Jakten på hjerneprotesen - NTNU
Jakten på hjerneprotesen - NTNU Jakten på hjerneprotesen - NTNU
Illustrasjon: Line Halsnes ■ I STARTGROPA HELSE HOS INDISKE IT-ARBEIDARAR INTERNASJONALT FORSKINGSPROSJEKT: Kvifor vert så mange unge, indiske IT-arbeidarar sjuke, og kva kan gjerast for å forhindre det? PROSJEKTLEIAR: Geir Arild Espnes, Senter for helsefremjande forsking, NTNU/HiST. DELTAKARAR: Indiske IT-folk, styresmakter og forskarar. FINANSIERING: NTNU-prosjektet India 2011 og indisk IT-industri. 38 gemini • nr. 4 • desember 2011 Psykologiprofessor Geir Arild Espnes fortel til journalist Anne Sliper Midling: I indisk IT-industri har folk nesten over natta gått frå å leve på ei handfull ris om dagen, til å ete masse mat frå McDonalds. Fleire studiar viser at indarar tåler den vestlege livsstilen mykje dårlegare enn europearar og amerikanarar. Ein britisk studie viser til dømes at utflytta indarar føder barn med lågare fødselsvekt enn engelske barn, men at fleire av dei indiske ungane ender opp som overvektige. I Vesten har vi levd på ein «fleskediett» i fleire hundreår: Norske tømmerhoggarar jobba hardt og steikte flesk i panna ute i skogen – og italienarane har i lang tid brukt fløyte i pastasausen. Alt tyder på at feit mat er usunt for oss også, men vi i Vesten har gradvis blitt meir og meir vant til å ete masse fett, og ser difor ut til å tåle det betre. Etter femti år med aukande fattigdom har India nå ein årleg økonomisk vekst på opp mot ti prosent, og har dermed ei av verdas raskast veksande økonomiar. Informasjons- og kommunikasjonsteknologien har spela ei hovudrolle i denne forvandlinga. I 30 år har India forsynt Vesten med IT-baserte tenestar. Nå har landet over halvparten av oversjøisk outsourcing innanfor IKT. I den indiske IT-industrien er det nå stor uro over at altfor mange av arbeidarane får diabetes eller hjerte- og karsjukdomar. Sjukdom hos godt utdanna unge menneske er den største trusselen mot det økonomiske mirakelet i landet, og styresmaktene ønskjer nå å sette inn tiltak for å bremse utviklinga. Det er i aukande grad unge folk som blir sjuke. Gjennomsnittsalderen hos ein IT-arbeider er Sjukdom hos godt utdanna unge menneske er den største trusselen mot det økonomiske mirakelet i landet. Vestlege matvanar gjer indarar sjuke 29 år, og 70 prosent er menn. Når ein er ung, er det lett å tenke at ein er usårleg. Då er ein ikkje så oppteken av dei gode grunnsteinane ein må leggje for å ha god helse. Leiarar i IT-industrien seier at mykje festing, usunn mat, gambling og tøff turnus er blant årsakene til dårleg helse. Indisk IT-industri yter service til bedrifter i alle verdsdelar, og ein tilsett må derfor være vaken når dei han skal hjelpe, er vakne – sjølv om det er midt på natta i India. Mange av arbeidarane bor også i hybelhus eller gettoar langt unna kone og familie. Dette er folk som på veldig kort tid har skifta livsstil totalt. Folk frå vårt senter har vore på to reiser til India; fleire frå NTNU har hatt møte med indiske IT-leiarar; og vi fekk besøk av indiske forskarar til ein workshop under arrangementet India 2011. Nå jobbar vi med å beskrive framtidige fasar og mål i prosjektet, slik at vi kan søke ytterlegare finansiering hos norske og inter - nasjonale organisasjonar. Dette skal være klart før februar 2012. Dette prosjektet er enormt mykje større enn noko vi har arbeidd med før, så vi prøver å ete ein liten del av elefanten om gongen. Det tek tid å bli kjend med den indiske kulturen. Det er for eksempel vanskelegare å få arbeidstakarar i India til å svare på spørsmål enn det er i Noreg, blant anna fordi indarar er redde for at sjefen skal få nyss om kva dei har svart. Det viktigaste vi kan bidra med, er kunnskap – både om kva som fremjar god helse, og korleis ein skal samle inn data på eit vitskapeleg haldbart vis. Vi skal samle inn data gjennom både store kvantitative undersøkingar og fokusgruppeintervju. Så får vi sjå kva vi finn, før vi kjem med forslag til aktuelle tiltak. Det er mange land i verda som kjem til å få ei oppblomstring av sjukdom som følgje av aukande vestleg livsstil. Vi leiter difor også etter årsaker og tiltak som kan overførast til andre land. ■ gemini • nr. 4 • desember 2011 39
■ KIKKHULLET Ein strålande metode for alkymist en Det er muleg å lage gull, og her får du oppskrifta. Men særleg lønsamt er det ikkje. KJEMI MATERIALE • GULL TEKST: Hege J. Tunstad ILLUSTRASJON: www.doghouse.no KJELDE: Martin Ystenes, Inst. for materialteknologi, NTNU Dette er den alkymistiske draumen: å lage gull av noko anna. Kva dette anna er, varierer i dei tallause historiene vi kan lese – men som framleis berre er draumar. Det som er sikkert, er at å lage eit nytt grunnstoff krev ei endring inne i atomkjernane til det stoffet vi tek utgangspunkt i. Eit grunnstoff kjenneteiknast av kor mange proton det har i atomkjernen. Og stoffets eigenskapar og stabilitet avgjerast blant anna av talet på nøytron saman med protona i kjernen. Gull som er stabilt, har 79 proton og 118 nøytron. Så da har vi valet. Vi kan skyte inn nøytron. Då vil nokre av dei halde fram med å vere nøytron, medan andre blir til proton og sender ut kvart sitt elektron. Eller vi kan bruke ein protonkanon for å auke talet på kjernepartiklar. Nøytronmetoden kan skje inne i eit kjernekraftverk, der brenselsstavar av uran blir ei kjelde til nøytron. I vårt tankeeksperiment vel vi denne metoden. Vi vel også å ta utgangspunkt i eit grunnstoff det finst mykje meir av enn gull, men som samstundes ligg ganske nært gull i talet på kjernepartiklar. Valet fell på wolfram, som blant anna vart brukt i glødetrådar i lyspærer. Wolfram har 74 proton og 110 nøytron. Når wolfram blir bestrålt med nøytron frå uranet, vil det bli danna ei heil rekke med ulike stoff. Alle desse stoffa vil vere radioaktive når de er nylaga. Noko vil bli gull, og det kan vi skilje ut frå resten av metalla som er danna. Ved hjelp av fleire reinsetrinn kan det være muleg å få gullet veldig reint. Ei kjend metode for gullrensing fra alkymien og kjemien er bruk av kongevatn, ei blanding av saltsyre og salpetersyre som gjer at gullet vert løyst opp, medan andre stoffar ikkje gjer det. Kongevatn vil vere eitt av stega i gullreinsinga vår. Det som set grenser for gullproduksjon i vårt eksempel, er kor mange nøytron vi kan få ut av uranstavane. Om vi ser for oss eit kjernekraftverk på størrelse med Tsjernobyl, så ville vi kunne produsere om lag eitt tonn blanda stoff på eitt år. Av dette ville det neppe vere meir enn nokre titals kilo med brukbart gull. 40 1 Uran Wolfram Uran som vert spalta i ein reaktor, produserer nøytron. Har vi samstundes wolfram i reaktoren, vil han bli bestrålt av store mengder nøytron. gemini • nr. 4 • desember 2011 2 Nokre nøytron blir absorbert i wolframkjernen og aukar atomets masse. Enkelte av dei att blir omdanna til proton som blir i kjernen – og tilsvarande mengd elektron sendast ut. Atomnummeret aukar, og vi får eit nytt grunnstoff. Wolframatom – som absorberer nøyaktig 13 nøytron, der fem blir omdanna til proton – vil bli til stabile gullatom. 3 Etter bestrålinga vil wolframet i tillegg ha blitt til ei rekke ulike radioaktive stoff. Iridium, kvikksølv, platina og osmium er nokre av dei. 4 Ved hjelp av fleire reinsetrinn bør det vere teknisk muleg å få gullet veldig reint, i praksis fritt for radioaktive isotopar av andre grunnstoff. Ved tilsetjing av dei riktige reagensane kan gullet fellast frå løysinga, medan resten blir att. 5 Den mest stabile radioaktive gullvarianten har ei halveringstid på ca. eit halvår. Etter ti år er 99,9999 prosent av radioaktiviteten borte. Etter 20–30 år er det neppe muleg å skilje dette gullet frå anna gull. Au Ir Hg Pt Os gemini • nr. 4 • desember 2011 41
- Page 1 and 2: Foto: VG NESTE GEMINI KOMMER I FEBR
- Page 3 and 4: n KORTNYTT Misvisende støymerking
- Page 5 and 6: n nyheTer nyheTer n Hitech hudpleie
- Page 7 and 8: Usy nlig fiende H Muggsopp har inva
- Page 9 and 10: Foto: Sciencephoto.com 16 gemini
- Page 11 and 12: Foto: © Fotobase / Jon Fjeldstad 2
- Page 13 and 14: w Foto: Kidane Fanta Gebremariam Ko
- Page 15 and 16: Foto: Helge Hansen / Statoil w kode
- Page 17 and 18: Foto: photos.com FAKTA: Erstatnings
- Page 19: Foto: Mentz Indergaard/NTNU Info Fo
- Page 23 and 24: n NOTISER Fisk Sikkerhet i fiskefl
Illustrasjon: Line Halsnes<br />
■ I STARTGROPA<br />
HELSE HOS INDISKE IT-ARBEIDARAR<br />
INTERNASJONALT FORSKINGSPROSJEKT: Kvifor vert så mange<br />
unge, indiske IT-arbeidarar sjuke, og kva kan gjerast for å forhindre det?<br />
PROSJEKTLEIAR: Geir Arild Espnes, Senter for helsefremjande forsking, <strong>NTNU</strong>/HiST.<br />
DELTAKARAR: Indiske IT-folk, styresmakter og forskarar.<br />
FINANSIERING: <strong>NTNU</strong>-prosjektet India 2011 og indisk IT-industri.<br />
38<br />
gemini • nr. 4 • desember 2011<br />
Psykologiprofessor Geir Arild Espnes fortel til<br />
journalist Anne Sliper Midling:<br />
I indisk IT-industri har folk nesten over<br />
natta gått frå å leve <strong>på</strong> ei handfull ris om<br />
dagen, til å ete masse mat frå McDonalds.<br />
Fleire studiar viser at indarar tåler den vestlege<br />
livsstilen mykje dårlegare enn europearar<br />
og amerikanarar. Ein britisk studie viser<br />
til dømes at utflytta indarar føder barn med<br />
lågare fødselsvekt enn engelske barn, men<br />
at fleire av dei indiske ungane ender opp<br />
som overvektige. I Vesten har vi levd <strong>på</strong><br />
ein «fleskediett» i fleire hundreår:<br />
Norske tømmerhoggarar jobba<br />
hardt og steikte flesk i<br />
panna ute i skogen – og<br />
italienarane har i lang<br />
tid brukt fløyte i pastasausen.<br />
Alt tyder <strong>på</strong> at<br />
feit mat er usunt for oss<br />
også, men vi i Vesten<br />
har gradvis blitt meir og meir vant til å ete<br />
masse fett, og ser difor ut til å tåle det betre.<br />
Etter femti år med aukande fattigdom har India<br />
nå ein årleg økonomisk vekst <strong>på</strong> opp mot ti<br />
prosent, og har dermed ei av verdas raskast veksande<br />
økonomiar. Informasjons- og kommunikasjonsteknologien<br />
har spela ei hovudrolle i<br />
denne forvandlinga. I 30 år har India forsynt<br />
Vesten med IT-baserte tenestar. Nå har landet<br />
over halvparten av oversjøisk outsourcing innanfor<br />
IKT. I den indiske IT-industrien er det nå<br />
stor uro over at altfor mange av arbeidarane får<br />
diabetes eller hjerte- og karsjukdomar. Sjukdom<br />
hos godt utdanna unge menneske er den<br />
største trusselen mot det økonomiske mirakelet<br />
i landet, og styresmaktene ønskjer nå å sette<br />
inn tiltak for å bremse utviklinga.<br />
Det er i aukande grad unge folk som blir sjuke.<br />
Gjennomsnittsalderen hos ein IT-arbeider er<br />
Sjukdom hos godt utdanna unge<br />
menneske er den største trusselen<br />
mot det økonomiske mirakelet i landet.<br />
Vestlege matvanar<br />
gjer indarar sjuke<br />
29 år, og 70 prosent er menn. Når ein er ung, er<br />
det lett å tenke at ein er usårleg. Då er ein ikkje<br />
så oppteken av dei gode grunnsteinane ein må<br />
leggje for å ha god helse. Leiarar i IT-industrien<br />
seier at mykje festing, usunn mat, gambling<br />
og tøff turnus er blant årsakene til dårleg<br />
helse. Indisk IT-industri yter service til bedrifter<br />
i alle verdsdelar, og ein tilsett må derfor<br />
være vaken når dei han skal hjelpe, er vakne<br />
– sjølv om det er midt <strong>på</strong> natta i India. Mange<br />
av arbeidarane bor også i hybelhus eller gettoar<br />
langt unna kone og familie. Dette er folk som<br />
<strong>på</strong> veldig kort tid har skifta livsstil totalt.<br />
Folk frå vårt senter har vore <strong>på</strong> to reiser til India;<br />
fleire frå <strong>NTNU</strong> har hatt møte med indiske<br />
IT-leiarar; og vi fekk besøk av indiske forskarar<br />
til ein workshop under arrangementet India<br />
2011. Nå jobbar vi med å beskrive framtidige<br />
fasar og mål i prosjektet, slik at vi kan søke<br />
ytterlegare finansiering hos norske og inter -<br />
nasjonale organisasjonar. Dette skal være klart<br />
før februar 2012. Dette prosjektet er enormt<br />
mykje større enn noko vi har arbeidd med før,<br />
så vi prøver å ete ein liten del av elefanten om<br />
gongen. Det tek tid å bli kjend med den indiske<br />
kulturen. Det er for eksempel vanskelegare å få<br />
arbeidstakarar i India til å svare <strong>på</strong> spørsmål enn<br />
det er i Noreg, blant anna fordi indarar er redde<br />
for at sjefen skal få nyss om kva dei har svart.<br />
Det viktigaste vi kan bidra med, er kunnskap<br />
– både om kva som fremjar god helse, og korleis<br />
ein skal samle inn data <strong>på</strong> eit vitskapeleg haldbart<br />
vis. Vi skal samle inn data gjennom både<br />
store kvantitative undersøkingar og fokusgruppeintervju.<br />
Så får vi sjå kva vi finn, før vi<br />
kjem med forslag til aktuelle tiltak. Det er<br />
mange land i verda som kjem til å få ei oppblomstring<br />
av sjukdom som følgje av aukande<br />
vestleg livsstil. Vi leiter difor også etter årsaker<br />
og tiltak som kan overførast til andre land. ■<br />
gemini • nr. 4 • desember 2011 39
Change language