só escribo cada dous ou
tres meses, trato de enlazar unha carta coa outra.
Pois entón, primeiro sobre min mesmo: Dende que, estando en Salzburgo,
desistín da miña segunda viaxe a Italia e mais dos experimentos importantes
que pensaba facer en Nápoles sobre as evaporacións gasosas dos volcáns,
non tiña outra intención que marchar á zona cálida. Sabes que o vello e tolo
Lord Bristol adquirira un barco en Livorno que nos había de levar, provisto de
cociña e bodega, de pintores e escultores, Nilo arriba ata as cataratas. Esta viaxe
ó Exipto fora acordada (en novembro do 97) antes de que Bonaparte se preocupara
con isto. Aínda tiña previsto comprar algúns instrumentos en París,
cando, cerca de Boloña, os franceses capturaron o meu Lord toleirán, cativándoo
en Milano para que pagase un bo rescate (xa que dispón dun ingreso de 60.000
libras esterlinas). En París, acolléronme como xamais esperara, cousa que só é
explicable debido á mediocridade dos alemáns que pasaran por esta cidade. O
vello Bougainville proxecta unha nova volta ó mundo, especialmente ó polo sur.
Tratou de convencerme para que o acompañe e parecíame máis axeitada unha
viaxe ó polo sur ca unha viaxe ó Exipto (xa que daquela me preocupaba de
estudios magnéticos). Cando cheguei a Francia, Bonaparte xa desembarcara ó
Exipto cos seus 10.000 eruditos que antes de Tolón xa estaban a rifar coma os
críos. Atopábame ocupado mirando cara ó futuro con semellantes esperanzas
[2] cando, de repente, o Directorio tomou a espléndida decisión, non mandar a
89

05•PAX.75…100 28/2/04 13:17 Página 90
Bougainville, un home de 75 anos, senón o Cap. Baudin emprender unha volta ó
mundo. Só souben desta disposición, cando o goberno me convidou para que
embarcase na Volcan, unha das tres corvetas. Concedéronme acceso a tódalas
coleccións nacionais para poder recoller calquera instrumento que desexaba.
Pedíronme consello respecto da selección dos naturalistas e de todo que tiña
que ver co equipamento. Moitos dos meus amigos desaprobábano xa que me ía
expor ós perigos dunha viaxe marítima que ía durar cinco anos. Mais a miña
decisión era irrevogable e eu mesmo desprezaríame se perdese semellante ocasión
de poder ser útil. Os barcos tiñan arboredo. Bougainville quixo confiarme o
seu fillo de 14 anos para que se afixese ós perigos da vida mariñeira. A selección
dos nosos compañeiros era excelente; eran todos persoas novas, instruídas
e rexas. ¡Como se miraron en fite uns ós outros cando se vían por vez primeira!
Eran estraños, sen embargo, habían de estar tantos anos tan xuntos.
Estaba previsto pasa-lo primeiro ano en Paraguai e na Patagonia, o
segundo en Perú, Chile, México e California, o terceiro no mar do sur, o cuarto
en Madagascar e o quinto en Guinea. O meu irmán e a miña cuñada queríanme
acompañar ata Le Havre. Confiamos todos tanto nesta viaxe que a partida nos
parecía unha festa. ¡Que dor inconcibible, cando, 15 días máis tarde, fracasaron
todas, todas estas esperanzas. A causa era uns 300.000 livres e ademais temíase
o estalido de guerra inminente. Tanto a miña influencia en François de Neufchâteau,
o que me quere ben, como tódalas recomendacións foron en balde. En
París, que a causa desta viaxe estaba ateigada, pensaban que xa zarparamos. O
directorio decretou unha segunda disposición para cancela-la viaxe ata o próximo
ano (??). Semellante situación e dor só se poden sentir. Mais, os homes teñen
que actuar e non entregarse á dor. Tomei a decisión segui-lo o exército exipcio
por terra coa caravana, que sairá dende Trípole polo deserto Selimar ó Cairo.
Escollín por compañeiro a Bonpland (unha das persoas novas elixida para a
volta ó mundo), que é un bo botánico, o mellor discípulo de Jussieu e Desfontaines.
Serviu na armada e é bo rapaz, moi vigoroso, valente e ademais ten xeito
na anatomia comparata.
Logo fomos a Marsella, xa que dende alí queriamos partir co Cónsul sueco
Sköldebrand 1 nunha fragata que levaba regalos. Quería pasa-lo inverno en Alxeria
e no Atlas, onde (segundo Desfontaines) na provincia de Constantine aínda se
poden atopar 400 species novas. Dende alí tiña previsto ir coa 2 caravana que se
1 Skjöldebrand.
2 Erro do autor: me [i.e. ‘mich’]. Humboldt seguramente pretendía remata-la frase co verbo pronominal
anschließen ‘unirse’. [O infinitivo vai ó final da frase alemana. O texto alemán substitúe mich ‘me’ por mit ‘con’;
n.d.trad.].
90

05•PAX.75…100 28/2/04 13:17 Página 91
dirixía á Meca, pasando por Suffetula, Túnez, Trípoli, ó encontro de Bonaparte.
Durante dous meses estivemos esperando en balde. As nosas maletas habían de
quedar feitas e a diario fomos á ribeira. A fragata Jaramas, que nos había de
guiar, fundiuse. Afogou toda a tripulación. Algúns dos meus amigos, que pensaban
que xa embarcara, asustáronse con esta noticia. Non me desanimei coas
longas esperas, e así, aluguei un guía de Ragusa que nos había levar directamente
a Túnez. O municipio de Marsella, sen embargo (que seguramente xa estaba avisado
dos ataques que pronto ían estalar contra os franceses na barbarie),
negouse a estende-los pasaportes. Pouco despois chegou a mensaxe que o Dey
de Alxer non permitía que a Caravana partise en dirección á Meca para que non
atravesase Exipto que estaba sendo profanado polos cristiáns. Neste momento
toda esperanza de encontrarse no Cairo co exército, se esvaecérase. Por mar
estaba imposibilitada toda [3] comunicación. Non tiña outra posibilidade que
suspende-la viaxe ó Oriente, meditada para o outono, e pasa-lo inverno en
España. Na primavera, había buscar un barco para Smyrna dende España. ¡Que
tempos tristes, nos que, a pesar de grandes sacrificios e incluso estando disposto
a gastar millóns, non se pode ir sen risco de costa en costa! Finalmente,
fixen a meirande parte da viaxe camiñando á beira da costa do mar Mediterráneo
pasando por Cette, Mon(t)pellier, Narbonne, Perpignan, os Pireneos e Cataluña
a Valencia e Murcia, e dende alí cruzando a meseta de La Mancha. En Montpellier
pasei uns días formidables en cas de Chaptal. En Barcelona estiven en cas de John
Gille, un inglés co que convivía en Hamburgo e que agora é o xefe dun grande
comercio en España.
Nos vales dos Pireneos florecían os chícharos mentres que ó carón, o Canigou
erguía o seu cume revestido de neve. En Cataluña e Valencia o campo é un
eterno xardín rodeado de cactos e agaves. Palmeiras datileiras de 40-50 [pés] de
altura elévanse cheas de froitos sobre tódolos mosteiros. O campo parece un
bosque de ceratonia, oliveiras e laranxeiras das que moitas teñen copas coma as
nosas pereiras. En Valencia, 68 laranxas valen 1 piacetta, isto son 6 g[roschen].
Cerca de Balaguet 3 , na desembocadura do Ebro, hai unha meseta de 10 millas de
lonxitude con chamaerops, pistachos e enumerables tipos de erica (e. vagans, e. scoparia,
e. mediterrania) e cistus. A urce estaba en flor e no medio do monte colliamos
narcisos e narcissus iunquilla. En Cambrils, a phoenix dactylifera está nun
estado tan silvestre que pode haber uns 20 ou 30 troncos tan xuntos que non
podería internarse nel nin un animal. Como en Valencia, lles gusta adorna-las
igrexas con follas de palmeira brancas, hai troncos de datileiras co rebento do
3 Erro do autor: Balanguet.
91

05•PAX.75…100 28/2/04 13:17 Página 92
centro tapado cun tipo de gorra en forma cónica de stipa tenacissima, para que as
novas follas se descoloren na escuridade.
En Europa non hai outra chaira aluvial con semellante abundancia, coma
a de Valencia, no sur coma Calabria. Cando se ve estas palmeiras, granados,
ceratonias, malvas, etc., crese nunca ter visto árbores e follas. A mediados de
xaneiro o termómetro xa indicaba 18º Réaumur á sombra. As flores case xa estaban
desfloradas. No Puçol, a musa bihai, aletris e ravenala están en flor ó aire libre.
O schinus molle, a anona reticulata e o laurus persea son moi comúns alá e tódolos
anos dan froitos maduros. Non che digo nada das ruínas de Tarragona, do
monte de Murviedro, do templo de Diana do vello Sagunto ou do seu inmenso
anfiteatro. Tampouco che vou falar da torre de Hércules, dende a que se pode
divisa-las torres de Valencia que sobresaen entre unha foresta de palmeiras datileiras
e [orixinal: Garaffen. Palabra non identificada; posiblemente: ‘garrafal’;
n.d.trad.], nin do mar ou do Cabo de Cullera. Coitados, que case sempre estades
con frío, mentres que eu paseaba suando por debaixo de laranxeiras en flor e
por campos con miles de regos, que dan cinco colleitas ó ano (arroz, trigo,
cánabo, chícharos e algodón). Con esta vexetación opulenta, con esta incrible
beleza da xente un logo se esquece do cansazo da viaxe e das tabernas en que
non hai nin pan. Ademais, case toda a costa ten preciosos labradíos. En Cataluña
preséntase unha industria parecida á holandesa. En tódalas vilas tecen, hai
construcción naval, etc. - todos traballan. En Europa tal vez non se atope un cultivo
e xardíns máis avanzados que entre Castelló de la Plana e Valencia. Mais
internándose 15 millas no país, todo está ermo. Esta parte do interior é o cume
dunha montaña que quedou a uns 2 ou 3.000 pés sobre o nivel do mar cando o
Mediterráneo devorou todo. A esta altura, España non só lle debe a súa existencia,
senón, así mesmo, a súa seca (sen conta-las costas) e, en parte, o frío. Nos
arredores de Madrid, as oliveiras no campo libre a miúdo sofren do frío e son
contadas as laranxeiras ó aire libre. Mais, xa estou comezando a describi-lo que
en principio nunca quero facer, xa que, daquela, che debería mandar libros en
lugar dunha carta.
Retomo os meus plans:
Logrei sacarlle proveito ó cambio ministerial de aquí e á promoción do
novo favorito Urquijo, de xeito que me recomendaron encarecidamente ó Rei e,
sobre todo, á Raíña. Sempre que estaba na corte, ámbolos dous tratáronme con
máxima distinción, e non só me concederon a autorización real para ir con
tódolos instrumentos a tódalas colonias esp[añolas] (o que incluso ós españois
lles parecera imposible), senón que tamén vou previsto de recomendacións
92

05•PAX.75…100 28/2/04 13:17 Página 93
reais para tódolos Vicerreis e gobernos. Así que agora irei primeiro para Cuba,
despois a México, California, Panamá, Perú, etc. Acompañarame o botánico francés
Bonpland. Non esquecerei o teu herbario aínda que, durante a guerra, non é
nada fácil facer chega-las plantas a Europa.
Suplícote mandarme por Cavanilles, p.e. a través da legación, o teu magnífico
Species 4 do que só dispoñemos ata Pentandria (2 partes). Non che teño
tempo copia-lo catálogo das plantas que recollín para ti. Polo tanto, irá in brutto.
Cavanilles prega encarecidamente por: Leers, flora herbornensis, ed. Willd. 5 ,
Gräser de Schreber 6 , a túa Phytographie 7 , da que só ten o primerio fascículo, e
Host, flora austríaca 8 .
4 Fala do Species plantarum de Linné, editado por Willdenow, publicado dende 1797, mais que só se rematou
despois do falecemento de Willdenow. Cf. Linné 1797.
5 Leers 1789. A Flora foi publicada por vez primeira en 1775 e reeditada despois da morte de Leers por Willdenow.
6 Schreber 1769; [Herbas].
7 Willdenow 1794.
8 Host 1797.
93

05•PAX.75…100 28/2/04 13:17 Página 94

05•PAX.75…100 28/2/04 13:17 Página 95
O DIARIO DE HUMBOLDT
Cedido por:
Alexander von Humboldt. Reise durch Venezuela. Auswahl aus den Reiseteagebüchern.
Herausgegeben von Margot Faak. Berlin: Akademie Verlag (im
Druck). [A. v. Humboldt. Viaje por Venezuela. Selección de los Diarios de Viaje. Editado
por Margot Faak. Berlín: Akademie Verlag (en imprenta)].

05•PAX.75…100 28/2/04 13:17 Página 96

05•PAX.75…100 28/2/04 13:17 Página 97
Capítulo 2
Da Coruña a Santa Cruz de Tenerife
(Illas Canarias)
(do 5 ó 25 de xuño de 1799)
[Diario I, 2V] Comezouse a bordo do Pizarro, o 3 de xuñ[o] de 17[99].
Pasámo-la noite do 3 ó 4 de maneira moi intranquila. Pensabamos que sería a
última noite que pasariamos en terra no continente europeo. En canto cambiase
o vento, sairiámo-lo día 4 ás 8 h[oras] da mañá. O vento seguía soprando do
oeste e, a pesar de que a néboa espesa que cubría o mar parecía indicar que
cambiaría a n[or]este, os oficiais do Pizarro – que non estaban moi a favor de
que partisemos tan rapidamente – aseguraban que, de tódolos xeitos, poderiamos
ter que permanecer á espera no porto durante 10 ou 12 días máis, ou
mesmo (como o Alcudia, que saíra antes ca nós) tres semanas. A nosa situación
non era a máis agradable, posto que xa embarcarámo-los libros, os instrumentos,
a roupa, todo o que nos facía falta. A isto uniuse a noticia de que preto das
Sisargas se avistara una escuadra ingl[esa] ou un ¿convoi? Mentres tanto, d[on]
Rafael Clavijo asegurábanos que o inimigo navegara sen demora cara a Lisboa,
e que xa non se vía nada das dúas fragatas ingl[esas] nin do barco de guerra de
50 can[óns] que durante todo o mes de maio estivera cruzando diante da
Coruña.
97

05•PAX.75…100 28/2/04 13:17 Página 98
O día 4 pola tarde por fin se levantou vento do noroeste (unha dirección
que nesta época do ano é moi común e case estable), pero sopraba con tan
pouca forza que o cap[itán] da fragata, d[on] Manuel Caxigas, co que falei pola
tarde no porto, non pensaba partir, como moito, antes da mañá do día 6. Durmimos
sen preocupacións e, posto que ata as 9 h[oras] ninguén nos avisaría,
non nos apuramos para levar a cabo as nosas pequenas tarefas en terra. Para o
noso grande asombro, ás 9 h[oras] o patrón da chalupa, d[on] Rafael, irrompeu
na nosa habitación, coa noticia de que dentro dunha h[ora] teriamos que estar
a bordo, para saír á vela inmediatamente. Esta présa, de feito, tiña certo efecto
aterrador. Creramos con toda certeza que se nos avisaría con tres ou catro
h[oras] de antelación. Escribira unhas 43 cartas que aínda non gardara en
sobres e estaban sen selar, e aínda tiña que resolver ducias de asuntos de menor
identidade. O comerciante holand[és] Sr. [en branco no texto] axudoume con
moita lealdade neste ambiente algo crispado, de modo que, ás dez h[oras] estabamos
xa no porto. Entón púxose de manifesto que todo aquel apuro non proviña
do noso capitán, que aínda se encontraba tranquilamente en terra. A
bordo da fragata aínda non se pensaba en partir, así que, en compañía do pilotín,
levamos a bordo a nosa última equipaxe, para despois comer con toda tranquilidade
na Fonda de Oro e estar de volta no porto ás 2 h[oras]. D[on] Rafael,
xa durante a noite, se desprazara a toda présa a Ferrol, para asisti-lo seu amigo
– e tamén noso – na hora da súa morte, o comandante de artillería d[on] Vicente
Plo (un ancián moi bondadoso, que só 4 días antes o viramos, gozando de boa
saúde). [Don Rafael] encomendáralle moito a nosa rápida saída ó seu axudante,
d[on] Francisco Roldán y Gil, seu tío fora Vicerrei en S[anta] Fe. A súa
chalupa, con 17 mariñeiros sempre quedaba no porto para levarnos a bordo en
canto nos fose necesario * (un honor que nos resultou bastante molesto no
momento de ter que pagar [2R]). Esta circunstancia e as présas do patrón da
chalupa que botaba de menos a súa casa, apuraron a nosa saída. Eu, pola miña
parte, facía ponderacións sobre a importancia que ten, moi en particular, o
momento de partir (a propia saída do porto), e de qué pequeneces e nimiedades
depende a solución dun gran problema, de superarse ou non. Entón, fíxenlle
a miña visita de despedida a d[on] Francisco Guille, onde o patrón á
maneira distinguida propia dos mordomos, non tardou en solta-la noticia
sobre os oficiais do Pizarro – o seu discurso foi dun efecto tan grande que o baixiño
e narigudo d[on] Francisco, con todo fervor, xa quería mandarme de volta
a bordo sen comer. Que o patrón lle advertira ó Cap[itán] que, no caso de que
non estivese coas velas izadas ás 2 h[oras], lle daría o mando da fragata a outro.
* O práctico Arauco.
98

05•PAX.75…100 28/2/04 13:17 Página 99
Aínda así gañamos suficiente tempo como para comer na Fonda e repoñernos.
Na mesa encontrabámonos moi alegres. Aínda tiven tempo para escribirlle a
Vauquelin e Pomard, logo deixamos terra firme - de mellor humor que durante
o primeiro intento tan apresurado. A demora aínda tivo un beneficio engadido.
Salvoume dunha gran desfeita pecuniaria. Debíalle 100 p[esos] ó dono da
fonda, que anteriormente me prestara ó contado. Pola mañá deixárame marchar
correndo a toda présa, sen acordarse diso. Nin se acordou ata agora. Ás 2
horas (o día 5 de xuñ[o]) da tarde estabamos a bordo do “Pizarro”. Dispárase
o tiro de canón da “leva”...
NOTA DO TRADUCTOR:
Mantivemos entre corchetes certas palabras do orixinal para respecta-la presentación do texto, non por outra
razón.
99

05•PAX.75…100 28/2/04 13:17 Página 100

06•PAX.101…134 28/2/04 13:18 Página 101
VIAXE ÁS REXIÓNS
EQUINOCCIAIS
(O paso por Galicia)
Recollido de:
Viaje a las regiones equinociales del Nuevo Continente hecho en 1799, 1800, 1801, 1802,
1803 y 1804 por A. Humboldt. Ministerio de Educación Nacional, Dirección de
Cultura, Caracas (1941-42).

06•PAX.101…134 28/2/04 13:18 Página 102

06•PAX.101…134 28/2/04 13:18 Página 103
VIAXE ÁS REXIÓNS EQUINOCCIAIS
(O paso por Galicia)
Deixamos Madrid a mediados do mes de maio. Atravesamos unha parte
de Castilla la Vieja, o reino de León e Galicia, e trasladámonos á Coruña, onde
habíamos de embarcarnos para a illa de Cuba. Aínda que foi moi recio e prolongado
o inverno, gozamos durante a viaxe desa suave temperatura da primavera
que, nunha latitude tan meridional, non cadra ordinariamente senón cos
meses de marzo e de abril. As neves cubrían aínda os altos cumes de Guadarrama;
pero nos vales profundos de Galicia, que recordan os sitios máis pintorescos
de Suíza e do Tirol, xaras cargadas de flores e breixos arborescentes tapizaban
os penedos todos. Apártase un sen pesar do altiplano das Castelas, que
case por tódalas partes está denudado de vexetación, e onde, en inverno se experimenta
un frío bastante penetrante, e en estío unha calor que abafa. Segundo
observacións pouco numerosas que puiden facer persoalmente, o interior de
España forma unha vasta planicie elevada de 300 toesas (584 metros) sobre o
nivel do océano, que está cuberta de formacións secundarias, de esperón, xeso,
sal xema e pedra calcaria do Jura. O clima das Castelas é moito máis frío có de
Tolón e Xénova, pois a súa temperatura media elévase a penas a 15° do termómetro
centígrado 1 . Admira ver que, baixo a latitude de Calabria, Tesalia e Asia
1 Cada vez que nesta obra non se indique expresamente o contrario, as variacións da temperatura serán
expresadas segundo a escala centesimal do termómetro de mercurio; pero, para evita-los erros que poderían
nacer das reduccións das diferentes escalas e da supresión frecuente das fraccións decimais, fixen imprimi-
-las observacións parciais tal como as deu o instrumento do que me servín. Crin que debía seguir neste
aspecto o camiño adoptado polo ilustre autor da Base du système métrique.
103

06•PAX.101…134 28/2/04 13:18 Página 104
menor, non se dean as laranxeiras ó aire libre 2 . O altiplano central está rodeado
dunha zona baixa e estreita, onde en varios puntos vexetan, sen sufri-los rigores
do inverno, o chamaerops, a datileira, a cana de azucre, a bananeira e moitas
plantas que son comúns a España e á América setentrional. A unha latitude de
36 a 40 graos, a temperatura media desa zona é de 17 a 20 graos; e por unha chea
de circunstancias que sería longo desenvolver aquí, esta rexión feliz fíxose
asento principal da industria e da cultura intelectual.
Se no reino de Valencia remontamos das beiras do Mediterráneo cara ás
altas chairas da Mancha e as Castelas, creriamos recoñecer moi adiante nas
terras, nas escarpaduras prolongadas, a antiga costa da Península. Este fenómeno
curioso recorda as tradicións dos Samotracios, e outros testemuños históricos,
segundo os cales se supón que a irrupción das augas polos Dardanelos,
2 Como no curso desta Relación histórica trátase a miúdo da influencia da temperatura media sobre o
desenvolvemento da vexetación e os productos da agricultura, será útil consignar aquí os datos seguintes,
fundados en observacións precisas e propias para subministrar termos de comparación. Engadín un asterisco
ós nomes de cidades cun clima singularmente modificado, ben pola súa elevación sobre o nivel do océano,
ben por outras circunstancias independentes da latitude.
104

06•PAX.101…134 28/2/04 13:18 Página 105
Camiño Real por onde entrou Humboldt na Coruña.
105

06•PAX.101…134 28/2/04 13:18 Página 106
ampliando a cunca do Mediterráneo, esnaquizou e somerxeu a parte austral de
Europa. Supoñendo que estas tradicións deben a súa orixe, non a simples abstraccións
xeolóxicas, senón á memoria dunha antiga catástrofe, vese que o altiplano
central de España resiste ós efectos desas grandes inundacións ata que a
evacuación das augas polo estreito formado entre as columnas de Hércules ocasione
a baixada progresiva no nivel do Mediterráneo e a reaparición sobre a súa
superficie do Baixo Exipto por unha parte e as fértiles chairas de Tarragona,
Valencia e Murcia pola outra. Todo canto concirne á formación deste mar,
debido a que a súa existencia influíu tan fortemente na primitiva civilización da
especie humana, ten particular interese 3 . Podería crerse que España, como
forma un promontorio no medio dos mares, debeu a súa conservación física á
altura do seu solo, pero, para dar peso a estas ideas sistemáticas, sería preciso
aclara-las dúbidas que xurdiron sobre a ruptura de tantos diques transversais;
sería preciso discuti-la probabilidade de que o Mediterráneo fose dividido
antes en varias cuncas separadas, das que Sicilia e a illa de Candia parecen
marca-los antigos límites. Non nos aventuramos a resolver aquí estes problemas,
e contentarémonos con chama-la atención sobre o sorprendente contraste
que presenta a configuración do solo nos extremos oriental e occidental de
Europa. Entre o Báltico e o Mar Negro, o terreo está hoxe a penas elevado 50
toesas por riba do nivel do océano, mentres que o altiplano da Mancha, colocado
entre as cabeceiras do Niemen e o Boristenes, figuraría como un grupo de
montañas dunha altura considerable. Se é intesante recorda-las causas que puideron
modifica-la superficie do noso planeta, é máis seguro ocuparse dos fenómenos
tal como se presentan ás medidas e á observación do físico.
De Astorga á Coruña, principalmente desde Lugo, elévanse gradualmente
as montañas. Pouco a pouco desaparecen as formacións secundarias, e as rochas
de transición que suceden a aquelas anuncian a proximidade dos terreos primitivos.
Montañas considerables encontramos compostas desa pedra de gra vella
3 DIODORO SÍCULO, ed. Wesseling, Amsterdam, 1746, lib. IV, cap. 18, p. 336; lib. V, cap. 47, p. 369. DIO-
NISIO DE HALICARNASO, ed. de Oxford, 1704, lib. I, cap. 61, p. 49. ARISTÓTELES, Obras completas, ed.
Casaubon, Lyon, 1590. Meteorología, lib. I, cap. 14, t. I, p. 336. H. ESTRABÓN, Geografía, ed. Tomás Falconer,
Oxford, 1807, t. I, pp. 76 e 83. (TOURNEFORT, Voyage au Levant, p. 124. PALLAS, Voyage en Russie, t. V, p. 195.
CROISEUL-GOUFFIER, Voyage pittoresque, t. II, p. 116. DUREAU DE LA MALLE, Géographie physique de la mer
Noire, pp. 157, 196 e 341. OLIVIER, Voyage en Perse, t. III, p. 130. MEINERS, über die Verschiedenheiten der Menschennaturen,
p. 118). Entre os xeógrafos antigos, algúns, como Estratón, Eratóstenes e Estrabón, pensaban que
o Mediterráneo, cheo coas augas do Ponto-Euxino, da lagoa Meotis, do mar Caspio, e do lago Aral, rompera
as columnas de Hércules; os outros, como Pomponio Mela mantiñan que a irrupción se efectuara polas augas
do océano. Na primera destas hipóteses, a altura do chan entre o mar Negro e o Báltico e entre os portos de
Cette e Burdeos determina o límite que a acumulación das augas puido alcanzar antes da reunión do mar
Negro, o Mediterráneo e o océano, tanto ó norte dos Dardanelos como ó leste desa lingua de terra que antes
unía Europa con Mauritania, da que existían aínda vestixios, en tempo de Estrabón, nas illas de Junori e Luna.
106

06•PAX.101…134 28/2/04 13:18 Página 107
que os mineraloxistas da escola de Freiberg designan cos nomes de Grauwacke e
Grauwackenschiefer. Ignoro se esta formación, non frecuente no mediodía de
Europa, foi xa descuberta nalgunha outra parte de España. Fragmentos angulosos
de pedra lidia esparexidos nos vales parecían anunciarnos que o xisto de
transición serve de base ás capas de Grauwacke. Preto da Coruña mesma elévanse
cumes graníticos que se prolongan ata o cabo Ortegal. Estes granitos, que
parece que estiveron noutros tempos contiguos ós da Bretaña e Cornualles, son
quizais os restos dunha cordilleira de montañas destruídas e somerxidas polas
ondas. Caracterizan esta rocha grandes e fermosos cristais de feldespato; nela
encóntrase diseminado o mineral de estaño común, que constitúe, para os habitantes
de Galicia, materia dunha penosa e pouco lucrativa explotación.
Chegados á Coruña, encontrámonos con que este porto estaba bloqueado
por dúas fragatas e un baixel ingleses. Estaban destinados estes barcos a interrompe-la
comunicación entre a metrópole e as colonias de América; porque da
Coruña, e non de Cádiz, partían nesa época mensualmente un paquetebote
(correo marítimo) para A Habana, e bimestralmente outro para Bos Aires, ou a
boca do Río da Prata. Darei a continuación unha noticia exacta do estado dos
correos no novo continente. Abonde sinalar aquí que, desde o ministerio do
conde de Floridablanca, o servicio dos correos terrestres estivo tan ben organizado
que, mediante eles soamente, un habitante do Paraguai ou da provincia
de Jaén de Bracamoros, nas ribeiras do Amazonas, pode bastante regularmente
comunicarse con outro habitante de Novo México ou das costas de Nova California,
cunha distancia igual á que hai de París a Siam, ou de Viena ó cabo de
Boa Esperanza. Así mesmo, unha carta confiada ó correo nunha pequena
cidade de Aragón chega a Chile ou ás misións do Orinoco, con tal que dun
modo ben preciso se indique o nome do corregimiento ou distrito que inclúa a
aldea india á cal teña que chegar esa carta. Comprace recordar institucións que
poden mirarse como un dos maiores beneficios da civilización moderna. O
establecemento dos correos marítimos e o dos correos do interior puxeron ás
colonias nunha relación máis íntima entre si e coa nai patria. Máis rápida se fixo
a circulación das ideas: as queixas dos colonos fixéronse escoitar máis facilmente
en Europa, e a autoridade suprema logrou ás veces reprimi-las vexacións
que a causa do afastamento dos lugares quedarían por eles descoñecidos para
sempre.
O ministro, primeiro secretario de Estado, recomendáranos moi particularmente
ó brigadier don Rafael Clavijo, quen desde había pouco era o encargado
da dirección xeral dos correos marítimos. Este oficial, vantaxosamente
coñecido polo seu talento para a construcción de barcos, encargábase de esta-
107

06•PAX.101…134 28/2/04 13:18 Página 108
blecer novos arsenais na Coruña. Nada descoidou para facernos agradable a
nosa permanencia nese porto, e aconsellounos embarcarnos na corveta Pizarro,
destinada á Habana e México 4 . Este barco, encargado da correspondencia do
mes de xuño, había de partir xunto co Alcudia, paquebote do mes de maio, que
a causa do bloqueo estaba confinado había tres semanas no porto. Non era
reputado como gran andador o Pizarro; pero gracias a unha feliz casualidade
escapara á persecución dos barcos ingleses na longa navegación que acababa
de realizar desde o Río da Prata ata A Coruña. O Sr. Clavijo ordenou que se fixesen
a bordo desa corveta os arranxos convenientes para coloca-los nosos instrumentos
e para que se nos facilitasen durante a travesía os medios para
ensaiar experiencias químicas acerca do aire. O capitán do Pizarro recibiu orde
de deterse en Tenerife o tempo que considerasemos necesario para visita-lo
porto da Orotava e ascender ó cume do Pico.
Dez días nada máis tivemos que esperar para o noso embarque, e aínda
nos pareceu ben longo ese prazo. Ocupámonos, mentres tanto, de prepara-las
plantas recollidas nos fermosos vales de Galicia, non visitados ata entón por
ningún naturalista: examinámo-los bochos e moluscos que bota con abundancia
o mar groso do noroeste ó pé da rocha escarpada sobre a cal está construída
a vixía da Torre de Hércules. Esta torre, tamén chamada Torre de Ferro, foi restaurada
en 1788. A súa altura é de 92 pés, as súas paredes teñen 4 1 / 2 pés de grosor,
e a súa construcción proba incontestablemente que foi obra dos romanos.
Unha inscrición atopada preto dos seus cimentos, da que teño unha copia gracias
ó Sr. de Laborde, móstranos que este faro foi construído por Cayo Sevio
Lupus, arquitecto da cidade de Aqua flavia (Chaves), e que foi dedicado a Marte.
¿Por que a Torre de Ferro ten neste país o nome de Hércules? ¿Construiríana os
romanos sobre as ruínas dun edificio grego ou fenicio? Estrabón afirma, en
efecto, que Galicia, o país dos Gallaeci, fora poboado polas colonias gregas.
Segundo unha noticia sacada da Xeografía de España de Asclepíades o Mirleano,
unha tradición antiga contaba que os compañeiros de Hércules se estableceran
nesas comarcas 5 .
Fixen as observacións necesarias para comproba-lo movemento do cronómetro
de Luis Berthoud, e vin con satisfacción que non alterara o seu atraso
diurno, a pesar das sacudidas a que estivera exposto no traxecto de Madrid á
Coruña. Esta circunstancia era moi importante, en tanto que existía moita incerteza
sobre a verdadeira lonxitude de Ferrol, cidade da que o seu centro se
4 Segundo a terminoloxía española, o Pizarro era unha fragata lixeira.
5 Estrabón, ed. Casaubon, París, 1620, lib. III, p. 157. Os fenicios e os gregos visitaban as costas de Galicia
(Gallaecia), a causa do comercio de estaño, e sacaban este do país así como das illas Casitéridas. Estrabon, lib.
III, p. 147. Plinio, lib. XXXIV, cap. 16.
108

06•PAX.101…134 28/2/04 13:18 Página 109
encontra a 10’ 20’’ ó leste da Torre de Hércules da Coruña. Unha ocultación de
Aldebaran e unha longa serie de eclipses dos satélites de Xúpiter, observados
polo almirante Mazaredo e calculados por Méchain, parecían probar que, no
Atlas Marítimo de Tofiño, que polo demais é tan exacto para a indicación das
distancias parciais, a posición absoluta da Coruña e de Ferrol eran erróneas en
dúas ou tres leguas mariñas. O meu cronómetro adheriuse a esas dúbidas
declarando en contra das operacións de Tofiño. Observei que o Observatorio da
Mariña de Ferrol estaba a 0 h 42’ 21’’ ó oeste de París 6 . A media de tódalas
observacións feitas por astrónomos españois e publicadas hai pouco polo Sr.
Espinosa dá 0 h 41’ 21’’,5. Polo demais, xa indiquei que, saíndo deste porto moitas
expedicións, a posición falsa que se lle atribuíu influíu desvantaxosamente
sobre as lonxitudes de varias cidades de América, determinadas, non por
observacións absolutas, senón só polo transporte de tempo. Os reloxos mariños,
mesmo ampliando en todo a masa dos nosos coñecementos xeográficos,
contribúen con frecuencia a propaga-lo erro que afecta á lonxitude do punto de
partida, porque aqueles fan depender deste só punto a situación das costas nas
máis apartadas rexións.
Os portos de Ferrol e A Coruña comunícanse por unha mesma baía, de
maneira que un baixel que, como consecuencia dun mal tempo, pon rumbo a
terra, pode fondear nun ou noutro deses portos segundo llo permita o vento.
Esta vantaxe é inapreciable en lugares en que o mar está case constantemente
groso e de fondo, como entre o cabo Ortegal e o Fisterra, que son os promontorios
Trileucum e Artabrum dos antigos xeógrafos 7 . Unha estreita canle, cercada
de arrecifes graníticos escarpados, conduce á vasta cunca de Ferrol. Non
ofrece Europa enteira tan extraordinario fondeadoiro en razón da súa avanzada
posición no interior das terras. En apariencia, este paso estreito e tortuoso polo
cal entran os baixeis no porto e saen del foi aberto ben pola irrupción das ondas
ben por repetidas sacudidas dos máis violentos terremotos. No Novo Mundo,
sobre as costas de Nova Andalucía, a Laguna del Obispo presenta exactamente a
mesma forma do porto de Ferrol. Os fenómenos xeolóxicos máis curiosos
encóntranse repetidos a grandes distancias sobre a superficie dos continentes 8 ;
e os físicos que tiveron a oportunidade de examinar diversas partes do globo
abráianse do sumo parecido que se observa na desfeita das costas, nas sinuosi-
6 Obs. astr., “Introd.”, p. XXXVI, t. I, pp. 24 e 33. Espinosa, Memorias sobre las observaciones astronómicas
hechas por los navegantes españoles, 1809, t. I, p. 23. Se se supón que o meu cronómetro non aumentou o seu
atraso diurno durante a viaxe de Madrid á Coruña, o que sería contrario ós experimentos directos feitos en
Marsella, a lonxitude de Ferrol será aínda 23’’en tempo maior cá que fixou o Sr. Tofiño.
7 Ptolomeo cita o porto dos Artabres: Geogr., lib. II, cap. 6 (Bertii Theatr. geograph. vet., Amsterdam, 1618, p. 34).
8 O Sr. Peron, arrebatado ás ciencias á idade de trinta e cinco anos, tras unha longa e dolorosa enfermidade.
Véxase unha noticia interesante sobre a vida deste viaxeiro, polo Sr. Deleuze, nos Annales du Muséum, t. XVII.
109

06•PAX.101…134 28/2/04 13:18 Página 110
110

06•PAX.101…134 28/2/04 13:18 Página 111
26 de maio do 99.
Transcrición do texto da páxina anterior
Alto: Corresp. do que non ——— máis que 3’’ de dúbidas.
10 h. 7’ 38’’ ———- 112º 28’ 50’’ ———- 2h. 16’ 27’’
9. 25 ———- 113º 4.’ 0 ———- 14 32
11 29. ———- 113. 41. 40 ———- 12 39.
13. 12 ———- 114. 15 5. fallado
14. 45. ———- 114. 42. 40. ———- 9. 23
15. 58 ———- 115. 5. 25 fallado
17. 13 ———-115. 29. 20. ———- 6 39.
111
Prairial 1
O C. Lalande fixo xurdir dúbidas sobre a lonxitude de Ferrol. Conn. des Tempos ——- p. 443. A miña
primeira ocupación na Coruña, a onde cheguei o 25 de maio, era determinar esa lonxitude. O meu cronómetro
atrasara o 19 Flor. 2 para o t. m. de Madrid (ó mediodía) de 1’ 58’’,4. Atrasara ata o 24, 4’’,4 en 24 h. a causa
da carruaxe creo baseándome en observacións anteriores, un atraso diario de 5’’,5.
Ferrol 42’ 15’’,5 Lalande
42’ 27’’ Herrera
41’ 40’’ Tofiño
Coruña 42’ 20’’ Tofiño
difer. dos meridianos
da Coruña e de Madrid
18’ 54’’
Non hai 3’’ de dúbidas,
pero para coñecer ben a
mediodía 24. 24. 5.
–––————
12. 12. 2.
11. 56. 37
–––————
15’ 25’ adianto do cronómetro sobre o t.m. da Coruña
24’ 8 dif. de Madrid a París
————
39. 32.
1’ 33. atraso do cron. en 18 días.
————
41’ 5’’
1’ 58’’ atraso ———
————
43’ 3’’ dif. da Coruña e París
40” dif. de Ferrol e da Coruña
————
42’ 23’’ lonx. de Ferrol
diferencia con París sería necesario que a lonx. de Madrid
fose mellor determinada.
O 29 de maio encontreime en Ferrol co Sr. Herrera a inclin.
magn 6º,15. oscilac. 23,
1 N. do T.: Noveno mes do calendario republicano (do 20 de maio ó 8 de xuño).
2 Floréal: Oitavo mes do calendario republicano (do 20 ou 21 de abril ó 19 ou 20 de maio).

06•PAX.101…134 28/2/04 13:18 Página 112
dades dos vales, no aspecto das montañas, e na distribución por grupos. A confluencia
accidental dunhas mesmas causas debeu producir en tódalas partes
uns mesmos efectos; e no seo desta variedade que presenta a natureza obsérvase
unha analoxía de estructura e forma tanto na disposición das materias
brutas como na organización interior das plantas e os animais.
Na travesía da Coruña a Ferrol, nun baixío, preto de Seña Branca, na baía
que segundo d’Anville é o Portus magnus dos antigos, fixemos, por medio
dunha sonda termométrica de válvulas, algunhas experiencias sobre a temperatura
do océano e o decrecemento do calórico nas capas de auga superpostas
unhas sobre outras. O instrumento sinalou no banco, arriba, 12º,5 a 13º,3
centígrados; mentres que en calquera outra parte en que o mar era moi profundo,
o termómetro marcaba 15° ou 15°,3 estando o aire a 15°,8. O célebre
Franklin e o Sr. Jonatas Williams, autor da obra que apareceu en Filadelfia
baixo o título de Navegación termométrica, dirixiron por primeira vez a atención
dos físicos sobre os fenómenos que ofrece a temperatura do océano enriba dos
baixíos e nesa zona de augas cálidas e correntes que desde o Golfo de México
se move cara ó banco de Terranova e as costas setentrionais de Europa. A
observación de que a proximidade dun banco de area está indicada por un
descenso rápido da temperatura do mar na súa superficie non soamente lle
interesa á física, senón que pode tamén ser moi importante para a seguridade
na navegación. O uso do termómetro non debe certamente facer que se descoide
o da sonda; pero proban suficientemente as experiencias que citarei no
curso desta Relación, que moito antes de que se encontre o baixel sobre os baixos
fondos anuncian o perigo variacións de temperatura, sensibles para os
máis imperfectos instrumentos. Neste caso o arrefriado da auga pode inducir
ó piloto a bota-lo escandallo en lugares en que se cre na seguridade máis perfecta.
Noutro lugar examinarémo-las causas físicas destes fenómenos complicados;
baste recordar aquí que as augas que cobren os baixos fondos deben en
grande parte a diminución da súa temperatura á súa mestura coas capas de
auga inferiores que remontan cara á superficie sobre os cantís dos bancos.
Un mar groso do noroeste impediunos continuar na baía de Ferrol as
nosas experiencias sobre a temperatura do océano. A grande elevación das
ondas era consecuencia dun vento impetuoso que soprara en mar aberto, a
causa do cal se viran obrigados os baixeis ingleses a afastarse da costa. Queríase
aproveitar esta ocasión para partir; embarcáronse inmeditamente os nosos
instrumentos, libros e o restante dos nosos efectos; pero o vento do oeste que
aumentou cada vez máis non nos permitiu levanta-la áncora. Aproveitamos
esta demora para escribirlles ós nosos amigos de Alemaña e Francia. Non
deixa de ser impoñente o instante en que por primeira vez se deixa Europa. É
en van recorda-la frecuencia das comunicacións entre ámbolos mundos, en
112

06•PAX.101…134 28/2/04 13:18 Página 113
Navíos de comercio semellantes á corveta Pizarro.
113

06•PAX.101…134 28/2/04 13:18 Página 114
van reflexionar sobre a grandísima facilidade con que, gracias ó perfeccionamento
da navegación, se atravesa o Atlántico, que comparado co Grande Océano
é só un brazo de mar de pouco ancho; a sensación que se experimenta ó
emprender unha primeira viaxe de longo percorrido non deixa de estar acompañada
dunha profunda emoción. Non se parece a ningunha das impresións
que recibimos desde a nosa adolescencia. Separados dos obxectos das nosas
máis caras afeccións, penetrando, por así dicilo, nunha vida nova, vémonos
obrigados a recollernos dentro de nós mesmos e encontrámonos nun illamento
nunca antes coñecido por nós.
Entre as cartas que escribín no momento de embarcarnos houbo unha
que foi de grandísima influencia sobre a dirección das nosas viaxes e sobre os
traballos a que nos entregamos de seguida. Cando abandonei París co propósito
de trasladarme ás costas de África, parecía aprazada por varios anos a
expedición de descubrimentos ó Mar do Sur. Conviñera co capitán Baudin que,
se, contra o que el esperaba, a súa viaxe se realizaba nunha época máis próxima,
e se a noticia diso podía chegarme a tempo, eu trataría de pasar de Alxer
a un porto de Francia ou de España para unirme á expedición. Reiterei esta
promesa ó partir para o novo continente. Escribinlle ó Sr. Baudin que, se o
Goberno persistía en facerlle segui-la ruta do Cabo de Hornos, buscaría o
medio de encontralo, ben en Montevideo, ben en Chile, ben en Lima, onde
queira que arribase nas colonias españolas. Fiel a este compromiso, cambiei de
plan na miña viaxe desde que os xornais americanos anunciaron, en 1801, que
a expedición francesa saíra do Havre para da-la volta ó globo de leste a oeste.
Fretei unha pequena embarcación para trasladarme do Batabanó, na illa de
Cuba, a Portobelo, e de alí, atravesando o istmo, ás costas do Mar do Sur. O
erro dun xornalista fíxonos seguir, ó Sr. Bonpland e a min, un camiño de máis
de oitocentas leguas nun país que non tiverámo-la intención de atravesar. Foi
en Quito onde unha carta do Sr. Delambre, secretario perpetuo de primeira
clase do Instituto, nos comunicou que o capitán Baudin tomaba o rumbo do
cabo de Boa Esperanza, sen toca-las costas orientais ou occidentais de América.
Non sen pesar lembro unha expedición que se enlaza con varios acontecementos
da miña vida, e a historia da cal acaba de ser trazada por un sabio tan distinguido,
tanto polo número de descubrimentos unidos ó seu nome como pola
nobre e valorosa abnegación que desenvolveu na súa carreira, no medio das
máis crueis privacións e sufrimentos.
Ó partir para España non puidera leva comigo a colección completa dos
meus instrumentos de física, xeodesia e astronomía, dos que depositara os duplicados
en Marsella, co propósito de facelos enviar directamente para Alxer ou
para Túnez, en canto encontrase unha ocasión de pasar polas costas de Berbería.
En tempos de paz nunca está de máis invitar ós viaxeiros a non levar consigo o
114

06•PAX.101…134 28/2/04 13:18 Página 115
conxunto dos seus instrumentos; pois máis vale facelos vir sucesivamente co fin
de substituír, ó cabo dalgúns anos, os que sufriron máis polo uso e o transporte.
Esta precaución é sobre todo indispensable cando se está na obriga de determinar
gran número de puntos por medios puramente cronométricos. Pero na época
dunha guerra marítima a prudencia esixe non apartarse un dos seus instrumentos,
manuscritos e coleccións. Unha triste experiencia, da que xa lle falei na introducción
desta obra, confirmoume o asisado que era este principio. A nosa permanencia
en Madrid e na Coruña fora demasiado curta para que fixese vir de
Marsella o aparello meteorolóxico que deixara alí. En van esixín que mo enviasen
á Habana, á miña volta do Orinoco: nin ese aparello, nin os anteollos acromáticos
e o cronómetro de Arnold, que pedira a Londres, me chegaron a América.
Velaquí a lista dos instrumentos que reunira para a miña viaxe desde o ano
de 1797, os cales, con excepción dun curto número, que eran fáciles de substituír,
me serviron ata 1804.
LISTA DE INSTRUMENTOS DE FÍSICA E ASTRONOMÍA
Un reloxo de lonxitudes de Luis Berthoud, N. 27. Este cronómetro pertencera
ó célebre Borda. Publiquei os detalles de marcha na introducción da miña Colección
de observacións astronómicas 9 .
Un medio-cronómetro de Seyffert, que serve para transporte de tempo en
curtos intervalos.
Uns anteollos acromáticos de Dollond, de tres pés, destinados a observacións
dos satélites de Xúpiter.
Uns anteollos de Caroché, de dimensión menor, cun aparello propio para
suxeita-lo instrumento ó tronco dunha árbore nas selvas.
Uns anteollos de proba, provistos dun micrómetro gravado en vidro polo
Sr. Kohler, astrónomo de Dresden. Este aparello, colocado na plataforma do
horizonte artificial, serve para nivelar bases, medi-los progresos dun eclipse de
sol ou lúa, e para determina-lo valor dos ángulos moi reducidos en que aparecen
montañas moi afastadas.
Un sextante de Ramsden, de 10 polgadas de radio, con limbo de prata e
anteollos que aumentan de 12 a 16 veces.
9 Noutro lugar comparei as vantaxes e desvantaxes que nas viaxes por terra teñen os instrumentos de reflexión
e os círculos repetidores astronómicos. (Observ. astron., “Introd.”, t. I, p. XVII).
115

06•PAX.101…134 28/2/04 13:18 Página 116
Un sextante de tabaqueira (snuffbox-sextant), de Troughton, de 2 polgadas
de radio, provisto dun nonio dividido de minuto en minuto, de cristais que
aumentan 4 veces, e dun horizonte artificial de cristal. Este instrumentiño é utilísimo
para os viaxeiros que se ven forzados a trazar en canoa as sinuosidades
dun río ou que queren tomar ángulos sen apearse do cabalo.
Un círculo repetidor de reflexión de Le Noir, de 12 polgadas, provisto dun
espello grande de platino.
Un teodólito de Hurter, que tiña un círculo acimutal de 8 polgadas de diámetro.
Un horizonte artificial de Caroché, de vidro plano, de 6 polgadas de diámetro,
provisto dun nivel de burbulla, cunhas divisións que equivalen a 2 segundos
sesaxesimais.
Un cuadrante de Bird, de 1 pé de radio, con dobre división do limbo en 90
e 96 graos, indicando o parafuso micrométrico 2 segundos sesaxesimais, e
podendo ser determinada a perpendicularidade do plano por medio dunha
chumbada e dun nivel de burbulla.
Un grafómetro de Ramsden, colocado nun bastón, provisto dunha agulla
imantada e dun meridiano de fío, que serve para tomar acimutes magnéticos.
Un compás de inclinación, de 12 polgadas de diámetro, construído segundo
os principios de Borda polo Sr. Le Noir. Este instrumento, dunha execución perfectísima,
prestáranmo, ó despedirme, na oficina de lonxitudes de Francia.
Figura na Relación del viaje de Entrecasteaux (t. II, p. 14), a súa parte astronómica
débese á solicitude dun sabio navegante, o Sr. de Rossel. Un círculo acimutal
serve para encontra-lo plano do meridiano magnético, ben por inclinacións
correspondentes, ben buscando a posición en que é vertical a agulla, ben observando
o mínimum das inclinacións. O instrumento verifícase dándolle volta e
cambiando os polos.
Un compás de declinación de Le Noir, construído segundo os principios de
Lambert, cun meridiano de fío. O nonio está dividido de 2 en 2 minutos.
Unha agulla de 12 polgadas de longo, provista de pínulas e suspendida
dun fío sen torcer, segundo o método de Coulomb. Este aparello, parecido ós
anteollos imantados de Prony, serviume para determina-las pequenas variacións
116

06•PAX.101…134 28/2/04 13:18 Página 117
horarias da declinación magnética e a intensidade das forzas que cambia coas
latitudes. As oscilacións da agulla grande de declinación do Sr. Le Noir dan
tamén unha medida moi exacta deste último fenómeno.
Un magnetómetro de Saussure, construído polo Sr. Paul, de Xenebra, cun
limbo que corresponde a un arco de tres pés de radio 10 .
Un péndulo invariable, construído polo Sr. Mégnié en Madrid.
Dous barómetros de Ramsden.
Dous aparellos barométricos, coa súa axuda encóntrase a altura media do
barómetro, somerxendo sucesivamente nunha cubeta varios tubos de vidro que
se levan cheos de mercurio, pechados nunha das súas extremidades cun parafuso
de aceiro, e colocados en estoxos de metal 11 .
Varios termómetros de Paul, de Ramsden, de Mégnié e de Fortin.
Dous hidrómetros de Saussure e de Deluc, de cabelo e de balea.
Dous electrómetros de Bennet e de Saussure, de follas de ouro batido e de
medula de sabugueiro, provistos de conductores de 4 pés de alto, para reunir,
segundo o método descrito polo Sr. Volta, a electricidade da atmosfera por
medio dunha substancia inflamada que despida fume.
Un cianómetro de Paul. Para poñerme en aptitude de comparar con
algunha precisión a coloración azul do ceo, tal como se presenta nas ladeiras
dos Alpes e nas das cordilleiras, o Sr. Pictec tivo a ben facer pintar este cianómetro
segundo aquel que utilizara o Sr. Saussure no cume do Mont Blanc e
durante a súa memorable permanencia no Cuello del Gigante.
Un eudiómetro de Fontana, de gas nitroso. Sen coñecer rigorosamente cantas
partes deste gas son necesarias para saturar unha parte de osíxeno pode,
con todo, determinarse con precisión a cantidade de nitróxeno atmosférico e,
por conseguinte, a pureza do aire, empregando, ademais do gas nitroso, o ácido
muriático osixenado ou a solución de sulfato de ferro. O eudiómetro de Volta,
que é o máis exacto de todos, é embarazoso para os viaxeiros que percorren paí-
10 Este magnetómetro, que encontrei moi pouco exacto, o teodólito e o círculo de reflexión, son os únicos
instrumentos que non puiden embarcar comigo na Coruña.
11 Describín estes aparellos no Journal de Physique, t. XLVII, p. 468, e nas miñas Observ. astron., t. I, p. 366.
117

06•PAX.101…134 28/2/04 13:18 Página 118
ses húmidos, a causa da pequena descarga eléctrica que esixe a inflamación dos
gases osíxeno e hidróxeno. O aparello eudiométrico máis portátil, o máis
rápido e recomendable en tódolos aspectos é o que o Sr. Gay-Lussac deu a coñecer
nas memorias da Sociedade de Arcueil 12 .
Un eudiómetro de fósforo de Reboul. Segundo as lúcidas investigacións do Sr.
Thenard sobre o carbono mesturado co fósforo, está probado que a acción lenta
desta base acidificable dá resultados menos exactos cá combustión viva.
Un aparello de Paul, propio para determinar con suma precisión o grao da
auga fervente a diferentes alturas por riba do nivel do océano. O termómetro con
dobre nonio fora construído conforme ó aparello que o Sr. de Saussure empregou
nas súas viaxes.
Unha sonda termométrica de Dumotier, que consiste nun vaso cilíndrico
provisto de dúas válvulas cónicas, o cal contén un termómetro.
Dous areómetros de Nicholson e de Dollond.
Un microscopio composto de Hoymann, descrito na Historia das criptógamas
do Sr. Hedwig 13 ; un patrón métrico de Le Noir; unha cadea de agrimensor; unha
balanza de ensaio; un hietómetro; tubos de absorción propios para indicar pequenas
cantidades de ácido carbónico ou osíxeno por medio da auga de cal ou dunha
solución de sulfuro de potasa; aparellos electroscópicos de Haüy; vasos destinados
a medi-la cantidade da evaporación dos líquidos ó aire libre; un horizonte artificial
de mercurio; pequenas botellas de Leyden, propias para ser cargadas por fricción;
aparellos galvánicos; reactivos para intentar algúns ensaios sobre a composición
química das augas minerais, e un grande número de útiles que necesitan
os viaxeiros para repara-los instrumentos que resultan deteriorados polas frecuentes
caídas das bestas de carga.
Separados dos nosos instrumentos, xa postos a bordo da corveta, pasamos
aínda dous días na Coruña. Una bruma espesa que cubría o horizonte
anunciaba finalmente o cambio de tempo tan vivamente desexado. O 4 de xuño
pola tarde cambiou o vento ó nordeste, dirección que nas costas de Galicia se
mira como moi constante no curso da boa estación. O Pizarro, en efecto, foi aparellado
o 5, por máis que recibise poucas horas antes a noticia de que unha
escuadra inglesa fora avistada na vixía das illas Sisargas, e que parecía poñer
12 T. II, p. 235. Véxase tamén a “Memoria sobre a composicion do aire” que publiquei, en colaboración co
Sr. Gay-Lussac, no Journal de Physique, t. LX, p. 129, e as miñas Observ. zool., t. I, p. 256.
13 Bulletin de la Société philomatique, 1812, N.º 37, p. 93.
118

06•PAX.101…134 28/2/04 13:18 Página 119
Ruta seguida polo Pizarro na saída da Coruña.
119

06•PAX.101…134 28/2/04 13:18 Página 120
rumbo cara á boca do Texo. As persoas que viron levanta-la áncora á nosa corveta
dicían en voz alta que antes de tres días estariamos prisioneiros e que, forzados
a seguir no barco en que nos atopabamos, seriamos conducidos a Lisboa.
Este prognóstico causábanos maior inquietude, en tanto que coñeceramos en
Madrid mexicanos que para volver a Veracruz se embarcaran ata tres ocasións
en Cádiz, e que, sendo aprehendidos cada vez case ó saír do porto, regresaran
a España vía Portugal.
Ás dúas da tarde parte o Pizarro. A canle pola que se navega para saír do
porto da Coruña é longa e estreita: como o paso se abre cara ó norte e o vento
nos era contrario, tivemos que correr oito bordadas pequenas, das que tres eran
máis ou menos perdidas. Unha virada de bordo non se fixo senón con suma
lentitude, e por algúns instantes estivemos en perigo ó pé do forte de Santo
Amaro, levándono-la corrente moi preto dos cons en que o mar bate con violencia.
Miramos con insistencia o castelo de Santo Antón, onde, nunha prisión
de estado xemía o infortunado Malaspina 14 . No momento de separarme de
Europa para visitar países que este ilustre viaxeiro percorrera con tantos resultados,
desexaría dirixi-lo meu pensamento a un obxecto menos entristecedor.
Ás seis e media pasámo-la Torre de Hércules, que é o faro da Coruña do
que antes falamos, sobre a cal, desde os máis remotos tempos, se mantén un
lume de carbón de terra para dirixi-los baixeis. A claridade deste lume non
corresponde á fermosa construcción de tan vasto edificio: é tan tenue, que os
barcos non a perciben senón cando xa están en perigo de naufragar na costa.
Contra a noite fíxose o mar moi forte e o vento aumentou moito. Puxemos
rumbo ó noroeste para evitar topar coas fragatas inglesas que se supoñía que
cruzaban nestes lugares. Cara ás 9 vímo-la luz dunha cabana de pescadores das
illas Sisargas: era o último obxecto que nos presentaban as costas de Europa. A
medida que nos afastabamos esta débil luz confundíase coas estrelas que se
alzaban sobre o horizonte, e as nosas miradas quedaban involuntariamente voltas
a ela. Non se borran estas impresións na memoria dos que emprenderon longas
navegacións nunha idade en que as emocións da alma están aínda en todo
o seu vigor. ¡Cantos recordos esperta na imaxinación un punto luminoso que,
no medio dunha escura noite, aparecendo a intervalos sobre as ondas axitadas,
índica a costa do país natal!
Vímonos obrigados a navegar coa vela baixa. Corremos dez nós, aínda
que a construcción da corveta non fose vantaxosa para a marcha. O 6 pola mañá
fíxose tan intenso o balanceo que rompeu o pao menor de xoanete, accidente
que non tivo ningunha consecuencia lamentable. Como a nosa travesía da
14 Essai politique sur le Mexique, t. II, p. 484 da edición en 8º. Observ. astron., t. I, p. XXXIV.
120

06•PAX.101…134 28/2/04 13:18 Página 121
Coruña ás illas Canarias durou trece días, foi bastante longa para que estivesemos
expostos, en lugares tan frecuentados como son as costas de Portugal, ó
perigo de encontrarnos con barcos ingleses. Os primeiros tres días non apareceu
ningunha vela no horizonte, e iso comezou a tranquilizar á tripulación, que
non estaba en aptitude de soster un combate.
O 7 cortámo-lo paralelo do cabo Fisterra. O grupo de rochas graníticas ó
que pertence este promontorio, o mesmo que o de Torianes e o Monte de Corcubión,
leva o nome de Serra de Touriñana. O cabo Fisterra é máis baixo cás
terras próximas: pero a Touriñana é visible en mar aberto a 17 leguas de distancia,
o que proba que a elevación dos seus máis altos cumes non é menor de
300 toesas (582 m). Os navegantes españois consideran que nestas aterraxes a
declinación magnética difire extraordinariamente da que se observa en mar
aberto. En efecto, o Sr. Bory, na expedición da corveta Amaranto, encontrou en
1751 que a variación da agulla, determinada en terra no cabo mesmo, era de 4
graos menor do que podía supoñerse segundo observacións feitas na mesma
época ó longo das costas 15 . Así como o granito de Galicia contén mina de
estaño diseminada na súa masa, o do cabo Fisterra contén quizais ferro micáceo.
As montañas do Alto Palatinado teñen, en efecto, rochas graníticas en que
cristais de ferro micáceo substitúen a mica común.
15 Mémoires de l’Académie des Sciences, 1768, p. 280. FLEURIEU, Voyage de l’Isis, t. I, p. 225.
121

06•PAX.101…134 28/2/04 13:18 Página 122

06•PAX.101…134 28/2/04 13:18 Página 123
B) O “TESTAMENTO LITERARIO” DE
ALEXANDER VON HUMBOLDT
INTRODUCCIÓN
Francisco Díaz-Fierros Viqueira
Universidade de Santiago de Compostela
No ano 1953 Von Hanno Beck (1957) atopa na Westdeutsche Bibliotek entre
a documentación de Humboldt un manuscrito de seis follas asinado na Coruña
pouco antes de partir para a súa viaxe cara á América española. Cualificouno
como “Testamento Literario” pola importancia e transcendencia que o autor lle
atribuía ó mesmo. Trata o manuscrito sobre “O paralelismo das capas” e nel
tenta Humboldt sintetiza-los feitos xeolóxicos máis salientables observados por
el en Europa e que lle permiten esbozar unha teoría de carácter xeral sobre a
constitución das capas xeolóxicas da terra. Ten o carácter dun borrador máis
que dun texto rematado e ben pulido xa que está constituído por un conxunto
de notas, sen moita ilación entre elas, onde se recolle o esencial da teoría así
como os feitos máis salientables que a sustentan. Para Beck, o texto pode ser
considerado cun certo carácter de “derradeiras vontades” xa que, por unha
banda, recolle e resume unha temática que lle era moi querida ó Humboldt da
época; pola outra, e dunha maneira semellante a como facían outros viaxeiros
ó emprender unha aventura da que a volta era incerta, quedaba de tal xeito
123

06•PAX.101…134 28/2/04 13:18 Página 124
encomendado (neste caso ó xeologo Freisleben) que, no suposto da súa morte,
se puidera, sen dificultades, transmiti-lo seu contido á comunidade científica.
A transcendencia de Humboldt no eido científico débese fundamentalmente
ós traballos derivados da súa viaxe americana. Deles xorde un novo
xeito de interrelaciona-los elementos do eido natural (que para moitos supuxo
un adianto do novo método ecolóxico que introduciría Haeckel a fins do
século) que achega orde e sentido no afán clasificatorio e analítico da etapa
anterior. Así mesmo, xorde da súa man como unha ciencia nova a Bioxeografía
e todo un abano de novas descricións da mineraloxía, botánica e zooloxía do
Novo Mundo. Todo iso transmitiunos unha imaxe de Humboldt como a dun
home que, dentro do seu universalismo cultural, traballara sobre todo nos
eidos da xeografía e da botánica. O cal pode ser parcialmente certo para as
derradeiras etapas da súa vida científica pero non para o conxunto da súa obra,
onde practicamente toda a ciencia da época se lle manifesta como obxecto de
curiosidade, de investigación e de traballo. Aínda que non é doado
sistematiza-lo que foi o traballo científico de Humboldt, pódese tentar facer
unha aproximación a el describindo as diferentes facetas que se manifestaron
no mesmo:
a) Humboldt como Filósofo da Natureza. Esta corrente de pensamento,
nada da man do romanticismo alemán e cultivada por escritores como Goethe
e Schelling ou científicos como Oken (Nordenskiöld, E. 1949), tentaba dar unha
visión unitaria e harmónica da natureza inspirada case exclusivamente polo
sentimento e a razón. A proba ou o dato experimental para estas construccións
mentais era ignorada ou mesmo desprezada. E aínda que o interese de
Humboldt en destaca-lo carácter unitario da natureza e a súa insistencia en
descubri-los vínculos e relacións de orde superior que ligaban a tódolos seres
vivos están emparentados con esta corrente de pensamento, a súa dedicación ó
experimento (p.e. cos seus traballos sobre o galvanismo) e a observación
metódica da natureza afástamo radicalmente dos auténticos filósofos da
natureza. Mesmo o vitalismo que amosaba o mozo Humboldt no Xenio de Rodas
(Gode-Von Aesch, A. 1947) non deixaba de ancora-los seus alicerces nos seus
experimentos sobre a electricidade animal.
b) Humboldt como Naturalista. Para moitos o seu traballo Essai sur la
Géographie des Plantes (París, 1805) convérteo no fundador da Xeografía
Botánica. De tódolos xeitos, é importante subliña-las diferencias radicais que se
establecían co método de traballo dos principais botánicos da época así como
cos que o precederon. Para estes o labor esencial era fundamentalmente
124

06•PAX.101…134 28/2/04 13:18 Página 125
Escola de enxeñeiros de minas de Friburgo (1800).
Esquema dun corte xeolóxico con rochas graníticas en Buchtarminsk
no Altai segundo bosquexos de Humboldt.
125

06•PAX.101…134 28/2/04 13:18 Página 126
taxonómico e descritivo, ó xeito dun Linneo ou De Candolle, mentres que para
Humboldt pasaba a un posto secundario nos seus obxectivos científicos, e, así,
a súa sistemática das plantas americanas fíxose máis polas súas afinidades
climáticas ou altitudinais que polas taxonómicas. E aínda que a descritiva das
comunidades biolóxicas, ó xeito clásico, non lle foi allea e con ela realizou
importantes contribucións á flora e á fauna americana, máis singularidade
supuxo, para o eido da ciencia, o estudio das súas relacións co medio, así como
das aplicacións que o home podía tirar delas.
c) Humboldt como Xeógrafo. O seu interese polo mundo natural non
remataba co estudio dos seres vivos xa que a Natureza, que si era o obxectivo
central dos seus traballos, considerábaa constituída tamén polos seus
elementos inanimados, como a terra e a atmosfera. Por iso, tanto a forma como
a constitución da terra foron obxecto do seu estudio, así como a atmosfera en
toda a súa complexidade. Este xigantesco esforzo observador e sistematizador
de tódalas manifestacións da natureza (probablemente non igualado por
persoa ningunha en todo o resto da historia da ciencia) facíase non como un
obxectivo en si mesmo, como fixeran os grandes sistemáticos do século
dezaoito, senón cun carácter meramente instrumental na consecución dunha
finalidade de orde superior. Esta, que non era outra que a procura dunha
harmonía entre tódolos constituíntes da natureza, expresouna Humboldt,
posiblemente por primeira vez dun xeito tan explícito, nunha carta que lle
dirixiu a Freiesleben poucas horas antes de partir da Coruña cara ó continente
americano:
Dentro de pocas horas bordearemos el cabo Finisterre. Recolectaré plantas y
fósiles, y realizaré observaciones astronómicas. Pero este no es el objetivo principal
de mi expedición. Intentaré descubrir como interaccionan entre si las fuerzas de la
naturaleza y como influye el ambiente geográfico en la vida animal y vegetal. En
otras palabras, he de buscar la unidad de la Naturaleza (Botting, D. 1995).
d) Humboldt como Xeólogo. Posiblemente os seus traballos máis
coñecidos neste eido son os que lle dedicou ó magnetismo terrestre, así como as
súas aplicacións ó cálculo da intensidade, inclinación e declinacións
magnéticas. Neste sentido, a súa curta estadía en Galicia non foi desaproveitada
e realizou os cálculos pertinentes que lle serviron para corrixi-las coordenadas
magnéticas de Ferrol. De tódolos xeitos, non se pode esquecer que a súa
formación científica se realizou na escola de minas de Friburgo e que os seus
primeiros traballos foron dedicados ben á mellora das explotacións mineiras
ben ó entendemento da configuración interna da terra. O que foi a primeira
126

06•PAX.101…134 28/2/04 13:18 Página 127
etapa da súa vida, a que discorreu ata a súa viaxe americana, foi enchida
fundamentalmente por estes traballos, e, aínda que o éxito posterior dos
estudios no eido biolóxico ou xeográfico os fixeron esquecer, non deixan de tela
súa transcendencia para o entendemento de como se desenvolveu a
construcción da rica e complexa personalidade deste científico. De feito, as
primeiras aproximacións ó descubrimento dunha lei de orde superior da
natureza realizáronse sobre a base dos seus traballos sobre a constitución
interna da terra. O seu “Testamento Literario” é a expresión máis elaborada
deste intento, por iso ós seus traballos xeolóxicos se lle vai dedica-lo seguinte
apartado.
FORMACIÓN E PRIMEIROS TRABALLOS XEOLÓXICOS
Humboldt entrou na Academia de Minería de Friburgo no ano 1791, con
vintedous anos. Nela estaba como director A. G. Werner, xeólogo de fama
internacional e fundador da teoría “neptunista”, que atribuía exclusivamente a
constitución das capas externas da terra, e con ela a orixe das principais rochas,
a procesos de sedimentación a partir dun mar primixenio. Como é ben sabido
pola historia da xeoloxía, esta teoría entrou en forte colisión coa teoría
“plutonista” que defendía o escocés Hutton, que lle atribuía a orixe das rochas
a procesos magmáticos que tiñan lugar no interior da terra. A síntese posterior
de Lyell foi a que consagrou a dobre orixe das rochas, e con ela tamén foron
desbotados moitos dos erros en que incorreron os neptunistas, como por
exemplo o de atribuírlles unha orixe sedimentaria ás rochas graníticas (Mieli,
A. 1958).
Os traballos xeolóxicos de Humboldt, no que se pode considera-la
primeira etapa da súa vida científica, antes da viaxe americana, foron
declaradamente neptunistas. Só despois dun contacto demorado co
vulcanismo andino e as súas propias reflexións, e máis adiante co coñecemento
dos traballos de Lyell, foi cando abandonou a idea do carácter universal dos
procesos sedimentarios, que quedaron reducidos e localizados exclusivamente
para as zonas chans.
De entre os traballos xeolóxicos de Humboldt desta primeira etapa
sobresaen, sen ningunha dúbida, os que realizou tentando descubrir unha lei
que xustificase a configuración e orientación das capas que constituían a parte
máis externa da codia terrestre. Por unha banda, estes traballos tiñan como base
127

06•PAX.101…134 28/2/04 13:18 Página 128
toda a súa experiencia mineira anterior, onde o coñecemento do mundo
complexo e caótico que atopaba no profundo das minas supoñía un reto
indubidable para unha mentalidade como a súa, tan necesitada de orde e
racionalidade. Pola outra, os coñecementos que comezaba a ter do mundo
vexetal e a electricidade animal estaban a amosarlle outras realidades que xunto
coa mineral principiaban a debuxarlle unha natureza complexa e variada na que
tamén a unidade e a harmonía se miraban como un obxectivo a conquistar. Por
iso, estes traballos, que fican resumidos no seu “Testamento Literario” e que
tentan atopar unha lei que poña orde na rica experiencia de fino observador do
substrato xeolóxico dos seus anos precedentes, poden ser considerados con
certeza como a expresión máis xenuína dos intereses científicos do mozo
Humboldt; dalgunha maneira coma un gromo ou prefiguración de toda a
espléndida e vizosa floración de feitos e intuiciós científicas que ían chegar, a
xeito de fervenza, despois da experiencia americana.
O PARALELISMO DAS CAPAS
Foi en 1792, sendo xa Inspector de Minas de Prusia, cando Humboldt
formulou por primeira vez a existencia dunha uniformidade na orientación que
presentaban os estratos xeolóxicos, definiuna como “lei do paralelismo das
capas” ou “lei do loxodromismo (loxos, “oblicuo” e dromos, “carreira”), e segundo
a mesma tanto a dirección como a inclinación dos estratos 1 era semellante en
tódolos puntos en que os tiña medido:
A inclinación das capas consta dunha orientación noroeste (é dicir:
manifestan unha inclinación paralela cun corpo que se lanza nesa dirección) ou
apertura angular da inclinación (inferior a 90º), que forman co eixe da Terra, está
orientada cara a nordeste. A dirección é máis constante que a inclinación, sobre
todo nas rochas simples (xisto arxiloso e horneblenda) ou nas rochas compostas
con graos menos cristalizados como a micacita (Beck, H. 1957).
Esta regularidade manifestábase sobre todo nos terreos máis antigos (os
terreos “primarios” de Werner) e a súa orixe atribuíase á acción conxunta das
forzas de rotación e atracción da terra que orientaban durante a sedimentación
a disposición das diferentes capas rochosas que se ían formando. O carácter
universal e a regularidade destas forzas era o que xustificaba que estas
orientacións tiveran carácter planetario.
1 A situación dos estratos rochosos mídese por dous parámetros: a “orientación”, que reflicte o ángulo que
forma co norte xeográfico a liña que resulta da intersección do plano do estrato con outro horizontal; e a
inclinación ou “buzamento”, que se mide polo ángulo que forma coa horizontal a liña que resulta da
intersección do plano do estrato cun plano vertical.
128

06•PAX.101…134 28/2/04 13:18 Página 129
As minas do sal en Wieliczka (Polonia).
129

06•PAX.101…134 28/2/04 13:18 Página 130
Só algunhas rochas coma os granitos e os gneis se afastaban parcialmente
da norma, o que se xustificaba pola atracción entre os minerais cristalizados,
que interferían cunha estratificación regular.
Durante as súas viaxes polas minas de sal da Europa Central entre 1792 e
1794 realizou numerosas observacións que lle serviron para confirma-lo
carácter universal da súa lei, polo que tentou xa recollelas nun libro. En 1794
visitou a Goethe repetidas veces e das súas conversas sobre a weltanschauung
quedou convencido da harmonía que presentaba a natureza, o que dalgún xeito
confirmaba e idealizaba as súas teorías sobre a uniformidade e xeneralidade do
paralelismo das capas (Beck, H. 1957).
En 1795 viaxou a Lombardía e Suíza, acompañado ás veces polos
xeólogos Haeften e Freiesleben, e as novas observacións alí recollidas, que non
facían máis que confirma-las súas teorías, animárono de novo a emprende-la
publicación dunha obra que se chamaría Experiencias e resultados da xeognosia,
especialmente sobre o xacemento e inclinación das rochas na Europa Central. Nunha
carta dirixida ó xeólogo Karsten en 1796 advertíalle que
quedaría sombrado da regularidade que presenta o globo terrestre dende o faro de
Xénova ata os países do Báltico. As súas ideas sobre a inclinación comprobáronse
dun xeito marabilloso (Schuster, J. 1927).
Novas observacións, e o afán de perfeccionismo de Humboldt, diferiron
de novo a publicación da obra, e o que primeiro tentaba abrangue-las rochas da
Europa Central agora xa pretendía recoller tódalas do continente.
O “Testamento Literario” que asinou na Coruña antes da partida recollía
as notas fundamentais que deberían servir para a redacción do desexado libro,
nelas xa se incluían as observacións feitas no seu paso por Galicia que non
diferían para os seus obxectivos das outras realizadas en Europa.
A viaxe americana, segundo testemuños do propio Humboldt, tiña tamén
como un dos obxectivos principais a comprobación da teoría do “paralelismo
das capas”, de aí que, unha vez máis, agardando as novas observacións, a
redacción definitiva do libro quedase aprazada.
O meu manuscrito sobre a dirección e a identidade das capas ou sobre a
construcción do globo está nas mans de meu irmán. Eu traballei desde 1791 mais
aínda non debe aparecer ata que eu teña visto máis terreo. Para o meu grande
asombro observei na Cordilleira do Paria da Nueva Andalucía, Nueva Barcelona e
130

06•PAX.101…134 28/2/04 13:18 Página 131
“Bólas verdadeiras de granito, con diferentes partes escamudas
atópanse en Galicia…” (Humboldt, 1800).
131

06•PAX.101…134 28/2/04 13:18 Página 132
Venezuela, que no novo mundo, preto do ecuador, as capas seguen as mesmas leis,
o mesmo paralelismo (Carta a Antoine François Comte Fourcroy. La Guaira,
25.1.1800).
Estes minerais aclaran as noticias que lle comunico ó Sr. Baron de Forell
sobre a disposición e a dirección das capas na América meridional e sobre a súa
identidade coas do antigo continente: problema interesante do que penso tratar
algun día con maior claridade, cando teña examinado maior número de terras.
[…]
Bólas verdadeiras de granito, con diferentes partes escamudas, atópanse en
Galicia preto da Coruña e en Gieben, na Franconia (Carta a José Clavijo y Fajardo.
Caracas, 3.2.1800).
Por tódolos sitios onde aparece o xisto micáceo temos admirado de novo o
gran fenómeno do Paralelismo das Capas. Elas están tanto nos Andes como na
Costa de Paria, en Galicia como en Savoia e no Tirol, na hora 3-4 do compás de
Saxe, caendo casi constantemente ó noroeste! (Carta a José Clavijo y Fajardo.
Popayán, 25.11.1801).
Mais, o contacto coa realidade americana encamiñouno por outros
vieiros. O abandono progresivo das teorías neptunistas, que eran a
xustificación última da súa lei, así como a evidencia de que as excepcións á
norma xeneralizadora do paralelismo dos estratos eran cada vez máis
frecuentes nas zonas montañosas, forzárono a reduci-la súa teoría ás zonas
chans. Aínda tentou en varias ocasións incluír unha versión, alixeirada do seu
carácter xeneralizador, nas teorías sobre as orientacións dos estratos (p.e. nun
proxecto conxunto co xeólogo Von Buch, tampouco realizado, sobre “Unha
sinopse da constitución xeognóstica da codia terrestre”). Só en 1822, cando
redactou o artigo “Independence des roches” no Dictionnaire des Sciences
Naturelles de Levaruts, abandonou totalmente a idea.
De tódolos xeitos, o feito de que a teoría sobre o paralelismo dos estratos
non fose confirmada polos feitos e tivese que ser abandonada e rexeitada
significa pouco en relación coa importancia e transcendencia que lle supuxo ó
mozo Humboldt. Probablemente, moitos dos feitos e ideas que xurdiron na súa
etapa de formación preamericana non poderían ser xustificados doadamente
sen ter en conta o tempo e o interese que lle dedicou a estes traballos. De aí que
o “Testamento Literario” asinado na Coruña en 1799, aínda que esquecido por
moitos biógrafos, debería figurar sempre como un fito senlleiro na biografía
deste home universal.
132

06•PAX.101…134 28/2/04 13:18 Página 133
BIBLIOGRAFÍA
BECK, Von H.: “Das literarische Testament Alexander von Humboldts Forsch”.
Fortschritte. Marz 1957. Heft 3.
BOTTING, D.: Humboldt y el Cosmos. Vida, obra y viajes de un hombre universal
(1769-1859). Barcelona: Ed. del Serbal, 1981.
GODE-VON AESCH, A.: El romanticismo alemán y las ciencias naturales. Bos
Aires: Espasa-Calpe, 1947.
NORDENSKIÖLD, E.: Evolución histórica de las ciencias biológicas. Bos Aires:
Espasa-Calpe, 1949.
PAPP, D. e BABINI, J.: “Biología y Medicina en los siglos XVII y XVIII”. En
MIELI, A.: Panorama General de Historia de la Ciencia, IX. Bos Aires: Espasa-
Calpe, 1958.
SCHUSTER, J.: “Alexander von Humboldt wissenschaftliche Anfänge”. Arch.f.
Gesch.d.Math.,d.Naturwiss.u.d. Technik 10, 1927, S.313.
133

06•PAX.101…134 28/2/04 13:18 Página 134

07•PAX.135…148 28/2/04 13:19 Página 135
“O PARALELISMO DAS CAPAS” 21
Beck, H.: “Das literarische Testament Alexander von Humboldts 1799” (Forschungen
und Fortschritte, 31 Jahrgang, Berlin. März 1957. Heft 3).
N.C.: As notas a pé de páxina respectan a numeración do orixinal alemán
135

07•PAX.135…148 28/2/04 13:19 Página 136
A Freiesleben
No caso de non te-la sorte de poder rematar 22 despois do meu regreso persoalmente a
miña grande obra sobre a construcción do globo terrestre e sobre a estratific[ación] e o xacemento
das rochas, pídoche, querido Freiesleben, aclarar ben os dous puntos: identidade 23 e paralelismo
dos estratos. Sobre todo o último, xa que a identidade é a nosa obra común. ¿Que pode ser máis
marabilloso que este paralelismo, esta misteriosa regularidade das forzas de atracción nas máis
remotas rexións. Ó contemplarmos só unha zona pequena (unha investigación completa, facémola,
normalmente, dun xacemento metalífero «corrección ilexible», onde as galerías cambian a
inclinación) todo parece ser caótico, máis ben excepción que regra. 24 Cando se percorre, coma
min, en poucas semanas zonas terrestres dunhas 100 millas, a lei salta á vista. Chámanme a atención,
sobre todo, dúas liñas principais de macizos primordiais nas altas cordilleiras dos Alpes
europeos: 1) unha que se inclina entre as 3-4 e - na maioría dos casos - 3,4 cara ó noroeste. Isto
parece se-la relación universal entre os macizos en Europa. Vid. as mi[ñas] observ[acións] e notas
do Fichtelgebirge. Bochetta preto de Xénova, a Schneekoppe, Suíza, Galicia, Bohemia. Aínda que a
inclinación sexa ás veces diferente cara ó sur, coma en Tirol e no Westerwald, a dirección permanece;
aquela atracción, que determinou a orientación dos minerais, permanece. 2) Cando un
macizo presenta dentro de 40-60 ■M [millas cadradas] unha dirección específica e cando deixa,
ás veces, esta determinación, normalmente volvo encontrar unha lei na excepción. Non se dan
grandes e antigas rochas de xisto arxiloso coas direccións claras 1-3-6-11; a excepción (a dirección
inversa) contén unha regra e, a maioría das veces, a hora é 8-9. A este tema hai que engadir que
sempre falo dende unha perspectiva global, do cambio de dirección en grandes macizos.
22 Na p. 310, da obra citada na nota 3, Humboldt fala, referíndose tamén ó xeógrafo francés Ph. Buache, do “debuxo dunha fisura da constitución
da Terra”.
23 Vid. nota 8.
24 Humboldt anota na marxe: “Acerca da identidade dos estratos cómpre dicir, que moitas destas ideas pertencen ós meus amigos Freiesleben e
Buch, e que nos fomos comunicando as ideas, e que é difícil separa-lo que pertence a quen. O que máis me aclarou as ideas, foi o descubrimento [vid.
a nota posterior de 1839] de que a alta rocha calcaria dos Alpes é zechstein con múltiples capas de xisto margoso. Este descubrimento fíxeno na
miña primeira viaxe á Alta Baviera, supoño que no outono de 1792.” - Vid. outra anotación marxinal de Humboldt, que fai referencia ó seu suposto
descubrimento: “Como soubemos, completamente equivocado! 1839.”
136

07•PAX.135…148 28/2/04 13:19 Página 137
137

07•PAX.135…148 28/2/04 13:19 Página 138
Querendo debuxa-lo contorno, a fisionomía de dúas cordilleiras, sen seguir minuciosamente
cada greta, cada curva, queda a pregunta se ambos teñen contornos idénticos.
Cando se atravesa (p.e. no Fichtelgebirge ou na Selva de Turinxia) unha rocha de xisto
arxiloso cunha lonxitude de 20 m[illas], nótase que tódolos estratos teñen practicamente a
mesma inclinación cun ángulo de 70-80º cara a unha zona terrestre. [¿]Que é a inclinación[?]
Estratos inclinados «prego» 25 (como o demostran as dexeccións de [Häurich?], peixes... hainas a
pequena escala). Aqueles xacementos de xisto arx[iloso] non son estratos inclinados. Se levantasemos
estas capas, teriamos montañas cunha altura de 20 veces a do Chimborazo. Se aquelas
rochas antigas fosen as beiras aínda non desecadas do mar antigo, ¡que marabillosa «corrección
ilexible»!, na que tódalas capas manterían a mesma inclinación —, na que as superiores non se
aplanarían. [¿]Mais, quen podería entregarse a estas ideas[?] Non, a dirección e maila inclinación
están relacionadas con algo descoñecido, con algo marabilloso das forzas de atracción. Con algo
que actuou de maneira uniforme incluso nas zonas máis remotas. Cando se forman partes separadas
(capas de barita), as «corrección ilexible» partes herdan unha certa orientación. Unha polaridade
determina a súa posición. Igualmente a grande escala. En outeiros de basalto non só converxen
«corrección ilexible» tódalas columnas, senón que nun mesmo outeiro atopamos entre 6
e 8 puntos que actúan simultaneamente e ó redor dos que se xuntan as columnas (vid. o meu
último ms. [manuscrito] sobre o interior da canteira de Unkel «corrección ilexible» da súa
destrucción 26 ).
25 Humboldt anota na marxe: “Era a miña intención de engadirlle á obra un cadro de direccións, do estilo:
Xisto arxiloso de tránsito na pendente norte do Fichtelgebirge preto de Stoben,
Lichtenberg..................................
............. 3, 4 h cara a sueste
Granito no Ochsenkopf.................... 3, 2 h
Micacita ó redor de Innsbruck...........
Así, poderíase apreciar de xeito sinóptico, a harmonía, a lei. Poderíase comprobala en tódolos países que observei, mais no cadro só o carácter
global, non aquela «corrección ilexible» dirección dun lugar. Isto no interior da obra.”
26 Humboldt tratou o basalto de Unkel, sobre todo, no seu primeiro libro: Mineralogische Beobachtungen über einige Basalte am Rhein. Braunschweig
1790.
27 A. v. Humboldt, “Entbindung des Wärmestoffs als geognostisches Phänomen betrachtet”, Jahrbücher der Berg- und Hüttenkunde, ed. por v.
Moll, vol. III.
138

07•PAX.135…148 28/2/04 13:19 Página 139
139

07•PAX.135…148 28/2/04 13:19 Página 140
Seguramente, un punto limite a outro, ó igual que un polo magnét[ico] interfire noutro.
Na formación do globo terrestre e na cristalización das rochas actuaron, do mesmo modo, forzas
elementais que causan o paralelismo dos estratos. Non sei se este paralelismo xa é un fenómeno
xeral, se é así como eu digo. Mais, as miñas observacións e as doutros demostran, que nos grandes
macizos, seguramente, existe a harmonía. Aquelas forzas elementais - (non sei se existía
polaridade eléctrica, dado que o endurecemento das rochas produce electric[idade] e xunto con
isto (vid. o meu art[igo] en Moll) un quentamento debido ó equilibramento da materia térmica) 27 ,
aquelas forzas elem[entais] foron perturbadas por pequenas forzas locais, por isto dirección
inversa, excepción da regra e (o que é raro) esta excepción non varía de montaña en montaña,
senón, polo que parece, ela mesma é moi regular. A pesar destas interferencias, o efecto das forzas
que xeralmente determinan a dirección, perdurou de tal xeito, que as podemos recoñecer.
Klügel 28 mantén que o verdadeiro achatamento se atopa «corrección ilexible» polo norte.
[¿]Serán as 4 h a orientación dun antigo grao de latitude[?] Os xeognostas aínda cren 29 que a
forma das montañas determina a inclinación das capas, isto é:
cddd c
cyPddddddTuc c
yPdddddddddddddddTuc c
cyPddddddddddddddddddddTˆc c
yPdddddddHwccsRdddddddAu c
yPddddddHwcs9dddddTu c
†RddddddTu c
cyPddddddHwc csRdddddTu c
cyPddddddHwcyPdddd cs9dddddTu c
c‡PdddddHwyPdddddScddddddTˆc†RddddddTu c
y8ddddHwyPddddddH‰cdddddddAˆcsRdddddTu c
‡PddddHwyPdddd@wcddddddddAuccsRdddddTˆ c
c‡8ddd@w‡PdddddH‰cyPddcs9dddddTˆcs9ddddAˆc c
cyPdddddddHw
c
c‡8dddH‰‡8ddd@wc‡8ddddddcs9dddAus9dddAˆc c
y8dd@wcy8ddd@‰cy8ddd@wddTu†9ddddTuc†9dddAu c
‡Pddd@‰cc‡PddddH‰cc‡Pdddd@‰cddddTˆc†Rddddddc†9ddddTˆ c
Uddd@‰‡8ddd@wc‡8ddddH‰QddddAuccsRddddcc†9ddddI c
ddd@‰cc‡8ddd@‰c‡8ddd@w†9ddddddTuddddTu†9ddddvc c
‡8ddd@‰cc‡8ddddHwcc‡Pddddd†RdddddAˆc†RddddAˆ
c
‡8ddd@‰cc‡8ddd@‰c‡8ddd@‰ csRddddAuc†RdddddcdddI c
c‡8ddd@‰‡8ddd@‰c‡8ddd@‰c cs9ddddTˆcs9ddddTuQdddvc c
‡8ddd@‰cc‡8ddd@‰c‡8ddd@‰ †RddddAˆc†9dddddTˆxdddAˆ c
c‡8ddd@‰y8ddd@‰c‡8dddH‰c s9dddAˆc†RdddddIcQdddI c
‡8ddd@‰c‡Pdddd@‰c‡8dd@wc c†9dddIcs9ddddvcc†9dddvc c
c‡8ddd@‰c‡8ddddH‰c‡8dd@‰ †9dddvc†9dddIc†9ddIc c
c‡Pddd@‰‡8ddd@‰c‡8ddd@‰cc†RdddddddTˆQddddddcc†RdddAˆ
cxdddIxddddvcxdddc c
c‡8ddd@‰c‡8ddd@‰c‡Pddd@‰dc ddddcQdddIdddv c
‡8ddd@‰c‡8ddd@‰c‡8ddd@‰c QdddvcdddddddI c
Uddd@‰c‡8ddd@‰c‡8ddd@‰ xdddIccUdddSdddd c
ddddrcy8ddd@‰c‡8dddH‰c cQdddvcQdd@‰Qddd c
dddd‡PddddH‰c‡8dd@wc cxdddAucc†RH‰cxdddvc c
c‡8ddd@w‡8dd@‰ ddddddTucdddAˆ c
‡8ddd@‰c‡8ddd@wccy8dd@‰cdc
ddddddddTˆcQdddI c
cdddH‰y8dd@‰ s9dddddAˆccxdddd c
cdddddrc c†RdddddIcdddd c
cddddd ddddScddddvc c
cddHwc ctddddrcQdddAˆ c ‡8dddSxddddI c
cUddd@‰cc‡8dd@‰c
mais os meus ms. [manuscritos] demostran que a inclinación é completamente independente
da pendente das montañas. Existen, pois, montañas endereitadas
UddddrcQddddvc c ddddSccxddddIc c dddH‰c Qddddc c xdddSc c cddH‰c cd
c
c‡PddddTuc c cyPdddddddddddcUddddddddddTu c yPddddddddddddddcdddddddddddddTˆ c c‡PddddddddHwccs9dddcddd‡ddddddddAuc c ‡8dddddHwc†9dStdddc‡8dd@cRdddddTˆcc Udddddˆcc†C‰UddS‡8dd@‰cdddddAˆc
c
ctdddrUdddrccddddddIc
y8dddddddI ‡8ddScctdddScdddddddddc
‡Pddd@ws9dddvc c‡8dd@‰c‡8dd@‰tdddcdddddc
UddddcxdddAˆ ‡8dddrc‡8dd@‰cc‡8ddScdddddvcc
ctdddddAuccQdddIc‡8ddddccUdd@‰y8ddH‰cdddddAˆc
‡8c8dddddddTˆ†9dddvccUddddSctdd@‰c‡Pdd@wgddddddIc
Udddd@cRddddIc†9ddAˆcddddd…y8d@‰c‡8dd@‰cyPd`s9ddddc
ctddddddAˆ
ctddddrcc†9ddAˆcQdddAˆctdddrUdd@‰cc‡8dd@‰‡PdddddIcc
‡8ddddvcxdddIc†9dddI‡8ddScctdd@‰‡8dd@‰cUdddddddcc
c‡8dddddAˆcQdddvc†9dddvcc‡8dd@‰cy8d@‰cc‡8dd@‰ctddddddddcc
‡8dddddddAˆccxdddIxdddIcy8dddr‡Pdd@‰‡8dd@‰c‡8dd@c9dddcc
c‡8dd@ws9dddIcQdddvccddddc‡PdddddcUdd@‰cc‡8dd@‰c‡8dddrcxdddvc
dddd@‰s9dddvcxdddAˆccfddd@‰c‡8dd@‰‡PddScc†ddddvcc
UdddSccQdddAˆccQdddA„ddddIdddH‰‡PdddSccy8d@w‡8ddd@‰cddddIcc
ctddd@‰ccxddddIcc†9dddd‚Rddd‡8ddd@‰‡Pdd@‰cc‡8ddd@‰Qddddvc
cUdd@‰Qddddv†9dddv BdddH‰cUdd@‰‡8ddd@‰cxddddIc
tdd@‰c†9dddIcxdddAˆc†RHwcdddrcc‡8ddd@‰cQddddc
c‡8ddrcxddddvcQdddIc cddddS‡8dddH‰ccxddddvcc
cUdddcQdddIc†9dddc cddd@‰c‡8dd@wcQdddAuc
‡8dddrxddddvxdddAˆcddddvUddd@wdddr‡8ddH‰c‡8dddScdddAˆcc
cddH‰cy8dd@‰xddddddcc
cdddddrc ‡Pddd@‰ccQdddddvc
cddddS c‡8ddd@‰ c†9ddddIc
cdddH‰ ‡8ddd@‰c †9ddddc c‡8ddd@‰ c†Rdddc ‡Pdc cUddd@‰c c 8ddc cdddH‰
cdddSc†Rdddcc†Rddc
c
A inclinación é algo bastante máis antigo, máis abarcador, bastante máis común cás pequenas
causas que determinaron a forma das montañas. Un corte en perfil polo Bochetta e polo Gotthard
resulta moi raro. Preto do faro de Xénova subindo ó Bochetta, rocha calcaria cara ó merid[iano]
encaixante. A continuación, asomándose debaixo da rocha calcaria en Campo Marone, xisto arxiloso
cara ó norte. Nel, serpentina norte, outra
28 Georg Simon Klügel (1739-1812), matemático e físico, nacido en Hamburgo, foi inspirado, igual que máis tarde A. v. Humboldt, por von
Büsch e estudiou en Gotinga; en 1767 foi profesor catedrático de matemáticas en Helmstedt, 1788 en Halle. Foi considerado un dos grandes matemáticos
alemáns e xeodestas do seu tempo e fora tamén apreciado polos famosos franceses Lalande, Laplace e Lagrange; cf. ADB 16, p. 253.
29 Humboldt anota na marxe: “Nos estratos inferiores a maioría das veces, inclinación máis regular que nas superiores. Contacto coa atmosfera
ou co mar caótico perturba, polo tanto, as forzas de atracción.”
140

07•PAX.135…148 28/2/04 13:19 Página 141
141

07•PAX.135…148 28/2/04 13:19 Página 142
vez xisto arxiloso na pendente norte 30 do Bochetta. Norte, despois máis abaixo cal sur. A continuación
en Gave pedra de gres sur. Despois a chaira de area, a [1 palabra] pedra de gres, na que
está Milano, o antigo lago continental lombardo demarcado polos Alpes suízos e os Alpes de
Savoia e o Bochetta, desaugado cara a Venecia. En Como rocha calcaria sur. Isola Bella no Lago Maggiore
xisto arxiloso norte. Despois gneis, xeso primario e gneis, granito norte no Gotthard.
«texto no gráfico:» mar, Xénova, Bochetta, Campo Marone, Milano, Como, Bellinzona, Gotthard
a, e e h rocha calcaria. 31 b e d xisto arxiloso. e serpentina. f pedra de gres. g area. k xisto arxiloso. l
xeso primario. m gneis. [¿]Non demostra xa este corte en perfil o efecto marabilloso das forzas de
atracción[?] E non ten, ademais, a dirección principal ás 4 h unha relación coa orientación da
grande cordilleira europea, de Suíza[,] Tirol, que tamén deu a todo o continente (Europa) esta
forma que vai de sudoeste cara ó nordeste, «corrección ilexible» causa da dirección e formación
da alta montaña. As máis antigas rochas semellan mostrar unha dirección máis regular cás máis
novas. Granito poucas veces estratificado. Atopeino entre as 3-4 h no Fichtelgebirge, preto de
Bonn no Drachenfels, [Horrisek?] en Silesia, nos Pireneos. No gneis a dirección e inclinación non
son tan regulares como no xisto arxiloso. ¿Dificultaron as [1 palabra] masas as atraccións menores
do feldespato e da mica? O xisto arxiloso, o máis marabilloso. En suma tamén sempre máis
vertical do que o gneis. Só a maior cantidade de x[isto] arxiloso antigo, así de plano e en máis
extensión (20-15º) co gneis. Acerca do xisto arxiloso xa mencionara Balthasar Rößler o marabilloso.
32 No Bergbauspiegel di simplemente “x[isto] arxiloso cunha inclinación norte”, xa que non
indica inclinación de ningunha outra rocha. Xacemento de x[isto] arxiloso de tránsito xa bastante
máis irregular do que o primordial. [Tamén] a rocha calcaria dos Alpes semella (vid. corte en perfil
e Buch en Salzburgo) 33 que aínda herdou atracción xer[al]. Na Provenza, España son moi
comúns as 4 e 8 h, mais nas rochas estratificadas máis novas cesa o efecto. As rochas estratificadas
parece que se inclinan máis ben cara ó merid[iano], pero non de maneira moi xeneralizada.
30 Humboldt anota na marxe: “Non puido se-la miña intención, ofrecer unha xeografía mineral[óxica] d[e] toda a Europa (imposible para unha
persoa), mais quero orientar sobre toda a Europa, demostrar cómo as form[acións] principais están estendidas — cando semellan cadeas; nas costas,
onde só algúns puntos están descubertos pódese adiviñar toda a forma.”
31 Humboldt anota na marxe: “A rocha calcaria de Moscova e a de Exipto, Alxeria, Marsella e Cádiz é a mesma capa. ¿Que sentido tería senón
a pregunta se hai xeso de Cádiz encima da rocha calcaria?”.
32 Balthasar Rößler (naceu en 1605 en Heinrichsgrün preto de Elnbogen na Bohemia, morreu en 1673 en Altenberg no Erzgebirge). Apeador
de minas en Saxonia e en Marienberg. En 1649 estratígrafo en Gräßlitz. Apeador de minas e *Gegenschreiber en Freiberg. De 1663 ata a súa morte
en Altenberg. En 1650 rematou o traballo do seu “Hellpolierter Bergbauspiegel”, ademais inventou en 1663 o compás pendente. (Debemos estas
indicacións ó Dr.-Ing. Winkelmann, director do Museo de Minería en Bochum). Rößler non se tratou na ADB.
*«profesión descoñecida, probablemente de administración mineira»
33 Ó final de 1797 A. v. Humboldt encontrouse en Viena con L. v. Buch. Daquela, Freiesleben envioulle corrixida a obra “Ueber die unterirdischen
Gasarten...” como Humboldt lle pedira. Alexander contestoulle entre outras cousas: “A penas dei recoñecido a miña obra. Non pagaba a
pena preocupáreste tanto. Non só ordenáche-los materiais, senón que engadiches moitos novos. Será fácil, facer un libro diso e quero dedicarcho,
se non soubese tanta xente deste asunto e se non tivese destinado xa algo mellor para ti, a miña ‘Xeognosia’.” - É dicir, que Freiesleben tamén
mostrou as súas boas calidades como axudante literario. - Humboldt e Buch pasaron o inverno 1797/1798 en Salzburgo, onde efectuaron clasificacións
astronómicas, fecundas en resultados. Cf. Bruhns, A. v. Humboldt, 1872, I, p. 244.
142

07•PAX.135…148 28/2/04 13:19 Página 143
143

07•PAX.135…148 28/2/04 13:19 Página 144
II. a Freiesleben
Esbozo da obra como a pensaba desenvolver. Está claro, que despois do m[eu] falecemento
só se poderán comunica-los materiais ó público. A obra pretendía ser soamente unha
sinopse, máis ou menos como a historia mundial de Schlözer 35 - ou sexa, soamente un pequeno
tomo en oitavo - unha orientación que debe aclara-las publicacións xeognóst[icas] existentes e as
vindeiras, nas que se describe o globo terrestre de maneira tan curiosa e variada. Despois da
sinopse está previsto introducir algúns debuxos de pequenos macizos en capítulos máis reducidos.
36
Na xeognosia, como agora se escribe, confúndense 2 cousas, a parte estatístico-xeográfica
e a parte histórica, ou sexa, como se fixo [e] está formado o corpo terrestre. 37 Por iso, a xeognosia
é unha ciencia [estatal?]. A parte xeográfica podémola tratar independentemente; respecto á
minería, de tódolos xeitos, é a máis útil. Claro que pode haber diverxencias acerca de que se hai
un fósil de fento no xisto porfídico ou se hai rocha calcaria no basalto. Dado que a parte histórica
non se pode apoiar noutros monumentos á parte da constitución actual da Terra, pois, só podemos
trata-la parte histórica, a xeoloxía, de maneira «corrección ilexible» cando a descrición da Terra
estea rematada 38 .
Hipóteses sobre o interior do globo terrestre - Maskelyne 39 densidade metal. Se debaixo da
codia europea existe algo diferente que debaixo da de Asia (como o fan pensar fenómenos magnéticos).
A «codia» descuberta do globo terrestre é, en tódalas partes, granito, gneis e micacita.
Orientación da alta montaña europea ás 4 h. Altura media. Algunhas alturas como as do Montblanc
ó final, casual. Relación cos Pireneos e o Hämus. Unha cordilleira alta de granito aínda
pasaba polo Mediterráneo, por Córsega, Mallorca, Sardinia. Partes encer[radas] no granito, se
máis antigos, permite supo-lo que hai por debaixo. Granito de gran groso con moito feldespato.
«corrección ilexible» Galicia, Pireneos, Fichtelgebirge, Bohemia, Silesia. O de gran fino semella ser
máis antigo. Granito disposto en capas no Ochsenkopf. Drachenfels/esferas 40 , sistema, Galicia.
Granito, o speckstein, cobalto, estaño, e ferro micáceo como minerais principais. Formacións. Titanio.
Dexección de estaño aluviado á beira do mar antigo, falta en Suíza e en Tirol. Fisionomía.
Hemisferios, superficie do globo, grandes altiplanos. Contén ouro miúdo, entremesturado, de
todos en España Fernández «corrección imposibilita unha sintaxe correcta», por iso lavadoiros de
ouro. Sulfuro de chumbo, só unha vez no granito do Gotthard, Freiesleben. - Na alta montaña
alterna granito 41 con micacita e gneis. Trátase só dalgunhas montañas apartadas da alta montaña.
No granito, ás v[eces], sienita tan antiga coma o granito. Covas (cristal de rocha) enormes fisuras
35 Humboldt subliña reiteradamente “que se trata dunha visión do todo” revelando así unha postura que o caracterizará ata o final da súa
vida.
36 [corrección ilexible] Humboldt anota na marxe: “Os mesmos estratos que observamos nas rochas abertas pola minería, atopámolos, sen
dúbida, estendidos por unha grande parte do globo terrestre. O obxectivo desta obra foi investigar esta distribución e axudarlles ós futuros observadores
a distinguila.”
37 Con isto, Humboldt anticipa ideas, que 100 anos máis tarde volveu acentua-lo xeógrafo Alfred Hettner, sen que puidese saber das teses de
Humboldt.
38 Aquí xa se está anunciando o futuro programa de traballo xeográfico de Humboldt.
39 Nevil Maskelyne (1732-1811), astrónomo inglés, observou en 1761 o paso da Venus en Santa Helena. En 1769 en Greenwich. En 1802 foi
nomeado un dos oito membros externos do Institut de France.
40 Humboldt anota na marxe: “Escorial”.
41 Humboldt anota na marxe: “Grafito molibdeno”.
144

07•PAX.135…148 28/2/04 13:19 Página 145
145

07•PAX.135…148 28/2/04 13:19 Página 146
Así, de memoria acerca de Guitiriz, preto da Coruña, dos meus manuscritos. Formacións
aínda moito a completar e caracterizar. Aquí só a manía da síntese. A arte consiste en caracterizar
con poucas palabras cada formación.
Fenómenos raros de inclinación. Forzas de atracción.
N.C. Desta folla da transcrición de Bek non se atopou o orixinal manuscrito.
146

07•PAX.135…148 28/2/04 13:19 Página 147

07•PAX.135…148 28/2/04 13:19 Página 148