Nº 13 - Xunta de Galicia

SSuummaarriioo
EPresentación
Colaboracións:
Conversa con Emilio Calatayud.
Ánxela Loureiro Fernández, CFR de Ferrol.
Os nosos centros:
Centro de Educación Especial ASPANAES. Ángeles Abalo de Dios, Emma Cuesta
Rodríguez, Dolores Suárez Villar. CEE. ASPANAES.
Experiencias de aula:
1. Concertogusto. Óscar M. Martínez, Rita Carballo, Feli Fresco, César Pita.
2. As exposicións escolares no IES As Telleiras, de Narón.
Mª Jesús Barreiro Seoane, Josefa Rosalía Feal Regueiro, Teresa Maceira Lamas, Mercedes
Rodríguez Calvo, Mª José Saavedra Ricoy, Enrique Francisco Sosa Franco. S.P. IES As Telleiras.
3. O horto escolar. Mª Amparo López Romalde, César Pita Carretero. CEIP San Xoán de
Filgueira. Ferrol.
4. Un almorzo saudábel. Claustro do CEIP A Solaina. Narón.
5. Un proxecto de futuro para a biblioteca. Lucía Carracedo Fraga, José Ramón
Carreira López, Mª Feliciana Fresco Cobelo, Cristina González Rodríguez, Ana Lobeiras
Fernández, Mª Carmen López Vilar, Mª Carmen Martínez López, Ana Martínez Rey, Isabel
Piñeiro Rodríguez, Pilar Taboada Jorge, Lucía Ruiz Casal, Ana Trastoy Cuba e Rosana Rodiles
Lamas. S.P. CEIP de Pazos. Ferrol.
6. Frida Kahlo, 1907-1954.Elena Pérez, María Pérez . CEIP de Valón. Ferrol.
Áreas:
1. A biblioteca escolar transmisora de valores. Loly Lago, Conchi Cartelle, Inma
Rodríguez, Xoán M. Vázquez. IES de Fene.
2. Itinerario xeolóxico pola Capelada. Lois Anxo Rodríguez Calvo, IES Punta Candieira,
Cedeira. María del Carmen Leira Ambrós, IES de Canido, Ferrol
3. A musicoterapia, instrumento comunicativo e rehabilitador. Gemma
Argüelles Botana. CFR de Ferrol.
Europa en nós:
1. ¿Como os vemos? Como son. ¿Como nos ven? Como somos.
Elena de la Iglesia Barreras. IES Ortigueira.
2. Abrindo portas: facendo o descoñecido e estraño, coñecido e familiar.
Proxecto Europeo Grundtvig 2.
Ana Isabel Fernández Suárez, Marta Ferreiro Veiga. Escola Oficial de Idiomas de Ferrol.
3. Aulas bilingües. Nieves Freire Piñón. CEIP Unión Mugardesa. Mugardos.
4. ¿Por que Limerick? José Facundo Pereira Ameneiro. IES Saturnino Montojo. Ferrol.
A escola revelada:
1. Represión franquista sobre o profesorado nas comarcas en Ferrolterra,
Eume e Ortegal. 1936-1939. Bernardo Máiz Vázquez. IES Concepción Arenal. Ferrol.
IDEA 2007
CCrréddiittooss
Idea.
Intercambio De Experiencias de Aula
Ano 13. nº 13. 2007.
Edita e distribúe:
Conselleria de Educación e Ordenación Universitaria
Centro de Formación e Recursos de Ferrol.
Rúa O Galego Soto, s/n. 15403 Ferrol
Teléfono: 981-370541
Fax: 981-370540
Correo-e: cfr.ferrol@edu.xunta.es
Sección de Ortigueira:
Rúa Pedro de Castiñeiras s/n
15330 Ortigueira
Teléfono: 981-401058
Fax: 981-402540
Correo-e: cfr.ortigueira@edu.xunta.es
Coordinación:
Antón Cortizas Amado.
Consello de asesores:
Xoanca Albarellos Codesido, Gemma Argüelles Botana,
Antonio Bello Giz, Francisco Castillo Rodríguez, Justo
Freire López, Ánxela Loureiro Fernández, Xosé Ramos
Rodríguez, José Antonio Sordo López, Eva Soto Filgueiras,
María Josefa Souto Lorenzo.
Ilustración da capa:
María José Leira Ambrós
Deseño e maquetación:
IES Leixa. Departamento de Artes Gráficas.
Coordinación: José Antonio López Suárez e
María Salas Aguilera
Impresión: Imprenta Ortegal
ISSN: 1135-1543
Depósito legal: C-981-95
Os textos dos artigos son da exclusiva
responsabilidade dos autores e autoras.
1

EP Prre esseennttaacciió ónn
IDEA 2007
Idea ‘07
A ver, se a doce lle sumamos un dános outro número que vén sendo a raíz cadrada de 169, ou o número
daqueles que se reuniron a cear por última vez, que poir iso olliño con sentarse ese número á mesa pois quen
primeiro se levante disque morrerá -e os outros doce tamén, que aquí ninguén queda.
Tamén é o número da triscadecafobia, ou o día que non debería ser nin martes nin venres, segundo o idioma
que se fale. Tamén é o número que omite o código de Hammurabi.
Nun ano de principios do século XX, que acaba nas dúas cifras en cuestión, disque naceu Richard Wagner,
(cóntenselle as letras ao seu nome, e súmenselle tamén as cifras do seu ano de nacemento). O músico compuxo
esa cantidade de óperas e deu en morrer nun día deses, que veño de mirar nun calendario perpetuo
e resulta que foi martes.
É o número que non debemos esquecer de irmos a un aquelarre ou de viaxe a Sevilla ou ao areal de Cangas
onde a voz do vento tecía María Soliña, que alí nolo han de preguntar. Tamén son os anos nos que se todo
foi ben se cambia de ciclo na ESO e só che faltan doce meses para sacar o carné de identidade. Pero nunca
che darán ese número, porque ese número non se deu nunca no DNI. Algúns rañaceos saltan ese andar, o
mesmo que certos hoteis que carecen de cuarto con tal numeración. Nos avións tampouco existe esa fila de
asentos. Un coche de fórmula un, tampouco leva ese número. Quen si o leva, e ben grande, é a Rúa do
Percebe, que non ten nada que ver co marisco, e a moita honra.
E nós tamén si que o levamos, que diaño!
Estamos no número trece, hamahirua, tretze, treze, treize, tredici, dreizhn, thirteen,... 13!
Vivan os 13 anos que levamos tendo ideas!
E que medren.
3

EEntrevista con Emilio
O día 11 de xaneiro celebrouse a primeira sesión
de Diálogos en Educación, organizada polo
CFR de Ferrol. Encetábase o ano cunha actividade
formativa de máxima actualidade para
a sociedade en xeral, pero máis especialmente
para o profesorado. O título era
"Convivencia e conflito nas aulas" e o relator
principal, Emilio Calatayud, Decano do
Xulgado de Menores de Granada.
Durante un día enteiro de convivencia con el
puidemos comprobar o seu perfil de home
aberto, franco, divertido, xeneroso e directo.
Non teme dicir o que pensa en calquera tribuna
e bríndase amablemente a contestar, sen
amosar cansazo, a todas aquelas persoas que
preguntan. Na tertulia, no coloquio, durante as
comidas, no corredor ou nas entrevistas, non
regatea palabras nin explicacións sempre a
favor da convivencia e da prevención da
delincuencia. As súas afirmacións rotundas, froito
da súa seguridade, sorprenden, engaiolan,
abraian, descolocan, gustan ou desgustan pero
a ninguén deixan indiferente. Con el a reflexión
está garantida.
Emilio Calatayud saltou aos medio de comunicación
cando no ano 1996 ditou unha sentencia
educativa e condenou a un rapaz a aprender a
ler e escribir. Non era a primeira vez que utilizaba
esa metodoloxía, levaba facéndoo dende
había algúns anos pero ao coñecerse publicamente
a través dos xornais acendeu unha luz de
esperanza que prendeu nas conciencias sociais
IDEA 2007
Calatayud
Unha oportunidade para a convivencia
Ánxela Loureiro, Asesora de Educación en valores.
CFR de Ferrol
da cidade de Granada, onde exerce a súa profesión
de xuíz de menores dende 1988. Hoxe en
día son case cincuenta persoas as que traballan
ao seu carón coa mesma filosofía, mantendo
contacto coas familias, asesorando nos centros
educativos e conseguindo compromisos con
numerosas entidades, ONG, asociacións ou
empresas. A charamusca da reinserción e reeducación
vaise espallando a tal velocidade
que esta cidade xa despunta polo baixo índice
de delincuencia de menores.
A xustiza
Este xuíz non entende a xustiza como vinganza,
non quere castigar aplicando o ollo por ollo e
dente por dente. As sentencias dítaas con afán
de solucionar problemas, quere convencer a
quen comete o delito e ao seu entorno e recuperar
menores dándolles un novo sentido ás
súas vidas e converténdoos en boas persoas.
Da súa boca saen fermosas frases onde amosa
o seu interese pola reinserción "Faise xustiza
cando se devolve o menor á sociedade", "Se a
sociedade fai doado o camiño para que o
rapaz cometa delitos, tamén terá que poñer
esa facilidade para que se integre ou reintegre".
Ás veces engade frases onde amosa o seu gran
sentido o humor como esta que pronunciou ao
ditar unha das súas sentencias educativas:
"Non quixeches estudar polo civil, agora vas
estudar polo criminal".
7

A reinserción
A súa aposta pola reinserción está tendo moi
bos resultados. Moitos dos adolescentes que
cometeron delitos nalgunha ocasión están
hoxe en día completamente reeducados e
teñen unha vida honrada, integrados na
sociedade. Emilio Calatayud dálles unha
oportunidade ao tempo que aplica a lei.
Estuda cada caso con detalle investigando os
motivos que levaron á persoa a delinquir e as
súas sentencias tentan ser xustas, equilibradas,
instrutivas, eficientes e proporcionadas. Non
busca o castigo como un xeito de amolar, nin
tampouco quere ser condescendente "quen
infrinxe a lei ten que redimir pero facendo un
ben social" busca fórmulas imaxinativas e, ás
veces, arriscadas, axeitadas a cada quen e
con fins de beneficio á comunidade, por iso
acada o consentimento das persoas implicadas
e a implicación de diversos colectivos da
cidade.
A pesar dos seus éxitos persoais no campo da
reinserción, este xuíz non é vaidoso; constantemente
manifesta a importancia que ten o
seu equipo e os grupos que colaboran "Isto é
un traballo coordinado con transparencia e
confianza entre servizos sociais, educación,
xustiza e sanidade".
A educación na familia
Sen dúbida esa forma de entender a xustiza ten
moito que ver coa educación. O núcleo familiar
é para el moi importante á hora de transmitir
uns valores que lles axudarán na convivencia
e na integración social. Considera aos
adolescentes "boa xente que é moi moldeable,
para o bo e para o malo" e por iso convén
que a educación marque pautas de conduta.
Recoñece a dificultade de ser nais e pais; el
mesmo ponse de exemplo e dubida sobre o seu
papel de pai pero ten claras algunhas premisas:
"Hai que poñer uns límites", “ Non se traumatiza-
8
rán por dicirlles que non", "Nunca hai que renunciar
a poder educar por difícil que pareza".
Os seu consellos son moi razoables, recomenda
chegar a un equilibrio falando moito cos fillos e
fillas pero sabendo delimitar a posición de cada
quen na familia. Repite constantemente que
"non podemos pretender ser amigos e colegas
dos fillos e esquecernos de ser pais", "hai que
buscar o termo medio entre autoridade, flexibilidade
e xenerosidade". Insiste constantemente
na importancia dos límites e das responsabilidades.
Os límites porque marcan o territorio por
onde se poden mover e lles axudan a saber distinguir
entre o que está ben e mal; as responsabilidades
porque lles aprenden a entender o
esforzo como un valor necesario na convivencia
"curiosamente o que máis valoran é o agarimo
e os límites", "en demasiadas ocasións se lles dan
os dereitos pero non as responsabilidades e
deberes". Este xuíz de menores ten moi claro
que os pais e nais que consenten e proporcionan
todo o que os fillos e fillas desexan, están
cometendo un erro imperdoable que vai prexudicar
a todos: "os fillos deben saber que teñen a
obriga de colaborar coa familia", "cando non
se lles dan responsabilidades e se lles concede
todo pódense converter en pequenos tiranos",
"Estamos creando uns menores que non admiten
a frustración e que piden que todo se lles
conceda de inmediato". Por este motivo non
dubida en criticar ás familias ou ao profesorado
cando son cómplices na mala educación "ás
veces habería que condenar aos pais por non
educar debidamente ou incluso aos profesores,
titores, etc.". E isto non só queda nunha crítica,
pois conta que houbo unha época, hai algúns
anos antes da modificación do Código Penal,
en que acusou a algunhas familias por seren as
culpables de fomentar que os seus fillos ou fillas
non fosen á escola: "os pais tiveron unha sentencia
condenatoria de arresto".
A educación nos centros de ensinanza
A súa función educativa ninguén a pon en cuestión.
Educación con letras maiúsculas, porque
as súas sentencias pretenden que a persoa que
comete o delito reflexione sobre os seus actos,
comprenda o dano causado e desexe contribuír
coa sociedade en accións de reparación e
axuda aos demais. "Como vou reeducar a un
rapaz que nunca estivo educado?", pregúntase
Calatayud; e él mesmo responde con convicción:
" primeiro teño que educar".Por iso condena
a aprender a ler, a sacar un título, a acompañar
a persoas necesitadas, a limpar paredes, a
recoller botellas… Porque todo iso é necesario
IDEA 2007

para que comprendan o mundo no que viven e
se decaten do seu papel na sociedade.
Sorpréndese de que a día de hoxe, aínda haxa
adolescentes que non saben ler, e considera
que "o sistema está fallando cando no século
XXI aínda hai que ditar sentencias para que
aprendan as catro regras". E cando se lle pregunta
polos fallos que el ve, a súa resposta é moi
rápida "hai que recuperar a autoridade do
mestre e colaborar estreitamente coa familia,
uns teñen que apoiarse nos outros", " os rapaces
deben saber os seus dereitos pero tamén teñen
que coñecer que o seu deber é asistir ás clases,
estudar e aprender".
Un pouco máis polémica é a súa opinión sobre a
tarima, que el recuperaría aínda que fose de
pequena altura, "como símbolo de autoridade",
ou a súa idea de "recuperar a figura do aprendiz,
porque non todos están preparados para
estudar do mesmos xeito porque non teñen nin
a preparación nin a capacidade", e matiza posteriormente
para argumentar que iso non prexudicaría
a ninguén porque "a condición sería que
obtiveran a mesma titulación chegando a ela
por outras vías, sen quedaren marxinados prematuramente
no sistema educativo".
A convivencia nas aulas
Sobre este tema ten moito que aportar. O primeiro
que se apura a dicir é que non é tan mala a
convivencia como nos intentan vender os
medios de comunicación, e manifesta o seu
desacordo con algunhas informacións que a
cotío se len nos xornais ou se escoitan nas televisións:
"Os medios de comunicación producen
moita alarma á hora de difundir esas novas,
deben dar boas informacións, non limitarse a
comentar o que é máis escandaloso ou morboso".
Está convencido de que ao non contalo
todo e quedarse con só cunha parte dos problemas,
non se reflicte a realidade.
"Gustaríame que continuasen informando das
historias cando xa están rehabilitados os menores"
De todos modos non nega que hai conflitos nas
aulas e que hai que darlles solución. Emilio
Calatayud ten algunha receita moi interesante
para mellorar a convivencia nas escolas e institutos.
Non é unha apócema máxica que se
poida mercar, hai que elaborala en cada centro
con ingredientes en forma de normas claras
marcando os límites, de moita coordinación, de
colaboración con familias e organismos relacionados
e unha grande dose de "sentido
común".
IDEA 2007
Este xuíz de menores non se cansa de repetir
que "hai que reconsiderar todo un pouco,
debemos coñecer mellor a xustiza e educación
e traballarmos en coordinación”. En
Granada él utiliza un sistema de prevención
de conflitos moi instrutivo que consiste en convidar
a grupos de rapaces e rapazas para
que asistan aos xuízos de menores. Hai un
acordo cos centros educativos e unha educadora
encárgase da relación e apoio cos grupos.
O que se pretende é que os adolescentes
vexan que a xustiza intervén ante os delitos, e
que as persoas que se consideran culpables
teñen que cumprir as condenas. "Eu falo con
eles e, ás veces, son máis duras as súas propostas
de condenas cás miñas". Emilio
Calatayud está convencido de que esta actividade
é moi educativa porque o alumnado
adolescente pode percibir o dano que se
causa cos delitos, o sufrimento das familias e
ten que se decatar de que ninguén queda
impune.
Respecto ás medidas correctivas que se poden
impor nos centros educativos, fai un comentario
para que as direccións a teñan en conta
que "Cando se teñen catorce anos debemos
distinguir as accións que son ilícito-penais das
que son propias de rapaces . Se é o primeiro
caso ten que resolvelo a xustiza pero é moi
importante estarmos coordinados".
Ante as continuas preguntas sobre qué facer
cando o alumnado incumpre reiteradamente
as normas e non deixa ao profesorado continuar
as clases co resto do alumnado, el establece
un paralelismo entre as súas sentencias que
"normalmente son consentidas" e as medidas
9

que se deben tomar nos centros, "no colexio
debería ser igual". Suxire de seguido, a modo de
idea, estudar que "podería haber unha especie
de consentimento ante posibles sancións que
asinarían os pais no momento de formularen a
matrícula".
Cando se comenta que nos centros, ás veces,
non se poden tomar certas medidas como as
de limpar o patio, limpar mesas ou facer servizos
á comunidade educativa porque as familias se
opoñen, amósase rotundo: " Hai que explicarlles
aos pais que algunhas das accións que cometen
os seus fillos nos centros están tipificadas
penalmente, e que a reparación dos materiais
que se destrúen lles pode saír custoso". El está
convencido de que ante a posibilidade dunha
sanción penal, sen ningunha dúbida, as familias
escollerían a medida correctiva do centro.
De todos os xeitos insiste moito na importancia de
ter, nas escolas e institutos, profesionais en educación
que saiban buscar fórmulas de prevención,
relación e de resolución de conflitos así
como de manter unha constante coordinación
entre Sanidade, Servizos Sociais e mais a Xustiza.
Chámalle moito a atención a este xuíz que a
expulsión se utilice con tanta frecuencia. El ironiza
dicindo que iso é comparable a "sacar do
cárcere a un preso cando ten mal comportamento".
Non está de acordo con esa medida,
as súas palabras sobre o tema son claras "a
expulsión é o último", "Hai que buscar mecanismos
fóra da aula pero non fóra do colexio".
"Débense buscar alternativas á expulsión".
Rapaces e rapazas
Cando Emilio Calatayud fala dos menores, utiliza
o masculino sempre, por iso coméntaselle se iso
se debe a que haxa máis rapaces ca rapazas
que delinquen. A resposta podería ser sinxela e
o tema quedar resolto cun monosílabo, sen
embargo, o seu afán de meditar ante as pro-
10
blemáticas fai que o comentario sexa máis profundo.
Segundo os datos que ofrece aproximativos,
o 80% dos delitos cométenos os rapaces,
fronte ao 20% dos que protagonizan as rapazas;
sen embargo, cando se analizan os delitos de
maltrato a pais e nais, case hai un equilibrio por
sexos, que se establece arredor do 50%. Outros
datos moi sorprendente son as porcentaxes de
reinserción.
Asegura este xuíz que as poucas rapazas que
cometen delitos, curiosamente son moito máis
difíciles de reinserir. Non hai estudos en profundidade,
pero as razóns "quizais hai que buscalas
en que as que se deciden por este camiño
teñen maior convencemento por mor da súa
madurez, xa que as rapazas desenvolven moito
antes ca os rapaces". Insiste moito en que os
Servizos Sociais deberían actuar de inmediato
cando unha nena deixa de ir á escola para coidar
aos irmáns menores ou porque xa a queren
casar pois neses casos "estanse a violar os seus
dereitos".
Sentencias Educativas
Moitas das súas sentencias son consideradas educativas
"procuro que sexan instrutivas, sinxelas,
proporcionadas e eficientes porque os rapaces
necesitan unha oportunidade". Enuméranse
algunhas que foron moi comentadas nos
medios. Por queimar papeleiras teñen que ir
dúas fins de semana cos bombeiros; por circularen
bébedos nunha moto deben visitar a
xente que está parapléxica por mor de accidentes
de tráfico; as paredes que se pintan
téñenas que borrar; a un hácker sentenciouno a
dar 150 horas de clase de informática. Na
actualidade hai unha enorme listaxe con actividades
a realizar e numerosas empresas e asociacións
están dispostas a darlles unha nova
oportunidade a rapazas e rapaces que nun
momento da súa vida cometeron algún erro.
Este xuíz de Granada fala con agarimo das persoas
que condenou a estes servizos sociais e que
hoxe son membros do exército, vixilantes de
seguridade, gardas xurados... E engade con
humor: "moitos viñeron ás vosas praias a limpar
chapapote". Percíbese unha profunda tristura
cando fala dos inmigrantes e asegura que é
preferible que se deteñan no primeiro delito
que cometan, pois "nos centros de internamento
dáselles formación, educación e traballo" e
deste xeito poden integrarse posteriormente á
sociedade pero "primeiro teñen que aprender o
idioma para así seren iguais cos demais",
"Cando non son sorprendidos nos primeiros delitos
e se fan maiores, despois xa é moi difícil".
IDEA 2007

Frases para meditar
Para darlle máis énfase á súa filosofía, este xuíz
ten por costume ler, ao remate das súas conferencias
públicas, un decálogo que foi redactado
pola policía de Washington tras realizar
estudos baseados na experiencia da delincuencia
xuvenil. O texto titúlase "Como formar
delincuentes" e os dez puntos que lle seguen
son:
1.- Comece dende a infancia dando ao seu fillo
todo o que pida. Así medrará convencido de
que o mundo enteiro lle pertence.
2.- Non lle dea ningunha educación espiritual,
agarde a que alcance a maioría de idade
para que poida decidir libremente.
3.- Cando diga palabrotas, ríallas. Isto animarao
a facer máis cousas "paveras".
4.- Non lle rife nunca nin lle diga que está mal
algo do que fai. Podería crearlle complexos
de culpabilidade.
5.- Recolla todo o que el deixa tirado: libros,
zapatos, roupa, xoguetes... Fágallo todo, así
acostumarase a cargar as súas responsabilidades
sobre os demais.
6 Déixelle ler todo o que caia nas súas mans.
Coide de que os seus pratos, cubertos e
vasos estean esterilizados, pero que a súa
mente estea chea de lixo.
7.- Discuta e rife coa súa parella en presenza do
neno, así non se sorprenderá nin lle doerá
demasiado o día en que a familia quede
estragada para sempre.
IDEA 2007
8.-Déalle todo o diñeiro que queira gastar, non
vaia sospeitar que para dispoñer de cartos é
preciso traballar.
9.-Satisfaga todos os seus desexos, apetitos,
comodidades e praceres. O sacrificio e a austeridade
podería producirlle frustracións.
10.- Póñase da súa parte en calquera conflito
que teña cos seus profesores, veciños, etc.
Pense que todos eles teñen prexuízos contra o
seu fillo e que de verdade queren amolalo.
Mais pon o punto final cunha frase da súa autoría
que demostra o seu interese pola infancia
e os menores: "Mentres os xuíces de menores
sexan os menores dos xuíces, os pediatras
sexan os menores dos médicos e os mestres os
menores dos profesores, a cousa non pode ir
ben".
Os nosos parabéns a Emilio Calatayud polo labor
tan importante que está a realizar en
Granada, pola enerxía coa que defende o
dereito a unha nova oportunidade dos menores
e por agasallarnos coas súas reflexións e
consellos tan apropiados para o ensino.
11

CCentro de Educación
1. Introducción
No Centro de Educación Especial ASPANAES Ferrol
están escolarizados nenos e nenas con Trastorno
de Espectro Autista (TEA), de idades comprendidas
entre os 3 e os 20 anos.
¿Que son os Trastornos de Espectro
Autista?
Os TEA son unha perturbación grave e permanente
de varias áreas do desenvolvemento. As persoas
que presentan estes trastornos manifestan
alteracións, en maior ou menor medida nas
seguintes facultades:
1. O desenvolvemento da interacción
social recíproca.
Nalgunhas persoas obsérvase un illamento social
significativo, outras son pasivas nas interaccións
IDEA 2007
Especial
ASPANAES-Ferrol
Ángeles Abalo de Dios
Emma Cuesta Rodríguez
Dolores Suárez Villar
sociais, presentando un interese limitado cara os
demais. Algunhas persoas poden ser moi activas,
pero a súa actividade preséntase de
maneira estraña, unilateral e intrusiva; sen considerar
plenamente as reaccións dos demais.
Todos teñen en común unha capacidade limitada
de empatía, pero son capaces, á súa maneira,
de mostrar os seus afectos.
2. A comunicación verbal e non verbal.
Algunhas persoas non desenvolven ningún tipo de
linguaxe e outras poden falar mostrando unha
fluidez enganosa. Todas carecen das habilidades
necesarias para manter unha conversación
de forma recíproca e flexible. Tanto a forma
coma o contido da linguaxe son peculiares e
poden incluír ecolalia, inversión pronominal,
invención de palabras, etc. As reaccións ós
requirimentos verbais e non verbais dos demais
son inadecuadas (evitación visual, incapacidade
para entender as expresións faciais, as posturas
corporais ou os xestos, a expresión e comprensión
das emocións poden ser diferentes…)
3. Nos seus intereses e comportamentos.
O repertorio dos seus intereses e comportamentos
é restrinxido, debido principalmente a que a
capacidade imaxinativa atópase afectada: a
gran maioría falla no desenvolvemento do
xogo; os patróns de conduta son, a miúdo ritualistas
e repetitivos; poden apegarse a obxectos
inusuais e estraños; os movementos repetitivos
15

e estereotipados son habituais e, a miúdo,
dáse unha gran resistencia ó cambio e unha
perseveranza na invariabilidade.
Ademais, pódese dar unha sensibilidade inusual
cara os estímulos sensoriais (táctiles, auditivos,
etc.). Outros trazos comúns asociados, aínda
que non específicos inclúen: ansiedade, trastornos
do sono e da alimentación, trastornos
gastrointestinais e problemas de conduta (que
poden ir dende leves a severos, podendo incluír,
nos casos máis graves condutas heteroxéneas
e/ou autolesivas).
Estas condutas poden variar moito dunha persoa
a outra e tamén o mesmo individuo, dependendo
da etapa do desenvolvemento na que
se atope.
Dentro dos TEA, inclúense os Trastornos
Xeneralizados do Desenvolvemento (TXD), que
son os seguintes:
a.- Trastorno Autista
b.- Síndrome de Rett
c.- Síndrome de Asperger
d.- Trastorno Desintegrativo Infantil
e.- TXD non especificado (Autismo Atípico)
En canto a prevalencia, os estudos converxen á
hora de establecer que 4 ou 5 de cada 10.000
persoas presentan un cadro de "autismo clásico"
e que, se tomamos en consideración todo
o Espectro Autista, este afecta aproximadamente
a 1 de cada 700 ou 1000 persoas.
2. O Centro
Infraestructuras
O edificio consta de dúas plantas: na inferior está
situada a zona escolar propiamente dita e na
superior hai unha sala de usos múltiples para
reunións, ben sexa do claustro, consello escolar
ou de pais.
A planta baixa está dividida da seguinte maneira:
16
4 aulas de pedagoxía terapéutica
1 aula de audición e linguaxe
1 aula de hábitos de autonomía persoal
1 despacho de dirección
1 despacho de orientación psicopedagóx.
1 sala de psicomotricidade
Servicios de alumnado
Servicios profesorado
1 sala de ocio
1 comedor
1 sala de informática e xogos
1 xardín interior
Ademais, o centro está situado na zona rural, e
conta no exterior cunha zona de randeeiras e
campo, unha zona de xardíns e aparcadoiro.
Nos arredores próximos hai zonas de paseo (bosque,
río, etc.).
Persoal do centro
a) Persoal docente
Os mestres, especialistas en pedagoxía terapéutica,
atenden ós nosos nenos e nenas en aulas
cunha ratio de 3 a 5 alumnos, nas que se realizan
actividades e tarefas dirixidas a acadar os
obxectivos das Adaptacións Curriculares
Individuais.
b) Persoal complementario
Entre o persoal complementario ao docente, contamos
cos seguintes profesionais:
- Unha mestra especialista en audición e linguaxe
encargada de traballar as funcións comunicativas,
a linguaxe comprensiva e expresiva, a través
da linguaxe verbal e os Sistemas Alternativos
e Aumentativos de Comunicación (SAAC); terapia
individual que se leva a cabo en sesións diarias
de vinte minutos.
IDEA 2007

- Dúas auxiliares técnicos educativos que son as
encargadas de aplicar os programas específicos
das habilidades básicas relacionadas coa
alimentación, o aseo, o vestido, control de esfínteres,…;
terapia, tamén individual que se leva a
cabo en sesións diarias de vinte minutos.
- Unha psicopedagoga que é a responsable do
seguimento da evolución dos alumnos e do asesoramento
técnico a profesionais e familias.
- Unha coordinadora psicopedagóxica para unificar
criterios de actuación e intervención psicopedagóxica
nos centros educativos de ASPA-
NAES.
- Un coordinador educativo que colabora xunto
coas direccións dos centros e os claustros na
elaboración e execución dos programas de
innovación educativa, así como na elaboración
de propostas para o mellor funcionamento dos
centros, entre outras.
Tanto o persoal docente como o complementario
traballamos en estreita relación, coordinados e
organizados de tal xeito que entre todos buscamos
o desenrolo do máximo potencial no proceso
de ensinanza -aprendizaxe dos nosos
nenos e nenas.
c) Alumnado
Na actualidade, temos escolarizados 16 alumnos
de idades comprendidas entre os 4 e os 16 anos,
dos cales 6 están en modalidade de escolarización
total no noso centro e 10 manteñen un réxime
de escolarización combinada cos seguintes
centros ordinarios: IES Marqués de Suances, CPR
Valle Inclán, CPR San Rosendo, CPR La Salle,
CEIP Isaac Peral, CEIP Ibáñez Martín, CEIP
Couceiro Freijomil, CEIP Eladia Mariño e CPI A
Xunqueira.
3. Obxectivos
A fin última que persegue a educación é que os
nenos e mais as nenas, dentro das súas posibilidades,
desenvolvan todas as súas facetas e
potencialidades e se sintan parte activa do proceso
educativo no que están inmersos.
Ademais, dada a connotación específica do noso
Centro, perséguese unha ensinanza individualizada,
respectando o ritmo particular de cada
alumno/a, tendo en conta a súa evolución en
relación co patrón madurativo normal; e globalizadora,
desenvolvendo as potencialidades das
IDEA 2007
persoas en todas as súas dimensións (socioafectivas,
perceptivas, motrices, comunicativas...).
Para acadar este fin propoñemos:
a) Acadar aprendizaxes funcionais, espontáneas
e xeneralizables, partindo dos intereses e desexos
do propio alumnado como base para suscitar
a aprendizaxe, facendo especial fincapé
nas habilidades de comunicación e de autonomía
persoal, xeneralizándose a outros
ambientes (familia e comunidade) para lograrmos
a maior normalización e integración posible.
b) Fomentar o intercambio de información, favorecendo
a comunicación entre as familias e os
profesionais dos centros ordinarios ós que acoden
os nosos alumnos, proporcionando apoio e
orientación, e buscando a súa colaboración
co fin de ser coherentes nos criterios de actuación.
c) Promover unha relación fluída e de colaboración
coa comunidade e institucións sociais,
para favorecer a integración e o coñecemento
das persoas con TXD.
d) Posibilitar a formación permanente dos diferentes
profesionais do Centro (grupos de traballo,
seminarios, congresos...) para fomentar a mellora
na labor educativa e enriquecer a dinámica
do Centro.
e) Partir dun marco xeral, dadas as necesidades
específicas do noso alumnado, que é o seguinte:
- Estimular a comunicación do alumno co seu
entorno. Tendo en conta que se trata dun área
prioritaria, o resto das actuacións xirarán en
torno á mesma.
- Desenvolver ó máximo a autonomía persoal do
alumno, valorándose moi positivamente nos distintos
ámbitos de traballo.
- Normalizar e reducir as conductas desadaptadas.
- Estimular ó máximo a relación positiva entre o
neno e as persoas que o rodean.
- Buscar un equilibrio entre as actividades de ensinanza
dentro e fóra do centro; intentando, na
medida do posible, a xeneralización das aprendizaxes.
17

4. Metodoloxía
A nosa metodoloxía xira arredor dos seguintes
esteos pedagóxicos:
- Intervención personalizada, xa que existe unha
gran variabilidade entre as persoas con TEA,
obrigándonos a ter en conta as diferencias persoais
á hora de organizar os grupos dos alumnos.
- Globalización das aprendizaxes, xa que favoreceremos
as aprendizaxes se os contidos se
presentan relacionados entre si de forma sistemática,
estruturada e explícita e sobre todo,
vinculados ás experiencias previas das persoas.
- Estruturación física e temporal, co fin de que á
persoa con TEA non se lle presente un entorno
caótico nin indescifrable. Para isto é fundamental
a realización de axendas (escritas, con
pictogramas, fotos ou obxectos reais) que lle
permitan predicir o que van realizar e comprender
distintas actividades da xornada
escolar.
- Aprendizaxe significativa, partindo do nivel de
desenvolvemento da persoa á hora de establecer
os obxectivos das adaptacións do currículo
ordinario, e polo tanto, funcionais, buscando
sempre a utilidade de aquilo que se traballa,
comprendendo o por que e o para que.
- Aprendizaxe sen erro, debido a que as persoa
con TEA adoitan manifestar un baixo nivel de
frustración; por iso, é necesario dividir as tarefas
en pequenos pasos e ofrecer as axudas
necesarias que se esvaecerán progresivamente.
- Aprendizaxe explícita e estruturada de certos
coñecementos, porque o que outros nenos
poden aprender intuitivamente no curso das
súas interaccións cotiás, os nenos con TEA non
poden.
- Intervención positiva, incidindo sobre as condutas
dun xeito indirecto, empregando técnicas
que suscitan unhas condutas desaxustadas
por outras máis adaptadas, explicitando
sempre a conduta que se espera e sen interpretar
as condutas como desafiantes, senón
como dificultades para xerar outro tipo de respostas.
- Intervención proactiva, é dicir, actuando antes
da aparición da conduta desaxustada.
18
5. Actividades Complementarias
Podémolas clasificar en:
a) Actividades comúns.
Todos os nosos alumnos participan en pequenos
grupos nos seguintes programas:
- Aprendendo coa Música
- Gozando e aprendendo co ordenador.
- Educación física.
- Proxecto Voz Natura
b) Conmemoracións.
As que celebramos son aquelas reflectidas no
calendario escolar, destacando dun modo
especial as seguintes:
- No primeiro trimestre: O Magosto, Samaín e
Nadal
- No segundo trimestre: O Día da Paz, Entroido
e Semana da prensa.
- No terceiro trimestre: O Día do libro, Letras
Galegas, Día do Medio Ambiente e Fin de
curso.
c) Visitas culturais.
Ó longo do curso realízanse, de forma programada,
as seguintes visitas:
- Teatros, concertos, exposicións, museos…
- Emisora de radio
- Granxa-escola
- Centros comerciais
- Castelos
- Áreas recreativas
- Feiras
- Bombeiros
- Aeroportos, viaxes en tren, en barco e lancha…
IDEA 2007

As devanditas visitas prográmanse tendo en
conta as características e capacidades de
cada alumna e alumno. Todas elas teñen como
finalidade traballar a interacción social tentando
que o noso alumnado sexa partícipe do
entorno que os rodea, debido a que é unha
das áreas máis deficitarias da problemática dos
TEA.
6. Vida Adulta
a) Centro de día: Traballo.
O noso Centro de Día está dirixido ás necesidades
dos usuarios do Centro Residencial e doutras
persoas adultas con TEA da comarca de
Ferrol e ten por obxecto procurar, en réxime
de media pensión (nun horario de 10:00 a
17:00 h.), os recursos para que os usuarios desenvolvan
as habilidades necesarias para acadar
un axuste persoal, social e ocupacional,
en función do potencial individual de cada
un.
Dende o noso centro pretendemos que os
mozos e mozas que asisten diariamente:
- Desenvolvan un conxunto de habilidades dirixidas
a conseguir unha maior autonomía persoal
e social, posibilitando un mellor axuste persoal
e unha maior integración, tanto no entorno
ocupacional ou laboral como na súa
comunidade.
- Desenvolvan un conxunto de coñecementos,
habilidades e actitudes relacionadas coa:
- Capacitación e a integración sociolaboral.
- Co aumento da súa competencia social e
en consecuencia da súa autoestima.
- Co seu desenvolvemento na comunidade
- E coa resolución de problemas cotiás.
Para isto, o noso centro dispón dunha serie de
obradoiros, uns de marcado carácter prelaboral
e outros de tipo terapéutico-rehabilitador,
onde os rapaces, seguindo un programa
individual, desenvolven actividades funcionais
e prácticas, sempre en función das súas preferencias,
necesidades e habilidades:
Habilidades Básicas Carpintería
Vida do Fogar Encadernación
Comunicación Informática
Ocio e Psicomotricidade Cerámica
Cestería Lavandería
Artístico Agropecuario
IDEA 2007
Ademais, tamén realizamos actividades de ocio,
como os programas de: Deporte, música, piscina
e saídas a comunidades (paseos, ir a cafeterías,
etc.).
19

Coa finalidade de promover un achegamento
ó mundo laboral e, debido ás dificultades
que presentan os nosos usuarios, creamos un
espacio adaptado as súas necesidades en
San Pedro de Leixa (Ferrol), onde no ano
2007, iniciaremos un Programa de aprendizaxe
de tarefas relacionadas con 3 ámbitos
laborais:
- Helicicultura (granxa de caracois).
- Mantemento e coidado dunha área recreativa,
aberta a comunidade, e especialmente
adaptada ás persoas con discapacidade
(física, psíquica e sensorial).
- Atención ó público nunha tenda de exposicións,
onde se amosarán os traballos que o
alumnado fai nos obradoiros de traballo.
b) Centro residencial: Vivenda.
O Centro Residencial "ASPANAES-FERROL" pretende
ser o segundo fogar das 29 persoas
adultas con TEA, e con necesidade de axuda
e apoio extenso e xeneralizado, que nel conviven.
Un fogar especialmente adaptado ás
súas necesidades onde se respectan as diferencias
individuais.
Os nosos usuarios son atendidos por un equipo
de 23 profesionais especializados nestes trastornos,
distribuídos en diferentes quendas de
traballo.
O noso centro vai dirixido a aquelas persoas
con TEA, maiores de 16 anos, que por diferentes
circunstancias, non poden ser atendidos
no seu núcleo familiar, polo que segundo as
súas necesidades e as da súa familia, poden
gozar de diferentes modalidades de internado:
20
- Internado con fin de semana.
- Internado cunha saída o mes ó fogar familiar.
- Internado con fin de semana alterna.
- Internado sen fin de semana (luns a venres).
Ademais, dispoñemos dunha praza reservada
para estancias temporais por situacións de
emerxencia (defuncións, enfermidades, hospitalizacións…).
O obxectivo principal do noso Centro
Residencial é que nosos usuarios gocen dunha
vida de calidade; e, para isto, pretendemos
axudarlles a desenvolver, sempre en función
das súas capacidades individuais, una serie de
habilidades para que exerzan con a máxima
autonomía posible as actividades da vida diaria
(AVD):
- AVD Básicas: alimentación, hixiene e presencia,
convivencia, coidado da saúde…
- AVD Instrumentais: coidado das súas pertenzas
persoais, colaboración na limpeza e
organización do fogar, axuda na preparación
de pratos de cociña sinxelos, ocio no
fogar, interacción social, mobilidade e transportes,
manexo dos cartos, compras, seguridade,
ocio comunitario,…
7. Outros Servicios
Tanto o noso Centro Educativo, como o Centro
de Día e a Residencia pertencen á Asociación
de Pais de Nenos e Nenas con Trastorno de
Espectro autista da Provincia da Coruña:
ASPANAES, que ademais ofrece outros servizos
como:
- Servizo de Valoración, diagnóstico e orientación.
- Departamento de atención a familias: encargado
do Programa de Respiro Familiar e
Escola de Pais.
- Cursos de Formación: para profesionais en activo
e formación de novos profesionais.
- Servicio de Administración da rede de Centros
a Asesoramento legal ás familias.
- Servicio de transporte.
- Servicio de comedor.
IDEA 2007

8. Datos Do Centro
Colexio Educación Especial ASPANAES
San Pedro de Leixa s/n.
15045 Ferrol (A Coruña)
Teléfono/Fax: 981320091
Correo electrónico:
ceeaspanaesferrol@yahoo.es
Centro de Día ASPANAES
San Pedro de Leixa s/n.
15045 Ferrol (A Coruña)
IDEA 2007
Teléfono/Fax: 981324535
9. Reflexión Final
Para rematarmos, e como reflexión para todos
aqueles profesionais que traballamos neste
campo da educación especial, cómpre dicir que
o educador de nenos con TEA, ou calquera
outro tipo de discapacidade, debe considerar
que ten ante si un alumno ó que debe axudar,
para aproveitar ó máximo posible as súas
potencialidades de desenvolvemento co fin de
vivir unha vida o máis independente e feliz posible.
As necesidades especiais deste alumnado deben
vivirse como un reto, máis que como un obstáculo;
aproveitando todas as oportunidades de
formación permanente e mellorar día a día as
estratexias de interacción educativa utilizadas,
e para reflexionar continuamente sobre a pertinencia
dos obxectivos propostos e dos medios
elixidos para alcanzalos. Porque, realmente, o
feito de prestar a debida atención e respecto
ás minorías, calquera que sexan as súas necesidades
especias, redunda na construcción dun
mundo máis adaptado e beneficioso para
todas as persoas que o habitan.
Non obstante, para iso, hai que ser conscientes
de que aínda nos queda un longo camiño por
percorrer a todos xuntos.
21

CConcertogusto: o concerto
"Concertogusto" é
moito máis que dous
concertos didácticosmeticulosamente
preparados polos
membros do Grupo
de Traballo e por
cinco docentes do
Conservatorio.
"Concertogusto" é
un exemplo modélico
de colaboración
co Conservatorio de
Música de Ferrol e
coas súas dúas orquestras (corda e vento), no
que se marcaron desde o primeiro momento
tres grandes obxectivos: o gusto pola diversidade
musical, o achegamento do alumnado
ás salas de concertos e o establecemento de
canles de unión entre a escola e o conservatorio,
co gallo de mellorar a calidade do ensino.
Para conseguiren estes obxectivos, o alumnado
de 3º e 4º de E.P. dos colexios participantes
tiveron unha fonda preparación previa aos
concertos didácticos.
Antecedentes
Este grupo nace por iniciativa do CFR de Ferrol
a raíz da experiencia levada a cabo, ao
remate do curso 2004-05, con varios centros
da zona e co Conservatorio de Música de
Ferrol "Xan Viaño".
IDEA 2007
ideal?
Óscar M. Martínez, Rita Carballo, Feli Fresco, César Pita.
A iniciativa consistiu en preparar ao alumnado
que asistiu a un concerto ofrecido por un profesor
de arpa nos contidos conceptuais, procedementais
e actitudinais relativos á obra musical e
ao instrumento (neste caso era a arpa, eixo do
concerto).
A experiencia foi un éxito e, no inicio do curso
2005-06, María José Souto, asesora do CFR, convocou
a mestres de música da bisbarra coa
intención de continuar a iniciativa de maneira
organizada e sistemática.
Obxectivos
Dende o principio, as metas do Grupo de Traballo
articuláronse en tres grandes obxectivos:
25

1. Conseguir que o alumnado integrase como
parte da súa formación intelectual e persoal o
gusto pola diversidade musical.
2. Achegar o alumnado ás salas de concertos
cunha formación de hábitos e contidos que lles
permitise aprender e gozar.
3. Establecer canles entre a escola e o
Conservatorio, co fin de axudar á mellora da
calidade do ensino.
A unión fai a forza
"Concertogusto" supuxo, para todos nós, unha
actividade moi interesante precisamente polo
contexto no cal se desenvolveu.
Se normalmente un grupo de traballo frutifica
pola interacción de varios docentes e a supervisión
do CFR, nesta ocasión engadíase un terceiro
elemento: o Conservatorio de Música Xan
Viaño de Ferrol.
A súa colaboración foi total. A eles dámoslles a
máxima nota, xa que desde o primeiro momento
abriron as súas portas ao grupo e déronnos
todas as facilidades que nós demandabamos.
Todas as persoas do Conservatorio (equipo directivo,
mestres que impartiron as docencias, directores
dos concertos didácticos e os propios
alumnos) actuaron de forma responsábel e
decidida, e a todos eles debémoslles unha
26
grande parte dos magníficos resultados acadados
en "Concertogusto".
Por unha banda, aos mestres de primaria: Rita
Carballo do CEIP Virxe do Mar, Feli Fresco do
CEIP de Pazos, César Pita do CEIP San Xoán de
Filgueira e a Óscar M. Martínez, do CEIP Juan de
Lángara.
Por outra parte, aos directores das dúas orquestras
estables do Conservatorio: César Concheiro e
Emma Urango.
En terceiro lugar, e de forma paralela, a varios
mestres do Conservatorio, que impartiron quince
horas de docencia ao redor de diferentes
temas musicais.
E por último, e o máis importante, ao alumnado.
Por parte dos colexios asistiron aos dous concertos
trescentos vinte alumnos de terceiro e cuarto
de primaria. Por parte do Conservatorio participaron
os setenta músicos que aproximadamente
compoñen as dúas orquestras anteriormente
citadas.
A colaboración entre toda a xente implicada foi
máxima, e dende a primeira reunión, estableceuse
unha metodoloxía de continuo intercambio
de información e planificouse a axenda de
concertos, ensaios e horas de docencia.
A metodoloxía no combate dos prexuízos
musicais
Curiosamente, e pese a que a sociedade na que
vivimos camiña cada vez máis cara á diversidade
e nos aporta unhas posibilidades de coñecemento
nunca vistas antes, por mor do monocultivo
musical das radiofórmulas e da influencia
dos mass-media, a diversidade musical dos estudantes
de ensino primario e medio é nula, ou
moi restrinxida a estilos musicais ligados ás músicas
populares urbanas. De igual xeito reflíctese
a situación no que atinxe á asistencia a audito-
IDEA 2007

ios, teatros e a outras actividades afastadas da
súa esfera musical. É ben sabido que no alumnado
de ensino medio existen uns claros prexuízos
cando se enfrontan á mal chamada música
seria ou culta.
Precisamente quixemos mudar estas concepcións
terminolóxicas, xa que nesta ocasión os alumnos e
alumnas asistiron a dous concertos de música
divertida, amena e moi agradable (que ao cabo
seguirá sendo a música de Mozart, Haydn,
Janacek ou Mancini). Dito doutra forma, quixemos
conseguir que o seu campo musical medrase, que
formara parte do seu mundo máis próximo.
Para levar a bo termo o proxecto, debiamos optar
por unha metodoloxía eminentemente activa,
que xirara en torno ao alumnos e aos seus eixes
de interese: xogos musicais, ostinatos rítmicos, percusións
corporais, canto de sinxelas melodías, deseño
de instrumentos... Unha vez integradas as
actividades no seu proceso de formación previa
ao concerto, estaríamos preparados para asistir
ao primeiro gran día: "Música de cinema".
A formación de actitudes
Tamén tiñamos unha tarefa pendente: aprenderlles
as actitudes correctas para asistir a un espectáculo
musical. Para iso, elaboramos un tríptico que
traballamos na clase e no cal se recollían as normas
e os comportamentos axeitados que debían
de cumprir os días do concerto. Algúns dos interrogantes
que intentamos resolver foron como
entrar nun auditorio, cando e como debemos
aplaudir, en que debemos fixarnos, etc.
Primeiro concerto: "Música de cine"
(orquestra de vento)
Por fin chegou o día. Uns minutos antes das 11:00
horas do 23 de febreiro de 2006, ían chegando
os autobuses dos colexios participantes. Con
absoluta corrección, e moitísima ilusión, os
espectadores fóronse sentando no precioso
Auditorio do Conservatorio Profesional de
Música de Ferrol. A continuación, a profesionalidade
da Orquestra de Vento baixo o seu director
César Concheiro fixo o resto.
Ao longo de 70 minutos, percorremos unha bela
selección de fragmentos musicais de Bandas
Sonoras moi coñecidas. Antes de cada obra, un
membro da orquestra presentaba o seu instrumento
dun xeito moi pedagóxico e ilustrando
musicalmente a súa presentación.
IDEA 2007
Hai que destacar que as pezas foron meticulosamente
escollidas. Talvez polos seus cambios rítmicos
ou dinámicos, pola forza do vento metal,
polo traballo da percusión ou pola beleza das
liñas melódicas formaban parte de
"Concertogusto".
O programa foi o seguinte:
"Mary Poppins" (percusión), "A bela e a besta" (clarinete),
"Robin Hood" (oboe), "El Zorro" (frauta),
"Braveheart" (fagot), "A pantera rosa" (saxofóns),
"Moment for Morricone" (trompeta), "O rei
Arturo" (trompa/trombón).
Segundo concerto:
"Música mestre" (orquestra de corda)
O 26 de abril de 2006 celebrouse o segundo concerto.
Nesta ocasión o reto era dobre. A forza
endóxena dos instrumentos de vento e a actualidade
dos filmes nos cales se baseaba a música,
facilitou, en parte, o éxito. Pero na corda era
diferente. O programa proposto incluía unha
"Chaconna" de Lully, fragmentos sinfónicos, concertos
para dous violíns, un minueto ou un dúo
de violonchelo e arpa.
Sen embargo, Emma Urango, a directora, preparou
un concerto pedagóxico magnífico. Algunhas
das actividades que fixo no concerto foron:
27

1. O papel do espectador nun concerto. A
importancia do silencio. Dous nenos actuaron
de "gardas vixías", e tiñan que dar un forte aviso
coa bucina aos que non respectasen o silencio.
2. O director. O concertino. Uns espectadores dirixiron
co bastón á orquestra igual que facía Lully.
3. A orixe en forma de baile do minueto. Os nenos
tiveron que bailar un paso de danza do século
XVIII.
4. O diálogo musical. Por grupos, tiñan que identificar
os diferentes temas musicais no Concerto
de dous violíns.
A arpa, coa división por cores da súa tesitura, foi a
auténtica estrela do concerto.
Avaliación
Os nenos gozaron dos dous concertos didácticos
e foi moi importante ver como os discentes
escoitaban con interese e curiosidade as diferentes
obras que se tocaron en ambos os dous
concertos, e que abranguían xéneros musicais
moi diversos (épocas barroca, clásica, romántica
e música moderna). Foi o obxectivo acadado
máis salientábel.
Se a propia asistencia a un concerto musical xa
era importante para nós, da forma que se levou
a cabo aínda supuxo máis satisfacción para
todos. Os nenos tiveron un comportamento
exemplar, estiveron en silencio case absoluto e
aprenderon o funcionamento das normas de
convivencia e actuación nun concerto destas
características.
Deseñouse unha unidade didáctica dividida en
dous temas (un para cada concerto) e cada
tema programouse en catro sesións lectivas.
Grazas a elas, os alumnos participantes no proxecto
puideron aproximarse aos obxectivos
marcados en cada concerto didáctico, e traballaron
as obras musicais que logo escoitarían
nos concertos.
28
As reunións cos mestres do conservatorio foron
moi interesantes. Eles aprenderon a valorar a
importancia da Educación Musical na
Educación Primaria e nós coñecemos máis polo
miúdo como se traballa nun Conservatorio de
Música.
O alumnado, por outro lado, coñeceu o
Conservatorio e algúns deles sentíronse estimulados
e atraídos pola ensinanza que alí se realiza.
De feito, o Conservatorio proporcionounos
moitos folletos que se distribuíron entre os alumnos
e alumnas interesados co obxectivo de facilitarlles
informacións sobre o plan de estudos, os
períodos de inscrición e os instrumentos que se
ofertan.
Cando analizamos os concertos a posteriori coas
fichas de avaliación que pasamos aos estudantes,
constatamos que o agrado que experimentaron
nos concertos foi moi elevado, que repetirían
a experiencia outras veces e que volverían
a un concerto de música clásica, tanto co colexio
como cos seus proxenitores.
Tamén conseguimos outros pequenos obxectivos,
mediante as horas de docencia dos mestres do
Conservatorio que se implicaron no proxecto:
coñecemos a evolución da orquestra sinfónica
dende o século XVII ata a actualidade (Emma
Urango), aproximámonos á musicoterapia
(María Jesús Navalpotro), afondamos nos instrumentos
e danzas do Norte de Portugal (María
Jesús Navalpotro e Xosé Crisanto Gándara), e
practicamos a harmonización de pequenas
obras instrumentais (Emilio Mesías).
Conclusións
"Concertogusto" foi unha actividade moi gratificante
para todas as persoas participantes.
A preparación dos concertos mediante unidades
didácticas é un paso moi importante para acadar
resultados positivos nos alumnos.
A sensibilidade musical e o gusto pola asistencia a
concertos aumenta grazas á adecuación dos
contidos dos mesmos e á súa idoneidade.
"Concertogusto" facilitou ao alumnado un bo coñecemento
das diferentes familias de instrumentos.
A colaboración entre os diferentes axentes educativos
(escola de primaria e mais o conservatorio
de música) provocou unhas sinerxías moi
satisfactorias.
IDEA 2007

Ideas xerais.
O instituto "AS TELLEIRAS" de Narón é un centro
relativamente novo, foi o primeiro instituto do
Concello. Cando naceu non contaba con moitos
medios (ningunha novidade) e os primeiros
anos foron duros, centrándose o traballo en
cubrir un mínimo "vital": ter aulas suficientes para
o crecente número de alumnos, ter un número
imprescindible de profesores, ter bedeis… Tralos
primeiros anos de vivir baixo mínimos, salvados
os atrancos fundamentais para poder desenvolver
o labor educativo e contando con profesorado
estable, así como Salón de Actos,
Biblioteca, cafetería, proxectores, laboratorio,
etc., comezaron a xurdir outras preocupacións.
Unha, entre moitas outras, partindo de que desexabamos
que o alumnado aprendera, foi a de
reflexionar sobre cómo queriamos que aprendera
dunha maneira máis significativa e participativa.
IDEA 2007
As exposicións no IES
As Telleiras de Narón
Mª Jesús Barreiro Seoane, Josefa Rosalía Feal Regueiro, Teresa Maceira
Lamas, Mercedes Rodríguez Calvo, Mª José Saavedra Ricoy, Enrique
Francisco Sosa Franco. S.P.
Unha das respostas a esta pregunta dende o
ámbito das ciencias sociais (posteriormente participaron
outros departamentos), foi a de realizar
exposicións temporais. Sabido é que, polo
xeral, o estudo do pasado non resulta atractivo.
O alumnado é quen de memorizar datos pero
poucas veces logramos que visualice o pasado,
que se sitúe nunha posición retrospectiva.
A visión da historia reflectida nos programas e
libros de texto oficiais, especialmente no que se
refire á historia de España, céntrase moito nos
aspectos políticos interpretados como a "obra
dos políticos". Faise, si, unha análise das bases
da economía e dos principais grupos sociais,
pero o que maior espazo ocupa é a evolución
política que se estuda moi polo miúdo. Poucas
veces a vida cotiá aparece nestes libros e programas,
e, se o fai, é para falar das clases altas:
vivenda, vestido, afeccións...; pero poucas
veces se ve reflectida a vida das clases populares,
que constitúen a gran maioría e que son
29

protagonistas ocultas da historia.Destes grupos é
de onde procede basicamente o noso alumnado,
xa que no noso concello vive principalmente
xente traballadora.
Pensamos que as exposicións nos axudarían a
lograr dous obxectivos fundamentais:
1- Transmitir ao alumnado que o pasado non é
algo que está só nos libros, é algo moito máis
achegado e presente que se pode recrear nun
espazo e nun tempo. E os libros, moitas veces,
non son máis que o final dunha longa viaxe, dun
longo traballo de reflexión e sintetización.
Os rapaces e rapazas buscarían obxectos, fotos,
documentos e incluso recollerían narracións
sobre algún tema proposto do pasado recente
na súa casa, nas dos seus avós, veciños.... Nós
organizaríamos eses materiais que se presentarían
como un estudo dunha etapa, dunha actividade
concreta (económica, social…). Ao cabo
dun tempo a exposición sería desmontada e o
material aportado devolto.
Coa presentación en público destes materiais buscamos
que o alumnado implicado outorgue
outro sentido a algo que na súa casa non pasa
de ser "vello" e sen gran valor, e que a través da
análise contextualizada perciba que serve,
que é valioso, que na súa casa ou entorno hai
obxectos de importancia.
2- Ser un punto de encontro permitindo que diante
dun expositor, dun panel ou dunha vitrina se
atopen e comenten sobre un tema alleo aos
30
habituais nunha comunidade deste tipo, unha
avoa e un traballador da administración, un
profesor e unha señora da limpeza, un alumno e
unha bedel. Para lograr isto se necesitaría o fornecemento
de materiais por parte de todos. E
aínda que as primeiras veces non o fixemos,
decatámonos que era preciso atopármonos
nun día. Así decidimos que había que facer
unha inauguración e, se era posible, facer dese
momento unha festa.
Despois de nove cursos realizando exposicións e
participando activamente nestes traballos coidamos
que chegara o momento de pararnos a
pensar un pouco e de analizarmos o traballo
realizado ao longo destes anos.
Así que decidimos solicitar ao CEFORE un seminario
permanente para ter un marco de reflexión e
así tamén contar coa axuda e asesoramento
deste centro.
Os seis compoñentes deste seminario participamos
nos traballos que levaron a realización das
exposicións, e somos todos entusiastas defensores
deste sistema para conseguir os obxectivos
propostos. Aínda que por suposto non somos os
únicos, pois se algo caracteriza a actividade da
que falamos é a necesidade dunha ampla
colaboración, dunha gran participación.
O seminario está formado por unha profesora de
Pedagoxía Terapéutica, un profesor de Ciencias
Naturais, unha profesora de Lingua Inglesa e tres
profesoras de Ciencias Sociais, Xeografía e
Historia, o que vén demostrar que estes traballos
non son cousa exclusiva dun departamento,
aínda que todas as exposicións teñen en común
o estudo dalgún aspecto do pasado.
O que segue é un breve resumo das exposicións
realizadas ao longo do tempo. A partir de aquí
o traballo do seminario centrarémolo na reflexión
sobre como se organiza unha exposición
exemplificándoa coa realizada o curso pasado
2005-2006: "A vida cotiá no tardofranquismo
(1960-1975)". Por iso, este traballo aínda que
breve, é un adianto do que, esperamos, teñamos
rematado dentro duns meses.
Exposicións realizadas
CUBA: 1889-1958
Curso: 97-98. Data: Abril 98
Organización. Dep. CC. SS. Xª e Historia
Partindo da idea de que neste curso os medios de
comunicación dedicarían moito espazo a reflexionar
sobre as relacións entre España e Cuba
pola conmemoración do centenario da inde-
IDEA 2007

pendencia da illa, e tendo
presente os fortes vencellos
que houbo entre Cuba
e Galiza, pensamos que
en moitas casas quedarían
obxectos, documentos
traídos ou enviados polos
emigrantes. E así foi: apareceron
moitos documentos
sobre nacementos,
vodas, pasaportes, agasallos
que os padriños e
madriñas enviaban aos
afillados, moedas, fotografías...
Como curiosidade
cómpre destacarmos un abrigo de pel de
pelo longo que era usado na antiga colonia e a
gravación sonora dos relatos dun avó que estivera
alá como emigrado e que recolleu o neto,
alumno do centro.
A vida cotiá nos comezos do franquismo:
1939-1960
Curso:98-99. Data: Maio 99.
Organización: Dep. CC.SS. Xª e Historia
Para montar esta exposición recollemos obxectos,
documentos que se conservaban nas casas e
IDEA 2007
que reflectían un xeito de vida moi alleo ao
actual do alumnado ….
Apareceu material que nos lembraba un mundo
rural xa desaparecido, como era por exemplo o
traballo do liño. A nai dunha alumna que de
nova vivira nunha aldea onde facía todo o proceso
do liño, dende o cultivo ata o tecido, non
só nos trouxo os instrumentos, senón se prestou a
narrar en diversas ocasións como eran os duros
e múltiples traballos que había que realizar
dende a sementeira do liño ata ter o tecido
rematado. Por suposto contamos con varias
pezas de liño realizadas de xeito tradicional.
Tamén apareceron obxectos da vida escolar
(libros, lapis, lousas de escribir…) pero o que chamaba
moito a atención eran os cadernos dos
nenos de entón coa súa coidada caligrafía.
Como elementos dun mundo máis sofisticado destacaban
as primeiras radios que houbo nas
casas, unha gramola coa súa espectacular
forma e algúns vestidos de certa calidade.
Obxetos matemáticos na vida cotiá ó
longo do tempo.
Curso: 99-00. Data: Maio 2000.
Organización: Dep de Matemáticas e
CC. SS. Xª e Historia
Para conmemorarmos o Ano mundial das
Matemáticas aceptamos un reto que en principio
nos pareceu de gran dificultade: buscar
obxectos da vida cotiá do pasado recente que
tiveran algunha relación coas matemáticas.
Co que contabamos, e do que máis apareceu
foron obxectos de traballo escolar, pero para
a nosa sorpresa, tamén da vida campesiña e
gandeira, e que resultaban imprescindibles
para pagar unha renda ou facer unha venda:
ferrados, regras, caldeiretas do leite, garrafas,
31

pesas e balanzas. Unha colección moi sobranceira
era dunha profesora, filla dun zapateiro e
que aportou molde de calzado con distintos
números.
E antes do euro...que?
Curso: 01-02. Data: Maio 2002
Organización: Dep. CC.SS. Xª e Historia
Coa chegada do euro e a desaparición da peseta
buscamos moedas e billetes de calquera
etapa da historia de España. Para unha mellor
comprensión había unha pequena introdución
histórica a cada período.
Fíxose especial fincapé na implantación e evolución
da peseta como moeda única en todo o
estado, xa que estabamos a vivir a súa desaparición.
Fíxose especial fincapé na implantación e evolución
da peseta como moeda única en todo o
estado, xa que estabamos a vivir a súa desaparición.
Cando iniciamos a recollida de material sentímonos
desbordados, percibimos que en todas
as casas o que non faltaba do pasado eran
moedas e billetes. Un dos problemas que se
nos presentou foi o de facer unha selección xa
32
que moitas moedas que nos traían estaban
repetidas.
Presentáronse moedas e billetes de curso legal e
tamén outras que tiñan un carácter simbólico:
xoias confeccionadas con moedas, arras, etc.
Para o alumnado foi unha maneira de aprender
das figuras dos reis e gobernantes, xa que a súa
imaxe é o que máis se repite como motivo iconográfico.
Especialmente interesante foi a reflexión
sobre as diferenzas simbólicas entre os períodos
monárquicos e republicanos.
8 marzo: imaxes da muller
Curso: 2002-2003. Data: Marzo 03.
Organización: Dep. de Orientación e a
especial colaboración dos titores da
E.S.O.
Coa intención de transmitir ao alumnado a idea
central de que as mulleres de clase baixa sempre
traballaron no fogar e fóra del, pedíuselles
que recolleran testemuñas das mulleres maiores
do seu entorno sobre os traballos que desenvolvían
no pasado. Así descubriron que nas zonas
de onde son orixinarias as avoas dos nosos rapaces
todas traballaban: na terra, co gando, de
IDEA 2007

leiteiras; outras de criadas, de camareiras, nas
fábricas de conservas…
Os relatos ían acompañados das imaxes das mulleres
e, a ser posible, realizando o seu traballo.
Foi especialmente emotiva a presenza de avoas
e nais o día da inauguración da mostra, lembrando
as protagonistas a difícil vida na súa
xuventude.
Ademais dos paneis cos relatos, tamén se acompañaba
dunhas vitrinas, unha con figuras de
Sargadelos (que amablemente nos cedeu a
galería de Ferrol para tal finalidade), esculturas de
mulleres traballando: redeira, labrega, costureira
…, e outras vitrinas nas que había libros de arte
abertos por páxinas onde había obras que reflectían
a mulleres realizando os máis diversos labores.
A Segúnda república.
Curso: 04-05. Data: Abril 2005.
Organización : Dep. CC.SS. Xeografía e
Historia co material propiedade da
FUNDACIÓN 10 DE MARZO.
Especialmente pensada para o alumnado de 2º
de Bacharelato, fíxose cadrar esta mostra co
tratamento deste tema na aula na materia de
Historia de España.
O material de base foron paneis explicativos sobre
da 2ª República elaborados
pola citada fundación.
O Departamento encargouse
de preparar unhas
vitrinas con obxectos
deste período histórico
que, como sempre, foron
aportados pola comunidade
escolar.
Como anécdota: un
manequín caracterizado
como a rapaza que foi utilizada
de símbolo da
República: vestido de túnica,
gorro frixio e cruzando o seu corpo coa bandeira
tricolor e que foi "moi retratada" polo
alumnado e parte do profesorado.
A presenza da bandeira republicana foi motivo
de gran expectación por parte dos rapaces e
rapazas maiores xa que para uns resultaba unha
IDEA 2007
icona xuvenil dun nivel similar á imaxe do Che, e
para outros un símbolo case ilegal. Así que tivemos
que centrar o debate nun contexto histórico
co fin de que percibiran este símbolo como
un elemento máis do noso pasado ao que non
podemos renunciar.
A vida cotiá no tardofranquismo (1960-
1975)
Curso: 2005-06. Data: 20 de Abril ó 4 de
Maio.
Organización: Dep. CC. SS. Xª e Historia e
a colaboración de compañeiros
Concibida como a continuación da exposición
realizada nos primeiros tempos do franquismo,
nesta ocasión recollemos material relacionado
coa vida cotiá dos anos 60 e 70 ata a morte
do ditador.
As moitas fotografías recollidas foron escaneadas
e devoltos os orixinais. O resto do material
foi arquivado por apartados: ensino, xoguetes,
ocio e moda, hábitos sociais…
Os aspectos máis salientables foron: reconstrución
dun cuarto de estar, materiais procedentes
da cociña modernizada naqueles anos,
vitrinas con prendas de roupa e complementos
(zapatos, xoias, reloxos, gafas de sol…),
libros e outros materiais escolares, revistas e
chistes, discos, tocadiscos, cámaras de fotografar,
unha vespa, unha bicicleta, etc.
A estrela da exposición resultou unha Sinfonola
na que, con pesos da época, púñanse discos
dos anos 60 ata o 75, sendo "Eva María" de
Fórmula V a canción máis repetida durante os
quince días que estivo aberta a mostra.
Como material complementarioelaborouse:
tarxeta de invitación,
paneis explicativos
dos diferentes
apartados, mural con
fotos dos profesores
naqueles anos, sen
levar identificación,
proxección de fotos da
época, fichas para traballar
o alumnado.
A prensa local recolleu
ampla mostra deste acontecemento, que tivo
numerosas visitas.
33

34
IDEA 2007

UUn colexio, un xardín,
Mª
O Colexio de San Xoán de Filgueira é… o colexio
con paredes, portas e ventás. Máis tamén é… un
xardín, unha fraga, un horto, uns corredores ateigados
de plantas… É un entorno privilexiado para o
lecer das nenas e nenos, máis tamén para o desenvolvemento
sistemático de actividades experimentais
relacionadas coa natureza, o medio
ambiente e o desenvolvemento sustentable. É
para educar ao alumnado nos valores de amor e
coidado polo medio ambiente como un ben a
gozar agora, mais tamén a coidar cara ao futuro.
Todas as crianzas do noso Colexio han de participar
nestes programas de educación medioambientais
tendo en conta que estes non son máis
que partes do grande proxecto de formación integral
das nosas alumnas e alumnos e do que, consecuentemente,
ninguén pode quedar excluído.
O centro acolle un alumnado moi variado e pluricultural
cunha porcentaxe elevada de nenos e nenas
de etnia xitana e, en menor proporción, alumnado
procedente do estranxeiro de diferentes razas e culturas
aínda que non presentan problemas lingüísticos.
O nivel socioeconómico e cultural dunha parte importante
no noso alumnado é medio baixo.
Esta envexable situación, de dispor dun espazo que
podemos vivenciar como común, permítenos integrar
a todo o alumnado e profesorado en tarefas
de colaboración, coordinación e integración de
todos os grupos sociais anteriormente citados. De aí
o lema da Aula da Natureza "Un colexio, un xardín,
IDEA 2007
unha fraga, cheos de vida,
paz e futuro en igualdade
Amparo López Romalde, César Pita Carretero.
CEIP San Xoan de Filgueira.
unha fraga, cheos de vida, paz e futuro en igualdade",
para educar ás nosas nenas e nenos nos
valores de igualdade e tolerancia a través do coidado
polo medio ambiente como un ben a gozar
agora, mais tamén a coidar cara ao futuro.
E, por extensión, tentando de levar ás familias e ao
barrio as inquedanzas xeradas desde o Colexio,
véndoo como un centro referencial onde hai problemas
e solucións particulares, pero tamén moitos
outros de carácter universal (igualdade, tolerancia,
paz, dereitos humanos, coidado medioambiental,
etc.). Temos que apostar pola integración de toda a
comunidade educativa na formación, consecución
e logro destes valores. Doutro xeito sería unha
tarefa eivada, xa que só tería repercusión na inmediatez
temporal e física do ámbito escolar. Para isto
temos que contar con todo o alumnado, todo o
profesorado, toda a comunidade educativa (pais e
nais, ANPA e persoal non docente), e tamén -como
noutras ocasións- coas Asociacións de Veciños e
entidades Culturais. Para a realización do proxecto
prestaron xa o seu entusiasmo e colaboración a
ANPA e mais as AA.VV.
Neste mesmo senso son obxectivos do
Departamento de Orientación e do Centro fomentar
no alumnado o desenvolvemento de actitudes
positivas e participativas no seu contorno sociocultural
e nun contexto de diversidade multicultural e
pluriétnica.
Coa idea de participación de todas as nenas e nenos
presentouse ao profesorado a proposta de traballo
35

que foi aprobada polo claustro co compromiso de
levar adiante este proxecto non só por parte dos
titores senón tamén dos especialistas.
Como coordinador da Aula da Natureza actuará
este ano o mestre de música que estará arroupado
por un equipo de colaboradores para a redacción
das propostas de traballo. Para poder levar
adiante este labor quedará liberado dunhas horas
de docencia.
Obxetivos
Os obxectivos fundamentais propostos desde a “Aula
da natureza”, responsable do proxecto, son:
- Educar aos nosos nenos e nenas nos valores de
igualdade, tolerancia e convivencia, a través do
coidado polo medio ambiente como un ben do
que gozar agora, mais tamén a coidar cara ao
futuro.
- Coordinar actividades experimentais, nas que participan
os titores/as, cunha programación racional,
metódica, progresiva e con carácter universal que
reflicte todos os valores que o noso PEC recolle e
que acotío moven a vida do colexio e a interculturalidade.
- Desenvolver unha organización do noso centro favorable
á integración de todos os seus membros, con
responsabilidades igualitarias sen distincións de ningún
tipo.
As áreas de traballo, a través das que pretendemos
acadar os nosos obxectivos, son as seguintes:
1- Horto escolar
2- Granxa escolar
3- Fraga escolar
4- Xardíns e patio de recreo
5- No interior do colexio. Plantas das aulas e corredores
6- Obradoiro de reciclaxe (aluminio, resto de
papel das aulas, plásticos, restos orgánicos,
envases...)
7- Charlas divulgativas
8- Contaminación acústica
Atendendo a estas áreas formúlanse os seguintes
obxectivos específicos:
- Practicar todo o proceso produtivo en igualdade,
dende a semente ata a mesa, valorando todos os
traballos agrícolas necesarios, especialmente a
compostaxe feita a partir cos restos orgánicos xerados
no propio colexio.
36
- Comparar o noso proceso produtivo co que se sigue
noutros países ou culturas.
- Observar animais do noso entorno (as galiñas e pitos)
e doutros hábitats.
- Reflexionar sobre os diferentes animais domésticos
nas distintas culturas.
- Estudar o valor medioambiental económico e ornamental
das árbores, así como os coidados necesarios
para a súa conservación. Coñecer árbores doutros
países.
- Coñecer as árbores ou arbustos que se utilizan para
realizar as artesanías de cesterías (tradicionalmente
utilizadas pola etnia xitana) e o seu proceso.
- Probar o valor alimenticio de mazás e castañas recollidos
na nosa fraga e comparalos con outros froitos
típicos dos países de procedencia dalgún dos
nosos alumnos e alumnas.
- Coidar zonas de lecer de cara a recoñecer o noso
patio como un lugar cheo de vida vexetal e animal.
- Realizar procesos de reciclaxe e relacionalo con sustentabilidade.
- Relacionar as boas prácticas medioambientais coa
vida actual e futura de animais e plantas do noso
contorno escolar.
- Fomentar o aforro enerxético na nosa escola e fogar
informando aos nenos/as que en moitos países hai
xente que non ten electricidade.
- Coñecer plantas de interior e os coidados necesarios
para un bo mantemento .
- Verificar que todo é RRR (Reciclábel, Reutilizábel e
Reducíbel) coa idea de futuro e sustentabilidade.
- Dar a coñecer entre os membros da comunidade
escolar a problemática medioambiental en comparativa
con outros países (sustentabilidade ecolóxica,
biodiversidade, cambio climático, residuos e
contaminación…).
- Dar a coñecer situacións de contaminación acústica
e as consecuencias físicas e psíquicas derivadas
da mesma.
- Colaborar na preparación das visitas e saídas de
sinalado valor medioambiental.
- Continuar a práctica de visitas a museos da natureza,
centros de enerxías alternativas, fábricas e industrias
IDEA 2007

senlleiras no tratamento de residuos, granxas e centros
de elaboración e espazos naturais singulares,
facilitando que todo o alumnado participe destas
actividades.
Cómo traballamos?
As actividades desenvólvense ao longo de todo o
curso. Coa periodicidade que sexa precisa (normalmente
será cada venres) os titores reciben as
fichas de traballo necesarias para desenvolver as
actividades propostas. Todos os traballos prácticos
levan o estudo teórico de aula, xustificativo
dos traballos prácticos a realizar ou a sistematización
dos datos recollidos co traballo realizado.
Cada proposta de traballo terá a súa ficha que
fixará datas de realización, actividades e obxectivos.
O método de traballo consiste na realización de propostas
deseñadas dende a Aula de Natureza, mais
tamén están incluídas as suxestións feitas polos mestres
e mestras dende os ciclos e titorías que se consideren
oportunas para un mellor desenvolvemento
do proxecto ou o complemento das programacións
de aula.
Unha vez recibidas as fichas en cada aula, cadanseu
titor traballa as propostas organizando as saídas
segundo o considere, tendo en conta que se fose
conveniente a presenza do coordinador da Aula de
Natureza tería que ser a 3ª ou 4ª hora do venres. Se
fose un traballo, proposta ou saída colectiva, a
coordinación será a conta da Aula da Natureza e
Xefatura de Estudos que informarán coa suficiente
anticipación.
A Aula da Natureza contará con grupos de información,
coidado e conservación das distintas áreas de
traballo (horto escolar, patio de recreo, fraga...), formados
por alumnas e alumnos voluntarias preferentemente
do 3º ciclo, organizados en quendas. Que
terán camisetas, deseños distintivos e un nome
identificador do seu labor.
As ferramentas de traballo e material agrícola están
sempre no alboio do horto escolar e o taboleiro do
2º serve de expositor da Aula da Natureza.
Exemplos de traballos e experiencias
Este proxecto naceu hai anos e levamos traballando
nel de forma ininterrompida. A práctica lévanos a
continuar traballando nel porque nos motiva o comprobar
o coidado con que as nosas nenas e nenos
mostran polo ecosistema e o xeito de traballar que
IDEA 2007
amosan a asunción de valores democráticos, plurais
e interculturais.
1. Horto escolar
Arroz con chícharos, patacas novas….
Realízanse dende principio de curso as seguintes actividades:
- Limpeza do horto. Limpeza e pintado do alboio
e carteis. Compra e arranxo das ferramentas.
- Limpeza da parcela propia de cada nivel.
Limpeza do invernadoiro de cada nivel.
- Cavado e abonado. Compostaxe
- Escolla de sementes apropiadas para cada
estación
- Plantación de inverno. Plantación de primavera.
Ficha.
- Sachado das plantacións. Outros labores.
- Seguimento das plantación. Fichas
- Colleita. Alimentámonos co que plantamos.
37

2. Granxa escola
Actividades:
Teño unha galiña branca que…
- Limpeza do vello galiñeiro.
- Construción dunha casiña nova para refuxio dos
animais.
- Visitas á granxa. Fichas.
- Coidado de poliños. Visita. Ficha.
- Colleita dos ovos. Ficha.
- Alimentación saudábel. Estudo nutritivo dos ovos .
- Coidado dos nosos animais. Alimentación e limpeza.
- Reciclado dos restos orgánicos para abonado
do noso horto escolar.
Para as tarefas relacionadas coa granxa escolar contamos
coa colaboración do oficial conserxe que
ademais encárgase do coidado dos animais en
ausencia dos responsábeis da Aula da Natureza.
3. Fraga escolar
Teño unha casiña branca
na Mariña entre loureiros…
Actividades a realizar durante todo o curso:
38
- Percorrido para coñecer as arbores e arbustos
do noso colexio, tendo como guía o libro Árbores
e arbustos do Colexio de San Xoán.
- Asignación a cada nivel dunha árbore para o
coidado estudo e observación dos cambios ao
longo do curso.
- Pórlle nome (ou restaurar se xa o tivese) á árbore
que cada nivel ten asignada.
- Estudo do castiñeiro. A castaña. Con motivo do
Magosto realizarase un traballo monográfico
sobre unha das árbores máis senlleiras do País.
Nesta actividade participará todo o colexio
colectivamente.
- O lume. Unidade didáctica.
- Realización de podas se fosen necesarias.
- Plantacións con motivo do "Día da árbore". A
nosa fraga medra.
- Celebración do día da mazá. Elaboración de
zume coas nosas mazás. Alimentación saudábel
coa froita da nosa horta.
- Os Maios. Participación na alegría da Natureza.
- Concursos de debuxo e fotografía con temática
medioambiental a realizar no Magosto e Día da
Árbore.
4. Xardíns e patio de recreo
Paxariños que vides voando
polas follas dos loureiros…
Xa dende primeiros de curso realizáronse as seguintes
campañas informativas:
- O patio de recreo. Coidado de xardíns, árbores
e arbustos. Animais.
- A limpeza do patio de recreo. Campaña "Eu
que son moi lista….son ecoloxista".
- O uso dos contedores. Aluminio, plásticos, envases
ou restos orgánicos teñen cadanseu seu
contedor.
- Reciclado ou reutilización de todo o que ben
deixamos nos contedores. RRR agora ollando
cara o futuro.
- Cos restos orgánicos elaboración de compost
para alimentar a nosa horta.
- Cambio do aluminio recollido por peixes para o
noso acuario.
- Busca e observación de animais no noso patio:
toupeiras, miñocas, insectos, paxaros...
- Colocación de niños.
No recreo actuaron como axentes informativos as brigadas
medioambientais formadas por nenos e
nenas do terceiro ciclo.
Campaña "Eu que son moi lista, son ecoloxista".
Ten como finalidade a participación de cada nivel na
boa conservación do entorno do colexio, adicando
un tempo á limpeza e á observación sistemática do
patio e insistindo na correcta utilización dos contedores.
Para realizar a limpeza disponse de luvas e
caldeiros. As saídas realízanse por quendas os venres
despois do recreo.
IDEA 2007

5. O interior do colexio. Plantas das aulas e
do corredor.
Actividades :
Apaga a luz… apaga a luz
que non se pode…
- Estudo das fontes de enerxía.Tipos. Enerxías renovábeis.
- Uso cotián das enerxías. Estudo e debate.
- A luz eléctrica. Estudo.
- Aforro de enerxía eléctrica, apagando. Ficha.
- Concurso sobre lema e debuxo da campaña.
Actividades:
Lá vai uma , lá vão duas , três pinguinhas …
- Debate e estudo sobre o ciclo da auga. A auga
como un ben esgotábel.
- Observación das fontes de auga no noso colexio.
O seu uso .
- Debate sobre os usos cotiáns da auga. Ficha.
- Aforro de auga pechando a billa do aseo. Ficha.
- Concurso sobre lema e debuxo da campaña.
Teño un xardín cheíño de flores,
el medran a eito…
Tanto no edificio de Primaria coma no de Infantil hai
unha importante cantidade de plantas que ademais
da función estética serven para que o alumnado
realice ao longo do curso as seguintes actividades:
IDEA 2007
- Estudo das plantas de interior como seres vivos.
- Os coidados das plantas de interior. Auga, luz,
temperatura.
- Coñecemos o nome das nosas plantas.
Etiquetamos.
- Situamos as nosas plantas en ambientes sen
fume. Evitamos contaminantes ambientais.
- Regamos con auga limpa e sen clorar.
- Plantamos e abonamos con terras do noso
horto.
Para realizar estas actividades cada clase ten asignado
un número de plantas dos corredores e escaleiras
ademais das da propia aula.
6. Obradoiro de reciclaxe
Ceos puros, limpos mares…
En colaboración coas entidades que teñan acordos
co Concello (ADEGA, SGHN...) ou outras que queiran
colaborar co Colexio, desenvólvense obradoiros
que explican ao alumnado todo o proceso de reciclaxe,
especialmente daqueles materiais que nós
recollemos: papel (nos contedores de aula), aluminio,
plásticos, envases, restos orgánicos (nos contedores
do patio), Restos que se xeran na aula a cotío,
como restos de afiados de lapis e pinturas, restos de
gomas…
Estes obradoiros realízanse como actividade extraescolar
en colaboración coa ANPA.
39

7. Charlas divulgativas
As nosa praias protexidas…
Ao longo do curso realízanse charlas divulgativas para
difundir entre os membros da comunidade escolar
a problemática medioambiental (sustentabilidade
ecolóxica, biodiversidade, cambio climático, residuos
e contaminación…).
Estas charlas que teñen carácter de actividades complementarias
ou extraescolar e son impartidas por
entidades ou persoas expertas no tema.
8. Contaminación acústica
Aaaaaaaa ..., o último berro.
Co título "O ruído contamina" desenvólvese dende
principio de curso unha campaña informativa co
obxectivo de dar a coñecer situacións de contaminación
acústica e as consecuencias físicas e psíquicas
derivadas desta contaminación.
40
- Escoitamos o ruído da escola.
- Escoitamos o ruído no barrio.
- Debatemos sobre os ruídos escoitados, necesarios
e innecesarios.
- Lemos o Regulamento Municipal sobre contaminación
acústica. Debatemos.
- Facemos un grande cartel co lema "O ruído
contamina". Asinamos.
- Facemos concursos sobre debuxo da campaña.
A campaña remata co compromiso de nenos e
nenas de reducir os ruídos innecesarios en todos os
ámbitos, especialmente nas dependencias escolares
cara a conseguir un agradábel ambiente de
relacións persoais, lecer e traballo.
9. Saídas e excursións
Se vides cando nós no autobús,
veredes a ledicia de…
O obxectivo é colaborar na preparación das visitas e
saídas de marcado valor medioambiental.
Continuar a práctica de visitas a museos da natureza,
centros de enerxías alternativas, fábricas e
industrias senlleiras no tratamento de residuos,
granxas e centros de elaboración, espazos naturais
singulares…
Esta actividade recóllese no P.X.A. e comeza cunha
visita ás Fragas do Eume.
10. Bibliografía, audiovisuais, discografía,
internet, divulgación e intercambios
Polo correo do vento
Ademais dos contidos dos libros de texto, na biblioteca
temos unha colección de libros que tratan contidos
medioambientais. Coa colaboración da profesora
encargada da biblioteca fanse exposicións
relativas ao tema que empezan xa na primeira
quincena de Novembro arredor da temática relativa
ao árbore.
As audicións e mais a aprendizaxe de cancións relativas
ao tema da natureza foron programadas
dende a área de música salientando unha recollida
de cancións entre nenos e familiares que escolmadas
e traballadas serán recompiladas nun libriño
cancioneiro para a nosa biblioteca.
Nesta experiencia tan enriquecedora usamos, ademais,
todo tipo de material audiovisual como complemento
que reforza as nosas actividades así como
IDEA 2007

as tecnoloxías da información. Os vídeos, como o
titulado "O bosque, a árbore, a vida" visiónanse nas
aulas e utilízase a internet para a busca de informacións
ou para o establecemento de contactos con
asociacións ecoloxistas, medioambientais e de
defensa da natureza (Verdegaia, S.G.H.N.,
A.D.E.G.A., Greenpeace…).
Ao longo do curso expóñense os resumos das actividades
na aula de informática, dirixidos polo profesorado
encargado desta sección. Ao final de curso
preténdese amosar o conxunto de actividades realizadas
no decorrer do ano.
O intercambio escolar de experiencias medioambientais,
a participación en programas e concursos, a
divulgación ou subscricións son tarefas a realizar ao
longo do curso, dependendo das distintas ofertas
que se reciban. Agora mesmo xa estamos a participar
no programa da Radio Galega e recibimos a
revista Plis-plas.
IDEA 2007
Con este proxecto queremos coidar o noso espazo
e vivir respectando a natureza coa certeza de que
canto maior sexa o agarimo que poñamos mellor
vai ser a nosa convivencia diaria. Poñemos o
empeño nun xardín que vai medrando día a día,
tomando diferentes cores axeitadas á época do
ano, producindo as súas variadas flores, dando os
seus froitos de diferentes tamaños, distintos sabores
e olores, presentado a súa fermosa diversidade
capaz de entusiasmar a cada unha das crianzas
do noso colexio e de suscitar sentimentos positivos
de conservación, colaboración e pertenza a un
colectivo.
Igual ca diversidade do noso xardín é o noso alumnado
e coa mesma naturalidade vai florecendo o
mellor deles mesmos ao sentirse parte dun ecosistema
educativo que se rega coas ideas da igualdade
e xustiza para obter uns froitos chamados persoas
que poidan habitar un futuro esperanzador en
convivencia pacífica.
41

UUn almorzo saudábel.
Os Comezos.
Situémonos aló polo ano 2.000. Atopámonos que
o CEIP da Solania é un centro en crecemento,
con mestres e mestras con inquedanzas para
traballar por un desenvolvemento integral do
seu alumnado (característica, por certo, moi
estendida no noso colectivo), con pais que confían
no labor dos profesionais e ata aquí, quizais,
nada salientábel; pero xorde unha proposta singular
por parte dunha mestra do centro:
"Introducir uns alimentos no recreo, que, en principio,
os menores por diversas causas non
toman de forma xeneralizada."
Non fomos quen de reparar na transcendencia que
tería o que se estaba a propoñer: "comer un sinxelo
anaco de pan e beber un vasiño de leite
fresco". O certo é que sempre criticabamos informalmente
en pequenas reunións o mal que comían
os nenos, as larpeiradas que algúns traían para
o recreo, ou que moitos viñan sen almorzar, e,
tamén, que tomaban moitos produtos industrializados,
con excesos de graxas saturadas.
42
Educación para a saúde e
calidade de vida.
Claustro do CEIP da Solaina. Narón.
Aquela proposta foi ben aceptada por parte do
profesorado. Algúns coñecían esta experiencia
traballada nas escolas rurais. Así, coñecedores
dos bos resultados, animáronnos ao resto. Tiñamos
que probar como resultaría levala a cabo nun
colexio de tanto alumnado e de idades tan diversas.
Comezámo-la andaina da campaña de alimentación:
"Un almorzo saudable".
As primeiras propostas.
Empezouse na Educación Infantil e no 1º Ciclo
de Primaria, pois as mestras que impartían as
clases nestes niveis eran máis sensibles á
importancia dunha alimentación axeitada
para o alumnado, e moi conscientes tamén
de que a xornada continuada de cinco
sesións propiciaba a necesidade de tomar alimentos
a media mañá. Non se pode esquecer
que canto máis pequenos son os nenos en
nenas, máis fundamental é a adquisición de
todo tipo de hábitos axeitados, de responsabilidades
e autonomía á hora de comer.
A organización e a introdución de novos alimentos
foi evolucionando a partir das distintas
visións que propuña o persoal docente de
nova incorporación ao centro, así como dos
diversos ensaios de organizacións e, sobre
todo, da propia demanda por parte dos titores
e titoras, e dos mesmo alumnado que
valoraban os bos resultados da campaña,
sempre apoiada por toda a comunidade
educativa.
IDEA 2007

Nos seus inicios o alumnado tomaba pan e leite
con certo reparo ao non estaren acostumados
a consumir este tipo de alimento sen
engadidos, xa que, por unha banda, no se
poñía azucre no leite, e, por outra, o pan
tomábase sen complementos, sen compango,
pode que todo isto resultase pouco apetecible
ó padal.
Coa constancia no proxecto as nenas e mais os
nenos fóronse concienciando das vantaxes destes
alimentos, que moitas veces na casa non
eran capaces de consumir.
Progresivamente, incorporáronse a este programa
as demais etapas ou niveis educativos, resultando
máis complexo no 3º ciclo, pois xa o propio
alumnado era quen de decidir se participaba
ou non. Unha vez posta en funcionamento a
acción titorial, estes inconvenientes fóronse
emendando na meirande parte dos casos, pero
aínda así houbo algún alumno que non foi
capaz de participar con tódalas consecuencias
nesta campaña.
Afianzamento e razóns da campaña
Un proxecto de alimentación saudable no colexio
para o alumnado resulta dunha proxección
pedagóxica importante, isto podémolo
verificar nos obxectivos da Campaña. Así,
fomos incorporando alimentos sans e necesarios
para o alumnado.
A alimentación neste curso consiste en tomar a
diario un boliño ou unha pequena ración de
pan, un vasiño de leite fresco (luns e venres),
froita: plátano, mazá ou mandarina (martes e
xoves) e iogur (mércores). Deste xeito procuramos
que teñan unha alimentación sa e equilibrada.
Moitas nais e pais nolo teñen indicado: "non son
capaz na casa de que o coma".
IDEA 2007
Como se esta a intuír na descrición do funcionamento
do proxecto, este non consiste só en
comer, pois ademais de bos costumes alimenticios,
adquírense uns hábitos moi significativos
nestas etapas como concienciación de consumir
o preciso e axeitado sen gastar innecesariamente,
hábitos de hixiene, responsabilidade,
autonomía, selección de lixo...
Os motivos que moveron e moven esta campaña
no Centro son fundamentalmente dous:
- A consecución de hábitos de alimentación
correctos, consumindo os alimentos necesarios
na súa etapa de crecemento, autonomía á
hora de comer, evita-lo consumo de alimentos
ricos en graxas saturadas e que tódolos nenos e
nenas poidan tomar algún alimento a media
mañá para poderen continuar coa xornada
escolar de cinco sesións. Traballar actividades
de comportamentos educativos ante o xantar.
Esperar quenda, comer todos xuntos, non falar
coa boca chea, ter respecto polos alimentos,
non estragalos, ser responsables de comer un
alimento completo ou unha porción. Aprender
a facer uso adecuado dos utensilios (culleres,
vasos, panos de mesa...).
Hábitos de limpeza e recollida de alimentos, tanto
nas aulas coma no patio interior e o patio cuberto
(non hai desperdicios, nin lixo, nin envoltorios.)
- Compensar as desigualdades sociais. Non é
sempre así, pero o desenvolvemento da campaña
garante que o alumnado mais desfavorecido
teña un almorzo tódolos días.
43

Deseño curricular
É preciso, ó falarmos de Educación, tomar como referente de calquera actividade a consecución duns
obxectivos e contidos (conceptuais, procedementais e actitudinais ). Por tanto, temos presentes os
seguintes.
44
Obxectivos Contidos Actividades tipo
Favorecer estilos de vida saudables. Dieta equilibrada.
Ofertar un marco de traballo que
promova a saúde.
Desenvolver o sentido da responsabilidade.
Posibilitar o pleno desenvolvemento
físico, psíquico e social.
Optimiza-las relacións entre iguais e
adultos.
Concienciación por parte da comunidade
ecolar (alumnado, pais e
nais, profesorado) dunha filosofia de
centro que aposte por unha alimentación
saudable
Responsabilidade.
Saúde integral.
Socialización, convivencia, tolerancia.
Colaboración dos repartidores
de froita, pan, leite e iogures. Escola
aberta ó exterior.
Hábitos de convivencia. Normas de cortesía e bos modais.
Concienciar ós nenos e nenas da
importancia dunha dieta sa e equilibrada.
Adquirir hábitos de autonomía.
Adquirir hábitos hixiénicos á hora
de alimentarse.
Acadar un consumo moderado e
responsable.
Participar nas tarefas sen ten en
conta a distinción do xénero.
Coñecer hábitos de cortesía e bos
modais diante da mesa.
Recollida de desperdicios e clasificación
de lixo selectivo.
Interiorización dos tempos da xornada
escolar.
Pirámide dos alimentos:todos son
necesarios.
Autonomía física, intelectual e
moral.
Hixiene das mans e do entorno
escolar.
Comida e bebida necesaria e precisa.
Nenos e nenas colaboran e fan as
mesmas funcións.
Bos modais e normas de cortesía.
Reciclaxe selectiva.
Rutinas de traballo e de tempo de
lecer.
Coñecer distintos tipos de alimentos e
engadir ó consumo diario novos alimentos.
Colaboración dos mestres, coidadores
do centro e participación dos
nenos e nenas. Organización espacial
dentro das zonas comúns das cestas,
cubos de reclicado, etc.
Responsabilizarse de ir a busca-los alimentos,
repartilos, distribuílos e recolocar
as cestas no seu lugar correspondente.
Traer os instrumentos necesarios
para cada día (vaso, pano de
mesa...).
Comer saudablemente facilita o rendemento
académico, tanto intelectual
coma físico. Tamén é un
momento para propiciar as interaccións
sociais.
Todos participamos nesta tarefa de
almorzos saudables.Uns dependemos
dos outros, cómpre unha cadea
humana para que todo funcione.
Comemos todos xuntos, empregamos
a culler, o vaso...
Degustación e gusto por probar
novos alimentos, non consumindo en
exceso produtos prefabricados.
Servi-los alimentos, traballa-la motricidade
fina, seleccionar os que corresponden
a cada grupo, facer un bo
uso da comida, non desperdiciala,
concienciarse da fame no mundo.
Lava-las mans antes de comer. Ao
acabar, recolle-la aula e depositar os
desperdicios no contedor correspondente.
Non estraga-los alimentos e responsabilizarse
da cantidade que se pide
para inxerir.
Todos e todas somos iguais, por iso na
campaña de alimentación as tarefas
repártense equitativamente tanto en
nenos coma en nenas.
Comer sentados, non falar coa boca
chea, utilizar axeitadamente os útiles
de comer.
Cada desperdicio vai para un bidón:
de plástico, de residuos orgánicos...
O alumnado vai tomando conciencia
temporal da xornada lectiva (actividades
de almorzo, recreo, lectivas...)
IDEA 2007

Contidos curriculares que aproveitamos
para traballar:
*Matemáticas. Problemas da vida diaria, canteo,
produto cartesiano, conceptos básicos: enteirometade...
*Coñecemento do medio: educación para a
saúde, lixo selectivo, emprego do lixo para o
invernadoiro...
*Lingua galega e lingua castelá: vocabulario.
*Informática: como material de apoio curricular ás
outras materias e na que se está a traballar a
elaboración de menús escolares equilibrados.
Relación das actividades cós temas
transversais
-Educación para o consumidor.
-Educación para a saúde e a calidade de vida.
-Educación para a igualdade dos sexos.
-Educación ambiental.
Xustificación
É unha actividade global, interdisciplinaria e transversal,
xa que abrangue moitos dos temas transversais
que se reflicten no currículo de
Educación Infantil e de Primaria, pero consideramos
que a educación para a saúde en toda
a súa extensión debería ser unha materia obrigatoria
dentro da lexislación vixente.
IDEA 2007
O aspecto que máis queremos incidir, pois, é o
eixe da campaña, o propio alumnado. A súa
participación non consiste só en consumir alimento
san, senón no seguimento do seu traballo
a partir da visión no desenvolvemento da
campaña.
A participación do alumnado comeza dende a
casa. Cadaquén proporciona a diario aqueles
útiles que precisa: vaso, panos, culleriña. Isto
depende do alimento que corresponda cada
día, pois na actualidade os alimentos adminístranse
así, pan e leite, froita e iogur.
Quíxose introducir iogur ecolóxico pero, feitas as
xestión oportunas non resultaron viables, polo
que está pendente de que a súa degustación
sexa de xeito esporádico unha vez que o presuposto
de gastos nolo permita.
Cada clase ten asinada unha cesta para o pan,
outra cesta para a froita, uns cubos para as
bolsas de leite e unha caixa para os iogures,
situadas nunha zona común do colexio. A
xerra, o cepillo, o recolledor, o reposto de
panos, os vasos e culleriñas, etc., permanecen
nas clases por se alguén non se lembra de
traelos ao colexio. Hai carteis informativos de
cantos alimentos corresponden a cada clase.
En moitas ocasións son os propios nenos os
que cada día botan os alimentos correspondentes
na cesta para transportalos, entendendo
os cadros de dobre entrada e facendo os
cálculos correspondentes.
Outro aspecto a destacar é o reparto de alimentos
polas aulas, realizado por parte dos encargados
baixo a supervisión dos adultos. Isto
axuda a espera-la quenda e a ser respectuoso
co encargado ou encargada. Tamén son significativos
os hábitos de hixiene como lava-las
mans para comer, estar ben sentados, mastigar
coa boca pechada.
Unha vez rematado o consumo toca recoller.
Cada neno garda o seu vaso e a súa culler,
para lavalos na casa ou, ás veces, no mesmo
colexio. Así aprender a responsabilizarse e asumiren
hábitos de limpeza.
Tamén é competencia do alumnado devolve-la
cesta de alimentos ao seu lugar, baixar os
sobrantes para a súa selección de lixo en restos
orgánicos e plásticos, pois débeno botar
en cadanseu bidón colocado na entrada
para a selección do lixo. Vemos pois que o traballo
por parte do alumnado é moi significativo
e sobre todo positivo para a súa formación.
45

A participación dos titores é fundamental polo esforzo
que supón concienciar aos nenos da importancia
da mesma, organizar o tempo escolar para
que poidan almorzar antes do recreo ou atendelos
para que os hábitos sexan os correctos.
Cómpre destacar que o número de alumnos é de
25, na maioría das aulas, polo que non podemos
menos que felicitarnos todos e agradecer
a aqueles mestres e mestras que pasaron polo
centro e colaboraron neste labor xa que sen a
súa participación non poderíamos continuar
con esta actividade.
Todo este proceso comeza dende a primeira hora
da mañá na que os repartidores e provedores deixan
os seus produtos no centro. Benefícianse as
tres panaderías do barrio onde adquirimos o pan;
a froita proporciónanola un almacén do Concello
e o leite unha empresa da bisbarra. As cantidades
do que se consumen están previamente estudadas,
evitando así perdas de alimentos para axusta-lo
máis posible o gasto diario dos mesmos. A
coordinación deste traballo foi pasando por diversas
mestras ao longo dos cursos.
Previo ó consumo hai un proceso de xestións para
axustar as cantidades a consumir (estamos a falar
dun centro de 400 alumnos), que os prezos
cadren cos ingresos e a colaboración económica
dos pais, xestións cos panadeiros, cos froiteiros, co
leiteiro..., que os alimentos perecedoiros non excedan
dos necesarios para evita-la perda dos mesmos;
a recollida dos alimentos sobrantes e posterior
conservación ata que volva a corresponder
ao seu consumo, axustar os pedidos a diario, chamadas
a provedores, contabilidade económica,
pago a repartidores, etc. As familias son as que
subvencionan os alimentos.
46
Noutros cursos contribúen mensualmente
cunha contía case simbólica que anteriormente
recollían as titoras e titores. Neste curso
2006-2007 propuxemos o pagamento trimestral,
quer en efectivo quer mediante ingreso
bancario.
Esta modalidade non interrompe apenas o
labor educativo-administrativo das responsables
da campaña e sempre se facilita o
pagamento a aquelas familias que por diversos
motivos non dispoñen da contía no
momento que se demande dende o centro
educativo.
Conclusión
Podemos dicir que tódolos procesos que se desenvolven
nesta campaña son laboriosos e requiren
un esforzo diario, pero valorámolos positivamente
polo que cómpre seguirmos na mesma
dirección .
Tamén hai que dispoñer e contar cun tempo,
dentro do horario oficial, para desenvolver esta
proposta.
Despois de anos poñendo en práctica esta tarefa,
podemos dicir que contamos coa participación
case total do alumnado e a aprobación das
familias, que así o certifican nunha autorización
que asinan ó comezo do curso para que as súas
fillas e fillos se beneficien destes almorzos saudables.
Como comunidade escolar estamos moi contentos
dos resultados acadados, xa que esta
opción metodolóxica é un aspecto importantísimo
da formación integral do noso alumnado,
e moitas veces "perde-lo tempo a curto
prazo" é gañalo ó longo dunha vida na que se
van adquirindo e consolidando hábitos saudables,
de convivencia, de hixiene e de autonomía.
O profesorado deste centro queremos difundir
esta experiencia e dar a coñecer as súas vantaxes
e as súas desvantaxes, para que sirva de
referencia; deste xeito pretendemos animar a
outros centros e colectivos de docentes interesados
nesta temática a poñérena en práctica.
IDEA 2007

U"Contaxiar o desexo de ler é como contaxiar calquera
outra convición profunda: só se pode
conseguir, ou mellor intentar, sen imposicións,
por simple contacto, imitación ou sedución".
Emili Teixidor
O pasado curso comezamos unha segunda
etapa na vida da nosa biblioteca, dispostas e
dispostos a continuar o esforzo dos anos anteriores
pero coa clara idea da necesidade dun
cambio que nos fixese adaptarnos a unha nova
forma de entendermos a biblioteca como centro
dinamizador de aprendizaxe, como impulsora
de actividades relacionadas con todas as
áreas e aglutinadora de todos os fondos documentais
en soporte impreso, audiovisual e multimedia
ou electrónico, capaz de cubrir as necesidades
dos lectores e lectoras. A nosa
Biblioteca debe ser un espazo de crecemento
continuo.
Dous Seminarios Permanentes: un de animación á
lectura e outro de informatización e catalogación,
realizados durante o pasado curso, coordinados
polo CFR de Ferrol; máis un S.P. de elaboración
de materiais e mais a inclusión no Plan de
Mellora de Bibliotecas Escolares, no presente
ano académico, fixeron que ao longo destes
dous anos concentrásemos na biblioteca todos
os medios posibles, recursos humanos e materiais,
esforzos e traballo.
Pretendemos:
-Cambiar a organización do espazo da biblioteca.
IDEA 2007
Un proxecto de futuro
para a biblioteca
Lucía Carracedo Fraga, José Ramón Carreira López, Mª Feliciana Fresco Cobelo,
Cristina González Rodríguez, Ana Lobeiras Fernández, Mª Carmen López Vilar, Mª
Carmen Martínez López, Ana Martínez Rey, Isabel Piñeiro Rodríguez, Pilar
Taboada Jorge, Lucía Ruiz Casal (Coord. SP), Ana Trastoy Cuba (Coord. SP) e
Rosana Rodiles Lamas (Coord. SP e responsable da Biblioteca)
-Realizar un expurgo e renovar volumes.
-Informatizar e catalogar os fondos documentais.
-Achegar aos nenos/as e ás familias aos libros.
-Motivar aos lectores e fomentar o gusto pola
letura.
-Fomentar a creatividade e a imaxinación.
Os comezos na animación
"Aconteceu na nosa biblioteca o martes 18 de
outubro de 2005. Estabamos o profesorado
lendo uns interesantes libros cando de súpeto
escoitamos!..."
Partimos dun conto inventado por nós. A protagonista
é unha meiga que se nos aparece aos
mestres e mestras. Esquecida nun libro da nosa
biblioteca, necesita saír e seguir lendo libros.
Decide quedarse no noso colexio para colaborar
connosco, pero viaxa continuamente e vai
recollendo libros interesantes para enviárllelos
nunha maleta viaxeira aos lectores do colexio.
O conto foi lido en todas as aulas e propuxemos
aos nenos e nenas que debuxasen á protagonista
da historia e lle puxesen nome, imaxinando
como podería ser. Houbo unha exposición con
todos os traballos e a posterior elaboración dun
libro con todo o material recollido. O debuxo
que máis se pareceu á meiga que nós vimos
enmarcouse, e está colgado na nosa biblioteca.
Despois duns retoques naceu, definitivamente,
a nosa Meiga Chispa.
47

Chispa leva mensaxes e cartas ás aulas, recomendando
todo tipo de lectura dependendo do
momento; libros para as diferentes épocas do
curso, ou os diferentes momentos ou festas a
celebrar.
Transformamos unha vella maleta; adornámola
con pequenas portadas de libros e outros debuxos
e convertémola na maleta viaxeira. Cada
pouco soa unha música, cun "Chis, chis, plof,
plof" (onomatopea que a identificaba no
conto), que anuncia a chegada de Chispa con
ela. Aínda que os nenos e nenas non a ven
nunca, polo menos poden abrir a maleta e ver
os libros que de cando en vez envía.
Na espera de podermos construír unha marioneta
da nosa mascota, preparamos unha Chispa moi
grande en papel con soporte de madeira, que
preside a biblioteca e, desde entón, está presente
en todas as actividades que se levan a
cabo na mesma. A meiga Chispa convidou a
todos e todas a visitar a Biblioteca, a ler e a contar
contos; e deu pé, en definitiva, ao resto de
actividades que xurdiron e xorden dentro do
programa de animación á lectura.
Animación á letura
En Infantil e no 1º ciclo fixeron, coa silueta do gorro
de Chispa, o resumo da súa historia, como acti-
48
vidade de reforzo, utilizando diversos materiais
plásticos para ilustralo. Aproveitándoo, montamos
a primeira exposición de libros, referida ás
bruxas.
Na época do outono programamos as primeiras
actividades:
Unha sesión de contacontos, a castañeira, para
Infantil e 1º Ciclo de Primaria. Contamos o conto
e apoiámolo co personaxe elaborado en papel
con soporte de madeira.
Utilizamos unha breve historia da castaña, elaborada
pola mestra Mª Carmen Álvarez Gómez,
para ilustrar e facer, á parte dun mural, uns
pequenos libriños elaborados cunha folla din A4.
Démoslle o título de "A castaña: a miña historia
en 12 viñetas", e dirixímolo ao 2º e 3º ciclos.
Xa no segundo trimestre, continuamos con dúas
sesións máis de contacontos, "Dona Carme" e "El
pájaro Federico" para os que elaboramos material
para manipularen.
No terceiro trimestre, durante o mes de abril traballamos
nas aulas os Contos clásicos e populares.
IDEA 2007

Realizamos dúas actividades:
"Contamos contigo para contar".
Preparamos un xogo no que os nenos e nenas deberían
traballar un conto que máis tarde contarían
aos compañeiros e compañeiras do seu ciclo.
Utilizamos pequenas marionetas para contar os
contos cos nenos ou nenas que tiñan máis dificultades
e tamén un apoio visual para un neno
con seria deficiencia auditiva.
"Contamos contigo para ilustrar".
Concurso de portadas de contos clásicos que
ambientaron as sesións anteriores.
Despois dunha breve explicación na biblioteca e
como remate do día, os primeiros cursos viron o
diaporama da Rata Linda de Compostela.
Ao remate da xornada un marcapáxinas de
Chispa estaba esperando para cada un dos
nenos e nenas que participaron nesta gran
sesión de "Contamos contigo para contar".
Para a última sesión, o 18 de maio, chamamos a
Finola, unha artesá que se adicada a facer
monicreques. Contounos o proceso de elaboración
e conseguiu arrincar un montón de sorrisos
IDEA 2007
de grandes e pequenos cos seus contos e personaxes.
Coa súa visita pretendemos iniciar unha serie de
encontros anuais con diversas persoas relacionadas
co mundo dos libros.
No presente curso decidimos seguir na liña do
pasado, e levamos ás costas, xa, tres sesións de
contacontos.
Para o magosto aproveitando o conto de "A
palla, a brasa e a castaña". Realizamos unhas
ilustracións, a partir das cales xurdiron nove láminas
en tamaño A3, plastificadas e co texto por
atrás para ser contado, unhas ilustracións para
montar un audiovisual con música, imaxes e
letra; un libriño de apoio, para levar ás aulas, e
unha pequena unidade didáctica para traballar
o magosto a través do conto.
Dous audiovisuais máis, pero cun tratamento máis
sinxelo para celebrarmos outras datas sinaladas,
como o Día da Paz con "O conto de Marce". Os
alumnos e alumnas de 5º de Primaria contáronllelo
aos pequenos e pequenas de Infantil, 1º e
2º ciclos de Primaria. E para celebrar o Entroido:
"O Entroido" (Infantil), que foi contado por unha
das súas profesoras co apoio de imaxes e música.
Nestas dúas actividades servímonos das propias
ilustracións dos libros de referencia. Nós, por
tanto, só elaboramos o audiovisual incorporando
música e efectos ás ilustracións.
49

50
A CASTAÑA QUE REVENTOU
DE RISA
IDEA 2007

Facer da biblioteca un recuncho
acolledor
Acompañando todo este proceso de animación,
sentimos, tamén, a necesidade de darlle un
cambio ao aspecto físico á Biblioteca.
Empezamos o ano pasado co cambio da porta
e coa colocación de cortiza na zona destinada
á animación. Compuxemos as mesas e buscamos
facer recunchos operativos á vez que agradables.
Este ano demos un paso máis coa incorporación
de Chispa (en forma de acetato) á porta de
acceso á Biblioteca e a colocación de tarima
no resto do chan; a chegada de mobiliario
novo e do mobiliario e equipos informáticos,
mercados grazas á dotación do PLAMBE (Plan
de Mellora de Bibliotecas Escolares ) e o mobiliario
vello reformado polo noso conserxe para
facer expositores para publicacións periódicas.
Este paso máis levou consigo un novo cambio de
equipos informáticos, mobles e libros, un completo
proceso de remodelación dos espazos. E
neste proceso, que tamén vai parello á catalogación,
estamos na actualidade.
Catalogación
Despois duns primeiros atrancos e indecisións,
dúbidas e problemas durante o pasado curso,
IDEA 2007
estamos atopando unha certa estabilidade no
traballo da catalogación.
A primeira tarefa foi a de facer un expurgo considerable,
para librar á biblioteca dos volumes
vellos, deteriorados, obsoletos e/ou inadecuados.
Este foi un labor difícil, xa que cómpre ter
moi claro cales son os criterios a seguir. Unha vez
establecidos, levamos a cabo un primeiro expurgo;
con el movemos librerías e libros a un pequeno
recuncho onde colocamos os libros vellos ou
inadecuados pero non suficientemente deteriorados
como para os descatalogar. O resto dos
libros quedaron na biblioteca, pendentes de
colocación.
Comezamos coa catalogación e colocación dos
fondos documentais que quedaron e que imos
adquirindo. Para isto recorremos ao Proxecto
Meiga, que nos proporciona unha gran axuda á
hora de axilizar as tarefas de xestión bibliográfica:
catalogación, empréstito e devolucións…
pero tamén comprendemos a necesidade permanente
de formación do equipo de apoio á
biblioteca, xa que nos xorden moitas dúbidas;
ás veces do propio programa, outras veces de
situación de certos volumes ou, mesmo, da clasificación
do nivel lector. Solucionámolos pouco
e pouco; cada vez que damos un paso é un
triunfo e anímanos a continuar, sabedores de
que, a medida que vaiamos adquirindo experiencia,
chegará un momento en que os problemas
serán mínimos.
Educación documental
Tratamos de contemplar a Educación
Documental para alumnos, alumnas e profesorado.
A realización de actividades de formación
permiten un uso correcto de todos os recursos. É
imprescindible que o alumnado adquira habilidades
de busca; que saiban que e como buscar
axudaralles a utilizar as ferramentas adecuadas
para completar a súa formación.
Neste senso, as actividades promovidas pola
biblioteca deberán ensinar aos alumnos e alumnas
a utilizar as obras literarias e divulgativas e a
como acceder aos documentos. Cómpre que
adquiran as habilidades e destrezas abondas
para recoñeceren cando a información é necesaria,
como localizala, avaliala, usala e comunicala
de forma efectiva no momento que se
requira.
Para a catalogación seguimos a CDU.
Elaboramos a gran tamaño unha "roseta" coas
diferentes seccións, coas cores e números
51

52
correspondentes, que colocamos na parede,
nun sitio visible por todos e todas.
Para que os alumnos vaian memorizando este sistema
de ordenación, preparamos un xogo no
que as pezas, cores, números e texto, están
separadas e teñen que recompoñer.
O alumnado do terceiro ciclo colabora na organización
da biblioteca, axudando á colocación
dos libros, unha vez catalogados.
Para o profesorado elaboráronse dúas guías:
unha para iniciárense na catalogación e outra
para levaren a cabo os empréstitos e as devolucións
dos seus alumnos e alumnas.
Ao longo do curso pasado repartíronse catro boletíns
informativos para as familias con recomendacións
de lectura e exposición de novidades. E
no presente curso estamos coa elaboración do
terceiro.
Pretendemos chegar aos fogares e intentar transmitir
a importancia de que as familias traballen
cos seus fillos e fillas neste ámbito, así como contaxiar
a nosa ilusión polo proxecto.
Conclusión
Intentamos resumir o noso traballo nestas páxinas,
sabendo que, a nosa non é unha experiencia
nova; hai moitos centros que contan cun proxecto
de animación á lectura e cunha catalogación
consolidados ao longo de moitos anos
de traballo (tal como o noso tiña). Pero quixemos
compartir estas experiencias cos mestres e
mestras doutros centros que, se cadra, están a
piques de embarcarse na mesma aventura da
renovación. Para nós é un proxecto ilusionante
que aínda está empezando.
Bibliografía
Artigo: "La nueva alfabetización: un reto para
la educación del siglo XXI". Antonio
Carpallo Bautista.
http://www.cesdonbosco.com
Artigo: "Estrategias del deseo o trucos para
leer". Emili Teixidor
http://www.fundaciongsr.es
http://www.cnice.mec.es
http://www.cibersociedad.net/
IDEA 2007

FFrida Kalho 1907- 1954
Esta experiencia artística está enmarcada nun
laborioso traballo dun seminario permanente
Arte e educación, educar pola arte, levado a
cabo durante o curso 2005-2006 no CEIP A Laxe
de Valón (Ferrol), froito dunha actividade iniciada
anteriormente por unha mestra. Neste
Seminario traballamos entre outros a Frida Khalo,
na cal nos imos centrar.
A iniciativa do proxecto parte da idea de facermos
unha actividade con tódolos nenos e nenas
do Colexio, consistente en que cada cativo e
cativa fixesen o seu autorretrato cunha pequena
descrición de si mesmos.
Unha vez estudada a proposta, decidimos que
poderíamos facer unha exposición. Xurdiu entón
a necesidade de formación por parte dos mestres,
para abordar este tema da pintura e os
pintores nas aulas, e decidimos poñernos mans
á obra.
Comezamos solicitando, pois, este seminario ó
CFR de Ferrol. A partir de aquí elaboramos o
material que íamos necesitar para o contexto
no que nos atopabamos.
Nós traballamos no colexio de educación infantil
e primaria A Laxe situado en Valón (Ferrol), e
que conta con 7 unidades, 2 de Educación
Infantil e 5 de Educación Primaria, ó que asisten
70 alumnos do entorno, e formamos parte deste
13 mestres.
IDEA 2007
Elena Pérez e María Pérez, CEIP de Valón
Tendo en conta estes aspectos, tiñamos que elixir
aos pintores e pintoras que íamos traballar para
empezar a desenvolver actividades nas aulas. A
primeira que escollemos foi Frida. A nosa elección
baseámola en tres razóns importantes:
1.Por ser muller: a maioría de pintores famosos son
homes, e consideramos que Frida é un fermoso
exemplo de como unha muller pode prosperar
no mundo da arte dominado polos homes.
2.Porque na súa obra hai moitísimos autorretratos,
e non podemos esquecer que o punto de partida
deste traballo, o tema que mais nos interesaba,
eran os retratos.
3.Interésanos destacar que a pintura pode ser moi
importante para algunhas persoas. Así, por
exemplo, para Frida a pintura foi a súa terapia,
porque nela reflectiu os seus problemas, sendo
unha sorte de amiga imaxinaria que a liberaba
da tristura.
Dende o punto de vista educativo, interesounos
moito desenvolver este aspecto na aula, valorando
as producións artísticas propias e alleas;
e, mediante a pintura, nós tamén nos puxemos
a reflectir o noso estado de ánimo, as nosas ilusións,
os nosos problemas ou frustracións.
A partir de aquí presentamos á pintora Frida
Kahlo, partindo dun fermoso conto cheo de ilustracións
marabillosas, coa fin de achegar aos
53

nenos e nenas á vida e á obra desta pintora
Mexicana. Cada mestra titora narrou a historia
de Frida na súa aula e foi así como empezamos
a meternos no traballo de distintos aspectos que
quedan recollidos na seguinte proposta.
Proposta didáctica de Frida Kalho
Obxectivos xerais:
- Posuír unha actitude de respecto ás características
e calidades doutras persoas, sen actitudes
de discriminación por razóns de sexo, raza, cultura,
etc.
- Comprender e valora-las obras artísticas de contornos
non próximos, achegándonos a outro
mundo cultural.
- Coñecer parte da obra de Frida Kahlo.
- Coñecer parte da vida da pintora.
- Realizar producións artísticas de forma cooperativa.
- Confiar nas elaboracións artísticas propias, gozar
coa súa realización e aprecia-la súa contribución
á autoestima e ó goce e benestar persoal.
Contidos, feitos e conceptos:
- O corpo.
- Segmentos corporais: a cara.
54
Portada do conto
- Características diferenciais dos individuos: sexo,
cor da pel, do pelo, altura etc.
- Producións plásticas. Vocabulario plástico.
- As obras de arte.
- Medios de comunicación: Os xornais e a internet.
Procedementos:
- Recoñecemento das características persoais
propias e alleas.
- Identificación e control progresivo dos sentimentos
e emocións.
- Interpretación de imaxes: cadros.
- Percepción das obras de arte de Frida Khalo.
- Busca de información sobre a vida e a obra de
Frida en diferentes fontes e medios de comunicación.
Actitudes, valores e normas:
- Gusto pola expresión de vivencias a través de
creacións plásticas.
- Valoracións das obras de arte propias, alleas e
colectivas.
- Actitude positiva cara ó traballo cooperativo.
- A partir destes aspectos mínimos desenvolvemos
dúas programacións paralelas, concretando
diversos aspectos. Unha delas fíxose para a
etapa de Educación Infantil e outra para a
etapa de Educación Primaria.
Metodoloxía:
Partimos das motivacións e intereses que xorden
despois da lectura do conto atopadas como
punto inicial nas conversas posteriores.
A partir de aquí empezamos primeiro coa labor
da busca de información, tanto a que se pode
facer dende a escola nos xornais ou en internet,
como a que nos facilitaron as familias do alumnado.
Nas aulas fixemos un recanto da pintora
onde recollemos a información acadada, expuxemos
as nosas obras e seguimos o proceso de
traballo previsto. Cando xa tivemos a información
necesaria, pasamos a facer unha selección
de toda a información recollida, escollendo uns
puntos claros a tratar, en función das idades dos
IDEA 2007

nenos e nenas. En canto á vida da pintora,
escollemos a data de nacemento e a da morte,
aspectos significativos da súa infancia, como o
accidente que sufriu de nena, con quen casou,
se tivo ou non fillos... Estes datos axudáronnos a
comprender o que a pintora representaba nas
súas obras.
Para o seu estudo centrámonos na observación e
análise de diferentes tipos de obras da autora,
así como na realización das nosas propias obras
de arte, para o que analizamos os cambios de
cor, de luz, formas e tipos de retratos, dando
importancia ó estudio minucioso das partes da
cara: ollos (cor, pupila, pestanas, cellas, nariz,
boca, meixelas, orellas, etc.), coñecendo o que
Frida facía nas súas obras. En definitiva, todo o
que conforma a linguaxe artística experimentando
e manipulando principalmente, a través
de técnicas activas e lúdicas.
IDEA 2007
Panel de información
Recanto do pintor
A maior parte dos traballos foron individuais, aínda
que ocasionalmente se fixeron traballos do proxecto
de forma cooperativa.
Actividades:
As diferentes actividades realizadas leváronse a
cabo en diferentes sesións ó longo do primeiro
trimestre. Entre elas destacamos as seguintes:
Debuxos propios loo da análise da obra de Frida
Exposicións da súa obra e vida
Saída a Santiago de Compostela para visita-la
exposición
55

56
Visita á exposición de Frida.
Representación no Nadal da súa obra por alumnos
de Educación Primaria
Canción do Entroido na etapa de Educación
Infantil acompañada do disfrace de pintores/as.
A saia de Frida Khalo
ten un lagarto pintado;
cando Frida Khalo baila
o lagarto dálle ó rabo.
¿Bailaches, Frida Khalo?
Bailei, si señor.
¿Dime con quen bailaches?
Bailei co meu amor
Bailei co meu amor
Bailei co meu amor
¿Bailaches, Frida Khalo?
Bailei, si señor.
O Picasso é un tolo
Que pinta todo ó revés;
empeza pola cabeza
e remata polos pés.
¿Pintaches, Don Picasso?
Pintei co pincel.
Dime, ¿con quen pintaches?
Pintei co meu pincel.
Pintei co meu pincel
Pintei co meu pincel.
¿Pintaches, Don Picasso?
Pintei co meu pincel
O señor Miró non pinta
porque non lle queda sitio.
Pinte, señor Miró, pinte,
que xa vai por bo camiño.
¿Pintaches, Don Miró?
Pintei, abofé.
Dime, ¿o que pintaches?
Pintei o amencer.
Pintei o amencer.
Pintei o amencer.
¿Pintaches, Don Miró?
Pintei, abofé.
No muro do meu colexio
iremos pintar un cadro
se nos deixan un sitiño
aínda que sexa nun lado.
Co noso pincel artista,
imos todos a pintar
porque os muros da escola.
Dosier da sua vida e obra
Pintamos fotografías de Frida.
Mural de Frida
Técnica de pintar unha fotografía
IDEA 2007

Para a realización de todo este traballo contamos
co apoio e a colaboración de todo o profesorado
do centro, que se involucrou no proxecto, e,
por suposto, co traballo da totalidade do alumnado,
dos 3 ós 12 anos de idade.
Ben é sabido a importancia das interaccións coa
comunidade escolar, polo que neste proxecto
implicamos ás familias, tanto na axuda e colaboración
de pequenas investigacións, buscando
información sobre determinados puntos, visitando
cos seus fillos exposicións de pinturas,
museos..., como visitando as exposicións e obras
do colexio. Isto potenciou o interese, a experimentación,
a utilización de diferentes recursos
Anexos
Selección de cadros que estudamos.
Froitos da terra, 1938.
As dúas Fridas, 1939.
Rosita Morillo, 1944.
Catro habitantes de México, 1938.
Raíces, 1943.
Materiais e fontes.
Libros.
Frida. Ed. Alfaguara Infantil.
Frida Kahlo. Ed. Blume.
Frida Kahlo. Rauda Jamis. Ed. Círculo de
Lectores.
Fontes utilizadas:
Axenda sobre Frida (da cal se sacaron varias
obras dela e ampliáronse).
IDEA 2007
, favorecendo a autonomía e a creatividade
entre outras cousas.
Entendemos que este traballo foi moi completo
dende o punto de partida, de recollida de información
e da observación da súa vida e da súa
obra. A posta en práctica foi tamén moi rica e o
punto final foi a guinda da proposta didáctica,
que completou moi positivamente o traballo,
que resultou ser a saída a Santiago, para ver na
realidade a obra que xa coñecíamos a través
das reproducións. Polo tanto, podemos afirmar
que a avaliación foi moi positiva, os nenos e
nenas traballaron moi a gusto, gozaron da arte
desta pintora e de todo o que aprenderon dela.
Autorretrato, 1947.
A columna rota.
Autorretrato, 1948.
Pensando na morte, 1943.
Autorretrato con trenza, 1941
A revista El pais semanal, número 1466.
Internet (varias páxinas).
Material de elaboración propia.
Dossier para os alumnos e as alumnas sobre
a súa obra e vida.
Sección da Revista escolar valón.com. Nº 2.
57

A biblioteca escolar
Loly
Ó comezo do curso 97-98 xorde a inquedanza, por
parte do profesorado encargado da Biblioteca do
IES de Fene (daquela IFP de Fene) "Biblioteca o
Segrel do Penedo", de facer desta un lugar onde
non só se proporcione apoio ó programa de ensinoaprendizaxe
e se habitúe ao alumnado á utilización
das Bibliotecas con finalidades recreativas, informativas
e de educación permanente, fomentando a
súa autonomía no proceso de aprendizaxe e incitando
a súa curiosidade polo coñecemento, senón
tamén como lugar interdisciplinar no que se desenvolvan
os valores sociais e se potencie o traballo en
equipo, entendendo no caso das bibliotecas escolares,
non só o traballo asignado polo profesor da
aula, senón actividades organizadas dende a propia
Biblioteca.
Entre os nosos obxectivos, está o de favorecer o cumprimento
de tódolos obxectivos xerais da educación,
e non só os académicos, en especial os relativos
á transversalidade, á corrección das desigualdades
de orixe do alumnado e o acceso á cultura.
Neste sentido, é fundamental que se faga chegar a
todos, mediante distintas iniciativas, o que sucede
no mundo. É importante fomentar opinións e facer
pensar sobre o que acontece na nosa sociedade.
Deste modo os temas transversais do currículo están
destinados a espertar unha conciencia e a promover
entre o alumnado un conxunto de actitudes
positivas e comportamentos respectuosos que faciliten
a súa integración como membros activos
dunha sociedade coherente. Ditas actitudes e
comportamentos terán o seu reflexo na vida cotiá
de xeito que a biblioteca convértese nunha ventá
IDEA 2007
transmisora de valores
Lago, Conchi Cartelle, Inma Rodríguez, Xoán M. Vázquez.
IES de Fene.
aberta ó exterior. Se mediante estas iniciativas, tanto
a través da palabra como da imaxe, nos paramos
un momento a mirar o que ocorre ó noso arredor e
a preguntarnos se hai algo que poidamos facer,
terá merecido a pena.
Biblioteca "O Segrel do Penedo"
Así, coñecedores de que a educación é un proceso
permanente no que a escola non só ten que impartir
coñecementos senón que tamén ten que transmitir
valores, -segundo o filósofo e ensaísta José
Antonio Marina, "unha materia ensínaa un profesor
ou unha profesora, sen embargo, é o centro, como
institución, o que educa"- e convencidos do papel
que a biblioteca escolar ten como lugar interdisciplinar,
vimos organizando dende hai anos unha
serie de actividades de desenvolvemento de valores
sociais e humanos coa finalidade de contribuír a
potenciar e a sensibilizar a tódolos membros da
61

nosa comunidade educativa sobre o gran valor
pedagóxico do fomento da solidariedade, a tolerancia,
a cooperación, a xustiza, a igualdade, a
xenerosidade, a amabilidade... A participación dun
amplo sector do profesorado nas actuacións a favor
da convivencia, así como do alumnado e dos pais
e nais, favorece a consecución de bos resultados.
Somos conscientes de que non se nace violento. A
violencia apréndese, e esta interiorización influirás
máis tarde no incremento dos fenómenos de violencia
adulta, delincuencia, racismo, xenofobia, violencia
de xénero… Pero o mesmo que se aprende
a violencia, tamén se pode procurar a aprendizaxe
de actitudes positivas de resolución de conflitos.
Polo tanto, os centros educativos poden e deben
desempeñar un papel activo de provocar cambios
no alumnado que afecten ao seu comportamento.
Entre as propostas desenvolvidas dende a nosa biblioteca
como medio, entre outros, de favorecer a
convivencia e facilitar a integración escolar, están a
potenciación das actividades complementarias e
extraescolares así como as campañas de sensibilización
de todos os membros da nosa comunidade
educativa, campañas levadas a cabo a través de
exposicións organizadas con motivo dalgún feito ou
dalgunha data sinalada, nalgún caso, e para
fomentar unha maior implicación, acompañadas
de recollida de sinaturas con gran éxito por parte de
profesorado e alumnado.
O presentar os temas das exposicións en relación
cunha temática próxima ás vivencias e intereses do
noso alumnado, presta ocasións ideais para amosarlles
diversas manifestacións prácticas das actitudes
e valores que tratamos de fomentar, entre os
que cómpre sinalar:
- Promover unha educación baseada na tolerancia,
no respecto a outras persoas, especialmente
daquelas que pertencen a grupos sociais máis marxinados,
dentro da sociedade actual.
- Invitar á práctica da tolerancia, coa finalidade de
manter a paz, a xustiza, e o respecto ós dereitos
humanos.
- Preparar ao alumnado para vivir nunha sociedade
cambiante e multicultural, cunha actitude de tolerancia
e de receptividade para as culturas diferentes,
de loita contra os tratos inhumanos e degradantes,
e cun respecto ás persoas, sen distinción de
sexo, idade, raza, lingua, relixión, opinión política, ou
orixe nacional ou social.
- Denunciar a visión dogmática e simplificadora dos
fundamentalismos e integrismos de toda clase e
apostar por un espírito crítico, pola convivencia, e
pola tolerancia como a maneira máis axeitada de
entendemento entre as persoas e as poboacións.
62
- Adquirir e consolidar nas aulas, hábitos e actitudes na
resolución de problemas dunha forma dialogante e
creativa, involucrándonos nos valores da paz, a xustiza,
a solidariedade, a cooperación e a tolerancia.
O fío condutor das exposicións que se realizan no centro
constitúeo sempre algún tema con maiúsculas,
que poda proporcionar, tanto a alumnado como a
profesorado, argumentos para tratar algúns dos
principais problemas dos tempos que nos tocan
vivir.
Polo xeral o tema selecciónase a partir dalgunha data
conmemorativa a nivel internacional (Día da Paz,
Día dos Dereitos Humanos, etc.), polo seu significado
e a súa validez universal; ademais son asuntos
suficientemente amplos como para podermos
extraer deles un sen número de temas específicos
máis axustados á realidade da nosa comunidade
educativa. Así, recentemente, abordouse o tema
da violencia, ou mellor dito da necesidade da "non
violencia" como mecanismo para canalizar as relaciones
humanas.
Radio Barullo
Estas exposicións constan de distintos elementos
como un conxunto de paneis onde se emprazan
algunhas imaxes significativas do tema que se
quere tratar, acompañadas polo xeral dalgunha
lenda explicativa; unha selección de libros, maioritariamente
novelas, escollidas de entre as que
temos na biblioteca do centro así como de entre as
novidades do mercado editorial, onde se aborde o
asunto central, procurando que haxa unha oferta
suficientemente plural en canto aos enfoques a
considerar. O anterior compleméntase con material
audiovisual, dende cancións alusivas ao asunto a
tratar, das que se elabora unha relación e se fan
sonar algunhas delas dende a radio escolar durante
os recreos, ata proxeccións de imaxes mediante
un canón de vídeo que se dispón estratexicamente
e se pon en marcha igualmente durante o tempo
de lecer, e que pretende chamar a atención do
IDEA 2007

alumnado e atraelo a un medio, o audiovisual, posiblemente
máis afín ás súas inquedanzas e aos tempos
que corren.
Como complemento dos elementos expostos con
anterioridade, tamén se editan dípticos e trípticos
informativos sobre a temática en cuestión, así como
guías de lectura, música e cine; recomendacións
ás que poden ter fácil acceso, pois moitas delas forman
parte dos fondos da nosa biblioteca. Tamén se
recollen sinaturas en apoio dos valores que se queren
transmitir e mesmo se pon a disposición da
comunidade educativa algún distintivo sinxelo (un
lazo por exemplo) que dalgún xeito amose o compromiso
do portador coa causa en cuestión.
En definitiva, trátase de sensibilizar á comunidade
educativa con relación aos grandes asuntos do
noso tempo, procurando un apoio para o labor
docente do profesorado e un reforzo en valores
para o alumnado, ao tempo que procuramos
achegar a este o valor dos libros como portadores
de información e plataformas para a reflexión, invitándoos
a visitar a biblioteca do centro en tanto que
é o lugar onde poden enriquecer o seu coñecemento
e percepción, a propósito dos temas clave
do mundo contemporáneo e da sociedade actual.
Entre as exposicións organizadas destacan aquelas
que intentan espertar o corazón do noso alumnado
ben pola forza e a crueza das súas testemuñas
como pola temática tratada. Para a súa presentación
utilizamos xunto con testemuñas gráficas, testemuñas
reais sobre experiencias persoais e experiencias
de defensas non violentas en diversas situacións
históricas.
Estas exposicións van sempre acompañadas dunha
serie de actividades, que o profesorado implicado,
especialmente o da ESO, utiliza para traballar co
seu alumnado nas aulas xunto coas suxestións de
lectura, cine e música.
Ao longo dos últimos anos traballamos sobre distintos
temas con exposicións como:
"Unha xanela ao terceiro mundo"
Partindo do libro "Sahel - El fin del camino" do fotógrafo
Sebastião Salgado e prologado por Rosa
Montero, presentamos en imaxes da época de
fame que sufriu o Sahel. Unha exposición que en
palabras de Rosa Montero é "...unha ventá desapiadada
ao que xa sabemos pero nos empeñamos
en ignorar. [...] As fotos de Salgado non van dirixidas
á emoción, senón ao coñecemento. Hai que
coñecer a realidade, por dura que esta sexa, para
IDEA 2007
poder actuar en consecuencia". Esta exposición foi
organizada por Xosé A. Martínez García, profesor
encargado nese curso da biblioteca do Politécnico
de A Coruña.
Organizáronse distintas actividades para traballar co
alumnado:
- Elixir tres das fotografías de entre as expostas e buscar
información sobre elas.
- Argumentar o motivo da exposición.
- Debuxar un mapa do continente africano e situar o
Sahel.
- Buscar información sobre a situación política, social
e económica dos países do Sahel.
"Gandhi"
No cincuentenario da morte de Mahatma Gandhi, o
gran defensor dos dereitos humanos, organizamos
unha exposición fotográfica sobre a súa vida, e un
cinefórum sobre a película "Gandhi", de Sir Richard
Attenborough.
A posibilidade de utilizar o cine para o desenvolvemento
e a potenciación de determinados valores,
valores moi positivos para a sociedade en xeral e o
individuo en particular, valores, no caso desta película,
como a solidariedade, a xustiza, o respecto
aos demais, a tolerancia, a non violencia, a solución
pacífica de conflitos... é moi útil para formar ao
noso alumnado en diferentes condutas e situacións
problemáticas, de forma que sirva para a reflexión
e o debate. Neste sentido, e sempre que organizamos
un cinefórum diferenciamos unha serie de
63

pasos como son a presentación da película, o seu
visionado e posteriormente a realización dunha
serie de actividades como poden ser:
- Actividades centradas no análise da película proposta
en canto ao seu argumento, ás escenas clave,
ao marco histórico no que se sitúa a acción, etc.
- Actividades para identificar os valores que se reflicten
na película.
- Análise deses valores, contravalores e actitudes.
- Transferencia das situacións referidas aos valores presentados
na película a situacións reais e achegadas.
"Crónicas de rúa"
64
Exposición fotográfica de Diego Rodríguez Piñón sobre
valores e dereitos humanos, composta por 27 fotografías
que en palabras do seu propio autor "intenta
achegar un feixe de valores universais á mocidade,
partindo dunha pegada visual que quere facer
reflexionar ao espectador sobre algunhas imaxes
da vida cotiá, propoñendo e guiando a contemplación
de todo aquilo que aparece ao seu redor,
na rúa, onde xorden os principais valores".
As fotografías mostran momentos da vida que transcorren
en distintas rúas de diferentes países (China,
Italia, Holanda, Francia, Grecia, Galiza, Alemaña...).
"A tolerancia e os dereitos humanos"
Tratamos de dar a entender a universalidade dos
Dereitos Humanos, baseada nunha aspiración non
menos universal: "que todo o mundo sexa tratado e
respetado como persoa", o que implica a interiorización
da conciencia de que "somos iguais somo
diferentes". Para resaltar esta premisa, esta exposición
reflectía a intolerancia do sexismo, a marxinación
en certos colectivos, os mitos da inmigración,
a escravitude das mulleres, a explotación infantil, as
minorías étnicas e as diferenzas relixiosas e culturais.
Entre as actividades ( experiencias recollidas na páxina
web dun colexio de Ensino Primario de Canarias).
coas que traballamos destacamos:
- Enquisas. Pasamos ó alumnado enquisas sobre o
grao de tolerancia e racismo en cada un de nós,
que logo comentamos en gran grupo.
IDEA 2007

- Xogos. O "Globingo", unha actividade pensada coa
fin de vivir e demostrar, a partir dunha experiencia
local, o carácter planetario do noso mundo.
- O Xornal: Dividimos os dereitos humanos en categorías
e colocámolos na cabeceira duns paneis.
Cada día recortabamos, de diferentes xornais,
algunha noticia relacionada coa violación dalgún
destes dereitos, e colocabámola no panel correspondente.
"Unha flor para as mulleres de Kabul"
No ano 1998 o Parlamento Europeo fixo un chamamento
á comunidade internacional en apoio ás
mulleres afgás. En cada capital europea, centos de
organizacións sociais de mulleres, movementos
feministas e colectividades políticas, realizaron
diversos actos que nós apoiamos cunha exposición
onde amosabamos a situación das mulleres afgás
antes e despois da chegada dos talibáns, situación
que era referendada por testemuñas reais feitas en
primeira persoa por algunhas mulleres.
"As mulleres de Kabul" simbolizan a loita de todas as
mulleres do mundo polos seus dereitos, a súa dignidade
e a súa liberdade de elección.
"A explotación infantil"
A Marcha Mundial contra a Explotación Infantil pretendía
axuntar esforzos en todo o mundo coa fin de protexer
e promover os dereitos de todos os nenos e
nenas, e dende a nosa biblioteca quixemos amosar
o noso apoio a través dunha exposición fotográfica
onde amosábamos a situación de escravitude que
están a sufrir millóns de nenos e nenas en todo o
mundo. Dende o traballo infantil nas minas do Brasil,
nas tenerías de Fez, na fabricación de tixolos en
Colombia, nos vertedoiros de lixo... ata a explotación
sexual á que son sometidos centos de nenos e nenas.
O noso obxectivo era concienciar ao noso alumnado
do problema, facelo reaccionar e que amosase o
seu rexeitamento a accións tan execrables.
"A violencia de xénero”
Concienciados da terrible lacra que a nosa sociedade
está a sufrir, (no ano 2006 morreron en España,
a mans dos seus homes ou parellas, 67 mulleres)
organizamos unha exposición co obxectivo principal
de amosar o rexeitamento da nosa comunidade
educativa.
Partindo dunha afirmación: "O mundo do cine, da
música, da literatura.... di non a violencia de xénero"
facíamos unha pregunta "¿E TI, QUE DIS?" que acompañamos
cunha recollida de sinaturas en contra da
violencia de xénero e amosamos a nosa solidariedade
coas vítimas cun lazo prendido no peito.
Así mesmo quixemos dar unha visión intercultural da
situación que as mulleres están a sufrir vítimas dos
fundamentalismos, da marxinación, en definitiva
dunha situación de inferioridade polo simple feito
de ter nacido muller.
A exposición consistía nunha serie de documentos
gráficos, xunto cunhas guías de lectura, música e
cine que colocamos xunto a exposición e que estaban
a disposición de quen as quixese coller.
Asemade, expuxéronse todos os libros que tiñamos
nos fondos da biblioteca sobre a temática da violencia
de xénero.
Cando algún grupo baixaba co profesorado a visitar
a exposición e durante os períodos de lecer proxectabamos
a curtametraxe "El club de las mujeres
muertas" de Victor Manuel e algunha presentación
informática, de elaboración propia ou cedidas por
algúns compañeiros de outros centros (*).
* Agradecemos as facilitadas por Gracia Santorum do IES Pintor Colmeiro de Silleda e MarinaEnpoba do IES de Arzua
IDEA 2007
65

O alumnado de 3ºe 4º de ESO e o de ESPA visionou a
película "Te doy mis ojos", e posteriormente realizou
unha serie de actividades centradas na análise do
filme,vease en (*). Ademais, convocamos un concurso
de relatos curtos sobre o tema pois, en palabras
de José Antonio Marina "para fomentar a lectura
-un dos obxectivos principais da nosa biblioteca
escolar- debemos fomentar a escritura".
"A explotación infantil e a violencia entre
iguais”
Dende o luns 25 de xaneiro, facéndoa coincidir coa
celebración do Día da Paz, e tras a exposición sobre
a violencia de xénero, organizamos unha segunda
exposición baixo o mesmo lema "NON Á VIOLEN-
CIA", pero nesta ocasión centrándoa na violencia e
na explotación infantil, os nenos e nenas da guerra
e o maltrato entre iguais.
A formulación era a mesma, unha exposición fotográfica
para ilustrar a temática tratada, guías de lectura,
música e cine; exposición dos libros que sobre o
tema temos nos fondos da biblioteca, así como a
proxección dos vídeos "No és un joc" (elaborado
por CCOO de Cataluña (**), sobre a explotación e
o traballo infantil; "Bullying", sobre a violencia entre
iguais; e o vídeo clip de David Bisbal "Soldado de
Papel" sobre os nenos da guerra.
* http://www.edualter.org/material/ cineiddssrr /ojostext.htm)
** http://www.conc.es/noesunjoc/galego/ portada_gaego.htm,)
66
Asemade organizamos, para o alumnado de 1º e 2º
de ESO un cinefórum sobre a película "El Bola", e
para o de 3º e 4º un club de lectura sobre o libro
"Eskoria" de Alfredo Gómez Cerdá. A nosa intención
é afondar no tema da violencia entre iguais, organizar
debates onde os rapaces e rapazas reflexionen
e interioricen o negativo da violencia, pois se,
como xa expuxemos anteriormente, a violencia se
aprende, os centros educativos debemos proporcionar
ao noso alumnado tódolos elementos posibles
para facilitarlles a aprendizaxe de actitudes
positivas.
Nas distintas exposicións que programamos, o que
pretendemos é dar unha visión dos aspectos menos
coñecidos ou máis singulares do personaxe, da
obra ou do tema a tratar, e aqueloutros que fagan
ao noso alumnado pensar, cuestionarse actitudes,
implicarse, comprometerse... En definitiva, concienciárense
dos problemas que ten a nosa sociedade
e de como poden e deben actuar para facer desta
un lugar mellor.
Outro dos nosos obxectivos é o de inculcar no noso
alumnado a preocupación pola defensa do medio
ambiente e a conservación da natureza motivo
polo que sempre conmemoramos certas datas
como o día do medio ambiente e o día da árbore.
IDEA 2007

"Día do medio ambiente”
O curso pasado celebramos o Día do Medio
Ambiente o venres 23 de xuño pois na data oficial,
o día 5, era bastante complicado facelo xa que os
exames finais estaban moi preto e preferimos
dedicar o último día do curso á citada conmemoración.
Organizouse unha actividade entre o alumnado e o
profesorado consistente no intercambio de pegatinas
coas fotos das árbores e arbustos do noso
centro coas que posteriormente cada un dos participantes
elaborou o seu libro de "As Nosas Árbores".
As fotos foron feitas polo alumnado de
Ciencias da Terra e do Medio Ambiente de 2º de
Bacharelato como parte dunha actividade da
materia.
"Día da árbore”
Cada mes Abril, celebramos o "Día da Árbore". Esta
celebración consistiu, no curso pasado, na plantación
dunhas árbores acompañada da lectura
dunha escolma de poemas da natureza en galego,
castelán, latín e grego coa que se editou un libro de
poemas. Ademais deseñouse unha presentación
cos textos, versións musicadas e as voces de Blanco
IDEA 2007
Amor e Manuel María, que se proxectou durante a
citada plantación.
"Xornada de recollida de lixo”
No mes de marzo, e durante os dous últimos cursos,
xunto co grupo de medio ambiente organizado no
instituto "Natúrate", decidimos "invitar amablemente"
tanto ao profesorado como ao alumnado, a
facer unha limpeza de todo o exterior do noso
centro.
Foron bastantes os grupos de alumnos e alumnas
que participaron, e no momento de explicarlles a
nosa intención a súa actitude foi moi positiva.
Pensamos repetir a experiencia sempre que sexa
necesario, esperamos que non moi a miúdo, o
que indicaría que o traballo deu os seus froitos e
todos aprendemos a respectar o noso entorno e a
mantelo limpo.
Outra iniciativa que se desenvolveu neste ano académico
2006/07 dentro do programa de dinamización
da biblioteca, e ao mesmo tempo en relación
co asunto das exposicións, foi a elaboración e
reparto entre os alumnos do noso centro educativo
duns boletíns de cara as vacacións de Nadal onde
se lles ofrecían unhas suxestións de lectura de libros
dispoñibles na nosa biblioteca e que nos parecen
que tratan de forma clara e amena os diferentes
temas que pretendemos achegarlles coas nosas
exposicións. Elaboráronse dous modelos, un destinado
ao alumnado de ESO e outro para os de
Bacharelato e ESPA, con lecturas axeitadas para
canda idade.
Nestes intres de escasa participación en actos culturais,
de non asistencia a reunións, de deterioro do
asociacionismo veciñal, pensamos que podemos
contribuír a unha certa mellora, aportando ideas e
proxectos desde o motor dinamizador do noso IES,
a biblioteca. Intentaremos espallar as exposicións,
67

os nosos fondos de literatura, cine e música, por
todo o concello, especialmente polos centros culturais
das parroquias.
Fene é un concello vivo, dinámico, participativo e
creativo e nós non debemos estar á marxe, ao
contrario, temos que participar na vida cultural
municipal aportando proxectos, colaborando
coas asociacións culturais e deportivas.
Honestamente, algo teremos que ofrecer a estas
entidades. Consideremos as nosas posibilidades,
os nosos recursos humanos: profesorado e alumnado.
E consideremos os recursos materiais e
humanos das asociacións: locais e público. Só nos
queda conxuntar todos estes elementos e seguro
que o produto resulta máis que satisfactorio.
Para comezar esta andaina, estamos a deseñar
unha montaxe para a celebración das Letras
Galegas, de tal maneira que combinando as lecturas
de textos poéticos, a música e a proxección
de imaxes, involucrando a alumnos e profesores,
poidamos realizar un circuíto de actos polas asociacións
culturais de Fene: Limodre, Maniños,
Barallobre, Magalofes, Sillobre, Perlío, Fene e San
Valentín.
A experiencia, certamente, ha ser moi interesante
para o alumnado e para o propio centro. Este proxecto
ha servir para que o noso IES sexa valorado
como unha entidade útil e achegada aos cidadáns
de Fene, entidade cuxa biblioteca escolar
constituirá o centro da súa vida cultural da que o
alumnado, o profesorado e toda a comunidade
escolar serán os seus protagonistas principais.
Até aquí mostramos os nosos obxectivos e algúns
dos procedementos utilizados para tentar acadalos,
pero unha imaxe fiel á realidade esixe tamén
amosar as nosas limitacións. Velaí van: No
momento actual temos unha importante limitación
para o desenvolvemento coa normalidade
requirida destas exposicións, posto que o noso
centro está en obras; precisamente o extenso
68
corredor que precede fisicamente á biblioteca
está sendo obxecto dunha total remodelación
para adaptarse ás esixencias impostas pola segregación
do antigo IES Centro Integrado de Fene en
dous centros educativos. Polo tanto, e a falta doutro
emprazamento máis axeitado, os paneis e o
resto dos elementos que integran as exposicións
sitúanse nun espazo bastante angosto do "Edificio
A", que ás veces se nos fai pequeno, aínda que
por outra parte é ben transitado e consideramos
que constitúe unha boa solución provisional ate
que o avance das obras nos permita levar as
exposicións ao pé da biblioteca.
Xa para rematar, contaremos que no noso esforzo
por mellorar os servizos prestados á comunidade
educativa dende o ámbito da biblioteca, e procurando
responder na medida do posible ás disposicións
sobre o modelo de biblioteca escolar recollidas
no DOG do martes 30 de maio de 2006,
durante este curso tamén comezou a funcionar,
como novidade, unha comisión específica da
biblioteca dentro do Consello Escolar do Centro,
onde están representadas todas as instancias da
comunidade educativa: alumnos, profesores e
pais. Ademais tamén contamos coa presenza da
bibliotecaria e arquiveira municipal de Fene; todo
isto parécenos interesante comentalo porque a
propia existencia da comisión da biblioteca implica
outorgarlle unha entidade propia a este elemento
indispensable de todo centro educativo;
permítenos tamén recoller as suxestións dos distintos
compoñentes da comunidade educativa e
coñecer de primeira man as súas opinións acerca
de aspectos que resultan de vital importancia para
un óptimo aproveitamento da biblioteca escolar.
Ademais podemos cumprir o vello anhelo de integrar
tamén no noso proxecto á biblioteca municipal
con vistas a coordinar esforzos e a optimizar o
uso dos fondos bibliográficos existentes en ambas
institucións.
Estamos convencidos de que se ofertamos unha
boa biblioteca, unha biblioteca viva e dinamizada,
un bo centro de documentación con información
variada, equilibrada, actualizada e en múltiples
soportes veremos como medra o uso e a
necesidade das bibliotecas escolares.
Pero non queremos rematar este artigo sen amosar o
noso recoñecemento a todos eses compañeiros e
compañeiras que, traballando ás veces de xeito
illado, pola apatía dos claustros e/ou a incomprensión
das direccións, pero sempre recibindo o recoñecemento
do alumnado, seguen a manter a ilusión
e as ganas de traballar, por seren todos eles
os que manteñen o facho das bibliotecas escolares
en Galicia.
IDEA 2007

Runha ponte entre a teoría e a realidade xeolóxica
Antecedentes
Un dos obxectivos xerais das ciencias é achegar
ó alumnado a realidade que nos rodea. O
percorrido que propoñemos axudará a concretar
na práctica os contidos teóricos desenvoltos
en distintas disciplinas da Educación
Secundaria Obrigatoria como Bioloxía e
Xeoloxía en 3º e 4º, ou a Bioloxía e Xeoloxía e
Ciencias da Terra e do Medio Ambiente no
Bacharelato.
Propoñémosvos pois un percorrido pola costa
dende Ferrol ata Ortegal no que poderemos
"viaxar" a través dunha gran variedade de
materiais que forman a nosa codia e que configuran
as formas básicas da nosa paisaxe. Ó
mesmo tempo poderemos observar distintos
tipos de formacións xeomorfolóxicas como
praias, cantís, lagoas litorais, fallas e pregamentos.
Ademais, a través das distintas canteiras que hai
na zona poderemos poñer de manifesto o uso
que o home fai dos materiais que forman a
codia, e como este uso ocasiona uns impactos
paisaxísticos. Poderemos tamén dar unhas pinceladas
sobre o xeito no cal poderiamos "minimizar"
estes impactos para tratar de acadar un
desenvolvemento sustentable.
A gran variedade xeolóxica desta costa permítenos
observar dende rochas magmáticas da
familia dos granitos e gabros, ata rochas meta-
IDEA 2007
Roteiro xeolóxico
Ferrol-Ortegal.
Proposta didáctica
mórficas como os xistos, gneis, granulitas, ecloxitas
e anfibolitas. E dicir, nun percorrido de apenas
40 km podemos observar "in situ" unha gran
variedade dos principais tipos de rochas que
conforman o noso territorio e tratar de interpretar
os procesos que as levaron á conformación
actual da paisaxe.
Especial relevancia ten neste caso o complexo de
Cabo Ortegal, obxecto de estudio por parte de
distintas universidades ó longo de moitos anos, no
que hai poucas datas "descubríronse" as rochas
mais antigas da península (máis de 1300 millóns
de anos) o que fai redefinir as teorías ata agora
coñecidas sobre a idade do noso planeta.
A xeoloxía de Galicia
Lois Anxo Rodríguez Calvo
IES Punta Candieira, Cedeira
María del Carmen Leira Ambrós
IES de Canido, Ferrol
Antes de "lanzármonos" á aventura de coñecer
"in situ" as rochas que conforman este territorio,
cómpre facer unha breve análise da xeoloxía
de Galicia, e entender esta xeoloxía no
contexto da Tectónica de Placas.
Os materiais rochosos que forman actualmente
Galicia, macizo Hespérico ou Ibérico, corresponden
en gran parte a restos da Cadea Hercínica
que atravesaba a Europa central e occidental e
se prolongaba cara a Norteamérica antes da
apertura do océano Atlántico.
Segundo a hipótese máis aceptada na actualidade,
a formación da cordilleira ou cadea
69

70
Hercínica explícase, baseándonos na teoría da
Tectónica de Placas, como un oróxeno de tipo
Himalaiano ou de colisión. Segundo esta teoría,
a formación da cordilleira produciuse polo
impacto de dúas placas continentais entre as
que existía un mar aberto (cunca sedimentaria).
Ó norte, unha placa reunía territorios que hoxe
corresponden á Europa setentrional e América
do Norte; ó sur unha placa que comprendería o
que hoxe é África e o norte de Europa (para
algúns autores tratábase en realidade dun
arquipélago de pequenas placas chamado
Armórica).
O mar aberto que existía entre ámbalas dúas placas
desaparece por completo e parte da súa
codia oceánica e restos de sedimentos transfórmanse
mediante procesos metamórficos en
rochas que hoxe atopamos na superficie de
Galicia. Segundo isto, o complexo de Cabo
Ortegal enténdese como unha esquirla alóctona
situada sobre unha codia continental máis
nova que foi empuxada non menos de 100 km
cara arriba dende a zona da súa formación na
parte inferior da codia oceánica.
Os potentes acúmulos de sedimentos cubriron os
fondos daquel mar primitivo, mentres, debido ós
grandes esforzos ocasionados polo desprazamento
das placas, apareceron fendas nas que
se produciu un violento vulcanismo. Millóns de
toneladas de escouras, cinzas e lavas, mesturáronse
cos sedimentos; estas emisións foron especialmente
importantes ó longo dun estreito suco
que se estendía entre o que hoxe é O Barqueiro
(norte da provincia da Coruña) ata Viana do
Bolo ó suroeste de Ourense. Esta mestura de
sedimentos e lavas foi transformado metamorficamente
durante a oroxenia Hercínica para dar
lugar ó que hoxe coñecemos como Gneis glandular
"Ollo de Sapo".
Ó tempo, durante os esforzos compresivos da
oroxenia Hercínica, os antigos fragmentos oceánicos
do mar Medio Europeo, xunto a láminas
da codia continental, trasladáronse cara ó
continente dando lugar ós complexos alóctonos
de Cabo Ortegal, Ordes (constituído por
xistos formados a partires de sedimentos mariños),
e a unidade de Malpica-Tui. Aparecen
deste xeito peridotitas, anfibolitas, ecloxítas,
serpentinitas e granulitas actualmente na
superficie destes complexos, despois de formarse
a profundidades de máis de 100 km na
codia oceánica.
Cara ó final da oroxenia hercínica, coincidindo
con un importante incremento térmico, prodúcese
a intrusión de corpos graníticos procedentes
da fusión de materiais máis profundos. A
medida que os granitos se consolidan, tamén
son deformados polas forzas desatadas durante
o choque das placas, presentando orientación
nos seus minerais (granitos de dúas micas orientados).
Na última fase prodúcese o ascenso e consolidación
de magmas profundos que encaixan nas
vellas rochas metamórficas e os granitos da primeira
fase. A diferenza dos primeiros, estes non
presentarán deformacións xa que o seu arrefriamento
prodúcese despois dos últimos pregamentos,
chamándoselles por isto "granitos tardihercínicos".
Estes materiais da cadea hercínica erosiónanse
durante millóns de anos producíndose acúmulos
de materiais Terciarios como os das cuncas
sedimentarias de As Pontes e Meirama, e
Cuaternarios, materializados en forma de depósitos
aluviais nas desembocaduras de ríos e
praias maiormente.
Unidades litolóxicas de Galicia
IDEA 2007

A actividade plantexada desenvolverase
en tres fases:
- Traballo previo ou "de gabinete".
- Traballo de campo: roteiro xeolóxico.
- Traballo "a posteriori" na aula para a fixación dos
contidos tratados.
Traballo previo na aula (2-3 sesións).
Esta fase varía un pouco dependendo do nivel do
que esteamos a falar, pero en xeral comprenderá:
- Información sobre a Xeoloxía de Galicia no contexto
da Tectónica de Placas (pódese formular como
unha busca guiada de información na rede ou
exposición en formato de presentación informática,
con gráficos explicativos e fotografías).
- Manexo de Mapas xeolóxicos da zoa (recoñecemento
dos distintos tipos de rochas representadas
nos mapas e outras estruturas como fallas e pregamentos
que despois se poidan observar "in situ").
- Información sobre os axentes que modelaron a
paisaxe da zona e procesos de erosión-transporte-sedimentación.
Pódese facer fincapé na
importancia do material orixinal e das fallas na
configuración actual da paisaxe.
Traballo de campo: Roteiro xeolóxico (1
día completo).
A temporalización da actividade abrangue un día
completo, para o cal sería conveniente elixir un
día a comezos de outono ou primavera pola
maior cantidade de horas de luz.
Durante a realización do roteiro o alumnado
deberá realizar unha serie de actividades:
- Rexistro no caderno de campo e no mapa dos
puntos visitados e o tipo de rochas e formacións
xeomorfolóxicas observadas.
- Toma de mostras das rochas de cada zona.
- Fotografías das rochas e das estruturas xeomorfolóxicas.
De volta na aula: Conclusións e fixación
de contidos (2-3 sesións).
Coa información recollida propónselles ós alumnos e
alumnas que realicen unha presentación da inter-
IDEA 2007
pretación da xeoloxía e xeomorfoloxía da zona. O
traballo pódese propor por grupos, a cada grupo
asignaráselle unha zona (a distribución dependerá
do número de alumnos co que se traballe). A
posta en común con toda a clase axudará a
sacar conclusións e fixar os contidos tratados.
O roteiro.
Recomendamos ó profesorado a visita da zona
antes de realizala cos alumnos, para valorar o
tempo e contidos que se tratarán en cada
parada. É fundamental o manexo do mapa
topográfico e mapa de estradas para a identificación
das paradas.
Parada 1: Monteventoso.
En Doniños colleremos dirección ó porto exterior, á
dereita desviámonos cara a Monteventoso, realizando
o último treito da subida a pé.
Dende arriba temos unha boa perspectiva da
lagoa de Doniños e das praias de Doniños e San
Xurxo. Podemos falar de como os distintos materiais
condicionan o relevo (saíntes en granitosmáis
resistentes, e entrantes, praias e vales en
esquistos máis alterables).
Parada 2: Praia de Lobadiz.
Panorámica dende Monteventoso
Despois do aparcadoiro e do piñeiral da praia de
Doniños en dirección a San Xurxo deixamos o
autobús e camiñamos uns 10 minutos cara á
praia de Lobariz por unha pista de terra.
Á esquerda da praia observamos unha serie sedimentaria
con distintos episodios de sedimentación.
Na praia, formada sobre rochas graníticas,
apreciamos a actual plataforma de abrasión e
as diáclases nos granitos. Na rocha fixámonos
nos minerais que a forman e no proceso de erosión
diferencial no que as micas (mais brandas)
son arrancadas da rocha onde o mar bate nela
(meteorización física). Nesta zona observamos
71

na parte esquerda da praia un leito "colgado"
debido a procesos de ascenso do bloque do
que forman parte estes materiais, e a rasa (antiga
plataforma de abrasión mariña) debida á
acción do mar sobre os materiais en tempos
pretéritos.
Parada 3: Praia da Fragata (Covas)
Á dereita da abandonada caseta de socorrismo
baixamos cara á praia. Aquí, viramos cara á
dereita e a poucos metros observamos distintos
pregamentos nos xistos de Ordes, apréciase
tamén o diaclasado na rocha. Voltamos ó
comezo da baixada e camiñamos uns 20
metros pegados ó cantil ata que atopemos
unha falla na que apreciamos brechas de falla
con materiais triturados e fusionados de novo.
Ó final da praia da Fragata atopamos un contacto
entre os xistos de Ordes e unha anfibolita
(rocha metamórfica básica). Isto pode aproveitarse
para propoñerlle ós alumnos a elaboración
dunha hipótese que explique como
rochas de orixe tan distinto poden aparecer
xuntas.
Parada 4: Punta frouxeira (Valdoviño).
Collemos a estrada Ferrol-Valdoviño por Meirás e
despois da rotonda de Meirás collemos á
dereita cara ó faro de Punta Frouxeira.
Deixamos o autobús no faro e camiñamos
cara á dereita onde apreciamos os xistos de
Ordes sometidos a procesos de haloclastia.
Observamos tamén filóns de cuarzo resultantes
de exsudados dos materiais durante os procesos
metamórficos.
Parada 5: Canteira de Valdoviño.
Continuamos en dirección a Cedeira e despois de
pasar a vila de Valdoviño atopamos á dereita
unha canteira de gabros. Aproveitamos para
falar da súa orixe e usos (en aglomerados asfálticos
xa que ó ser relativamente brandos non
producen desgaste dos pneumáticos), e tamén
do seu impacto paisaxístico. Obsérvase que na
superficie presentan óxidos de ferro debido a
que os minerais que os forman son ricos neste
elemento.
Parada 6: Mirador do Paraño
Continuamos pola estrada e a uns 500 metros da
canteira atopamos un desvío cara á esquerda
que indica "miradoiro do Paraño". Deixamos o
autobús na estrada e baixamos a pé uns 300
metros ata chegar a un punto onde temos unha
72
excelente panorámica do complexo praia-lagoa
da Frouxeira. Podemos explicar o proceso de formación
das lagoas litorais e como a presenza do
pórfiro granítico de Punta Frouxeira (materiais
"duros") intervén na formación deste saínte.
Panorámica do complexo praia-lagoa da Frouxeira.
A praia e val de Valdoviño formáronse sobre
materiais mais brandos (xistos de Ordes). É interesante
sinalar neste punto a importancia da
lagoa como espazo ecolóxico protexido polo
convenio RAMSAR de protección de humidais.
Parada 7: Canteira de Pantín.
Aproximadamente a un quilómetro da parada
anterior atopamos á dereita unha canteira
abandonada de gneis. Os seus usos (áridos para
a construción) son distintos ós gabros da canteira
anterior, xa que estes son máis duros e son
maís resistentes ó desgaste polo cal non serven
para a rodada pero si para fabricar formigón.
Parada 8: Pantín con vistas a Vilarube.
A seguinte parada proposta é o miradoiro de
Pantín con vistas a Vilarrube, situado fronte a
"Casa Caneiro". Dende o miradoiro observamos
o complexo esteiro-barra litoral-lagoa colmatada,
explicamos a formación desta complexa
estrutura. Podemos comparala coas outras
lagoas litorais observadas (nun menor grao de
evolución).
Parada 9: Porto de Cedeira
Xa na vila de Cedeira atravesamos a ponte vella
en dirección ó porto. Entramos nunha vía lastrada
e a uns 200 metros atopamos unha pena
sobre a que está situada unha imaxe dunha
virxe. Nesta pena de granulita observamos os
pregamentos e podemos reflexionar sobre a súa
orixe. No final do porto apreciamos as pedras
que forman o espigón (anfibolitas de Purrido).
IDEA 2007

Como punto intermedio da viaxe podemos
facer un descanso dunha hora para xantar
nesta vila.
IDEA 2007
Pregamentos en granulitas no porto de Cedeira.
Parada 10: Canteira de Purrido.
Dende a vila de Cedeira collemos cara a Punta
Candieira e a uns 5 km. atopamos a canteira de
anfibolitas de Purrido, da cal se extraeron os
materiais cos que se construíu o espigón de
Cedeira. Continuando a pé, a uns 400 metros
atopamos, selado, o antigo vertedoiro de residuos
de Cedeira.
Parada 11: Mirador de Uzal
Paisaxe serpentínica.
Volvemos sobre os nosos pasos cara á vila, na
rotonda tomamos o camiño de San Andrés de
Teixido, avanzamos polo val de Chímparra formado
por gneis (mais brandos cas rochas que
os rodean, o que facilitou a apertura do val), e
collemos a subida en dirección a Santo André; a
4 ou 5 km da subida apreciamos un cambio na
paisaxe, aparece o karst serpentínico ou paisa-
xe en "pan de boroa". Paramos preto do repetidor
de telefonía á dereita. Temos neste punto
unha panorámica perfecta da vila de Santo
André de Teixido, asentado sobre depósitos glaciares
ou periglaciares que facilitan o desenvolvemento
da agricultura nesta zona. Falaremos
aquí tamén do proceso de serpentinización das
peridotitas.
Parada 12: Filón de cuarzo.
Continuando camiño en dirección a Cariño, despois
do punto quilométrico 3 atopamos un filón
de cuarzo, nos arredores do filón, no ribazo da
estrada, podemos observar zoas hidromorfas
nas que se esta a formar turba. A uns 20 ou 30
cm de profundidade no solo, tamén observaremos
depósitos de cuarzo en forma de xeodas
con cristais de tamaño apreciable, a súa xénese
ten relación co filón próximo.
Parada 13: Garita de herbeira.
Xa no alto, á esquerda do camiño atopamos a
garita de Herbeira, nela están, para algúns, os
cantís máis altos de Europa formados por serpentinitas.
A altitude dos cantís débese ó basculamento
do bloque sobre o que se atopan en
dirección á ría de Ortigueira.
Parada 14: Canteira de “Dunita”
Atopamos esta canteira en dirección á vila de
Cariño. Trátase dunha explotación abandonada
de peridotitas que se comercializaban co
nome de "dunita". Utilizábanse nos altos fornos
de Biscaia para a obtención de aceiro, dado o
seu alto contido en minerais de ferro.
Parada 15: Punta dos aguillóns. Cabo
Ortegal.
Rematamos o noso percorrido na punta dos
Aguillóns, no Cabo Ortegal. Os aguillóns, formados
por ecloxitas, son máis resistentes cas rochas
que os rodean. Na rocha apreciamos os granates
de distintos tamaños. Podemos achegarnos
desde aquí ó porto de Cariño que ten un espigón
construído con este tipo de rochas.
Recomendamos facer o retorno cara a Ferrol
pola estrada Cariño-Mera, e dende aquí
dirección a Ferrol.
73

Bibliografía:
74
- IGME. Mapa geológico de España: Hojas de
Cariño, Cedeira y San Salvador de Serantes.
Servicio de publicaciones Ministerio de
Industria.
- LEIRA AMBRÓS, M.J. E OUTROS. Introducción
al conocimiento de las rocas y sus formas de
alteración en el municipio de Ferrol.
Concepción Arenal. Ciencias y humanidades
nº28, 30. Junio 1995.
- MACÍAS VÁZQUEZ, F. E OUTROS. A Capelada,
una alternativa para el uso y conservación de
sus recursos naturales. Publicacións da
Deputación Provincial da Coruña. 1983
.- MARTÍNEZ GRAÑA, ANTONIO MIGUEL. Formación
e dinámica das rías galegas. Consellería de
Pesca, marisqueo e acuicultura. Xunta de
Galicia. 1994.
- VILAS, FEDERICO E OUTROS. Guía de la
Naturaleza de Galicia, tomo 1: Los procesos
geológicos. Faro de Vigo. 1992.
IDEA 2007

Resume.
Os elementos dos que se ocupa a musicoterapia
(concepción do suxeito, percepción, arte,
expresión, etc.) precisan dun método que teña
en conta o xeito no que estes obxectos se articulan,
alén dun conxunto de estratexias que se
poñen en xogo no proceso musicoterapéutico.
É fundamental sinalar que a súa implantación e
desenvolvemento foi crecendo a medida que
coñeceu a solidez e eficacia do traballo musicoterapeútico.
Introdución.
A música enriquece a vida, e por iso é necesario
que nos rodee un ambiente musical rico e controlado
en estímulos, posto que esta experiencia
sensorial é o que nos vai proporcionar un desenvolvemento
emocional, psicofisiolóxico e social
equilibrado.
O son e a música xogaron un papel determinante
nos diferentes ritos da humanidade. Así, dende
o comezo da Historia, en todas as culturas e civilizacións
estivo sempre presente a música. Na
antigüidade ningún rito tiña eficacia se non ía
acompañado de cantos e sons. Xa desde antes
do Imperio Romano, os curandeiros utilizaban a
música como recurso terapéutico, e a partir do
Renacemento comezaron estudos que demostraban
os beneficiosos efectos do son nos procesos
curativos.
IDEA 2007
A Musicoterapia
AInstrumento comunicativo e rehabilitador
A fins do século XIX, nos Estados Unidos, iniciáronse
experiencias interdisciplinares en hospitais, utilizando
a música como ferramenta terapéutica
aínda que até pasada a Segunda Guerra
Mundial non se pode falar de musicoterapia
propiamente dita. Así empezou un traballo de
investigación que culminou converténdose nun
programa de formación universitaria en
Musicoterapia.
Descrición e principios.
Gemma Argüelles Botana,
CFR de Ferrol.
Podemos agora concretar o que se entende por
Musicoterapia. Así, segundo Rolando O.
Benenzon (1976), "A Musicoterapia é unha técnica
de comunicación que utiliza o son, a música
e mais o movemento como obxectos intermediarios;
estes elementos pre-verbais e non verbais
permiten retrotraer a comunicación a estados
moi regresivos, o que nos facultan para reelaborar
unha aprendizaxe do paciente".
Juliette Alvin (1993) di, respecto diso, que "a
Musicoterapia é o uso dosificado da música no
tratamento, a rehabilitación, a educación, reeducación
e o adestramento de adultos e nenos
que padecen trastornos físicos, mentais e emocionais".
Para a Federación Mundial de Musicoterapia,
esta técnica busca descubrir potenciais e restituír
funcións do individuo para que alcance
unha mellor organización interpersoal, e conse-
75

cuentemente, unha mellor calidade de vida, a
través da prevención e rehabilitación nun tratamento.
En musicoterapia non só se utiliza a música,
senón tamén sons diversos, cunha serie de actividades
variadas relacionadas coa súa produción:
discriminación, asociación, realización de
xogos sonoros, descrición sonora de instrumentos,
voces, natureza, corpo humano, representación
gráfica a través da cor, instrumentos
electrónicos, representación corporal, etc. O
movemento tamén é un elemento imprescindible,
posto que a música é ritmo. Sendo unha
das artes dinámicas, é inevitable que o movemento
sexa o protagonista. A necesidade que
sente o individuo de expresarse, de moverse
constantemente, pode e debe aproveitarse
para abrir canles de comunicación que dean
lugar a un proceso de adestramento e de
recuperación, chegando así a un desenvolvemento
físico, emocional e mental equilibrado e
integrado.
No proceso musicoterapeútico, o que se procura
é que o individuo poida expresarse e sexa
capaz de crear libremente, e non a técnica nin
a estética sonora dun instrumento, da voz ou do
corpo. Activaranse asociacións de recordos, feitos,
realidades e fantasías.
Con todo, para que poidamos falar de
Musicoterapia é necesaria a presenza de tres
elementos fundamentais: o musicoterapeuta, a
ou as persoas que vén ou son obxecto de terapia
e o obxecto corporo-sonoro-musical.
Para expoñer os principios básicos da
Musicoterapia, seguiremos as indicacións por
dous autores: E. Thayer Gaston e Rolando O.
Benenzon (1997).
Thayer exponnos tres principios fundamentais para
a práctica musicoterapéutica:
76
1. O establecemento ou restablecemento das
relacións interpersonais. Refírese á propiedade
que posúe a música de establecer relacións
interpersonais desexables a través de actividades
grupais.
2. O logro da autoestima mediante a autorrealización.
Entendemos por autoestima a confianza e
satisfacción que se atopan nun mesmo; é o respecto
e a boa opinión acerca dun mesmo. A
autorrealización e autosatisfacción que sente
unha persoa ao conseguir unha meta proposta
como pode ser cantar, tocar un instrumento,
realizar unha danza correctamente sen ter que
comparar ou competir, é unha das metas que
todo musicoterapeuta ou profesor de
Educación Especial debe perseguir.
3. O emprego do poder singular do ritmo para
dotar de enerxía e organizar. O ritmo é orde, xa
que ordena os sons no tempo. Sen el non existe
periodicidade. Vivido dun xeito espontáneo e
mediante exercicios corporais, cancións rítmicas
e manexo instrumental, podemos conseguir que
ese mesma orde pase a formar parte da experiencia
do individuo, mellorando as deficiencias
que puidese presentar.
Xustificación e aplicación.
Unha vez definida a musicoterapia, podemos
agora xustificar o seu uso como ferramenta terapéutica,
e para iso centrarémonos nas calidades
que a música posúe en si mesma, entre as
que podemos destacar as seguintes:
- É un modo de expresión universal. Facilita
a expresión en persoas que non manexan o
código verbal ou que teñen dificultades de
comunicación.
- Como fenómeno acústico que é, a música
estimula os sentidos facilita respostas fisiolóxicas.
Actúa sobre o sistema nervioso, os tecidos
musculares, pode modificar a respiración, etc.
- Facilita a toma de contacto coas emocións
e co inconsciente.
IDEA 2007

Permite sortear barreiras: a través do código musical
pódese establecer unha relación de ti a ti.
Trabállase desde o potencial de cada persoa,
no canto de facelo desde a patoloxía ou dificultade.
- A expresión musical é a expresión do non verbal,
do inconsciente. A relación terapéutica establécese
contactando con espazos íntimos e profundos
da persoa, o cal favorece a creación de
vínculos fortes (fundamental no traballo terapéutico).
A música inflúe na nosa mente e no noso organismo
mediante a creación de emocións.
Calquera peza musical pode influír nas nosas
exaltacións, xa sexa de xeito positivo ou negativo,
e así o mesmo pode provocar relaxación,
alegría, equilibrio psíquico, ca depresión, angustia,
estrés ou ansiedade.
A utilización da musicoterapia ten unha ampla
variedade de aplicacións que vai desde a súa
presenza en diversidade de institucións -hospitais
psiquiátricos, institucións penitenciarias, centros
de orientación, centros educativos, xeriátricos...-
ata os diferentes obxectivos e tratamentos
como poden ser educacionais, de rehabilitación,
psicoterapéuticos, preventivos, etc. Así
mesmo, os diferentes tipos de individuos cos que
pode ser aplicada van desde persoas con
necesidades educativas especiais, con déficit
intelectual, con problemas de aprendizaxe, con
desordes do desenvolvemento da personalidade,
con problemas de axuste social ou comportamental,
con problemas neurolóxicos, lesións
físicas, dor, enfermidades, deprivación emocional,
desvantaxes sociais, ata drogadicción e
problemas relacionados coa vellez.
Na nosa experiencia con nenos psicóticos, partimos
dunha musicoterapia activa, é dicir, a
modalidade na que o alumno participa activamente,
improvisando, con movemento, xogos
IDEA 2007
motrices, vocalizacións, etc. Outro aspecto que
tivemos que ter en conta, á hora de suscitar as
sesións, foi o de decidir se a música se utilizaría
"en" terapia ou "como" terapia; e, posto que
desde un principio se intentou influír no comportamento
do neno e nas súas consecuencias, a
elección foi o enfoque da música como terapia.
As principais modalidades expresivas en
Musicoterapia son: a música, a verbalización, o
movemento, a danza, o drama, a poesía e a
arte. Os medios que a música nos proporciona
son:
- O son, que se intenta orientar de acordo ao que
o paciente requira.
- O movemento, que é o medio que emprega o
esquema corporal.
- O corpo, é unha parte do todo que é o paciente;
a través do seu propio corpo en movemento
empézase a traballar, por exemplo a respiración.
- Os instrumentos, que son as ferramentas que nos
serven para acompañar as cancións, a creación
ou improvisación musical, para manter a
atención ou establecer vínculos de unión.
Isto é importante sinalalo porque en función do
aspecto que enfaticemos máis (vocal, instrumental,
son corporal, improvisación etc.) o tratamento
de musicoterapia vai ter un enfoque
ou outro.
Sesións en musicoterapia
Non é necesario ter coñecementos musicais para
acceder a un tratamento musicoterapéutico.
Para levar a cabo unha sesión de musicoterapia,
cómpre comezar cun contacto exploratorio,
no que se empeza a coñecer ao paciente,
obsérvanse as súas dificultades ou patoloxías, á
vez que as súas habilidades; é necesario tamén
un desenvolvemento integrador, para estable-
77

cer a relación, desenvolver a comunicación,
traballar as potencialidades; e, alén diso, unha
comunicación e actualización para traballar
maiores niveis de comunicación e relación, elevar
o nivel de consciencia e confianza e liberar
de certas dificultades asociadas á súa patoloxía.
O seguinte é estruturar as sesións con :
1. Canción de benvida. Estrutura fixa coa que se
introduce aos nenos no encadre musicoterapéutico.
Contén espazos de improvisación individual
nos que cada neno se expresa tal e
como chega á sesión.
2. Improvisacións libres e actividades estruturadas.
Coas que se desenvolverán os contidos do traballo
musicoterapéutico.
3. Canción de despedida. Estrutura fixa que facilita
a saída do encadre musicoterapéutico.
Contén espazos individuais de improvisación
para que cada neno poida despedirse tamén
persoalmente.
A importancia da canción débese, entre outros
factores, a que a correcta emisión e a adecuada
calidade da voz, é a dificultade máis común
dos nenos psicóticos.
As sesións lévanse a cabo nunha sala acondicionada
para ese fin. Os instrumentos musicais, han
de ser de fácil manexo e na súa maioría de percusión.
Para traballar en musicoterapia é necesario
un equipamento musical cunha variada
gama de instrumentos que aporten diferentes
timbres e sonoridades. As actividades son aproveitadas
para establecer unha comunicación
positiva co neno.
Débese contar cun equipo de gravación, un
reprodutor e diversos instrumentos. A posibilidade
de escoitar a produción que xorde durante a
sesión é importante. A elección do material
sonoro que se utiliza, proporcionado polo
paciente ou o musicoterapeuta, ten que ver
78
coa "Historia Sonora" da persoa, que temos que
descubrir a través dunha entrevista individual
que nos permita coñecer gustos propios, dos
seus familiares, das persoas vinculadas ao
paciente, etc. Esta entrevista afianza o vínculo
co musicoterapeuta e define moitos dos aspectos
transferenciais que se van pór en xogo
durante o tratamento. O profesional debe estar
sempre disposto a usar a linguaxe sonora do
paciente.
En relación á temporalización, realízanse unha ou
dúas sesións semanais, cunha duración aproximada
de 50 minutos. O terapeuta debe contar,
ademais, con 10 minutos adicionais entre as
sesións para anotar datos e reflexións e revisar o
traballo. As sesións poden ser individuais ou en
grupo, en función das características específicas
dos pacientes, pero nunca superando cinco
compoñentes.
Logros obtidos a través da musicoterapia:
Mediante a aplicación da musicoterapia, puidemos
constatar que moitos pacientes melloraron
considerablemente a súa deficiencia. A acción
beneficiosa que a música exerceu neles, poderiamos
concretala do seguinte xeito:
- A música como medio de expresión e de comunicación
favoreceu o desenvolvemento emocional,
mellorou dun modo considerable as percepcións
e a motricidade dos nenos, así como
a súa afectividade.
- Favoreceu a manifestación de tensións, problemas,
inquietudes, medos, bloqueos..., actuando
como alivio e diminuíndolles a ansiedade.
- Ao tratarse dunha linguaxe específica, levou a
un goce e satisfacción tanto no ámbito individual
como grupal.
IDEA 2007

- Conseguiuse maior equilibrio psicofísico e emocional,
e logrouse establecer unha comunicación
a través da arte, sendo mesmo máis inmediata
e profunda ca palabra.
- As respostas psicofisiolóxicas rexistráronse en diferentes
parámetros: encefalograma, reflexo psicogalvánico,
ritmo cardíaco, amplitude respiratoria.
- Os estímulos rítmicos estimularon o rendemento
corporal, deducíndose teoricamente que producen
un aumento do rego sanguíneo cerebral.
Bibliografía.
Patxi del Campo (1997): La Música como
Proceso. Ed. Amarú.
Bruscia, K (1997): Definiendo Musicoterapia. Ed.
Amarú.
VVAA (1997): Sonido, comunicación y terapia.
Ed. Amarú.
Fridman, Ruth (1997): La música del niño por
nacer. Ed. Amarú.
Bradley LA, Prokop CK.(1982): Research methods
in contemporary medical psychology. New
York: Ed. Wiley,
Valdés M, Flores T. (1990): Estrés y sistema inmunitario.
En: Valdés M, Flores T. eds. Psicobiología
del estrés. Barcelona: Ed. Martínez Roca,
1990:98-123.
Victoria García-Viniegras CR.(1996): Curso sobre
estrés y salud. Hospital Psiquiátrico de La
Habana.
IDEA 2007
Do mesmo xeito, os nenos máis difíciles, por exemplo,
os psicóticos, responden ao estímulo musical
máis que a calquera outro estímulo.
Tendo en conta estes resultados, parécenos apropiado
resaltar a importancia desta disciplina
que, basicamente, é unha combinación de
dous eixes como son a música e a terapia.
Podemos considerala como unha ciencia e un
proceso interpersoal que require da integración
de moitos elementos artísticos e accesibles.
sLazarus R, Folkman S.(1986): Estrés y procesos
cognitivos. Barcelona: Ed. Martínez Roca.
Fernández de Juan T.(1994): Acerca de
Investigaciones Musicoterapéuticas. La
Habana: Ed. Academia.
Alvin J.(1994): Musicoterapia. Barcelona: Ed.
Paidós.
Benenzon R.(1985): Manual de Musicoterapia.
Barcelona: Ed. Paidós.
Loroso A, del Campo P.(1987): Biomúsica,
Manual de Musicoterapia. Cuaderno Nº 6.
Revista Integral Maragal (Barcelona)
Ingenieros J.(1987): El lenguaje musical. Buenos
Aires: Ed. Rosse.
De Gordon A.(1988): Indicaciones terapéuticas
de la música. Establecimiento Tipográfico. La
Habana.
79

Todo comezou cando, hai xa algún tempo, no
IES de Ortigueira propuxémonos participar nun
proxecto europeo Sócrates-Comenius, sen
saber aínda moi ben de que se trataba e sen
podermos imaxinar que todo derivaría nun
traballo moi intenso, pero moi gratificante,
que duraría tres anos e que rematou agora.
Comezamos utilizando as TIC na busca de profesores
doutros países interesados en traballar
connosco. Foron os primeiros pasos para formar
o equipo, establecer unha axeitada
comunicación a través do correo electrónico
e poñérmonos de acordo na temática a desenvolver.
Finalmente, o tema escolleito foi o
dos estereotipos europeos, xa que constatábamos
o feito de que aínda existen multitude
de tópicos sobre o resto dos europeos, que
están moi afastados da realidade. Con este
proxecto intentamos coñecernos mellor para
superar eses tópicos que se foron forxando a
través dos anos. Tamén coñeceríamos como
nos ven os demais para mostrarlles despois
como somos en realidade.
Durante o primeiro ano 2003-04, traballamos
sobre os estereotipos que temos dos nosos
veciños. Os alumnos prepararon e realizaron
unha serie de enquisas para descubrir cales
eran eses tópicos. Así mesmo, cada equipo de
profesores e alumnos dos diferentes países
prepararon un traballo similar cuxos resultados
se intercambiaron e escolléronse os clixés
máis recorrentes que no noso caso foron: os
IDEA 2007
Como os vemos? Como
son. Como nos ven?
Como somos.
Proxecto Sócrates-Comenius.
Elena de la Iglesia Barreras,
IES de Ortigueira
touros, o sol, a paella e o flamenco ¡non había
dúbida!
O francés é un señor con boina que come queixo
e bebe champaña, que vive preto da Torre
Eiffel e que pensa: "son o mellor"
O inglés toma o té ás cinco en punto mentres
berra "Deus salve á Raíña"
O italiano é un macho que está todo o día
pelexándo, comendo pasta e pizza, e paseando
en góndola
Os romaneses son xitanos moi pobres que chupan
o sangue, róubannos e viven nun país
comunista que ninguén sabe situar no mapa"
Ante estes resultados dispuxémonos a facer un
traballo na procura dos "contratópicos" coa
fin de amosar a realidade do noso país.
Como produto final elaboramos un folleto de
"tópicos e contratópicos"
O segundo ano 2004-05 tivo unha dimensión
máis rexional e denominámolo "como
somos", Traballamos sobre a realidade da
nosa Comunidade coa fin de amosar ós
nosos veciños europeos o noso patrimonio
natural, histórico e cultural, posto que nos
demostraron que tiñan de nosoutros unha
imaxe que non se correspondía coa realidade.
83

Como producto final, elaboramos unha presentación
en computador na que os personaxes
de D. Quixote e Sancho Panza percorrían
Galicia mostrando a diversidade natural e cultural
(homenaxe co motivo do IV Centenario)
Nesta presentación, quixemos facer ver como a
cultura galega está moi afastada dos clixés
de "España y olé". O flamenco está aquí substituído
pola gaita e a cultura celta, o sol existe
agochado na chuvia e a paella é, moitas
veces, reemprazada polo caldo, o marisco ou
o polbo.
Os romaneses descubríronnos a riqueza artística
e cultural do seu país, así como o cambio político
para a democracia.
Os ingleses presentáronnos outros aspectos
menos coñecidos do seu país no que sae o sol
e no que a familia real non é o único tema de
preocupación.
Os italianos fixéronnos ver unha Sardeña afastada
da mafia, cunha gastronomía variada.
Os franceses mostráronos que a súa riqueza
monumental é inmensa e vai moito máis aló
da Torre Eiffel.
O terceiro ano 2005-2006, baixo o lema "ser adolescente
en Europa", centrámonos na vida dos
nosos alumnos e alumnas para mostrar como
viven, como pensan, que lles preocupa ...
para demostrar que, a pesar das diferenzas,
somos iguais. Para isto preparamos unha
enquisa cunha multitude de preguntas sobre
a súa vida.
Como produto final, presentámo-los resultados
das enquisas nas que vemos os modos de vida
dos rapaces dos diferentes países, dato que
foron intercambiados nunha última xuntanza.
84
Paralelamente a este traballo individual, para as
postas en común, cada ano tiveron lugar dúas
reunións de Proxecto e intercambio de alumnos
nalgúns dos países. Estes encontros reforzaron os
lazos entre os cinco centros educativos participantes
e permitiron dar un sentido á aprendizaxe
de linguas estranxeiras.
Todo este traballo recompilouse este último ano
nunha revista que sintetiza o labor feito.
O resultado deste proxecto parécenos moi satisfactorio,
tanto para os docentes coma para os
alumnos.
Esta tarefa de colaboración entre varios países
serviu como ponte para coñecérmonos mellor,
realizar intercambios e beneficiar a algúns alumnos
e alumnas que non tiveran, até ese momento,
a posibilidade de coñecer dunha maneira
tan estreita a compañeiros doutros países e
compartir con eles multitude de experiencias
que nunca esquecerán, xa que ademais de
permitir o coñecemento doutros países e culturas,
fomenta outros valores como é o respectopolo
diferente ó mesmo tempo que nos permitiu
dar a coñecer o noso contorno máis aló das
nosas fronteiras.
IDEA 2007

AAbrindo portas: Facendo
Durante o curso académico 2006-07, a Escola
Oficial de Idiomas de Ferrol participa nun proxecto
Grundtvig 2. É a primeira vez que a escola
se enrola nun programa europeo Sócrates
deste tipo, xa que polas súas características
como centro público de educación de adultos,
baseado na aprendizaxe de idiomas, foi realmente
difícil ata agora atopar outros centros
semellantes en Europa cos que compartir as
nosas experiencias. Cando por fin e, grazas á
axuda do CFR de Ferrol, soubemos do
Grundtvig 2, un programa no que as escolas si
estamos reflectidas, levamos unha alegría. Foi
entón cando nós, as autoras deste artigo,
apoiadas por todo o centro, comezamos a
nosa andaina como coordinadoras dun proxecto
que chamariamos máis adiante Abrindo
Portas...
Como empezou todo
En liñas xerais, un programa Grundtvig 2 ten como
obxectivo principal colaborar con centros doutros
países europeos (os socios no proxecto
teñen que ser un mínimo de tres) cos que traballar
conxuntamente promocionando unha cidadanía
activa e contribuíndo á educación de
adultos baixo unha temática social.
Unha vez que tivemos claro en que consistía, as
tarefas máis importantes eran a busca de
socios, e o deseño dun programa que puidera
interesar a un bo número de institucións.
IDEA 2007
o descoñecido e estrano,
coñecido e familiar
Proxecto Europeo Grundtvig 2
Ana Isabel Fernández Suárez, Marta Ferreiro Veiga.
Escola Oficial de Idiomas de Ferrol
Co obxectivo de buscar socios que se unisen ao
noso proxecto, asistimos a un seminario de contacto
en Praga, en novembro do 2005. Alí, coñecemos
representantes doutros centros europeos
de características moi diversas: universidades,
prisións, escolas privadas, escolas de educación
de adultos, ONGs, museos, institucións sociais
creadas sen ánimo de lucro, escolas de arte,
etc. Aínda que este seminario resultou moi produtivo,
vimos por primeira vez as dificultades
que teriamos como EOI, xa que non existe en
Europa ningún centro que se aproxime ao noso
como escola pública de idiomas para adultos.
Nun programa Grundtvig 2, porén, non é necesario
formar unha asociación entre centros moi
similares, senón que, polo contrario, canto máis
dispares sexamos, moito máis enriquecedor será
ver como unha temática social se traballa
desde puntos de vista e centros completamente
diferentes entre si e máis oportunidades teremos
de ser aprobados pola Comisión Europea
como asociación.
O segundo problema co que nos atopamos foi o
deseño dun programa. Xa que o noso obxectivo
era optar pola coordinación do proxecto,
queriamos levar a Praga unha idea moi clara do
que queriamos facer, adaptada a centros de
idiomas. Unha vez alí, e despois de expoñer a
nosa idea, vimos que fora un erro pola nosa
parte. É bo levar unha idea do que se quere
facer durante dous ou tres anos con outros países,
mais debe ser unha idea ben aberta e dispoñible
a cambios, e non demasiado axustada
85

ás necesidades do propio centro. No noso
caso, estivemos de acordo coa representante
dun centro alemán, para adaptar o programa
ás características de ambos os centros,
e xuntas deseñamos Abrindo portas:
facendo o descoñecido e estraño, coñecido
e familiar.
Con Abrindo Portas pretendemos levar a cabo
un proxecto coa temática social da migración
nun sentido moi amplo. Centrarémonos
en refuxiados, emigrantes retornados, inmigrantes,
emigrantes, cidadáns que viven nas
nosas cidades sen documentación legal.
Debe ser amplo para así reflectir a realidade
dos países de todos os socios. Cremos que é
moi interesante traballar neste tema, non só
pola súa repercusión social, senón tamén cultural
e lingüística.
Aínda que o Volkschoschule de Munich e a EOI
de Ferrol fomos os que elaboramos o programa,
necesitabamos buscar máis socios que se
unisen a nós para ser o mínimo de tres que se
require na solicitude dun Grundtvig 2. A EOI
xa tiña feitos algúns contactos por Internet
(www.partbase.programkontoret.se) con
outro centro da Romanía e Turquía e, no
mesmo seminario de Praga, tamén fixemos
algún contacto, pois alí coñecemos xente de
Chipre e Suecia que nos facilitaron direccións
de centros dos seus respectivos países que
estaban interesados na experiencia.
Formando xa un grupo de seis socios, empezamos
a traballar xuntos vía internet para elaborarmos
a solicitude que tiñamos que presentar
antes do 1 de marzo 2006. Esta tarefa resultou
un pouco complicada porque non estabamos
xuntos "presencialmente" e moitas veces nos
atopabamos con puntos de discusión que non
se puideron traballar como a nós nos gustaría.
Non eran cuestións que fosen relevantes para
a solicitude e, polo tanto, deixamos que eses
temas fosen tratados nunha reunión, unha visita
de proxecto en setembro en Ferrol, onde si
estariamos todos xuntos por primeira vez.
Logo de presentar a solicitude, e mentres non
soubemos se eramos aceptados ou non, decidimos
facer publicidade do proxecto na escola.
Así, no caso de sermos admitidos como
coordinadores, os estudantes xa saberían del e
teríamos moito camiño andado. As actividades
que propuxemos eran moi sinxelas e moi abertas,
sen dar tampouco demasiada información
sobre o proxecto, pois non queríamos adiantar
algo que ao mellor era rexeitado pola Axencia
86
Nacional. O único que pretendíamos era dalo
a coñecer na EOI e tratar que os estudantes
amosasen curiosidade sobre o que nós estabamos
a facer. Algunhas destas actividades
foron...
Un concurso onde cada semana se daba unha
cuestión sobre coñecemento de Europa. Os
alumnos participaban voluntariamente e
houbo un gañador ao final do ano académico.
Creamos o Recanto de Europa, onde expoñiamos
novas sobre Europa, e as últimas novas
sobre o proxecto
Invitamos a Irfan Guler, do Kurdistán turco, que
nos falou, durante a semana cultural na EOI, da
súa experiencia como emigrante en Galicia e
da súa vida no Kurdistán.
Invitamos a unha bailarina de danza do ventre, xa
que era unha actividade moi rechamante para
os estudantes que os achegaría a unha cultura
diferente, etc.
IDEA 2007

Por fin, e despois de estar esperando polas novas
da nosa Axencia Nacional desde marzo, comunicáronnos
en xullo que a EOI de Ferrol estaba
admitida como coordinadora do proxecto.
Pouco a pouco, os seis centros que formabamos
o grupo, tivemos a contestación que estivéramos
esperando durante cinco meses.
Afortunadamente, Turquía, Suecia e a EOI de
Ferrol fomos aceptados, mais Romanía, Chipre e
Alemaña non tiveron tanta sorte.
A visita de proxecto
O noso primeiro encontro como asociación de
aprendizaxe Opening Doors celebrouse en
Ferrol en setembro do 2006. Acollemos esta primeira
visita por sermos os coordinadores do proxecto.
Foi unha reunión que sabíamos que ía ser
decisiva para o devir do proxecto. Unha das
razóns da súa importancia era que supuña a primeira
vez que os socios nos viamos cara a cara
para podermos falar das nosas expectativas e
ideas. Debido a que toda a comunicación que
tivéramos se levara a cabo por medio de correo
electrónico, había detalles importantes, como a
temporalización exacta das actividades, entre
outros, que conviña comentar na reunión.
Por outra parte, o que primaba nesta primeira visita
de proxecto era crear unha identidade de
grupo. Opening Doors fora deseñado inicialmente
como unha asociación de seis centros
de moi diversas características (unha ONG,
escola de arte, de formación profesional, etc.) e
isto implicaba redefinir os obxectivos prioritarios,
agora que eramos tres socios, e tendo en conta
as características dos centros que conformaban
a nosa nova asociación. Por outra parte, xunto
coa reformulación dos obxectivos, queríamos
crear un ambiente de traballo motivador e
agradable para que xa dende o comezo se
facilitase a comunicación e a cooperación en
grupo.
IDEA 2007
Na visita, procuramos que se alternasen as sesións
de traballo na EOI con actividades de lecer
máis relaxadas, como unha excursión que programamos
pola ría de Ferrol e na que participou
unha boa parte do claustro da EOI. Estas actividades
foron moi útiles posto que permitiron que
puidésemos compartir e relacionarnos a un nivel
máis persoal e achegado.
Durante a visita de proxecto tamén se produciu a
recepción no concello de Ferrol, na que o edil
de educación, D. José Manuel Vilariño, deu a
benvida ós nosos socios de Suecia e Turquía.
Con esta recepción tivemos tamén a oportunidade
de presentarmos o proxecto á comunidade
local e dala a coñecer na prensa da cidade.
Nas sesións de traballo cubrimos os puntos que se
estableceran nas ordes de día e a postas en
común foron moi eficaces. Puidemos concretar
entre outras cousas que papel ía xogar cada
centro, e especificar as diferentes fases que
tería o proxecto. Unha vez finalizada a visita,
todos tiñamos clara a temporalización das actividades,
e tiñamos ben definida a nosa forma
de traballar durante a vida do proxecto
Opening Doors.
En conclusión, esta primeira visita cubriu as expectativas
que tiñamos. Descubrimos que os tres
socios tiñamos semellantes intereses, e houbo
unha disposición moi positiva por parte de
todos.
O proxecto na EOI
Unha vez celebrada a visita de proxecto dispuxémonos
a preparar a súa implementación na
escola.
Durante este primeiro ano queremos que os
alumnos dos tres centros dean a coñecer, por
unha banda, a súa localidade e centro de
87

ensino; e por outra, que sexan portadores de
información sobre a migración nun sentido
amplo e como se vive nas súas cidades. Para
iso, celebraranse charlas e entrevistas nos centros,
nas que se convidarán alumnos que experimentasen
nalgún momento esta situación. Os
alumnos das escolas serán os encargados de
informar e ser testemuña destas historias que
doutro xeito ó mellor non se coñecerían. Estas
experiencias quedarán recollidas no Diario do
Inmigrante.
Así mesmo, os alumnos foron convidados a participar
nun concurso de fotografía co que agardamos
poder obter un banco de imaxes xenuíno
que se recollerán nunha publicación a finais de
curso.
Todas estas actividades van encamiñadas a que
se produza unha toma de contacto entre os
centros socios, empregando material auténtico,
e introducindo deste xeito unha temática social
relevante no contexto da aprendizaxe de linguas.
Agardamos que o traballo resultante permita
unha certa reflexión ao respecto da inmigración
e como se vive en tres localidades ben diferentes
e con realidades sociais tamén moi diversas.
Supón un paso necesario para poder levar a
88
cabo no segundo ano actividades cun fin máis
práctico.
Unha das nosas preocupacións principais era que
fose un proxecto que se mantivese vivo dentro
da escola, e polo tanto que chegase ó maior
número de alumnos posible.
Para garantir isto, procuramos que o proxecto estivese
presente en tres ámbitos dentro da escola:
" Nas aulas e en cada departamento de idiomas:
visualización de documentos audiovisuais
relacionados co tema, debates, cartas,
redaccións, lectura de textos entregados
polos nosos socios, etc.
" Un grupo de voluntarios.
" Actividades que implican a toda a escola:
charlas e obradoiros sobre a temática do
proxecto.
Hoxe, atopámonos nunha etapa inicial, na que
aínda estamos comezando a confeccionar o
material; o mesmo acontece en Suecia e en
Turquía, mais agardamos que nunhas semanas
xa se empecen a ver resultados visibles e materiais
da nosa cooperación transnacional. Todo o
que se elabore estará exposto no noso Club
Social, que é o espazo físico de Opening Doors
na EOI. Por outra banda, enviaremos as nosas
experiencias -gravadas, escritas, etc.- ós nosos
socios para compartilas.
A pesar de ser moi cedo aínda, o feito de introducir
o proxecto nas aulas está dando xa os
seus froitos. Hai moito interese por parte do
noso alumnado, que está tomando un papel
bastante activo, achegando ideas e intentando
pescudar qué pode facer. A estas alturas
do proxecto temos a sorte de poder contar
cun grupo de alumnos que está disposto a participar
de forma voluntaria en actividades que
son máis complexas para levar á aula como é
a recollida de información, elaboración de
enquisas, axuda na montaxe e preparación de
actividades e achega de ideas. Tamén hai que
subliñar que o proxecto se está enriquecendo
moito coas ideas e iniciativas do profesorado
da EOI.
Con todo isto, estamos convencidos de que o
noso labor docente e a escola no seu conxunto,
se vai beneficiar deste achegamento a
Europa e do vínculo que iniciamos cos nosos
centros socios, e que esperamos que sexa
duradeiro.
IDEA 2007

PProxecto para dúas aulas
Nieves
Os comezos
No CEIP Unión Mugardesa, no curso escolar 92-93,
comezamos a impartir no Ciclo Medio unha hora
semanal de francés como segunda lingua estranxeira.
Esta innovación curricular foi en todo
momento avalada pola comunidade educativa e
mais a inspección, así como tamén lle foi comunicado
á Subdirección Xeral de Innovación
Educativa da Consellería de Educación.
A experiencia foise ampliando ao resto do alumnado
até que no curso 98-99 tiven a posibilidade de
implantalo en todos os ciclos e niveis, dende o pri-
IDEA 2007
bilingües de primaria, no
colexio Unión Mugardesa
Freire Piñón
meiro curso de educación infantil até sexto curso
de primaria, cunha sesión semanal dunha hora en
cada un deles.
Así continuamos até o curso 2002-03 cando,
seguindo o modelo das seccións bilingües de
secundaria, optamos por impartir a plástica en
francés, o que nos permitía, por unha banda,
unha ampliación de horario e, pola outra, ofrecerlle
ao alumnado un novo marco de aprendizaxe:
a comunicación nunha lingua estranxeira a
través dunha área non lingüística do seu currículo
escolar.
Finalmente, esta andaina tivo que rematar no curso
2003-2004 por mor da supresión dunha praza no
colexio e terme que facer cargo eu dunha titoría
ademais da dirección do centro.
Tanto a APA, como o Consello Escolar e mais o
Claustro de profesores fixeron unha petición formal
á Delegación co fin de que se prestasen os
apoios e as axudas necesarias para a súa continuidade
mais ningunha destas demandas foi contestada.
Ó xurdir, por parte da administración educativa,
unha convocatoria oficial a través da cal teríamos
a oportunidade de retomar o proxecto non dubidamos
en solicitala. Así que este curso contamos
cunha aula bilingüe de plástica en francés, en 2º
curso de primaria, da que participan 18 nenos e
nenas; e outra en 3º de primaria con 14 nenos e
nenas.
89

En qué consiste unha aula bilingue
Unha aula bilingüe consiste en impartir unha área
non lingüística do currículo escolar utilizando
como instrumento de comunicación a lingua
materna e unha lingua estranxeira .
En definitiva, a finalidade dunha aula bilingüe é
fomentar o plurilingüismo e mais a diversidade lingüística
a través do uso instrumental dunha lingua
estranxeira para a aprendizaxe doutra materia.
Metodoloxía
O noso traballo de aula responde a un enfoque
globalizador e construtivista das aprendizaxes,
onde o alumnado participa activamente seleccionando,
escollendo, dando razóns, tomando
decisións, avaliando, etc.
Partimos do traballo por tarefas, que ademais nos
facilita unha mellor atención á diversidade e nos
permite establecer distintos tipos de agrupamentos
e niveis de adquisición de coñecementos.
O traballo en valores forma tamén parte do noso
"saber ser e estar", e está presente en todas as
actividades que se xeran na aula: atención á discriminación
en razón do xénero, fomento de
actitudes de respecto ás persoas, así como
tamén da obriga no cumprimento de deberes
que como persoa e cidadán nos corresponden,
etc.
En canto ao papel que ocupan as linguas nesta,
aparentemente complexa, mestura de áreas
diremos que empregamos:
90
- A lingua francesa como vehículo de comunicación
para: establecer as rutinas diarias,
dar ordes sinxelas, nomear os instrumentos de
traballo, saudar e despedírmonos, explicar
procedementos sinxelos e contidos concretos.
- A lingua galega para dar e contrastar información
complexa, para dar razóns e opinións
e para avaliarnos, fundamentalmente.
A comprensión oral e a interacción constitúen, polo
tanto, o bloque de traballo máis relevante á hora
de programar as tarefas, pasando a expresión
escrita, no caso da lingua estranxeira, a ocupar
un lugar secundario.
A produción oral na lingua estranxeira, por parte do
alumnado abrangue:
- Accións: saudar, despedirse, facer peticións
empregando frases feitas, nomear obxectos
de uso cotián na aula.
- Vocabulario, que provén das actividades
plásticas levadas a cabo: roupas, calzado,
partes do corpo e algúns elementos da paisaxe
das obras impresionistas que se traballaron
(flores, campo, carreiro…).
En canto á comprensión oral do alumnado :
- Explicacións e informacións sinxelas e contextualizadas,
que lles dou en francés con apoio
xestual. Exemplo: explicación sobre unha técnica
concreta; sobre a secuencia de traballo a
seguir, etc.
IDEA 2007

- Valoracións do traballo que están a desenvolver.
-Accións que compoñen as rutinas diarias
dunha xornada: saúdos, despedidas, ordes
sinxelas etc.
Polo que respecta á área de plástica, os contidos
(feitos e conceptos, procedementos e actitudes)
prescritivos da área e do ciclo, constitúen o corpus
que dá forma a esta maneira de aprender.
Así que a partires destes construímos e planificamos
as aprendizaxe: o saber, o saber facer e
mais o saber ser e estar coa fin de que os alumnos
e alumnas acaden os obxectivos da área. En
definitiva, podemos dicir que son os tres tipos de
contidos os que nos proporcionan o contexto
que, xunto coas áreas lingüísticas, van permitir
que o alumnado, inmerso nunha lingua estranxeira
e co apoio da súa lingua materna "aprenda a
facer cousas coa linguaxe".
Recursos e actividades
Con respecto aos recursos, atopamos no Centro de
Formación e Recursos do noso ámbito un traballo
multimedia: "Visita ao Museo D´Orsay, coordinado
pola profesora Elvira Bravo que nos serviu
como punto de partida de todo o traballo levado
a cabo até o momento. Con este material fixemos
un percorrido virtual pola pintura impresionista
francesa e mesmo fomos quen de convertérmonos
en pintores (realizamos autorretratos, colaxes,
reproducións de cadros impresionistas; e
descubrimos a Toulouse Lautrec, Matisse e a
Renoir, entre outros).
IDEA 2007
Tamén a aula de informática e o profesor Xosé
Antonio foron outra fonte de recursos; coa axuda
deste navegamos pola rede e fixemos unha
investigación sobre a historia do vestido para
recreármonos finalmente vestindo a "A nena da
regadeira" de Renoir, ao xeito do século XXI.
As tarefas que fixemos non foron moitas, dado que
levamos soamente un trimestre de traballo. A
tarefa principal xirou arredor da descuberta do
museo D´Orsay e do mundo impresionista francés,
o que nos levou a tentar aprender e experimentar
diversas técnicas pictóricas:
- Fixemos o noso autorretrato e mais o retrato
dos nosos compañeiros.
- Recreamos un cadro puntillista con témperas.
- Fixemos unha colaxe do cadro "A nena da
regadeira", escaneando a súa cara e elaborando
a paisaxe na que está inmersa, empregando
a técnica da témpera. E, finalmente,
vestímola con teas e diversos obxectos
seguindo a moda actual.
Conclusións
Dada a relevancia do proxecto, sería desexábel
que a Administración Educativa revisase os criterios
de concesión de aulas bilingües, sobre todo
no que fai referencia ao número mínimo de
alumnado, en favor doutros criterios que favorezan
que todos os alumnos e alumnas do centro
teñan acceso a elas (sen esquecer en ningún
momento que a optatividade de participar
nunha aula bilingüe é potestade dos pais e nais),
91

así como dotar de recursos a aqueles centros
que contan con profesorado cuxo perfil lle permite
desempeñar este traballo.
Finalmente, dicir que as experiencias de aulas bilingües
son unha fonte de riqueza para apoiar unha
aprendizaxe global, multidisciplinar e pluricultural e,
dende este artigo, animo a todos aqueles compañeiros
e compañeiras que posuíndo a competencia
necesaria en idiomas estranxeiros non deixe pasar a
oportunidade de crear no seu centro unha aula
bilingüe.
92
IDEA 2007

PPor que Limerick?
Hai uns anos tiven a oportunidade de viaxar
a Limerick para realizar un curso de inglés
na súa universidade. Por casualidade,
nunha noite de aburrimento, ollando o
Teletexto da TVG (www.crtvg.es), vin que a
Xunta (www.edu.xunta.es) ofertaba prazas
a profesores para realizar un curso durante
o mes de Xullo. Apunteime e tiven a sorte
de ser seleccionado para asistir.
Podo dicir que o meu traballo de profesor de
inglés cambiou de moitos xeitos. Tiven a oportunidade
de aprender máis e mellor o inglés e, ao
mesmo tempo, puiden descubrir, axudado polos
profesores do "UL Language Centre", un país moi
parecido ao noso, cunha mentalidade similar,
dúas linguas, o inglés e mais o irlandés -que, por
certo, na actualidade está considerado como
lingua oficial pola comunidade europea e non
así o galego-, unha cultura que compartimos
IDEA 2007
José Facundo Pereira Ameneiro.
IES Saturnino Montojo. Ferrol.
desde o tempo dos celtas, unha música moi
semellante á música folk galega, e unha paisaxe
fermosísima que dá marco a todo isto.
A miña fluidez na lingua inglesa mellorou moito.
Irlanda é un país onde a xente se relaciona cos
estranxeiros, ó menos é o que comprobei en
Limerick; a xente saúda nas rúas e claro, a moitos
parécenos estraño xa que non estamos feitos
a esta norma de educación que creo lembrar
era normal en Galicia cando eu era pequeno.
Outro exemplo é o dos Pubs. Son o mellor
lugar para relacionarse coa xente do lugar; nos
momentos de ocio a xente e máis extravertida e
danse lugar conversacións moi interesantes. Un
profesor da Universidade de Limerick que traballa
en México díxome que os que queremos
aprender a lingua debemos "poñer a orella" e
sermos algo "cotillas" tratando de descifrar a
conversación que ten lugar ao lado xa sexa dun
93

pub, na rúa ou mentres se viaxa no bus. Teño
experiencias de tomar uns cafés nunha terraza
e pasarme toda a tarde falando cun home
maior e a súa familia sobre temas relixiosos, políticos
e do cara que está a vida en Irlanda, tema
favorito de conversación dos irlandeses. A miña
experiencia lévame a pensar que aos irlandeses
lles gusta falar, son comunicativos e axudan
cando o precisas.
Cando estou en Limerick todo o que me rodea é
moi útil para aprender inglés; os carteis que hai
nas rúas, os xornais -que hai que recoñecer que
teñen a súa dificultade sobre todo polo contido
xa que non estamos afeitos aos problemas da
cidade, pero logo obtemos unha gran satisfacción
cando ao cabo duns días podemos entendelos
perfectamente-. Tamén é importante
mencionar a televisión. Ao meu parecer a RTE
(www.rte.ie, canle pública da Televisión
Irlandesa) é algo aburrida pero sen embargo
podíamos ver o Channel4 (www.channel4.com
do Reino Unido). Gustaríame mencionar o programa
"Big Brother", que aínda que resulta basto
e desagradable en moitas ocasións é un bon
instrumento para aprender o inglés da rúa, por
máis que sexa ás veces bastante vulgar -refírome
con isto ao inglés que non vén nos libros de
texto académicos- e que ás veces pode sernos
dalgunha utilidade-. Para resumir este punto
poderiamos dicir como a canción English is all
around us, tan só temos que deixarnos levar e
impregnarnos del.
Limerick é unha cidade situada na costa oeste, na
desembocadura do Río Shannon e equidistante
de Galway e Cork. As paisaxes que hai cerca
merecen ser visitadas; os acantilados de Moher,
as illas de Aarán e seguindo a ruta cara ó noroeste
atopamos unha cidade impregnada de
xuventude e historia: Galway. Cara ó sur temos
Cork e moi cerca o porto de Cobe, de onde
saían os barcos ataúde cargados de xente cara
a América. E a cidade de Killerny, que serve de
entrada á península de Kerry coas súas fermosas
paisaxes de montañas e vales. Outro lugar que
deber ser visitado é a península de Dingle, e
debemos achegarnos a Dunquin para visitar as
Blasket Islands e ler algo da súa historia e dos
seus habitantes.
94
A historia de Irlanda está chea de sufrimento.
Non esquezamos a Grande Fame de 1845-1849
e as consecuencias tan negativas que tivo
sobre a poboación naqueles anos, que fixo
que os sobreviventes emigrasen en masa, a
Estados Unidos principalmente. Neste punto
tamén é de salientar que os galegos emigramos
aproximadamente nestas datas cara a
América e moito máis tarde cara a Europa.
Estas penurias tamén fixeron que a música
Irlandesa estea marcada polas miserias da
poboación, lembremos The Fields of Athenry,
canción na que se narran as penurias desta
zona de Irlanda durante o devandito período
histórico. Lembremos tamén a canción Molly
Malone, na que se di que ela vendía berberechos
e mexillóns fresquiños -Selling cockles and
mussels alive, alive, oh-. Non nos lembra esta
canción ás señoras que vendían peixe fresco,
cos paxes nas súas cabezas ou empurrando un
carro polas rúas e estradas das nosas vilas e
aldeas?
Irlanda é un país de músicos, escritores e poetas.
En cada pub podemos escoitar case sempre
algo de música folk irlandesa que ten moita similitude
coa galega. Como exemplo podemos
poñer a Carlos Núñez e os Chieftains. Lémbrome
dalgúns carteis anunciando a participación de
Carlos Núñez para o verán pasado. Os poetas
tamén aparecen por todos os sitios; os carteis
que anuncian un restaurante teñen un texto
que en forma poética nos contan a historia do
seu nome. Estes poemas son graciosos. Tamén
impresionoume moito o cartel que anuncia un
barbeiro en pleno centro de Limerick na rúa
O'Connell que di algo así como do mesmo xeito
IDEA 2007

que hai un Deus aí no ceo hai un barbeiro no primeiro
andar desa casa.
No cursiño na Universidade de
Limerick (www.ul.ie) tivemos
unha clase adicada á música
Irlandesa. Cantáronnos cancións
típicas e tamén ensináronnos
os nomes dos instrumentos
da música celta. Nas
miñas clases, cando teño que
falar do tema dos instrumentos
musicais, explico os típicos que
veñen nos libros e os da música
celta. Adico a clase a traballar
con música irlandesa tradicional,
por exemplo coa letra de
Molly Malone, que por certo
lles gusta moito aos rapaces, e
tamén con música instrumental
e tratamos de distinguir os
instrumentos que alí se empregan.
Tamén comparamos a
música galega de Milladoiro
coa instrumental que poidan
ter os Cramberries, Chieftains
ou os mesmos Corrs. Deste
xeito unimos as dúas culturas e
tamén é unha forma de explicar Galicia desde a
lingua Inglesa. O inlgés é a lingua de comunicación
internacional. De modo tradicional e indiscutible
asociase con Londres e co mundo das
viaxes e negocios, pero, dende o meu punto de
vista, tamén pode entenderse coma unha lingua
próxima aos galegos xa que compartimos
cos irlandeses unha cultura, un clima, a mesma
relixión maioritaria (católica) -hai misa pola tarde
adicada a un santo ou un defunto, mulleres que
axudan na igrexa, as confesións e a primeira
comuñón. Recomendaría a lectura de As Cinzas
de Ánxela, de Frank McCourt, para ilustrar máis
estas afirmacións-; temos unhas tradicións parecidas,
compartimos parte da historia, xa que hai
restos de naufraxios españois pola costa oeste
de Irlanda e en especial na baía de Galway;
tamén temos unha alimentación semellante
baseada na pataca e na carne do porco.
Gustaríame recordar aquí o interese da Xeración
Nós por todo o que se refería a Irlanda e en
especial as traducións do Ulysses de Joyce feitas
ao galego. Gustaríame insistir que os libros de
texto que empregamos nas nosas escolas deberían
centrarse máis en Irlanda e nas conexións
con Galicia e tratar de vincular a nosa cultura
coa Irlandesa, xa que podería ser outro motivo
para estimular aos rapaces na aprendizaxe do
Inglés.
IDEA 2007
E... por qué Limerick? Limerick non é unha cidade
moi fermosa, non ten unas praias fermosas, nin
moito ambiente polas rúas agás na fin de semana,
pero como comentei antes, a xente é moi
amable e a cidade é pequena. Non nos sentimos
perdidos nela. Antes de viaxar a Limerick
sería interesante ler as andanzas de Frank
McCourt nos anos 40 por esta cidade, para
poder comprendela mellor; a súa desgraciada
vida en Limerick, a visión da igrexa de aquel
momento, e como tivo que emigrar para poder
sobrevivir.
Pola miña estadía en Limerick o meu traballo
diario na clase de inglés mellorou, non só polas
clases recibidas na Universidade senón que
tamén adquirín moitos recursos para empregar
nas aulas. Todas as situacións nas que me atopei
son útiles para empregar na clase: coller un
bus, ir ao caixeiro automático, facer a compra
no supermercado, arrendar un coche, recargar
o teléfono móbil, os saúdos que se empregan
na rúa e que non veñen nos libros de
texto. Tamén son importantes as descricións
dos lugares que visitei, o clima, os folletos de
propaganda, as postais, os envoltorios dos
produtos do supermercado, os tíckets da compra.
Todo isto é un material auténtico, vivo,
actual, real e útil para o emprego na aula.
Para a miña formación continua recorro a páxinas
como a www.rte.ie/news/6news/ na que
vexo o informativo das seis e un minuto "Six One
News" -ás seis poñen o Ánxelus-, e www.95fm.ie
que emite a radio local de Limerick que sintonizo
e poño de fondo cando estou a traballar no
ordenador.
Todo o que recollín neste artigo foi aprendido por
min en Irlanda, non foi o ano pasado a primeira
vez que estiven neste marabilloso país e espero
que sirva para reflectir a miña forma de vivir o
inglés e gozar deste país, dos tesouros da Illa
Esmeralda.
95

Constitución de la IIª República, art. 48.
El servicio de la cultura es atribución esencial
del Estado, y lo prestará mediante instituciones
educativas enlazadas por el sistema
de la escuela unificada.
La enseñanza primaria será gratuita y obligatoria.
Los maestros, profesores y catedráticos de la
enseñanza oficial son funcionarios públicos.
La libertad de cátedra queda reconocida
y garantizada.
La República legislará en el sentido de facilitar
a los españoles económicamente necesitados
el acceso a todos los grados de la
enseñanza, a fin de que no se halle condicionado
más que por la aptitud y la vocación.
La enseñanza será laica, y hará del trabajo el
eje de su actividad metodológica y se inspirará
en ideales de solidaridad humana.
Se reconoce a las Iglesias el derecho, sujeto
a inspección del Estado, de enseñar sus respectivas
doctrinas en sus propios establecimientos.
A Constitución republicana, aprobada o 9 de
decembro do 1931 con 368 votos afirmativos,
ningún en contra e a ausencia dos 89 deputados
que representaban á dereita confesional,
recollía dese xeito tan sinxelo o referido ao ensino,
completado con engadidos dos artigos 49
(títulos académicos, plans de estudos) e 50
IDEA 2007
Represión franquista
sobre o profesorado
nas comarcas de Ferrol, Eume e Ortegal (1936-1939)
Bernardo Máiz Vázquez.
IES "Concepción Arenal". Ferrol.
(bilingüismo, inspección educativa); mais,
para esas datas e dende maio, o goberno provisional
xa publicara normativas e decretos
que garantían a laicidade do ensino e a coeducación.
A pouco, avaliados polo mandato
constitucional, a reforma e modernización
escolar foi un dos obxectivos prioritarios dos
gobernantes republicanos, participes moitos
deles das ideas da Institución Libre de
Enseñanza, e convencidos de que un pobo
formado sería un dos puntais fundamentais da
nova democracia.
Nese contexto esperanzado foi importantísima a
creación e dotación de miles de centros
docentes (7.000 escolas nun ano), as modificacións
dos plans de estudos, a regulamentación
das titulacións esixidas para exercer a docencia,
a ampliación do número de profesores,
elevando as súas retribucións e incentivando a
súa formación mediante conferencias, cursiños,
congresos, intercambios... Polo anteriormente
dito, e polo compromiso do profesorado
co progreso, acáelle ben á IIª República a
definición de "república dos mestres".
Esa ilusión institucional, profesional e persoal
polo anovamento, está reflectida na "Gaceta"
oficial, na documentación do "Consejo de
Instrucción Pública" reestruturado en Madrid,
na do "Consejo Universitario de Primera
Enseñanza" de Santiago, e máis especialmente
en moitas das actas redactadas polas
"Juntas Locales de Primera Enseñanza", reacti-
99

vadas por obra de mestras e mestres que teimaban
por formarse, non só para transmitir
coñecementos senón para formar mellores
cidadáns, que non súbditos. Rapidamente (ás
veces recollendo proxectos que naceran
anteriormente, especialmente nas aulas das
sociedades "laicas" de instrución creadas en
Galiza polos emigrantes galegos de alén mar)
nas escolas e institutos prosperaron laboratorios,
hortas e bibliotecas escolares, clases nocturnas
para adultos, aulas de "Orientación
Marítima", "colonias" de verán, etc. Ao chamado
do reitor compostelá Rodríguez
Cadarso, o profesorado galego implicouse
nos cursos 1932-33 e 1933-34 nas "Misiones
Pedagógicas", artellou "Semanas
Pedagógicas", galeguizou o ensino, actuou
democraticamente en política e no sindicalismo
profesional, como activistas locais nos
eidos cultural e social.
Precisamente eses compromiso e activismo
colocou aos docentes no punto de mira preferente
dos dereitistas insurrectos en xullo do
1936. Na compaña de sindicalistas, alcaldes,
concelleiros, deputados, de tantos sinxelos
cidadáns que só querían exercer libre e responsablemente
os seus dereitos, os docentes
formaron parte principal da infinda ringleira
de vítimas da represión franquista.
A directa represión.
Nesta ocasión, completando con achegas de
Sabela Díaz, Andrés Santalla e Xosé Manuel
Suárez, ofrecemos a nómina dos profesores
desta terra asasinados polo franquismo. Non
están todos, pois perdemos moitos e moitas
outras ensinantes na sanguinolenta néboa de
aquel tempo de terror fascista, entre outros:
José Bernabé Martínez (do PCE, mestre no
Esteiro de Cedeira, posiblemente fuxido por
mar), Darío ¿Frena?, Manuel López González,
Ricardo Núñez (profesor do Instituto de Ferrol),
Joaquín Pérez Garre, Gervasio Pulido, Frutos
Burgos Ramos, ¿Francísco? Vicente Sáez Ruíz,
e un longo e triste etcétera.
1- Almazán Ramos, Pedro; PCE; 27 anos, mestre
n'O Val (Narón). Paseado o 20 de agosto do
1936.
2- Alonso Teijeiro, Enrique; ¿26 anos?, mestre en
Cedeira. Executado o 18 de decembro do
1936.
3- Ambrós Gordillo, José; IR, FETE; 34 anos, mestre
en Vilarube (Valdoviño), concelleiro.
Paseado o 22 de setembro do 1936.
100
4.- Barros Fernández, Manuel, mestre. Morto en
Ferrol entre o 20 e o 24 de xullo do 1936
5- Fernández Barral, José Ramón; 37 anos; PSOE,
FETE; mestre en Pontedeume. Paseado o 19 de
agosto do 1936.
6.- Fernández Casas, Rafael; mestre en
Ortigueira. Paseado en Cesures o 27de agosto
do 1936
7- García Niebla, Juan; 60 anos; mestre n'A
Graña (Ferrol). Paseado o 17 de xullo do 1936.
8- Iturralde Cabeza de Vaca, Francisco; 33 anos;
CNT; funcionario de Correos e fundador
dunha escola anarquista en Ferrol. Paseado o
10 de setembro do 1936.
9- Meizoso Núñez, Eugenio; 28 anos; mestre en
Sedes (Narón). Paseado o 22 de agosto do
1936.
10- Martínez Novo, Leonardo; PG e "naturista";
20-22 anos; mestre en Pontedeume. Paseado
o 10 de agosto do 1936.
11- Martínez Teijeiro, Enrique; mestre en
Cedeira. Executado o 18 de decembro do
1936.
12- Novás Soto, José; 29 anos; FETE; mestre n'O
Barqueiro. Paseado o 28 de agosto do 1936.
13- Prieto Ramos, Vicencio, 24 anos; mestre.
Morto o 17 de xuño do1937.
14- Redondo Senra, Rufino; IR, mestre en
Cedeira. Executado o 18 de decembro do
1936.
15- Santeiro Boo, Manuel, director da escola
pública de Ortigueira. Paseado n'A Coruña o
27de agosto do 1936.
16.- Sarria Delgado, Reinaldo; PG; mestre en
Valdoviño. Morto dunha malleira por mans de
falanxistas no ano 1941.
17.-Vázquez Suárez, María; PCE, FETE; mestra en
Miño. Paseada na praia de Bañobre (Miño) o
19 de agosto do 1936.
18- Vilar Ínsua, Modesto; 26 anos; mestre en
Viveiro, fuxido en Xullo do 1936. Paseado en
Ortigueira rematando o ano 1939.
A outra represión, a que Castelao definiu como
"castigo menor", afectou tan duramente ao
profesorado como ao conxunto da poboación
democrática; dende o triunfo da sublevación
militar-fascista en xullo do 1936 ducias
de profesoras e profesores da comarca sufriron
malleiras, cadea, torturas, aldraxes, desterro...
Asemade, todo o profesorado foi suxeito indefenso
das "Comisiones Provinciales de
Depuración", creadas ao abeiro de decretos
de novembro -decembro do 1936 e febreiro
do 1937-; desas comisións provinciais a máis
ríxida en Galiza foi a coruñesa, que tiña como
IDEA 2007

epresentante máis conspicuo na área de
Ferrol a Enrique Montenegro, antigo militante
e concelleiro da CEDA, catedrático de historia
e director do instituto Concepción Arenal.
Os cálculos permiten afirmar que máis do 25%
do profesorado galego sufriu separación provisoria
ou definitiva da docencia ou traslados
forzosos.
Os triunfadores en Galiza no 1936 depuraron
bibliotecas escolares, prohibiron a coeducación,
asasinaron, expulsaron do servicio ao
profesorado demócrata, consideraron que "la
misión de la Escuela (es) unificar la conciencia
de los españoles en el servicio de la Patria, a
la que se supedita la función docente", desterraron
do ensino " ... el mimetismo extranjerizante,
la rusofilia y el afeminamiento, ..., el fetichismo
de la metáfora y el verbalismo sin contenido,
los separatismos disolventes de la
sacrosanta Unidad de España" ("Ley de
Enseñanza Media" do 20 de setembro do
1938). Dese xeito se impuxo o fascismo, anulando
a quen ousaban ter "la funesta manía
de pensar".
IDEA 2007
A derradeira lección do mestre
Mais deles, de todos eles, quedounos unha ensinanza
impagábel. Sirva de humilde agradecemento
esta pequena lembranza daqueles
que coa súa morte souberon ensinar que a
liberdade e o pensamento humano e humanista
nunca ninguén o poderá "pasear".
A loita continúa
(fragmentos da memoria)
(...)
Dende a teoría e a práctica
dunha revolución profunda
que non practique métodos
iguais aos que combate.
pola esperanza,
a loita continúa.
(...)
Dende a memoria dos fuxidos
polos montes e polos mares
e os agachados nos tobos clandestinos
que se opuxeron á tiranía,
e que caeron acosados,
contra a opresión,
a loita continúa.
(...)
Dende a memoria de cada acto
de guerra e de posguerra,
de tortura, de censura,
de depuración, de exilio,
de humillación e de esquecemento
padecidos polos que sufriron,
sufrimos e sufrirán aínda o mal
de mil novecentos trinta e seis,
a loita continúa.
(...)
Claudio Rodríguez Fer, en Memoria da memoria.
(páx. 187 e 190.)
http://centros.edu.xunta.es/ieschapela/podcast_poemas.htm
101

PPaarraabbéénnss
E
Fe de Erros
Ao alumnado do Ciclo Superior de Deseño e Produción Editorial
do IES Leixa, de FerroL, pola súa colaboración, deseñando,
maquetando e filmando esta revista.
A todos eles, parabéns.
IDEA 2007
IIESS LLeixxaa
Artess GGrrááffiiccass
No número 12 da revista Idea, omitiuse por erro o nome de Emilia María
López González, que é coautora do artigo “O cinema como recurso educativo
nas ensinanzas obrigatorias e postobrigatorias”.
AAllulmmnooss
C.S. Deseño e Produción Editorial
IES Leixa, Ferrol
Primeiro Curso:
María Abad Doce
Andrés Ares Vilaboy
Sonia Bardancas Vázquez
Iratxe Bolado Foronda
Daniel Díaz Prieto
José Antonio Gómez Moreira
Dulce María López Fernández
Alejandro Merlán Casal
Víctor Montero Cao
Marta Purriños Rodríguez
Fernándo Romero García
Lucía Sierra Sueiras
Miguel Ángel Viguera San Martín
Segundo Curso:
Sila Calvo Lama
Marta Doce Blanco
Rosa Escalante Castro
José Manuel Espiñeira Amo
Belia Lombardía Vivero
Daniel Lorenzo Alonso
Daniel Maceiras Pardo
Iñigo Manuel Medín Suárez
María Mera Piñón
Isabel Peón González
Mónica Piñón Insua
Carlos Iván Romero Faraldo
Ángela Romero Pereira
Natalia Susavila Moares
Eva Tembrás Caaveiro
Patricia Gabriela Urción Serantes
María Vázquez Arias