P-00125601_9999982411

EnciclopEdia dE brinquEdos tradicionais E uso lúdico da naturEza
O libro dos xoguetes tradicionais da nosa cultura
pvp: 80,00 €
prezo prepublicación:
48,00 €
campaña de prepublicación
válida ata o 15 de abril 2013

EnciclopEdia dE brinquEdos tradicionais E uso lúdico da naturEza
Froito de dez anos de traballo, velaquí temos Tastarabás.
Enciclopedia de brinquedos tradicionais e uso
lúdico da natureza. Nesta obra, o autor, ao longo de
máis de mil páxinas, ofrece un extenso catálogo dos
brinquedos e enredos diversos que forman parte da
nosa tradicional cultura lúdica.
Máis de 2.500 fotografías acompañan os arredor
de 1.000 brinquedos, enredos e mesmo brincadeiras
efémeras que compoñen o volume, todos eles descritos
de forma pormenorizada e completados con
informacións sobre o seu uso, a dificultade de construción,
as súas variantes, os lugares de recolla das
informacións, anécdotas dos informantes relativas
aos xoguetes descritos e tamén textos literarios ou
doutra índole, nos cales un gran número de autores
se refiren a eles.
Velaquí un libro de divulgación que recompila nun
só volume a meirande parte dos xoguetes tradicionais
que formaron e forman parte da nosa cultura,
clasificados en brinquedos do mundo animal, vexetal
e inanimado, brinquedos de enxeño e habilidade,
bonecas, brinquedos de desprazamento e transporte,
arsenal infantil, brinquedos sonoros e xoguetes ou
elementos para xogos regrados, entre outros.
Ficha técnica:
Formato: 20,5 x 27
Número de páxinas: 1.080
Encadernación en cartoné
Impreso a toda cor
ISBN: 978-84-9914-486-3
PVP: 80,00 €
pvp: 80,00 €
prezo prepublicación:
48,00 €
campaña de prepublicación
válida ata o 15 de abril 2013
Brincar non é só gastar o tempo devagar. Brincar non
é sequera gastar diñeiro en brinquedos que apenas
usaremos, nin en brinquedos que nos usen eles a nós.
Brincar é gozar dun tempo preciso e precioso para
introducírmonos na cerna da cultura, para desenvolvermos
as capacidades das que, como seres humanos,
dispomos: intelixencia, creatividade, inventiva, liberdade,
orde, empatía, amizade, respecto, coidado da
natureza, coñecemento do mundo, uso da lingua de
forma precisa e harmónica…
Antón Cortizas é mestre de profesión e autor de varios
dos máis importantes títulos da literatura infantil e
xuvenil galega. Recibiu varios premios como o de teatro
infantil Xeración Nós e o Merlín no ano 2001, entre
outros. Con Tastarabás. Enciclopedia de brinquedos
tradicionais e uso lúdico da natureza continúa o labor
de investigación que xa comezara hai doce anos con
Chirlosmirlos. Enciclopedia dos xogos populares.

tastarabás
enciclopedia de brinquedos tradicionais
índice
xeral
Prólogos ................................................................................................................................................................................6
o Tastarabás de Brinquedia .......................................................................................................................................7
o Tastarabás de guy Jaouen ...................................................................................................................................10
o Tastarabás de Pere lavega ...................................................................................................................................14
o Tastarabás de Paco Veiga .....................................................................................................................................16
Tastarabás, algunhas explicacións necesarias .........................................................................................................19
Agradecementos ..................................................................................................................................................................32
01. BrincAr no mundo AnimAl ..............................................................................................................................35
02. BrincAr no mundo VexetAl ...........................................................................................................................123
03. BrincAdeirAs co mundo inAnimAdo .......................................................................................................225
04. Brinquedos de enxeño e hABilidAde .......................................................................................................265
05. BonecAs e rePresentAcións de AnimAis ...............................................................................................321
06. construcións .........................................................................................................................................................379
07. BArcos, cArros, coches, AVións ................................................................................................................391
08. Brinquedos de desPrAzAmento e trAnsPorte .................................................................................437
09. Brinquedos con moVemento .......................................................................................................................497
10. reProducións de oBxectos ...........................................................................................................................593
11. ArsenAl infAntil ...................................................................................................................................................661
12. Brinquedos sonoros de BAter e riscAr ................................................................................................711
13. Brinquedos sonoros de soPro ..................................................................................................................767
14. Brinquedos sonoros de cordA .................................................................................................................849
15. Brinquedos e elementos PArA xogos ....................................................................................................859
16. VArios ..........................................................................................................................................................................989
17. mundo fAntástico .............................................................................................................................................1035
BiBliogrAfíA ...................................................................................................................................................................1051
contrasinais das referencias bibliográficas citadas ..................................................................................1053
Bibliografía das referencias textuais ...............................................................................................................1061
outras referencias bibliográficas galegas
sobre o xogo e o xoguete tradicionais.........................................................................................................1067
Achegas para unha bibliografía cronolóxica
sobre o xogo e do brinquedo tradicionais .................................................................................................1070

tastarabás
enciclopedia de brinquedos tradicionais
mostra
das 10 primeiras páxinas
do capítulo 12
TASTARABÁS | Brinquedos sonoros de bater e riscar

Este capítulo comprende aqueles xoguetes que producen
algún tipo de son, mediante a percusión ou a
vibración de láminas e membranas de calquera tipo.
Algúns destes brinquedos gozan tamén coa particularidade
de teren movemento. Outros son usados con
finalidade próxima á de instrumentos musicais, mais
nestes casos a súa construción require maior precisión
e coidado.
01 Paus ........................................................................................................ 713
02 estraloque de millo ........................................................................... 713
03 castañeta ............................................................................................. 714
04 canivela ................................................................................................. 714
05 tarrañolas ............................................................................................. 716
tarrañolas de pau .............................................................................. 716
tarrañolas de cana ............................................................................ 716
tarrañolas de lousa .......................................................................... 716
tarrañolas de óso .............................................................................. 716
tarrañolas de abelá .......................................................................... 716
tarrañolas de chapas ....................................................................... 716
tarrañolas dobres .............................................................................. 716
06 tarrañolas de noz .............................................................................. 718
07 lapeta .................................................................................................... 719
08 martabela ............................................................................................. 719
09 tarambelo .............................................................................................720
10 castañola de nabo ............................................................................720
11 triscos, pitos e castañolas .............................................................721
12 castañetas de mango ......................................................................722
13 carachas ...............................................................................................724
14 estalo ......................................................................................................724
15 látego ....................................................................................................725
16 sopramocos .........................................................................................726
17 tarabela sonora ..................................................................................728
18 tastarabás ............................................................................................729
19 carraca de cana .................................................................................731
20 tastarabás de lata .............................................................................732
21 triquetraque ........................................................................................733
22 trécolas de asas .................................................................................735
23 trécolas .................................................................................................736
24 tarecos ...................................................................................................737
25 estraloque de cardo .........................................................................738
26 carraca de bicicleta ..........................................................................739
27 galla .......................................................................................................739
28 ferreñas .................................................................................................740
29 ferreñas de lata .................................................................................741
30 maracas .................................................................................................742
31 cabazas .................................................................................................742
Axóuxere de cana ..............................................................................742
Pau de choiva .....................................................................................742
32 cunchas ................................................................................................743
33 conchos de noces .............................................................................744
cuncas de culleres ............................................................................744
34 reque-reque .......................................................................................745
35 Botella de anís ....................................................................................745
36 libetófono ............................................................................................746
37 copas sonoras ....................................................................................746
38 Pinaretas ...............................................................................................747
39 culleres ..................................................................................................747
40 Albuche .................................................................................................748
41 tambor de lata ...................................................................................748
42 Pratos e latas ......................................................................................750
43 carrizo ...................................................................................................751
44 chiribicocó ...........................................................................................752
45 carrizo de chapas ..............................................................................753
46 carrizo de canas e moedas ...........................................................753
47 chamariz do tordo ............................................................................754
48 A ra ..........................................................................................................754
49 regra ......................................................................................................755
50 ruxe-ruxe .............................................................................................756
51 xilófono e metalófono ....................................................................757
52 Birimbau ...............................................................................................757
53 marimba de boca ..............................................................................759
54 Pandeireta de lata .............................................................................759
55 Abesouro ...............................................................................................761
56 Pita choca .............................................................................................762
57 zambomba ...........................................................................................763
58 A legoña ................................................................................................765

TASTARABÁS · Brinquedos sonoros de bater e riscar · Paus | Estraloque de millo
01 PAuS
Palitroques
Lugares de recolla: Ferrol, Vilagarcía
Informante: Propia
Referencias bibliográficas: XB, OMPG, PC, PCA
DESCRICIóN
Córtanse dous paus dunha cuarta de lonxitude, de calquera
vara ben redonda que teña un mínimo de 2 cm de grosor. Son
apropiados os paus de madeira das vasoiras, ben que a poder
ser, é preferíbel unha madeira máis dura, para que soe máis
forte e mellor.
De facérmolos dunha vara, o traballo de preparación consistirá
en pelalos e lixalos, con lixa, navalla ou cristal.
No caso dos paus empregados nos Maios, como indica a cita
textual, adórnase o seu extremo con fitas de cores.
OuTRAS INFORMACIóNS E ANECDOTARIO
Os paus son un sinxelo brinquedo-instrumento, empregado
para os acompañamentos rítmicos nas panxoliñas, nos aguinaldos
e nos Maios. Agárrase un dos paus, de tal xeito que
a cunca da man faga de caixa de resonancia. Coa outra man
cóllese o segundo pau e con el bátese no anterior ao ritmo
dunha canción.
Os paus son en si un instrumento musical de percusión,
construído de forma rápida e esporádica pola rapazada como
obxecto de brincadeira. Ás veces nin sequera era construído:
abondaba con atopar dous paus para poñerse a brincar con eles
batendo un contra outro. Así, cando un rapaz atopaba dous
cadolos tirados en calquera parte, collíaos e batía con eles, en-
toando ou non calquera canción que lle viñese ao maxín neses
medios. Era unha brincadeira efémera non preparada, resultado
da casualidade; e sendo así tamén pouco importaban as medidas
dos cadolos. Normalmente eran utilizados para as improvisadas
orquestras de maracas (latas con pedriñas) e tambores
(latas e baquetas).
Ai, que se era lindo escoitar o bater dos paus! e, por proximidade,
o das espadas de madeira das que o gustoso era sentilas
bater unha contra outra, máis ca ningunha outra pretensión ou
simulación guerreira.
TEXTOS
este noso maio
é moi cantareiro,
con cunchas e paus
gánache o diñeiro.
(Rei Cebral, C., Obra inédita)
esta copla recolleuna carlos rei cebral en Vilagarcía e inclúea
na súa obra os instrumentos musicais na lírica tradicional galega
observando que: «nesta vila as cantigas dos maios poden
acompañarse con cunchas (as menos das veces) ou cun par de
paus, que levan cada un dos cantores. estes paus ou palitroques
soen gardarse dun ano para outro, pois ao ir secando a madeira
aumenta a sonoridade. na parte inferior van adornados con fitas
de moitas cores.»
(PC)
02 ESTRALOQuE
DE MILLO
Estalo | estaloque | estalote
Lugar de recolla: Ferrol
Informante: Xaime López Picallo
Referencias bibliográficas: CBF, ES, PCA, RAR, XB, XE1,
XSN
DESCRICIóN
Precísase un anaco de cana de millo, en verde, que teña tres
nós.
Fánselle dúas fendas lonxitudinais, dividindo a cana en tres
partes, dende un extremo até chegar ao nó do medio sen o
cortar.
unha variante deste enredo realízase collendo tamén unha
canela de millo de tres nós. A partir do nó central ábrense dúas
7

8
TASTARABÁS · Brinquedos sonoros de bater e riscar · Estraloque de millo | Castañeta | Canivela
lascas cara enriba, sen as desprender da cana. Agarrando esta
pola parte inferior, bátese ritmicamente sacudíndoa arriba e
abaixo.
OuTRAS INFORMACIóNS E ANECDOTARIO
Agarrando a cana pola parte non cortada, movemos ritmicamente
a man, como se estivésemos a tocar unha maraca, e
as partes cortadas baterán entre si facendo un son propio de
acompañamentos musicais de percusión.
O estraloque faise con canas verdes, pois do contrario non
soan ben. É un instrumento efémero, xa que ao secar perde a
súa musicalidade.
03 CASTAÑETA
Caniña
Informante: Antón Castro
Referencias bibliográficas: SPC
DESCRICIóN
un cachiño de cana seca de seis centímetros de lonxitude córtase
lonxitudinalmente pola metade, dividíndoo así en dúas
partes iguais. A continuación estas dúas partes vólvense unir
unha contra outra, só por un lado, cunha trela de esparadrapo
ou fita adhesiva, e xa temos o instrumento feito.
OuTRAS INFORMACIóNS E ANECDOTARIO
Para tocar a castañeta, agárrase esta por unha das súas partes,
con dous dedos dunha man, mantendo a outra metade na
Castañeta ou caniña
parte inferior, para que se abra polo seu propio peso. Contra
esta parte tecléase cos dedos da outra man producindo, moi
sonoros, os máis variados ritmos. Dá moito xeito repenicar coa
castañeta.
04 CANIVELA
Canaveira | catraca | tarabela
Lugar de recolla: Valdoviño
Informante: Evaristo de Corral
Referencias bibliográficas: CPMD, ERG, OMC, XB, XE1,
XLC, XSN

TASTARABÁS · Brinquedos sonoros de bater e riscar · Canivela
1 e 2. Distintos tipos de canivelas | 3. Canivela (pormenor)
4. Outro tipo de canivela
DESCRICIóN
Precísase unha cana de vasoira de dúas cuartas de lonxitude
mínima, que teña tres nós. Féndese pola metade, lonxitudinalmente,
agás os dez ou doce últimos centímetros, que deben
quedar sen rachar.
A cana queda entón dividida en dúas partes. Nunha destas
metades, máis ou menos polo medio da parte fendida, ábreselle
unha xanela, sacándolle unha lasca de cana de seis centímetros
por dous. Podémoslle abrir tamén a xanela na outra metade,
pero non é imprescindíbel.
En vez de facer as xanelas pódenselle sacar unhas lascas
lonxitudinais pola parte interior da fendedura, ao longo do corte,
para que as dúas metades queden estremadas, agás na zona
superior que é onde baten.
Tamén se fai a tarabela simplemente fendendo a cana, sen
máis, aínda que neste caso a súa sonoridade é menor.
Doada de facer tamén é a canivela que se obtén realizando
un furado cunha broca de 1 cm ou algo maior, a un terzo do
cabo inferior da cana, fendéndoa logo dende o cabo superior
até o furado.
OuTRAS INFORMACIóNS E ANECDOTARIO
Agárrase a cana pola parte enteira, o mango, e bátese ritmicamente
contra a palma da outra man. Outro xeito de a tocar
é escorréndoa contra os dedos da man contraria, producíndose
unha vibración coma a da pandeireta.
É un instrumento de ritmos. Para que non fenda toda a cana,
pódese amarrar cun cordel na parte final do mango, onde comeza
a fenda.
As tarabelas úsanse para o acompañamento de regueifas.
9

05 TARRAÑOLAS
Castañolas | castañetas
tellas | trécolas
Lugares de recolla: Cedeira, Ferrol, Moaña
Informantes: Xaime López Picallo, Xavier Blanco, Xurxo
Leira Lugrís, propia
Referencias bibliográficas: ERG, JCL1, JF, OMPG, RAR,
XB, XE2, XSN, www.agaitadofol.com
DESCRICIóN
Procuramos dúas pezas de madeira de entre 15 e 20 cm de lonxitude,
por 3 ou 3,5 cm de largura e algo menos de 1 cm de grosor.
Procúrase unha madeira dura e que soe ben ao batela, mais
non a tendo úsase o piñeiro. Mátaselles o canto e arredóndanse
polos extremos. Nun dos extremos, a uns 2 cm do bordo,
fáiselle a cada peza un rebaixe en forma semellante a unha
media lúa, aproximadamente dun máximo de 1 cm de fondo,
por 3 cm de lonxitude. Por estes rebaixes ou orellas, aséntanse
as tarrañolas contra o pelello de entre os dedos. A forma das
orellas é variábel.
Constrúense tarrañolas de cana, usando unha cana, quer de
vasoira (Arundo donax) ou aínda mellor de bambú (Bambusa
vulgaris), por ser máis grosa e dura, precisándose de 3 cm. de
diámetro, e dunha lonxitude similar á das anteriores. Féndense
pola metade, ráscanselles os bordos para que non corten e fánselles
da mesma forma o rebaixe curvo, para a soster nos dedos.
Outra feitura son as castañolas de lousa, e tamén se fabrican
a partir de dous anacos de tella. En ambos os casos coas
mesmas medidas e feitura ca as de madeira.
Tamén se fan tarrañolas de óso usando dúas costelas de
porco ou de xato.
Temos, por outro lado, outra forma peculiar deste brinquedo
musical: son as tarrañolas dobres. Úsanse dous anacos de madeira
dura, de dimensións semellantes ás tarrañolas comúns.
Sen máis manipulación xa temos as tarrañolas dobres, que se
apoian polo seu centro entre dous dedos, e tamén do mesmo
xeito, unha delas fica fixa, mentres a segunda é móbil. De así
o querer, aínda se lle pode dar algunha forma, como a de dúas
pas simétricas, redondas ou ovaladas.
OuTRAS INFORMACIóNS E ANECDOTARIO
Cómpre ter habilidade para tocar as tarrañolas. Colócase unha
delas entre os dedos indicador e medio, e aguántase firmemente
apertándoa co dedo indicador contra a palma da man. A segunda
colócase entre o dedo medio e anular, asegurándose para que
non caia, mais permitíndolle que abale co movemento da man.
10
TASTARABÁS · Brinquedos sonoros de bater e riscar · Tarrañolas
Imprimíndolle os movementos oportunos á man, ao pulso e
mais ao brazo, cousa que require bastante práctica, faise bater
a segunda tarrañola contra a primeira (a que está firme) producíndose
un téquele-téquele rítmico e compasado que permite o
acompañamento musical das cancións. É por iso que son varios
os grupos musicais da actualidade que utilizan as tarrañolas
como instrumento de percusión.
Na década dos sesenta e anteriores, as tarrañolas eran habituais
entre a rapazada. Eran sobre todo os máis maiores quen
as construían e tocaban, algúns con verdadeira mestría. Cando
as tarrañolas eran de madeira de piñeiro, que era o máis común,
enqueirábanselles as puntas para que soasen mellor.
A construción de tarrañolas préstase á experimentación. Pódeselles
engadir unha abelá ou unha noz, para faceren de caixa
de resonancia.
Tamén se constrúen tarrañolas unidas a un mango, como
explicamos no seu lugar. Neste caso non é necesario facerlles
a rebaixa semilunar para o agarre, e son moito máis doadas de
tocar.
Non deberiamos esquecer que as primeiras tarrañolas son as
palmas da man, batidas unha contra outra, como ben apreciou
Sarmiento, as dúas aplanadas ou formando cavidade.
E tamén triscar os dedos é unha sorte de tarrañola que se
executa apertando o dedo medio co polgar e, soltándoo de vez,
batelo contra o anular que, xunto co maimiño, forma unha sorte
de recámara coa palma da man.
TEXTOS
entra, meigo, non atruxes,
garda, xan, as castañetas,
e cóntame onde hoxe fuches.
(Iglesia, A. de la, 1977, [1886]: Vol. III, 142)
teño unhas castañetiñas
feitas de pau de nogal;
o presebe do meu burro
é de teu curmán carnal.
(Pérez Ballesteros, J., 1979, [1886]: Vol. III, 52)
teño polainas de buxo,
tarrañolas de burel,
para darlle a meu compadre
porque zurrou á muller.
(Casal e Lois, X., 2001: 180)
toca, miña tregoleta,
feita de pau de bidueiro,
que hoxe hai festa no romaio,
non ha de faltar gaiteiro
Ves bailando, ves tocando
como quen non quere a cousa;
ves bailando, ves tocando
nas castañolas de lousa.
(Rei Cebral, C., Obra inédita)

TASTARABÁS · Brinquedos sonoros de bater e riscar · Tarrañolas
1 a 5. Diferentes tipos de tarrañolas de madeira
(Construción 2 a 5: descoñecida)
6. Tarrañolas enqueiradas (Construción: Jorge Leira)
7. Tarrañolas de cana
8. Tarrañolas de óso
9. Tarrañolas de lousa
10. Tarrañolas de abelá (Construción: Xaime L. Picallo)
11. Tarrañolas con chapas (Construción: Gonzalo Garrote) (OCAD)
12. Tarrañolas dobres
13. Agarre das tarrañolas
14. Agarre das tarrañolas dobres
11

todas saíron a recibilo coloreando
–dengues de grana, ourelados de terciopelo–
coas castañolas de sangubiño das foleadas
e as mantelas de pano labrado con acibeches.
(Iglesia Alvariño, A., 1961: 32)
o sistro non ten nome galego nin castelán, as sonajas chámanse
en galego ferreñas, o triángulo chámase vinco, a campanilla
campaíña; o cencerro choca e chocallo, e o cascabel alxóuxere
ou axóuxere en galego. todos estes instrumentos son crústicos
[de bater]. Pero o primitivo , máis natural e máis sinxelo, é o que
chaman tarreñas e tarrañuelas, e en galego castañetas.
os nenos naturalmente inventaron o facer un ruído sonoro batendo
unha man contra outra, ou de plano, ou facendo oco con
ambas as dúas. Pasaron a facer semellante ruído batendo un coio
contra outro, ou un pau contra outro pau. Para facer o ruído
máis oco formaron dous hemisferios de madeira forte e, baténdoos
boca con boca, así formaban o seu compás. este instrumento
pono calmet pintado. e porque non sempre había a man dous
hemisferios iguais, que cadrasen un co outro, contentáronse os
nenos cun só, no cal batían cun pau para que soase segundo esta
ou a outra combinación. este instrumento é o que en madrid
chaman morteruelo e ten o seu uso pola feira de setembro.
Pasou adiante a invención dos rapaces. Pensaron meter entre os
dedos uns tixolos ou cascotes de pratos de talavera, e axitándoos
lograron ter outro novo instrumento músico crústico, e aludindo
a terráceo ou terreo, déuselle o nome de terreñolas ou tarrañolas.
sendo eu moi cativo vin que outro rapaz inglés, que vivía
en Pontevedra, facía o mesmo con dúas costelas de carneiro ou
de vaca metidas entre os dedos, ao punto imiteino, e polo gozo
que tiven do novo instrumento, non esquecín nunca este pueril
fenómeno.
finalmente a todo sucederon as tarreñuelas de madeira, que os
galegos chaman castañetas, aludindo á súa figura. castañeta en
singular é o ruído que resulta de comprimir o dedo do medio co
polgar. Crotalum e crepitaculum son dúas voces puras latinas
que significan ruído e que se poderán aplicar a calquera dos instrumentos
devanditos; e tamén se aplica ao noso vinco do cego
o latín crotalum.
(FMS7: 428-429)
12
06 TARRAÑOLAS
DE NOZ
Lugar de recolla: Ferrol
Informante: Xaime López Picallo
Referencias bibliográficas: XSN
TASTARABÁS · Brinquedos sonoros de bater e riscar · Tarrañolas | Tarrañolas de noz
Tarrañolas de noz (Construción: Xaime L. Picallo)
DESCRICIóN
Constrúense unhas tarrañolas da forma tradicional. Na súa
parte máis larga ábrense senllos furados, do tamaño da noz
que se vai utilizar, que posteriormente se cegan pegándolle cadansúa
casca de noz.
A unha das tarrañolas chántaselle un mango, unha ripa de
madeira; chántaselle tamén, ao pé do mango, un tareco de través
no que se practican dous orificios, que tamén se fan na
segunda tarrañola coincidentes con aqueles. Por estes furados
únense as dúas pezas mediante un cordel, de modo que a segunda
tarrañola quede algo frouxa.
OuTRAS INFORMACIóNS E ANECDOTARIO
Estas tarrañolas, sendo un xoguete de innovación, ten toda a
feitura das castañolas de mango, que é o que son: dúas castañolas
xunguidas a un mango. Úsanse agarrando o instrumento
polo mango e sacudíndoo, facendo que as tarrañolas batan
unha contra outra. As noces fan o efecto de pequenas caixas
de resonancia.
Querendo utilizar apenas materiais naturais, o atado pódese
facer con xabanal.
TEXTOS
—ti que llas deches,
fervellasverzas,
vólvelle as noces,
torna de tras
coas castañolas
pro home das moscas
que lle rebuldan
nos tras currás.
(Iglesia, A. de la, 1977 [1886]: T. III, 120)

TASTARABÁS · Brinquedos sonoros de bater e riscar · Lapeta | Martabela
07 LAPETA
Castañola de cortiza
estraloque
Lugar de recolla: Touro
Referencias bibliográficas: PV-TB, PC
DESCRICIóN
Cóllese un anaco de cortiza de castiñeiro ou eucalipto, duns
30 x 8 cm e 5 ou 6 mm de grosor, e coa navalla dáselle a forma
dunha pa.
Pola parte larga, a contraria ao mango, córtase a cortiza
separándoa en dúas láminas, unha delas grosas, para que manteña
firmeza e consistencia; e a outra fina para que abale ao
axitala, batendo contra a anterior.
OuTRAS INFORMACIóNS E ANECDOTARIO
Agarrándoa polo mango axítase no ar batendo as láminas da
cortiza que producirán un estalo, ou ben bátese contra man.
Para non estragarmos o souto, cómpre facermos este brinquedo
a partir de cortiza de árbores ou pólas xa abatidas para o
seu normal aproveitamento. No noso caso fixemos a castañola
a partir da codia fresca de eucalipto, que hai máis do que un
quixese.
TEXTOS
Lapeta, estraLoque. trátase dun aparello cunha ou dúas láminas
móbiles que ao ser axitado no aire, collido por un mango, fai
percutir estas láminas contra outra que leva xunguido o mango.
en touro comentáronnos que os nenos as fabricaban de codia de
eucalipto, denominándoas lapetas.
(Carpintero, P., 2009:101)
08 MARTABELA
Tarambelo | taboletas
Semana Santa
Lugar de recolla: Mañón
Informantes: José Basanta Penabad, Rosana Rodiles
Referencias bibliográficas: OMB
1. Martabela | 2. Guitarra (Pormenor do atado)
DESCRICIóN
unha martabela é unha sorte de castañola de mango.
Precisamos unha táboa de 30 x 10 x 2 cm. Nela recortamos
a parte necesaria para deixarmos un mango de 2 cm de groso
por 15 de longo. Matamos as arestas de toda a peza.
Por outra parte, preparamos dúas taboíñas de 15 x 10 x 1
cm, que van ser as castañolas que baterán contra a peza central.
Postas unha a cada lado desta, facemos dous furados de
8 mm de diámetro, afastados 5 cm un do outro, atravesando
as tres pezas.
13

14
TASTARABÁS · Brinquedos sonoros de bater e riscar · Martabela | Tarambelo | Castañolas de nabo
Así colocadas, unimos as tres pezas mediante unha trela de
coiro á que lle praticamos un ollal, para facermos o atado que
vemos no detalle da fotografía, pasando o extremo do coiro
polo ollal e facendo un lazo.
OuTRAS INFORMACIóNS E ANECDOTARIO
Tanto a martabela coma o tastarabás eran empregados na noite
de Xoves Santo para armar moito barullo dentro da igrexa.
Cando se lían os Oficios íanse apagando as candeas aos poucos.
En canto estaban todas apagadas e a escureza era absoluta,
todo o mundo comezaba a bater cos tastarabás, coas martabelas
ou co bastón que levaban na man.
Outro uso da martabela foi o de servir de instrumento de
alerta ou aviso da presenza dos leprosos, coñecéndose, daquela,
como taboletas de san Lázaro. Os doentes tiñan a obriga
de bateren a martabela para avisaren da súa presenza, cando
aqueles doentes eran tan discriminados.
As martabelas fanse de moi diferentes formas e tamaños.
TEXTOS
un instrumento moi semellante, denominado castanholas e fabricado
de madeira aparece referido por ernesto Veiga de oliveira,
empregado polos rapaces para escorrentar os paxaros das
leiras sementadas. durante a idade media os leprosos avisaban
da súa presenza cun instrumento construído con tres taboíñas
de madeira xunguidas cuns cordeis, tendo a do medio un mango
por onde se agarraba e axitaba. ramón Andrés denomina a este
instrumento «tablilla de san lázaro» e o Diccionario de Autoridades
abunda nesta descrición apuntando que se empregaban para
pedir esmola para os hospitais de san lázaro.
(Carpintero, P., 2009: 101)
09 TARAMBELO
Castañetas | castañolas
martabela
Informante: Descoñecido
DESCRICIóN
unha variante da martabela anterior é este tarambelo ou martabela
de varias placas, realizadas de cana, cortiza ou madeira.
usamos tres pezas de madeira de 20 cm de lonxitude por 4
cm de largo. Nin que dicir ten que estas dimensións poden ser
moito maiores. unha das pezas destinámola ao mango. Dámoslle
a forma axeitada para que dea bon agarrar. As outras dúas
pezas fendémolas ao medio –de través– e con elas facemos as
Tarambelos de bambú e de madeira
taboletas. No exemplo que presentamos, usamos apenas tres
das catro taboíñas obtidas. Na cabeza de cada unha destas
facemos tres furados afastados 3 cm. Pásase unha corda polos
furados da primeira taboleta e faise un nó en cada cabo da
corda, despois de pasala. Pásase a segunda, e novamente se
anoa a corda; así até acabar pasando a corda polos furados
do mango, que estarán feitos á altura dos das taboíñas. Como
remate anóanse os dous cabos da corda.
O outro modelo que presentamos está construído con anacos
de cana de bambú. O mango dun furco de lonxitude por 3
cm de largo, e os catro anacos móbiles da mesma largura pero
a metade de longos.
O nome de tarambelo, polo que tamén é coñecida a martabela,
dámosllo apenas por diferenciármolo dela.
10 CASTAÑOLAS
DE NABO
Lugar de recolla: Provincia de Lugo
Informante: Colectivo Estiño
Referencias bibliográficas: CEM

1334036
ISBN 978-84-9914-486-3
EnciclopEdia dE brinquEdos tradicionais E uso lúdico da naturEza
O libro dos xoguetes tradicionais da nosa cultura
9 788499 144863
Á venda en librarías
a partir do 15 de abril
Pedidos a
Comercial Grupo Anaya
Polígono Pocomaco
Avenida 3 Edificio Diana
Nave 4 Baixo • 15190 A Coruña
Tel.: 981 171 641 / Fax: 981 171 647
XERAIS
Doutor Marañón, 12 • 36211 Vigo
Tels.: 986 214 888 / 986 214 880
Fax: 986 201 366
xerais@xerais.es
http://xerais.es