Vedlegg 1: Konserveringsrap- portar for to metallgjenstandar - NIKU

Metall med verneverdi 

Handsaming, lagring og vedlikehald 

av innandørs metallgjenstandar 

Anne Bjørke 

NIKU Norsk institutt for kulturminneforskning

NINA•NIKUs publikasjoner 

NINA•NIKU utgir følgende faste publikasjoner: 

NINA Fagrapport 

NIKU Fagrapport 

Her publiseres resultater av NINAs og NIKUs eget forskningsarbeid, 

problemoversikter, kartlegging av kunnskapsnivået innen 

et emne, og litteraturstudier. Rapporter utgis også som et alternativ 

eller et supplement til internasjonal publisering, der tidsaspekt, 

materialets art, målgruppe m.m. gjør dette nødvendig. 

Opplag: Normalt 300-500 

NINA Oppdragsmelding 

NIKU Oppdragsmelding 

Dette er det minimum av rapportering som NINA og NIKU gir til 

oppdragsgiver etter fullført forsknings- eller utredningsprosjekt. 

I tillegg til de emner som dekkes av fagrapportene, vil oppdragsmeldingene 

også omfatte befaringsrapporter, seminar- og konferanseforedrag, 

årsrapporter fra overvåkningsprogrammer, o.a. 

Opplaget er begrenset. (Normalt 50-100) 

NINA•NIKU Project-Report 

Serien presenter resultater fra begge instituttenes prosjekter når 

resultatene må gjøres tilgjengelige på engelsk. Serien omfatter 

original egenforskning, litteraturstudier, analyser av spesielle 

problem eller tema, etc. 

Opplaget varierer avhengig av behov og målgruppe. 

Temahefter 

Disse behandler spesielle tema og utarbeides etter behov bl.a. for 

å informere om viktige problemstillinger i samfunnet. Målgruppen 

er "allmenheten" eller særskilte grupper, f.eks. landbruket, 

fylkesmennenes miljøvernavdelinger, turist- og friluftlivskretser 

o.l. De gis derfor en mer populærfaglig form og med mer bruk 

av illustrasjoner enn ovennevnte publikasjoner. 

Opplag: Varierer 

Fakta-ark 

Hensikten med disse er å gjøre de viktigste resultatene av NINA 

og NIKUs faglige virksomhet, og som er publisert andre steder, 

tilgjengelig for et større publikum (presse, ideelle organisasjoner, 

naturforvaltningen på ulike nivåer, politikere og interesserte enkeltpersoner). 

Opplag: 1200-1800 

I tillegg publiserer NINA og NIKU-ansatte sine forskningsresultater 

i internasjonale vitenskapelige journaler, gjennom populærfaglige 

tidsskrifter og aviser. 

Tilgjengelighet: Åpen 

Prosjekt nr.: 21235 

Ansvarlig signatur: 

2 

niku oppdragsmelding 090 

Bjørke, A. 1999. Metall med verneverdi. Handsaming, lagring og 

vedlikehald av innandørs metallgjenstandar. – NIKU oppdragsmelding 

090: 1-22. 

Oslo, desember 1999 

ISSN 0805-4711 

ISBN 82-426-1092-4 

Rettighetshaver ©: 

NINA•NIKU Stiftelsen for naturforskning 

og kulturminneforskning 

Publikasjonen kan siteres fritt med kildeangivelse 

Redaksjon: 

Grete Gundhus 

Grafisk produksjon: 

Elisabeth Mølbach 

Tegnekontoret NINA•NIKU 

Opplag: 

Sats: NINA•NIKU 

Kopiering: Kopisentralen AS 

Trykt på miljøpapir 

Kontaktadresse: 

NINA•NIKU 

Tungasletta 2 

7485 Trondheim 

Tlf.: 73 80 14 00 

Faks: 73 80 14 01 

Oppdragsgiver: Riksantikvaren


Referat 

Bjørke, A. 1999. Metall med verneverdi. Handsaming, lagring og 

vedlikehald av innandørs metallgjenstandar. – NIKU oppdragsmelding 

090: 1-22. 

Rapporten tek føre seg ulike aspekt av vern av metallgjenstandar 

med historisk verdi, som t.d. handsaming, lagring og vedlikehald. 

Testar på kommersielle reinseprodukt for sølv, kopar og messing 

var ein del av prosjektet. Resultatet av testane viste at alle dei utvalde 

kommersielle reinsemidla, med unntak av dei såkalla ”silver 

dip”-produkta, påfører metalloverflata mekaniske skader i større eller 

mindre grad. Reinsing av to kyrkjelege gjenstandar: ein tre-arma 

lysestake i sølvplett frå Kongsberg kyrkje, samt ein del av ei lysekrone 

i koparlegering frå Enebakk kyrkje, var òg ein del av prosjektet. 

Emneord: Metallgjenstandar – handsaming – lagring – vedlikehald 

– aluminium – bly – gull – jarn – kopar – koparlegeringar – sink – 

sølv – tinn – kommersielle reinseprodukt 

3 

Abstract 

Bjørke, A. 1999. Handling, storage and maintenance of indoor metal 

objects of historic value. – NIKU oppdragsmelding 090: 1-22. In 

Norwegian. 

The report deals with different aspects concerning the care of metal 

objects of historic value, such as handling, storage and maintenance. 

The testing of commercial cleaning products for silver, copper 

and brass was part of the project. The results of the testing 

showed that all the chosen commercial cleaning products, with the 

exception of the ”silver dip”-products, caused mechanical damage, 

to a greater or lesser extent, to the metal surface. The cleaning of 

two case studies; one three-armed, silver plated candelabra from 

Kongsberg Parish Church, and part of a copper alloy chandelier 

from Enebakk Parish Church, was carried out. 

Keywords: Metal objects – handling – storage – maintenance – aluminium 

– lead – gold – iron – copper – copper alloys – zinc – silver 

– tin – commercial cleaning products

Forord 

Oppdragsgjevar: Riksantikvaren 

NIKU prosjektnummer:21235 

Prosjektleiar: Anne Bjørke 

Prosjektmedarbeidar: Birger R. Lindstad, fotograf 

Konsulent: Jan-Petter Brennsund, Norsk Folkemuseum 

Tidsrom: Januar – desember 1999 

Prosjektet vart foreslått på bakgrunn av observasjonar av skader og 

dårleg vedlikehald på verneverdige metallgjenstandar. Både i kyrkjer, 

museum og profanbygningar finst det ei mengd verneverdige 

metallgjenstandar. Mange av desse ser ut til å lide under lite tilfredsstillande 

vedlikehald og handsaming. Ein kan ofte sjå restar av 

pussemiddel i fordjupingar og skader etter uforsiktig handtering. I 

tillegg er ikkje lagringsforholda alltid like gunstige. Myten om at 

”metall tåler det meste” råder endå hjå mange. 

Oppdragsgjevar for prosjektet er Riksantikvaren, og oppdragsmeldinga 

skal resultere i eit informasjonsblad om temaet, som skal gå 

inn i permen ”Riksantikvarens informasjon om kulturminner”. 

Eg vil gjerne takke dei firma som har donert testprodukt: David-Andersen 

AS, Rikter Svendsen AS og Jensen & Co AS. I tillegg vil eg få 

takke alle kollegaer og vener som velvillig har lånt ut oksiderte metallgjenstandar 

til bruk i testprosessen. 

4 

Innhald 


Referat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 

Abstract . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 

Forord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 

1 Innleiing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 

2 Generelle nedbrytingsfaktorar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 

2.1 Kjemisk nedbryting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 

2.2 Mekanisk nedbryting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 

3 Handsaming, lagring og generelt vedlikehald 

av innandørs metallgjenstandar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 

3.1 Handsaming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 

3.2 Lagring . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 

3.3 Generelt vedlikehald . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 

4 Spesielle forhold for einskilde metall . . . . . . . . . . . . . . . 7 

4.1 Aluminium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 

4.2 Bly . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 

4.3 Gull . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 

4.4 Jarn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 

4.5 Kopar og koparlegeringar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 

4.5.1 ”Bronsesjuke” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 

4.5.2 Spenningskorrosjon på messing . . . . . . . . . . . . . 8 

4.6 Sink . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 

4.7 Sølv . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 

4.7.1 Sølvplett . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 

4.8 Tinn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 

4.8.1 ”Tinnpest” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 

5 Testar av kommersielle reinseprodukt 

for sølv, kopar og messing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 

5.1 Målet med undersøkingane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 

5.2 Val av produkt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 

5.3 Undersøkingsmetode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 

5.4 Evalueringsmetode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 

5.5 Testar av reinsemiddel for sølv . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 

5.6 Testar for reinsemiddel for kopar og messing . . . . . . . 13 

6 Vedlikehald av innandørs gjenstandar 

av sølv, kopar og messing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 

6.1 Grunnlaget for retningslinene . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 

6.2 Unntak frå retningslinene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 

6.3 Generelt om reinsemetodar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 

7 Konklusjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 

8 Litteratur og informasjon frå Internett . . . . . . . . . . . . . 16 

9 Noter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 

Vedlegg 1 Konserveringsrapportar for to metallgjenstandar . . 17 

Vedlegg 2 Produktliste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19


1 Innleiing 

Føremålet med prosjektet er å samanstille relevant informasjon og 

råd om handsaming, lagring og vedlikehald av innandørs metallgjenstandar 

med verneverdi. I dette ligg også testing av ulike kommersielle 

reinseprodukt, som t.d. pussekremar, tradisjonelle flytande 

pussemiddel, ”silver dip” og pusseklutar, med tanke på evt. synlege, 

mekaniske skader produkta kan påføre gjenstanden. Det er mogeleg 

at einskilde produkt òg kan påføre gjenstandane skader i form 

av kjemisk nedbryting av metallet, men denne problemstillinga vert 

ikkje handsama her. Målet med testane er ikkje å kunne tilrå eit spesifikt 

produkt, men å kunne seie noko meir generelt om dei ulike 

produkttypane som vart testa. Det vert gitt råd for reinsing av sølv, 

kopar og messing, som dels er basert på resultat av testane utført i 

dette prosjektet og dels på tidlegare forsking på området. 

For å prøve ut nokre av dei produkta som får best resultat i løpet av 

testprosessen, vil to kyrkjelege gjenstandar verte reinsa (sjå vedlegg 

1 for konserveringsrapportar). 

Oppdragsmeldinga er konsentrert rundt generelle faktorar når det 

gjeld nedbryting av metall og kva førehandsreglar ein kan ta for at 

gjenstanden skal ha det best muleg. Oppdragsmeldinga går ikkje i 

detalj om nedbrytingsprosessane for einskilde metall. 

5 

2 Generelle 

nedbrytingsfaktorar 

Metallgjenstandar kan brytast ned og heilt eller delvis endre utsjånad 

både gjennom kjemisk og mekanisk nedbryting. I det fylgjande 

vil det kort verte gjort greie for kva generelle faktorar som kan ha 

negativ innverknad på gjenstander av metall. Særskilde høve for 

einskilde metall vil verte omtala under punkt 4. 

2.1 Kjemisk nedbryting 

Kjemisk nedbryting av metall er vanskeleg å hindre heilt, men kan 

til ein viss grad forseinkast. Dei fleste metall, med unntak av gull, reagerer 

med luft som har eit visst fuktinnhald og som har ulike forureinande 

gassar i seg. Støv og andre partiklar som vert liggjande 

på overflata, er ofte hygroskopiske, dvs at dei trekkjer til seg fukt 

og forureiningar frå lufta, og påskundar dermed nedbrytingsprosessen. 

Ei anna årsak til kjemiske skader er at ofte vert restar av pussemiddel 

sitjande att i fordjupingar og overgangar mellom to delar, 

som t.d. base og fot. Dette kan føre til at metallet får skader i form 

av mørke, skjemmande flekkar. 

2.2 Mekanisk nedbryting 

Ein ser ofte at handtering og mekanisk reinsing har påført ein metallgjenstand 

skader. Når det gjeld handtering, får ein gjenstand 

ofte skader etter at den har vorte løfta i eit svakt punkt, som t.d. 

handtak, armar eller liknande. Ein annan svært vanleg mekanisk 

skade på lysestakar og lysekroner, er at det vert øvd for sterkt press 

for å få lyset til å passe. Dette resulterer ofte i sprukken lysepipe og 

skader i form av at gjenstanden vert skeiv eller får sprekker lenger 

nede på ein lysestake, eller slark i festet på armen om det gjeld ei 

lysekrone. Ein ser sjølvsagt også ei mengd døme på skader etter 

slag. Det kan òg vere som fylgje av vridingar eller andre strukturelle 

skader etter for hardhendt handtering. 

For kraftig reingjering er òg noko som ofte påfører ein gjenstand 

skader. Dette kan vere i form av riper i metallet etter pussemiddelet 

i seg sjølv eller etter skarpe reiskapar for å fjerne pusserestar, stearin 

eller liknande.

3 Handsaming, lagring og 

generelt vedlikehald av 

innandørs metallgjenstandar 

Der er ein del relativt enkle førehandsreglar ein kan ta når det gjeld 

innandørs metallgjenstandar med historisk verdi, som vil føre til at 

gjenstanden har det betre og får færre skader. 

3.1 Handsaming 

Bruk bomullshanskar 

Ein bør alltid bruke kvite eller ubleika bomullshanskar når ein handsamar 

metallgjenstandar av historisk verdi. Det er viktig at ein ikkje 

brukar farga bomullshanskar, då fargestoffa kan smitte av. Naturleg 

feitt, sveitte og oljar frå hendene vil elles setje merke på gjenstanden 

og vere med på å akselerere nedbrytingsprosessen. Bruk 

aldri gummihanskar ved handsaming av metall, då dei kan gi frå 

seg stoff som er skadelege for metall. 

Løft frå gjenstanden sitt tyngdepunkt 

Ein bør ikkje løfte metallgjenstandar etter delar som lett kan verte 

skada og bøygde, som t.d. hank eller lok. Ein bør alltid bruke begge 

hendene og løfte frå gjenstanden sitt tyngdepunkt. Ein metallgjenstand 

kan ha svake punkt som ikkje er synlege ved første augekast. 

Dette kan anten stamme frå produksjonsprosessen eller det 

kan ha utvikla seg over tid. 

Legg aldri press på gjenstanden 

Ved transport og handtering elles er det viktig at metallgjenstandar 

ikkje får press på seg. Skader som lett kan oppstå, er spesielt i samband 

med tilpassing av lys i lysestakar og lysekroner. 

Byting av lys og pærer 

Hald stødig rundt kroppen av gjenstanden når lyset vert tilpassa og 

plassert. Til levande lys er det viktig å bruke ein lysespissar, slik at lyset 

passar i diameter, og ein slepp presse det ned. Er lyset for stort, 

kan ein eventuelt vurdere å feste det ved hjelp av klebeputer for lys 

(eit voksliknande, klebrig materiale, som ein plasserar i botnen på 

lysepipa). Det bør understrekast at vi ikkje har testa dette produktet, 

og at det er usikkert om det vil verte vanskeleg å fjerne etter eit 

visst tidsrom. Lys bør aldri brenne ned slik at det vert sitjande fast i 

metallet. Fjern lyset seinast når det stikk eit par cm opp frå lysepipa. 

Skulle det likevel skje at lys sit fast i metallet, bør det fjernast så 

varsamt som råd er. Dette kan gjerast ved å skylje gjenstanden i 

varmt vatn til lyset er laust, men vurder først kor vidt gjenstanden 

toler å verte våt. Dersom det sit stearin innimellom ornamentikken 

eller andre stader som er vanskeleg å kome til, bør dette fjernast 

med ein tannpirkar av tre eller liknande. Sørg for å tørke gjenstanden 

godt etterpå (sjå neste punkt). Bruk aldri metall mot metall for 

å skrape av stearin. Ein kan eventuelt fjerna restar av stearin med 

ein bomullsdott fukta med white spirit. Når det gjeld lysestell som 

har innlagt elektrisk lys, bør ein halde stødig rundt kroppen av gjenstanden 

når ein skifter pære. 

Hald gjenstanden tørr 

Dersom ein metallgjenstand vert fuktig eller våt, er det viktig å sørgje 

for at den vert tørka godt så snart som mogeleg. Er det anna 

6 


væske enn vatn, bør ein reinse gjenstanden i lunka vatn. Tørking av 

metallgjenstandar er svært viktig, då fukt som vert liggjande att kan 

påføre gjenstanden dels store skader i form av korrosjon. Ver difor 

ekstra nøye med å tørke hole gjenstandar og elles gjenstandar med 

ei utforming som gjer at vatnet kan ha vanskeleg for å fordampe. 

Dersom ein hol gjenstand, t.d. ein lysestake, er fylt med eit materiale 

for å gjere den tyngre, er det mogeleg at dette materialet kan 

ta skade av for varmt vatn. Dersom ein gjenstand består av andre 

material i tillegg til metall, må ein vurdere om gjenstanden toler å 

verte våt. 

3.2 Lagring 

Klima 

Ein faktor som er svært avgjerande for korleis ein metallgjenstand 

har det, er fuktinnhaldet i lufta. Måling av fuktinnhaldet i lufta vert 

gjort som eit prosentvis forhold mellom den mengda vassdamp 

som er i lufta ved ein gitt temperatur og den mengda som lufta 

maksimalt kan halde på ved same temperatur (Vingelsgaard et. al. 

1998). Ein får då det relative fuktinnhaldet i lufta (RF). 

Ein bør sjekke den relative luftfukta (RF) over tid og prøve å kontrollere 

den så langt som mogeleg. Relativ luftfukt kan endrast ved 

heving/seinking av temperatur eller ved å tilføre/ fjerne fukt frå lufta 

1 . Generelt sett kan ein seie at metallgjenstandar bør lagrast i eit 

klima der den relative luftfukta ligg så stabilt som mogeleg på 

mellom 30 og 50% RF. Det er ikkje tilrådeleg at metallgjenstandar 

med verneverdi vert lagra i klima der RF overstig 60%. Retningslinene 

for klimatiske forhold for metall kan i enkelte høve kome i 

konflikt med retningsliner for andre material. Ein må då vurdere 

kvart enkelt tilfelle og kome fram til ei prioritering. 

Ofte er den relative fukta i lufta i ein bygning på eit akseptabelt nivå 

i vinterhalvåret, medan den stig i sommarhalvåret. Ein kan til dels 

dempe svingingane i relativ luftfukt for ein metallgjenstand ved å 

pakke den forsvarleg (sjå nedanfor). 

Tildekking og pakking 

Når metallgjenstandar ikkje er i bruk eller på utstilling, bør ein så 

langt som muleg dekkje dei med syrefritt silkepapir eller ubleika 

bomullslerret. Skal ein pakke for transport, bør gjenstanden først 

pakkast i syrefritt silkepapir/ubleika bomullslerret og deretter bobleplast. 

Transportkassa bør vere godt polstra, slik at gjenstanden 

ligg stabilt og ikkje får press frå nokon side. Skal ein pakke ein gjenstand 

for oppbevaring i eske over lengre tid, bør ein nytte esker av 

syrefri kartong. Gjenstanden bør først pakkast i rikeleg med syrefritt 

silkepapir/ubleika bomullslerret, og polstring bør skje ved hjelp av 

eit inaktivt pakkeskum, som t.d. ”Ethafoam” (sjå vedlegg 2 for 

produktliste). 

Pakking i plast 

Det er fortsett ein del usemje om kor vidt ein bør pakke metall i 

plast for å hindre oksidering. Hovudargumentet for pakking i plast 

er å prøve å stenge luft ute frå gjenstanden, slik at metallet ikkje 

skal reagere med oksygen og forureiningar i lufta. Det er eit faktum 

at både oksygen og forureiningar frå lufta kan trenge gjennom dei 

typar av plast som er i vanleg bruk til pakking. I alle tilfelle bør plasten 

ikkje ha direkte kontakt med metallet. Pakking i plast vert like-


vel frårådd her, då det er fleire faktorar som kan ha skadelege effektar 

på metall. Det kan oppstå kondens, noko som vil ha ein skadeleg 

effekt på metallet. Det er også usikkert kor vidt ulike typar av 

plast avgir gassar som kan verke nedbrytande på metall. 

Generelle lagringsforhold 

Ein bør vurdere om ein metallgjenstand vert lagra i nærleiken av 

noko som kan føre til fysiske skader eller kjemisk nedbryting. Det kan 

t.d. vere snakk om gjenstandar/bygningsdelar som ved uhell kan 

kome i fysisk kontakt med metallgjenstanden og skade den. Enkelte 

metall kan reagere kjemisk ved lagring i nærleiken av andre material. 

For nærare informasjon om kvart einskild metall, sjå punkt 4. 

3.3 Generelt vedlikehald 

Det ein lang tradisjon for reinsing og pussing av sølv, kopar og messing, 

og det er gitt eigne retningsliner for dette under punkt 6. 

Når det gjeld vedlikehald av andre innandørs metallgjenstandar med 

verneverdi, bør det generelt sett gjerast av ein metallkonservator. 

Unntaket er støvtørking, som bør gjerast med jamne mellomrom. 

Støvtørking 

Ein bør tørke støv av metallgjenstandar med jamne mellomrom. 

Støvpartiklar er ofte hygroskopiske, det vil seie at dei trekk til seg 

fukt og kan dermed føre til at ein metallgjenstand korroderar raskare 

en den elles ville. Som oftast er det tilstrekkeleg å tørke av 

gjenstanden med ein mjuk klut eller pensel. Skulle det vere eit feitthaldig 

lag på gjenstanden, kan ein blande nokre dråpar av eit mildt 

vaskemiddel med nøytral pH i vatn. Vri ein klut godt opp og tørk av 

gjenstanden. Ver då varsam slik at evt. delar av gjenstanden som 

ikkje tåler fukt, ikkje vert våte. 

7 

4 Spesielle forhold 

for einskilde metall 

4.1 Aluminium 

Aluminium er under normale, atmosfæriske forhold eit svært stabilt 

metall. I kontakt med luft vert det danna eit tynt, dekkande lag 

med aluminiumsoksid på overflata. Dette laget vernar overflata mot 

vidare åtak og er ikkje forstyrrande for det estetiske inntrykket. 

Gjenstandar av aluminium bør ikkje reinsast og treng som regel 

berre å haldast støvfrie (sjå punkt 3.3). 

4.2 Bly 

Reint bly er mjukare enn noko anna tungmetall og svært giftig. Ein 

kan ripe i bly med ein nagl og skjere det med kniv. Det kan vere 

vanskeleg å sjå forskjell på ein blygjenstand (dvs. med høgt blyinnhald) 

og ein som er laga av t.d. ei tinnlegering. Ettersom bly er eit 

veldig giftig metall, bør ein vaske seg godt på hendene etter å ha 

vore i kontakt med ein gjenstand som kan ha eit høgt blyinnhald. 

Bly oksiderer raskt i kontakt med luft, og det vert danna ei tynn 

hinne på overflata (vanlegvis blyoksid eller blysulfat), som vernar 

mot vidare åtak. Bly reagerer med oksygen og karbondioksid i atmosfæra 

og dannar ulike blyoksydar og basisk blykarbonat (Alkærsig 

et. al. 1986:228). Så lenge gjenstandane ikkje i tillegg vert utsett 

for andre typar forureining, vil tilstanden vere relativt stabil. 

Bly kan reagere med både syrer og basar og verte omdanna til eit 

kvitt pulver (vanlegvis blyacetat, blyformiat eller basisk blykarbonat) 

(Hjelm-Hansen 1986:107). Ein skal vere spesielt varsam med lagring 

av bly i nærleiken av ulike organiske syrer, som m.a. kan verte avgitt 

i form av gassar frå ulike treprodukt (t.d. eik og trefiberplater) 

og ein del moderne lim. Det er spesielt lim som inneheld ureaformaldehyd 

som er skadelege, men heller ikkje fenolhaldige produkt 

er uskadelege for bly. Blygjenstandar bør ikkje lagrast eller stillast ut 

i tette esker eller montrar av tre eller treprodukt. 

Bly som har eit jamt oksidasjonslag vil vere betre verna mot angrep 

enn reinsa bly, og bør difor ikkje reinsast med unntak av støvtørking 

(sjå punkt 3.3). 

4.3 Gull 

Gull er eit passivt metall som i rein form ikkje korroderer. Vanlegvis 

er gull legert med kopar eller sølv, då det er for mjukt å bruke reint. 

Det kan skje at eit av legeringsmetalla korroderer. Fjerning av korrosjonsprodukta 

bør, i så tilfelle, gjerast av ein metallkonservator. 

Vedlikehald av gjenstander av gull bør normalt avgrensast til støvtørking 

(sjå punkt 3.3).

4.4 Jarn 

Jarn er eit mykje brukt metall og finst i ei mengd ulike legeringar. 

Metallet er magnetisk og kan dermed lett identifiserast. 

Jarn rustar når det vert eksponert for fukt og oksygen. Prosessen 

går raskare om det er salt til stades. Det vil seie at jarnkorrosjon er 

eit langt større problem i kystklima enn i innlandet. 

Ein ser ofte jarn som har rusta utan at det treng vere grunn til å slå 

alarm. Ser ein eit jamt, mørk brunt rustlag, er det stor sjanse for at 

korrosjonen ikkje er aktiv. Gjenstanden treng då truleg ikkje konserverast, 

men bør lagrast i eit stabilt, tørt klima. Rust held på fukt, 

og det er difor svært viktig at gjenstanden vert oppbevart i eit tørt 

klima. Skulle ein derimot oppdage at rustlaget er ujamt, at metallet 

deler seg, flakkar av og/eller at overflata endrar utsjånad, er det truleg 

snakk om aktiv korrosjon. Ser ein oransje ”tårer” eller ”dråpar” 

på metallet, indikerer dette korrosjon som følgje av høg luftfukt 2 . 

Ein bør halde innandørs jarngjenstandar med verneverdi frie for 

støv (sjå punkt 3.3). 

4.5 Kopar og koparlegeringar 

Kopar er eit relativt mjukt metall og er anten brukt åleine eller legert 

med andre metall som t.d. tinn, sink, bly eller ein kombinasjon 

av desse. Dei fleste koparlegeringar går inn i gruppa som vert kalla 

bronser, der hovudlegeringsmetallet er tinn 3 . I Noreg har vi likevel 

langt fleire metallgjenstandar av verneverdi som er av messing, ei 

koparlegering der sink er hovudlegeringsmetallet. 

Kopar er eit nokså stabilt metall som generelt sett har god motstandsevne 

mot korrosjon. Kopar og koparlegeringar reagerer på oksiderande 

forbindingar som t.d. salpetersyre, jernklorid og svovel. 

I kontakt med luft og fukt dannar det seg eit tynt oksidskikt på 

overflata, såkalla patina, som til ein viss grad vernar mot vidare åtak. 

Kopar og koparlegeringar kan ha ein patina som vert vurdert til å 

vere av historisk verdi. Ein skal òg vere merksam på at enkelte patineringar 

kan vere påført under produksjon som ein del av dekoren. 

I slike tilfelle må ein sjølvsagt ikkje prøve å fjerne patinaen, då den 

er ein del av gjenstanden sin opphavlege utsjånad. 

For råd om reinsing/pussing av kopar og messing, sjå punkt 6. 

4.5.1 ”Bronsesjuke” 

Denne korrosjonsforma kan finnast både på bronser og messing og 

oppstår når det skjer ein reaksjon mellom fukt og kloridar. Karakteristisk 

for korrosjon av denne typen er at det viser seg eit lysegrønt, 

voksaktig pulver som samlar seg i små område eller fordjupingar 

i overflata. Mengda av det grøne pulveret aukar over tid og 

fører til skader i metallet. 4 Det er hovudsakleg på arkeologisk materiale 

ein finn ”bronsesjuke”, men det kan finnast elles òg. Dersom 

ein har mistanke om ”bronsesjuke”, bør ein kontakte ein metallkonservator. 

8 


4.5.2 Spenningskorrosjon på messing 

Med avtakande koparinnhald i messing vert motstandsevna mot 

korrosjon redusert, og sjansen for såkalla spenningskorrosjon aukar 

med sinkinnhaldet. Spenningskorrosjon, som kan resultere i at metallet 

rivner og i verste fall totalt disintegrerer, kjem som regel etter 

at legeringa har vorte utsett for ammoniakkforureining (Alkærsig et 

al. 1986:235). Det er spesielt legeringar som er produsert på ein slik 

måte at der er indre spenningar i metallet (dvs som ikkje har vore 

utgløda/avspent etter produksjon), som er i faresona. Elles kan denne 

forma for korrosjon lettare oppstå der gjenstanden har fått 

strukturelle skader i form av t.d. slag. Ammoniakkinnhaldet i atmosfæra 

er normalt veldig lite og skaper ikkje problem for gjenstander 

av messing. Dei fleste reinsemiddel for kopar/messing inneheld 

ammoniakk, noko som altså kan føre til at risikoen for 

spenningskorrosjon aukar. 

4.6 Sink 

Sink vart opphavleg oppdaga som eit biprodukt frå blyutvinning 

(Astrup & Søn 1957:137). Det oksiderer raskt i kontakt med luft og 

får eit tynt oksidskikt på overflata. Dette oksidasjonslaget vernar 

metallet mot vidare åtak, slik at korrosjonsraten er lågare. Sink reagerer 

med syrer og sterke alkalier. 

Gjenstandar av sink treng vanlegvis ikkje reinsast, berre støvtørkast 


4.7 Sølv 

Sølv er eit metall som er for mjukt til å bruke reint, så det vert ofte 

legert med kopar, men òg andre metall. Motstandsevna mot korrosjon 

minkar med aukande koparinnhald i legeringa. 

Sølv reagerer raskt med svovelhaldige gassar (særleg hydrogensulfid 

og svoveldioksid), som finst som forureining i lufta og som eit 

produkt av ulike biologiske prosessar (t.d. gjødsling, tarmluft og rotning 

av tang og tare langs kysten). Ein finn òg svovelholdige gassar 

i t.d. eggegule, løk, majones, naturleg gummi, enkelte malingstypar 

og tekstilar som ull, filt og fløyel . Reaksjonen med sølv dannar 

sølvsulfid, som kan endre seg frå ein strågul farge, til brun, blå, 

blåsvart og svart (figur 1). Oksidasjonen vil kunne framstå med alle 

regnbogen sine fargar, grunna lysrefleksjonen. 

Ein kan avgrense reaksjonen mellom sølv og hydrogensulfid ved å 

reinse lufta ved hjelp av eit materiale som absorberer hydrogensulfid. 

Då må ein lagre/stille ut sølvgjenstandar i skap/esker/montrar 

som er tette. I desse må det så plasserast eit absorberande materiale, 

som t.d. silicagel eller aktivt kol. Det er svært viktig at sølvgjenstandar 

ikkje vert lagra eller stilt ut i nærleiken av noko materiale 

som kan avgi svovel. 

Ein bør vere varsam med amoniakkholdige produkt, då dei reagerer 

med koparen i ei sølvlegering. Høgare relativ luftfukt enn anbefalt 

for metall medverkar òg til at oksidasjonsrata akselererer. 

Relativt hardhendt pussing av sølv over lengre tid, kan avdekkje 

mørke flekkar av koparoksid, som er eit resultat av framstillings-


prosessen. Dette er spesielt eit problem for gjenstandar med eit relativt 

høgt koparinnhald (dvs S830, ikkje S925). Skjoldene som kan 

oppstå under produksjon, vart før polert ned av sølvsmeden. Sidan 

midten av 1800-talet har skjoldene vorte skjult ved at eit tynt lag 

finsølv (reint sølv) vert påført elektrolytisk 5 . Det tynne laget kan altså 

slipast vekk, og avdekkje desse mørke flekkane. Dersom dette 

skulle skje, bør det aksepterast som ein del av gjenstanden si historie. 

Prøver ein å fjerne det, kan ein gjere det visuelle inntrykket verre. 

Påføring av eit nytt lag finsølv vert ikkje tilrådd for gjenstandar 

med verneverdi. 

Enkelte sølvgjenstandar kan ha vorte heilt eller dels oksidert som ein 

del av den opphavlege dekoren. I så tilfelle må ein sjølvsagt ikkje 

prøve å fjerne dette. 

For råd om reinsing/pussing av sølv, sjå punkt 6. 

4.7.1 Sølvplett 

Sølvplett vert brukt som eit samleomgrep for eit basemetall eller ei 

baselegering, som t.d. av kopar, sink, nikkel, bly eller antimon, som 

elektrolytisk har vorte påført eit tynt sølvlag. 

Pussing av sølvplett over lengre tid fører til at det tynne sølvlaget 

vert slite ned og at matte flekkar av basemetallet kjem til syne. Det 

er då viktig å ikkje tolke basemetallet som oksidert sølv og prøve å 

fjerne det. Sølvplett bør reinsast så sjeldan og varsamt som mogeleg. 

Det vil seie at ein bør ta alle mulege førehandsreglar for å senke 

oksidasjonsrata. I tillegg bør ein bruke reinsemetodar som skader 

minst mogeleg (sjå resultat av testar, tabell 1, side 12). 

4.8 Tinn 

Tinn har eit relativt lågt smeltepunkt, og dersom lysmansjettar eller 

lysepiper kan vere av tinn eller ei tinnlegering, bør ein vere spesielt 

varsame og passe på at lys ikkje brenn for langt ned. Lyset bør skiftast 

seinast når det er 2-3 cm frå kanten av lyspipa. 

Gjenstandar av tinn treng normalt ikkje reinsast, berre støvtørkast 


4.8.1 ”Tinnpest” 

Tinngjenstandar som vert oppbevart ved låge temperaturer (dvs. 

under om lag 13°C) kan i enkelte tilfelle utvikle såkalla ”tinnpest”. 

Omdanninga er av fysisk art og er ikkje mogeleg å tilbakeføre til 

opphavleg form og utsjånad. Skadene skjer som regel i område der 

det er spenningar i metallet, anten frå framstillinga eller frå mekaniske 

skader. Ein kan først sjå angrep av ”tinnpest” i form av små 

bobler, som ser ut til å sprenge seg veg innanfrå og ut. Metallet vil 

etter kvart totalt disintegrere og vere synleg som eit grått pulver. 

Det er langt frå alle tinngjenstandar som vert angripne av ”tinnpest” 

om dei vert utsette for lågare temperaturar. Dette kan skuldast 

at einskilde legeringsmetall verkar hemmande på utviklinga 

(Alkærsig et al 1986:233), men forskinga på dette området er ikkje 

konklusiv. For å vere på den sikre sida, bør ein oppbevare tinngjenstandar 

andre stader enn i uoppvarma kyrkjerom i den kaldaste 

perioden. 

9 

Det finst ein del tinnlegeringar i orgelpiper, men det er påvist svært 

få tilfelle av ”tinnpest” på slike både i Skandinavia og i England 6 . I 

dei tilfelle ein har påvist det i England, har det vore stort sett når 

metallet har vore i nær kontakt med tremateriale, særleg eik. Det 

er mogeleg at organiske syrer frå eik kan verke som ein katalysator 

på utvikling av ”tinnpest”. Det må igjen understrekast at denne 

korrosjonsforma er svært sjeldan på orgelpiper. Ta kontakt med ein 

metallkonservator dersom det er mistanke om ”tinnpest”. 

Figur 1. Lysepipe på trearma lysestake i sølvplett, Kongsberg 

kyrkje. Delvis reinsa. 

Foto: B. Lindstad 1999.

5 Testar av kommersielle 

reinseprodukt for sølv, 

kopar og messing 

5.1 Målet med undersøkingane 

Eit delmål med prosjektet er å teste ut ein del kommersielle reinseog 

pussemiddel for sølv, kopar og messing. Det er lang tradisjon for 

reinsing/pussing med jamne mellomrom av desse metalla/legeringane. 

Målet med testane er å finne ut om det er somme typar reinsemiddel 

som er meir skadelege enn andre med tanke på mekanisk 

slitasje på metallet. Det å tilrå bruk av eit eller fleire spesifikke produkt, 

vil vere lite føremålstenleg. Årsaka til dette er at kommersielle 

produkt vil kome og gå frå handelen, samt at ingrediensane i eit 

produkt kan skifte utan at forbrukaren vert gjort merksam på det. 

5.2 Val av produkt 

I Noreg vert dei fleste metallgjenstandar av verneverdi reinsa av andre 

enn konservatorar, og kommersielle produkt vert som regel nytta. 

Det finst svært mange produkt for sal. Stadig nye vert lansert medan 

andre går ut av produksjon. Tradisjonelt sett er det flytande 

pussemiddel som har vore brukt. I dei seinare år har ei rekkje andre 

produkt kome til, t.d. pussekremar som påførast med svamp, dei 

såkalla ”silver dip” produkta og pusseklutar. I tillegg er det òg reklamert 

for ein del elektrolytiske metodar og produkt, som t.d. bruk 

av aluminiumsfolie, vatn og salt. Ingen av desse sistnemnde metodane 

og produkta er inkludert i testprosessen. 

Ei rekkje ulike produkt, både frå gullsmedforretningar og daglegvareforretningar, 

vart testa. Hovudkriteriane for val av produkt var 

at dei skulle vere relativt lett tilgjengelege og relativt mykje brukt 

(sjå vedlegg 2 for produktliste). Det vert sett på som lite føremålstenleg 

om ein skulle teste produkt som må kjøpast i utlandet eller 

har lang ordretid i Noreg. Unntaket frå dette er Goddard’s Silver Polish 

Cloth, ein pusseklut som ikkje ser ut til å verte importert til Noreg, 

men som er mykje nytta innan museumssektoren i andre land. 

Det vil truleg vere produkt som vil verte sakna blant dei som er testa. 

Det store talet produkt på marknaden gjorde det naudsynt å 

gjere eit visst utval. Dette vart gjort delvis på grunnlag av informasjon 

frå importørar og delvis på grunnlag av det som er sett på som 

vanleg praksis. 

I løpet av prosjektperioden viser det seg at begge ”silver dip”-produkta 

skal etter norsk love per i dag vere giftfaremerka. Emballasjen 

skal òg merkast med ei setning og at produktet kan vere årsak 

til kreft. Årsaka til dette er at produkta inneheld meir enn 0.1% av 

det kreftframkallande stoffet Tiourea. Dette inneber at produktet 

ikkje er tillate selt til vanlege forbrukarar. Yrkesmessig bruk av produkta 

er omfatta av Arbeidstilsynet si forskrift om arbeid med kreftframkallande 

kjemikaliar 7 . Etter regelverket i EU inneheld produkta 

derimot ikkje meir Tiourea enn at dei kan omsettast utan giftfaremerking 

og dermed altså til vanlege forbrukarar. Kor vidt Noreg vil 

10 


måtte tilpasse seg EU sine lover på dette området i framtida, er i 

skrivande stund usikkert 8 . 

Det er i dei seinare åra gjort vitskaplege testar av ikkje-kommersielle 

produkt og metodar som vert nytta av konservatorar (Wharton 

et al. 1990:13-31), og desse er difor ikkje tekne med i vurderinga i 

dette prosjektet. 

5.3 Undersøkingsmetode 

Produkt for reinsing av sølv vart testa på nye sølvplater (830S), medan 

produkt for reinsing av kopar/messing vart testa på nye koparplater. 

Ved ei visuell vurdering av evt. mekaniske skader frå eit reinsemiddel, 

er det svært viktig at testflatene er så jamne og fri for forstyrrande 

element som muleg. Både sølv- og koparplatene vart difor 

polerte 9 . Ved polering vart det likevel ein del riper i metalloverflata. 

For å skilje riper frå polering og riper frå testane, vart all førehandspolering 

gjort i horisontal retning (figur 2), medan testane vart utført 

med sirkulære rørsler. 

Metallplatene vart reinsa under mikroskop med dei ulike produkta 

i eitt minutt for å ha best mogeleg kontroll over påføring av evt. 

mekaniske skader. Elles vart produkta testa etter brukarrettleiinga. 

Når det gjeld dei to produkta av ”silver dip”, vart testplatene først 

undersøkt i mikroskop, deretter dekka av reinseveska i følgje brukarrettleiinga, 

før nøytralisering i vatn og ny undersøking under 

mikroskop. Denne testprosessen vart repetert tre gongar for kvart 

av produkta. 

Det vart ikkje utført vektmålingar av testplatene før og etter reinsetestane, 

då dette ville krevje ein lengre testperiode og meir avansert 

testutstyr. 

5.4 Evalueringsmetode 

Testplatene vart evaluerte etter at dei hadde vorte reinsa ein gong 

og etter at dei hadde vorte reinsa tre gongar. Observasjonar vart 

først gjort visuelt med det blotte auget og deretter i binocular ved 

40 x forstørring. Etter tredje reinsing vart kvart produkt evaluert på 

ein skala frå 0 til 3: 

0 – Ingen synlege riper eller endringar under 40x forstørring 

1 – Få, fine riper synlege under 40x forstørring 

2 – Mange, stort sett fine riper under 40x forstørring 

3 - Mange, dels kraftige riper under 40x forstørring 

5.5 Testar av reinsemiddel for sølv 

For reinsing av sølv vart 17 ulike produkt testa: 

• Tre ulike kremar (påføring med fuktig svamp) 

• Fem flytande pussemiddel 

• To ”silver dip” 

• Seks ulike pusseklutar/hanskar 

• Produktet Silvo (eit vattliknande materiale som er tilsett løysemiddel 

og ammoniakk).


Figur 2. Testplate i sølv etter førehandspolering. 

Legg merke til at ripene er rette og stort sett horisontale. 

Foto: A. Bjørke 1999. 

Evaluering av testobservasjonar 

For observasjonar etter utføring av testane, sjå tabell 1. 

Totalt fem av dei i alt 17 produkta vart vurdert til å skape få, fine riper 

etter tredje test (figur 3), medan åtte vart vurdert til å skape 

mange, men stort sett fine riper etter tredje test. Det var berre to 

produkt som vart evaluert til å skape mange og dels kraftige riper 

(figur 4) etter tredje test. 

Dei to produkta av ”silver dip” vart evaluert til 0 etter denne evalueringsmetoden, 

då ein ikkje kunne sjå riper eller andre endringar 

under x40 forstørring. Men det er andre faktorar enn dei som er 

tekne med i vurderinga her, som er langt mindre positive. Produkta 

inneheld kreftframkallande middel og kan, i tillegg, lett fjerne oksidasjon 

som er ein del av gjenstanden sin opphavlege utsjånad. 

Desse fakta bør takast med i vurderinga ved val av reinsemetode og 

produkt. 

11 

Figur 3. Testplate c i sølv, pussa med Mr. Muscle krem, eit av dei 

produkta som vart vurdert til å skade overflata minst mekanisk. 


Figur 4. Testplate l i sølv, pussa med Sterling pussehanske, eit av 

dei produkta som vart vurdert til å skade overflata mest mekanisk. 

Foto: A. Bjørke 1999.

Tabell 1. Testprodukt for reinsing av sølv 

12 


Type Produkt Test- Merknader Observasjonar etter Observasjonar etter Evaluering 

reinsemiddel plate første test tredje test 

Kremar Bistro a Påført med fuktig Visuelt: Ingen synlege riper. Visuelt: Få, svært fine riper. 1 

svamp, pussa i 1 Binocular, x 40: Få, svært Binocular, x40: Få, fine riper. 

min., skylt og tørka fine riper. 

Hagerty b Påført med fuktig Visuelt: Ingen synlege riper. Visuelt: Svært fine riper. 2 

svamp, pussa i 1 Binocular, x40: Få, svært Binocular, x40: Relativt mange, fine 

min., skylt og tørka fine riper. riper. 

Johnson’s c Påført med fuktig Visuelt: Ingen synlege riper. Visuelt: Ingen synlege riper. 1 

Mr. Muscle svamp, pussa i 1 Binocular, x40: Få, svært Binocular, x40: Få, svært fine riper. 

Min., skylt og tørka finer riper. 

Flytande Sterling d Påført med fuktig Visuelt: Fine riper synlege. Visuelt: Riper er synlege. 2 

pussemiddel klut, pussa i 1 min., Binocular, x40: Fine riper. Binocular, x40: Riper er synlege, 

latt virke 1 min., og nokre litt kraftigare. 

polert med tørr klut 

Hagerty e Påført med tørr klut, Visuelt: Fine riper synlege. Visuelt: Godt synlege riper i forhold 2 

pussa i 1 min., og Binocular, x40: Riper er til etter første test. 

polert med tørr klut synlege. Binocular, x40: Rel. mange, fine riper. 

Kiwi f Påført med tørr klut, Visuelt: Fine riper synlege. Visuelt: Rel. Mange, fine riper. 2 

pussa i 1 min., og Binocular, x40: Få, svært Binocular, x40: Rel. mange fine 

polert med tørr klut fine riper synlege. riper. 

Johnson’s g Påført med tørr klut, pussa Visuelt: Ingen synlege riper. Visuelt: Svært få, fine riper. 1 

Mr. Muscle i 1 min., latt tørke i 1 min., Binocular, x40: Svært få, Binocular, x40: Få, fine riper. 

og polert med tørr klut fine riper. 

Pussemiddelet hadde 

ein tendens til å verte 

tjukt under pussing. 

Heks h Påført med fuktig klut, pussa Visuelt: Fine riper synlege. Visuelt: Rel. Mange, fine riper. 2 

i 1 min., latt virke nokre min., Binocular, x40: Fine riper Binocular, x40: Rel. mange riper 

og polert med tørr klut. synlege. er godt synlege. 

”silver dip” Sterling i Låg dekt av veska i Visuelt: Ingen synlege Visuelt: Ingen synlege skader eller 0 

2 min. skader eller endringar. Endringar. 

Binocular, x40: Ingen synlege Binocular, x40: Ingen synlege 

skader eller endringar. skader eller endringar. 

Hagerty j Låg dekt av veska i Visuelt: Ingen synlege Visuelt: Ingen synlege skader eller 0 

8 min. skader eller endringar. endringar. 

Binocular, x40: Ingen synlege Binocular, x40: Ingen synlege 

skader eller endringar. skader eller endringar. 

Pusseklutar Sterling k Pussa i 1 min. Visuelt: Svært fine riper Visuelt: Fine riper synlege 2 

pusseklut med tørr klut. synlege. Binocular, x40: Rel. mange, fine 

Binocular, x40: Fine riper synlege. riper synlege. 

Sterling l Pussa i 1 min. Visuelt: Fine riper synlege, Visuelt: Mange, godt synlege riper. 3 

pussehanske med tørr klut. litt kraftigare enn på plate k. Binocular, x40: Mange, ganske 

Binocular, x40: Rel. mange, kraftige riper. 

godt synlege riper. 

Hagerty m Pussa i 1 min. med Visuelt: Ingen synlege riper. Visuelt: Svært få, fine riper. 2 

Silver tørr klut. Binocular, x40: Svært få, Binocular, x40: Mange, svært fine 

Duster fine riper. riper. 

Hagerty n Pussa i 1 min. med Visuelt: Fine riper synlege. Visuelt: Fine riper synlege. 2 

Silver Gloves tørr klut Binocular, x40: Fine riper Synlege. Binocular, x40: Mange, rel. fine riper. 

Goddard’s o Pussa i 1 min. med Visuelt: Ingen synlege riper. Visuelt: Fine riper synlege. 1 

Silver polish tørr klut. Binocular, x40: Svært få, Binocular, x40: Rel. få, fine riper. 

cloth fine riper synlege. 

Connoiseur p Pussa i 1 min. med Visuelt: Ingen synlege riper. Visuelt: Svært få, nesten usynlege riper. 1 

Jewellery tørr klut. Binocular, x40: Svært få, Binocular, x40: Svært få, fine riper 

Cloth fine riper synlege. synlege. 

Diverse Silvo q Pussa i 1 min., Visuelt: Klart synlege riper. Visuelt: rel. mange, dels kraftige 3 

deretter polert med Binocular, x40: rel. mange, riper synlege. 

tørr klut. dels kraftige riper synlege. Binocular, x40: Rel. mange, dels 

kraftige riper synlege.


5.6 Testar for reinsemiddel 

for kopar og messing 

Totalt vart sju ulike produkt testa: 

• Ein krem, Bistro (påføring med fuktig svamp) 

• Fire flytande pussemiddel 

• Ein pusseklut, Bistro10 

• Produktet Brasso (eit vattliknande materiale som er tilsett 

løysemiddel og ammoniakk). 

Årsaka til at færre produkt vart testa for reinsing/pussing av kopar og 

messing, er rett og slett at det ikkje ser ut til å vere like mange produkt 

for sal som det er av sølvreinsemiddel. I løpet av prosjektperioden 

viser det seg at eit av produkta, Brasso, er gått ut av produksjon 

og ikkje lenger er å få tak i. Eit produkt frå Hagerty, Copper Polish, 

er ikkje med i testen, då importør i Noreg ikkje opplyste om produktet 

før etter at testperioden var over. Dette produktet burde absolutt 

ha vorte testa, då det i følgje produktinformasjonen for Hagerty Copper 

Polish ikkje inneheld ammoniakk. Både kremen frå Bistro, dei fire 

flytande pussemidla, samt Brasso inneheld ammoniakk, noko som 

kan føre til auka risiko for spenningskorrosjon (sjå punkt 4.5.2). 

Evaluering av testobservasjonar 

For observasjonar gjort etter testane, sjå tabell 2, neste side. 

Det ser generelt ut til at produkta for kopar og messing skaper større 

skadar på kopar enn produkta for sølv gjer på sølv. Av totalt sju 

produkt var det ingen som vart evaluert til å skape få, fine riper i 

testplata etter tredje test. Tre produkt fekk evalueringa 2 (figur 5), 

medan dei fire andre vart evaluert til å skape mange og dels kraftige 

riper i testplata etter tredje test (figur 6). 

Figur 5. Testplate f i kopar, pussa med Bistro pusseklut, eit av dei 

produkta som vart vurdert til å gi mange, men relativt fine riper. 


13 

6 Vedlikehald av innandørs 

gjenstandar av sølv, kopar 

og messing 

6.1 Grunnlaget for retningslinene 

Det bør understrekast at dei retningslinene som er gitt her, er generelle. 

Kvar gjenstand bør undersøkjast før reinsing for å sjå om 

der er tilhøve som tilseier at den ikkje bør handsamast slik desse generelle 

retningslinene tilrår (sjå punkt 6.2). Retningslinene er basert 

på tidlegare forsking på området samt dei erfaringane som vart 

gjort i løpet av testperioden. 

6.2 Unntak frå retningslinene 

Det er ein del gjenstander ein bør vere svært forsiktig med å reinse. 

Dersom ein er i tvil, bør ein kontakte ein metallkonservator. Nedanfor 

er det gitt døme på ein del forhold som gjer at ein bør vere 

varsam. 

• Gjenstandar som med vilje er gitt ein patinering eller annan 

dekor, t.d. i form av maling eller oksidering. I slike tilfelle bør 

gjenstanden berre tørkast med ein klut som anten er heilt tørr 

eller godt oppvridd i vatn. Patina som har bygd seg opp over 

tid, spesielt på kopar og koparlegeringar, kan òg verte vurdert 

til å ha ein historisk verdi. 

• Gjenstandar av samansette material, t.d. delar eller dekor av 

tre, stein, tekstil eller liknande. Hugs at reinsing av metall kan 

påføre evt. andre material skader. 

Figur 6. Testplate d i kopar, pussa med Mr. Muscle, eit av dei produkta 

som vart vurdert til å påføre overflata mest mekanisk skade. 

Foto: A. Bjørke 1999.

Tabell 2. Testprodukt for reinsing av kopar og messing 

• Hole gjenstandar som er fylt med eit anna materiale, som t.d. 

bek eller bly, for å gjere dei tyngre. Ver varsam så ikkje fukt 

vert innestengd av fyllmaterialet. 

• Gjenstander som er dekt med eit anna materiale i underkant, 

som tre, tekstil eller papir. Det kan t.d. vere snakk om 

papir/tekstil under ein lysestake, eller ein pokal som er festa på 

ei treplate. Dersom dette materialet vert vått, vil det halde på 

fukt relativt lenge, noko som kan skade både metallet og det 

andre materialet. Det kan òg vere fare for at evt. andre material 

kan verte påført flekkar frå pussemiddelet. 

• Lakkerte gjenstandar 

Dersom ein gjenstand er lakkert som vern mot oksidasjon, og 

lakklaget er jamt og utan riper, bør ein berre tørke av gjenstanden 

med ein klut som anten er tørr eller godt oppvridd i vatn. 

Dersom lakken er ujamn og har riper, slik at ein kan sjå at oksidasjon 

er i gong, bør ein kontakte ein metallkonservator. 

• Aktiv/sterk korrosjon 

Gjenstander som har aktiv/sterk korrosjon eller strukturelle skader 

bør berre reinsast og konserverast av ein metallkonservator. 

14 


Type Produkt Test- Merknader Observasjonar etter Observasjonar etter Evaluering 

Reinsemiddel plate første test tredje test 

Kremar Bistro a Påført med fuktig Visuelt: Fine riper synlege. Visuelt: Fine riper synlege. 3 

svamp, pussa i 1 Binocular, x 40: Få, Binocular, x40: Mange, stort sett 

min., skylt og tørka fine riper. fine riper og ein del kraftigare. 

Flytande Sterling b Påført med tørr Visuelt: Fine riper synlege. Visuelt: Fine riper synlege. 3 

pussemiddel klut, pussa i 1 min., Binocular, x40: Rel. mange, Binocular, x40: Rel. mange, stort 

latt virke 1 min., og stort sett fine riper. fine riper. 

polert med tørr klut 

Kiwi c Påført med tørr klut, Visuelt: Ingen synlege riper. Visuelt: Få, fine riper. 2 

pussa i 1 min., og Binocular, x40: Rel. få, Binocular, x40: Mange, men 

polert med tørr klut. fine riper synlege. rel. fine riper. 

Johnson’s d Påført med tørr klut, Visuelt: Svært fine riper. Visuelt: Fine riper, godt synlege. 3 

Mr. Muscle pussa i 1 min., Binocular, x40: Rel. mange, Binocular, x40: Mange, stort sett 

polert med tørr klut. fine riper. fine riper og nokre kraftigare. 

Heks e Påført med tørr Visuelt: Svært fine riper. Visuelt: Mange, fine riper. 2 

klut, pussa i 1 min., Binocular, x40: Rel. mange, Binocular, x40: Rel. mange, stort 

latt tørke og deretter men fine riper synlege. sett fine riper. 

polert med tørr klut. 

Pusseklutar Bistro f Pussa i 1 min. Visuelt: Svært fine riper, Visuelt: Fine riper synlege. 2 

pusseklut med tørr klut. nesten usynlege. Binocular, x40: Rel. mange, fine 

Binocular, x40: Rel få, fine riper synlege. 

riper synlege. 

Diverse Brasso g Pussa i 1 min., Visuelt: Klart synlege riper. Visuelt: Rel. mange riper synlege. 3 

deretter polert med Binocular, x40: Rel. mange, Binocular, x40: Rel. mange, dels 

tørr klut. dels kraftige riper synlege. kraftige riper synlege.


6.3 Generelt om reinsemetodar 

for sølv, kopar og messing 

• Det er eit faktum at kvar gong ein metallgjenstand vert reinsa/pussa, 

vil det medføre ein viss risiko for gjenstanden. Dei aller 

fleste kommersielle reinsemiddel for sølv, kopar og messing 

vil påføre gjenstaden ein viss slitasje i form av riper. I 

tillegg kjem den fysiske handsaminga av gjenstanden, som alltid 

er ein risiko. Ein bør difor alltid vurdere nøye kor vidt ein 

gjenstand treng reinsast/pussast, og i tilfelle kva produkt ein 

skal nytte. 

• Ein bør fjerne feitt, støv og skitt frå gjenstanden før evt. reinsing/pussing. 

Årsaka er at enkelte partiklar kan føre til riper i 

metallet om dei vert liggjande og slik dregne med i vidare 

reinsing/pussing. Dersom gjenstanden kun er støvete, kan ein 

tørke av den med ein tørr klut eller ein klut som er godt oppvridd 

i vatn. Er det eit feitthaldig lag på gjenstanden, kan ein 

blande nokre dråpar av eit mildt vaskemiddel med nøytral pHverdi 

i vatnet. Ver varsam så kluten ikkje er våtare enn naudsynt 

og at det ikkje kjem vatn på delar av gjenstaden som 

ikkje tåler det. 

• Dersom ein ser ei sliperetning i metallet frå produksjonsprosessen, 

bør ein følgje den ved reinsing/pussing. Skulle det 

ikkje vere ei definert sliperetning, er det beste å reinse/pusse i 

lette, roterande rørsler. 

• Dersom ein brukar klut i reinse-/pusseprosessen, bør ein skifte 

område på kluten relativt ofte. 

• Restar av pussemiddel må fjernast frå metalloverflata etter 

pussing. Dette kan gjerast ved å skylje i lunka vatn og børsting 

med ein mjuk pensel, ein bomullspinne eller ein tannpirkar i 

tre. Det er svært viktig å ikkje bruke noko som er for hardt og 

kan skade metallet (bruk t.d. aldri metall mot metall). Tørk 

gjenstanden grundig etter at restar av pussemiddel er fjerna. 

Skulle der vere område der fukt vil ha vanskeleg for å fordampe 

igjen, bør ein sørgje for at desse områda ikkje vert fuktige. 

Bruk då heller ein klut som er godt oppvridd i reint vatn for 

betre å kunne kontrollere kvar gjenstanden vert våt. 

• Dersom ein vel å bruke eit ”silver dip” produkt, bør ein vurdere 

om det ville vere føremålstenleg å påføre væska med ein 

mjuk pensel, slik at ein betre kan kontrollere effekten. Hugs 

alltid å nøytralisere godt med vatn. 

• Dersom der er flekkar eller skader som ikkje går vekk med 

vanleg bruk av reinsemiddel, og ein er usikker på kva det er, 

bør ein kontakte ein metallkonservator. 

15 

7 Konklusjon 

Det er fleire viktige faktorar ein må ta omsyn til når det gjeld å ta 

vare på metallgjenstandar med verneverdi. Ein kan kome langt med 

relativt enkle midlar og haldningsskapande arbeid. 

Testane viser at dei fleste kommersielle reinseprodukt skader metalloverflata 

mekanisk i form av riper i større eller mindre grad. Alle 

kommersielle reinseog pusseprodukt har både negative og positive 

aspekt. 

Dei såkalla ”silver dip” produkta som er i handelen skader ikkje ei 

metalloverflate mekanisk, men der er to andre negative aspekt ved 

bruk av desse produkta. For det første er det påvist at eit av dei aktive 

stoffa, Tiourea, kan vere kreftframkallande. Dersom ein dekkjer 

ein gjenstand totalt med eit ”silver dip” produkt, kan ein òg risikere 

at oksidasjon som er påført gjenstanden opphaveleg forsvinn. Dersom 

ein ved yrkesmessig bruk av ”silver dip” produkta kan ta dei 

omsyn som Arbeidstilsynet foreskriv om arbeid med kreftframkallande 

kjemikaliar, og det er snakk om reinsing av ikkje-oksiderte flater, 

vil desse produkta, i mange tilfelle, vere eit godt alternativ til 

reinsing med mekaniske metodar. 

Generelt sett så viser testresultata for reinsemiddel for sølv at pussekremane 

kjem litt betre ut av det enn flytande pussemiddel og 

pusseklutar. Både pussekremar og flytande pussemiddel kan leggje 

att skjemmande og skadelege restar dersom gjenstanden ikkje vert 

grundig reinsa etter pussing. 

Når det gjeld produkta som vart testa for reinsing av kopar og messing, 

er det vanskeleg å seie noko generelt om dei ulike produkttypane, 

då det i to av kategoriane berre var eit produkt testa (kremar 

og pusseklutar). Generelt sett så ser det ut til at kommersielle produkt 

for reinsing/pussing av kopar og messing er mindre skånsame 

enn produkt for reinsing/pussing av sølv. 

I kvart enkelt tilfelle bør ein vurdere kva slags reinsemiddel som er 

best eigna for oppgåva. I nokre tilfelle vil det vere mest gunstig for 

gjenstanden å verte reinsa kjemisk med eit ”silver dip” produkt, t.d. 

på grunn av mindre mekanisk slitasje på overflata. I andre tilfelle vil 

det vere mest fornuftig å bruke t.d. Silvo, sjølv om det var eit av dei 

produkta som fekk dårlegast resultat i testinga. Årsaka til at dette i 

enkelte tilfelle kan forsvarast, kan t.d. vere at det er svært viktig at 

enkelte delar av ein gjenstand ikkje vert påført fukt og at ein pusseklut 

ikkje er tilstrekkeleg effektiv. Pusseklutar kan vere enkle å 

bruke og svært effektive når det er snakk om gjenstander som ikkje 

er sterkt oksiderte. 

Ein bør velje det produktet som påfører gjenstanden minst mogeleg 

skader og som samtidig er trygt å bruke under rådande omstende. 

Likevel er det nok vel så viktig korleis ein handsamar ein 

gjenstand under reinsing/pussing, og at eventuelle restar av produktet 

vert fjerna etterpå. 

Skader på metallgjenstandar med verneverdi kan reduserast i vesentleg 

grad om gjenstandane vert handsama varsamt, lagra under 

mest mogeleg gunstige forhold, og at gitte retningsliner vert følgt 

når det gjeld vedlikehald.

8 Litteratur 

Alkærsig, O., Garff, J., Lundbæk, M. (redaktører). 1986. Bevaringshåndbogen. 

- København. 

Astrup & Søn (utgiver). 1957. En bok om metaller. - Oslo. 

Berntsen, Arnstein. 1965. Lys og lysstell gjennom 1000 år. - Oslo. 

Bordass, Bill, Cassar, May (red.). 1996. Museumsmagasiner – en 

praktisk og strategisk håndbok. Museums & galleries Commission. 

London. - Norsk oversetjing utgitt av Norsk Museumsutvikling. 

Oslo. 1998. 

Borggren, A., Norgren, E., Törnblom, M., Törnquist, E. Og Werner, 

G. 1990. Silver mässing tenn. Konserveringstekniska Studier. 

- Riksantikvarieämbetet. Stockholm. 

Brunskog, Maria (red.). 1992. Nytt ljus över gammal rost – att bevara 

kulturföremål av järn. -Nordiska Museet. Stockholm. 

Christie, H. & Christie, S. 1981. Norges Kirker, Akershus/Buskerud. - 

Oslo. 

Evans, Ulick. 1981. An Introduction to Metallic Corrosion. - London. 

Hjelm-Hansen, Nils. 1986. Metalkonservering. - Konservatorskolen. 

København. 

Hodges, Henry. 1989. Artifacts – an introduction to early materials 

and technology. - London. 

Macqueen, Mary. 1979. Display and Storage of Metal Objects after 

Conservation. The Conservations and Restoration of Metals 

- Scottish Society for Conservation and Restoration. Edinburgh. 

s. 68-72. 

Stambolov, T. 1989. Introduction to the conservation of ferous and 

non-ferrous metals. The Conservations and Restoration of 

Metals s. 9-18. - Scottish Society for Conservation and Restoration. 

Edinburgh. 

Thomson, Gary. 1986. The Museum Environment – 2 nd ed. - Oxford. 

Vingelsgaard, V., Røskar, T. & Hernes, E. 1998. Ta vare på gjenstandene! 

- Norsk Museumsutvikling. Oslo 

Werner, Gunnel. 1983. Gröna bronser eller gula? – I: Analys metall 

trä läder sten. - Konserveringstekniska studier. Stockholm. s. 

59-72. 

Werner, Gunnel. 1983. Vård av kyrkliga inventarier av metall. – I: 

Analys metall trä läder sten. - Konserveringstekniska studier. 

Stockholm. s. 77-79. 

Wharton, G., Lansing Maish, S., & Ginell, W. 1990. A comparative 

study of silver cleaning abrasives. - Journal for the American 

Institute for Conservation, no 29, s-13-31. 

Wharton, Glenn. 1989. The cleaning and lacquering of museum silver. 

- WAAC Newsletter, vil. 11, no. 1 s. 4-5. 

Informasjon frå Internett 

Bubblewrap and silver objects: http://palimpsest.stanford.edu/ 

waac/wn/wn04/wn04-1/wn04-104.html 

Conservation of Iron: Treatments and their consequences: 

http://www.natmus.dk/cons/x/metal/m1.htm 

Care and preservation of historical brass and bronze: 

http://www.hfmgv.org/histories/cis/brass.html 

Care and preservation of historical iron: 

http://www.hfmgv.org/histories/cis/iron.html 

Care and preservation of historical silver: 

http://www.hfmgv.org/histories/cis/silver.html 

16 


Care of silver: http://www.bishop.hawaii.org/bishop/conservation/silver.html 

Conservation of cupreous metals: 

http://nautarch.tamu.edu/class/anth605/File12.htm 

Cleaning bronze: 

http://www.msue.edu/msue/imp/mod02/01500066.html 

Gold and gold alloy conservation: 


Iron Conservation: 

http://nautarch.tamu.edu/class/anth605/File10a.htm 

Iron Conservation: 


Silver Conservation: 


9 Noter 

1 For nærare informasjon om kontroll av relativ luftfukt, kan det 

t.d. henvisast til følgande publikasjonar: 

* Thomson, Garry. 1986. The Museum Environment. IIC 

* Bordass, Bill. Cassar, May (red.). 1996. Museumsmagasiner – 

en praktisk og strategisk håndbok. Museums & Galleries Commission. 

London. Norsk oversetjing utgitt av Norsk Museumsutvikling. 

Oslo. 1998. 

* Vingelsgaard, Vigdis, et al. 1998. Ta vare på gjenstandene! 

Norsk Museumsutvikling. Oslo 

2 Internettadr.: http://www.hfmgv.org/histories/cis/iron.html 

3 Andre legeringsmetall i bronser kan vere t.d. aluminium, beryllium, 

silisium, bly, nikkel eller ei blanding av desse. Det kan òg 

vere sink blanda inn i legeringa, men då er det snakk om små 

kvanta. 

4 Internettadr.: http://www.hfmgv.org/histories/cis/brass.html 

5 Muntleg informasjon frå Jon David-Andersen, David-Andersen 

AS. 

6 Muntleg informasjon frå Stein J. Kolnes, rådgiver på orgel for 

Riksantikvaren, Jan-Petter Brennsund, Norsk Folkemuseum, 

Carl-Göran Hemlin, Riksantikvarieämbetet i Sverige, David 

Knight, Council for the Care of Churches, John Pike Mander, 

Mander Organs, London, UK og Martin Goetze, Martin Goetze 

and Dominic Gwynn, Worksop, UK. 

7 Muntleg informasjon frå Eva Haug, Direktoratet for Arbeidstilsynet. 

8 Muntleg informasjon frå Solvår Hardeng, Statens Forurensingstilsyn. 

9 Polering vart gjort hjå firmaet Galvan Forsølving AS, Oslo. 

10 Bistro såg ut til å vere einaste merket som hadde ein pusseklut 

spesielt for messing av dei som var lett tilgjengelege.


Vedlegg 1: Konserveringsrapportar 

for to metallgjenstandar 

1 Trearma lysestake i sølvplett 

frå Kongsberg kyrkje 

Figur 7 

Historikk 

Den trearma lysestaken tilhøyrer Kongsberg kyrkje. Den er for tida 

ikkje i bruk og har vore lagra i ein safe på galleriet på midtnivået i 

kyrkja, like ved inngangen til Kongestolen. 

Lysestaken er ikkje nemnt blant inventaret i serien Norges Kirker. I 

ei avskrift av ei inventarliste kan dette vere ein av to lysestakar som 

står oppført som ”armstager” 1 . Ein veit ikkje noko sikkert om dateringa, 

men stilistisk sett er det truleg at lysestaken er produsert ein 

gong i løpet av siste halvdel av 1800-talet 2 . Det er ikkje funne noko 

stempel på gjenstanden. 

Skildring 

Lysestaken er av sølvplett. Det ser ut til at basemetallet er kopar, då 

det viser enkelte stader der finsølvet er slitt av. Høgda på gjenstanden 

er 50,5 cm, medan breidda er 46,5 cm. 

Lysestaken er drevet med påfesta, støypt ornamentikk med blomstermotiv. 

Gjenstanden er oppbygd av to hovuddelar: Nedre del består av 

base og fot, medan øvre del består av midtre lysepipe og dei to sidearmane 

med kvar si lysepipe. Lysepipene har lause mansjettar. 

Under basen på gjenstanden er det limt på ei plate av papp. Om ein 

lettar litt på denne plata, ser ein at den hole basen er tetta att med 

eit jarnhaldig fyllmateriale. 

Gjenstanden sin tilstand 

Gjenstanden er strukturelt sett noko ustabil, då den nedre delen, 

det vil seie basen og foten, er skeiv. Øvre del vert dermed ståande 

og vippe. Ein laus lysmansjett manglar. Det jarnhaldige fyllmaterialet 

i den hole basen er kraftig korrodert. Finsølvet er enkelte stader 

slitt av, slik at basemetallet viser gjennom. Gjenstanden er relativt 

sterkt oksidert og har ein god del gamle restar etter pussemiddel 

som sit att i fordjupningar. 

Reinsing 

Først vart gamle pusserestar fjerna frå gjenstanden ved hjelp av ein 

liten, spiss trepinne. Deretter vart laust støv og andre partiklar fjerna 

med ein mjuk pensel. 

Gjenstanden vart så reinsa. Dette vart hovudsakleg gjort med ein 

pussekrem frå Mr. Muscle. I og med at lysestaken har eit stykke 

papp festa til undersida av basen, og dette ikkje skulle gjerast noko 

med i denne omgong, var det viktig at pappen ikkje vart våt eller 

fuktig. Den nederste delen av basen vart dermed reinsa med Silvo, 

trass i at dette produktet kom relativt dårleg ut i testane som vart 

gjort av kommersielle pussemiddel (sjå punkt 5). Årsaka til at bruk 

17 

av dette produktet i enkelte tilfelle kan forsvarast, er at gjenstanden 

kan haldast tørr. Dei einaste andre produkta som kunne ha vore i 

bruk i dette tilfellet, er dei ulike pusseklutane som er på markedet. 

Det viser seg at dei ikkje alltid er tilstrekkeleg effektive når ein gjenstand 

er sterkt oksidert. I tillegg er Silvo enkelt å kontrollere, ein får 

ikkje skjemmande pusserestar som vert liggjande att i dekoren. Produktet 

viser seg å vere svært effektivt å bruke, så ein treng berre 

pusse eit kort tidsrom for å oppnå eit tilfredsstillande resultat. 

Til slutt vart gjenstanden forsiktig polert med Connoiseur Jewellery 

Cloth, som fjerna dei siste restar av uønskt oksidasjon. Dei produkta 

som vart nytta gjorde at oksidasjon i fordjupingar vart verande, 

noko som framhevar dekoren. 

Gjenstanden vart lånt inn for reinsing spesielt til dette prosjektet, og 

det var difor ikkje rom for å gjere noko med det faktum at nedre del 

er skeiv og/eller med korrosjonen av fyllmaterialet i den hole basen. 

Vidare tiltak 

Gjenstanden bør pakkast forsvarleg og lagrast under mest muleg 

gunstige klimatiske forhold i henhald til retningslinene gitt under 

punkt 3. Vedlikehald bør skje etter dei retningslinene som er gitt 

under punkt 6. 

2 Del av lysekrone i ei koparlegering 

frå Enebakk kyrkje 

Figur 8 

Historikk 

Lysekrona vart truleg gitt til Enebakk kyrkje i 1632, då det i opphenget 

er eit skilt merka: HH/IO 1632 (Holm Hanssøn Ekeberg og 

Ingrid Olsdatter 3 ). 

Skildring 

Lysekrona har to nivå med lysearmar med lysepiper med fat under. 

Øvst på kronestanga er det ei todimensjonal dobbelørn. Krona er laga 

i ei koparlegering, mest truleg lys bronse eller messing. Den er svært 

karakteristisk for lysekroner laga i første halvdel av 1600-talet. Krona 

er for tida til konservering og komplettering av manglande delar hjå 

NIKU. Eit av fata under lysepipene vart i samråd med Riksantikvaren 

reinsa og innlemma som ein del av dette prosjektet. Det er kun denne 

eine delen av lysekrona som vil verte omtala her. Lysefatet er om lag 

13 cm i diameter. Det er først støypt, deretter dreia og polert. 

Gjenstanden sin tilstand 

Gjenstanden er i god stand strukturelt sett, men er relativt kraftig 

oksidert. I tillegg er det relativt mykje stearinsøl på metallet. 

Reinsing 

Stearinsøl og smuss vart fjerna ved å legge fatet i eit varmt bad tilsett 

2% av ein non-ionisk detergent, Synperonic N. Etter om lag to 

min. vart stearin fjerna med ein litt stiv pensel og ein trespatel. 

Lysefatet vart pussa med eit flytande pussemiddel frå Kiwi . Middelet 

vart påført med ein tørr klut og gnidd mot metallet, slik det står

i brukarrettleiinga. Til slutt vart gjenstanden polert med ein pusseklut 

spesielt for kopar og messing frå Bistro. 

Vidare tiltak 

Lysefatet bør, som resten av krona, handsamast slik retningslinene 

under punkt 3 tilrår. I og med at den skal henge i kyrkja og vere i 

jamleg bruk, er det spesielt viktig at lysa vert tilpassa med ein lysespissar. 

Dette vil hindre unødig press på delane ved byting av lys. I 

tillegg bør ein skifte lys seinast når det er att 2-3 cm av lyset over 

kanten på lysepipa. 

Notar 

1 ”Uddrag af Afskrift af Kongsberg Kirkes Inventariefortegnelser”. 

Utdraget er å finne i Riksantikvaren sitt arkiv, er signert Arnesen 

og datert 13 mars 1900. 

2 Muntleg vurdering av Sigrid Christie, NIKU og Jens Christian Eldal, 

NIKU. 

3 Christie, Håkon & Sigrid. Norges Kirker, Akershus, bind 2, s. 129. 

Oslo. 

Figur 7. Trearma lysestake i sølvplett, 

Kongsberg kyrkje. Delvis reinsa. 

Foto: B. Lindstad 1999. 

18 


Figur 8. Del av lysekrone i koparlegering, Enebakk kyrkje. Delvis reinsa. 

Foto: B. Lindstad 1999.


Vedlegg 2: Produktliste 

Nedanfor er det gitt ei liste over produkt og kvar ein kan kjøpe 

dei ulike produkta: 

Produkt frå Bistro og Sterling Forhandlare, kontakt: Importør til Noreg: 

Rikter Svendsen AS 

1720 Greåker 

Tlf: 69 36 04 00 

Produkt frå Connoiseur Gull- og sølvsmedar Optura AS 

Harpunvn. 3 

Pb. 2006 PT 

3103 Tønsberg 

Tlf: 33 30 45 00 

Produkt frå Hagerty Gull- og sølvsmedar Importør til Noreg: 

David-Andersen AS 

Postboks 6600 Rodeløkka 

0502 Oslo 

Tlf: 22 35 03 20 

Heks Daglegvarebutikkar Importør til Noreg: 

Henkel Norway AS 

1351 Rud 

Tlf: 67 17 65 20 

Johnson’s Mr. Muscle Daglegvarebutikkar Importør til Noreg: 

Norsk Johnson’s Wax AS 

1481 Hagan 

Tlf: 67 06 70 80 

Kiwi Daglegvarebutikkar Importør til Noreg: 

Jensen & Co AS 

Postboks 73 

1483 Skytta 

Tlf: 67 06 67 00 

Silvo Enkelte bensinstasjonar Importør til Noreg: 

og jarnvarehandlare Markar Kjem. Industri AS 

Postboks 239 

1801 Askim 

Tlf: 69 88 22 10 

Andre nyttige produkt: 

Ethafoam t.d. Grove-Knutsen & Co AS 

– inaktivt pakkemateriale Strømsvn. 323 b 

1081 Oslo 

Tlf: 22 81 26 00 

Kvite/ubleika bomullshanskar t.d. Tybring-Gjedde, 

enkelte fotobutikkar 

19

NIKU publikasjonsliste 

1. Fagrapporter 

2. Oppdragsmeldinger 

3. Temahefter 

4. Faktaark 

1. NIKU Fagrapporter 

001 Malte 1500-talls bonader i Rygnestadloftet, Valle i Setesdal. 

Presentasjon av et konserveringsprosjekt. 

Gundhus, G., Gjertsen, R. & Andersson, G. 1995 

002 Haug på Hadseløya: en gravplass fra kristningstiden. Antropologiske 

undersøkelser av skjelettmaterialet. Sellevold, B.J. 1996 

003 Historiske kart og kulturminnevern. En metode for landskapsanalyse. 

Jerpåsen, G., Sollund, M.- L.B. & Widgren, M. 1997 

004 Klima i stavkirker: Lokal klimatisering av menigheten i Kaupanger 

stavkirke, Sogndal kommune. Olstad, T.M. & Haugen, A. 1997 

005 Begrensing av skader på kulturlag i middelalderbyene. 

Reed, I.W. 1997 

006 Skjelettfunnene fra Ytr e Elgsnes. Antropologiske undersøkelser. 

Sellevold, B.J. 1998 

007 Konserveringsarbeider i Olavsklosteret i Oslo 1989-1997. En kilde til 

økt kunnskap om klosterets bygningshistorie. Hauglid, L. 1998 

008 Trondenes kirkes tidligste bygningshistorie. Storsletten, O. 1998 

009 Storøya - Hamarbiskopens ladegård i middelalderen? 

Seminarrapport Brendalsmo, A.J. (Red.) 1998 

010 Picts and Vikings at Westness. Anthropological investigations of the skeletal 

material from the cemetery at Westness, Rousay, Orkney Islands. Sellevold, B.J 1999 

2. NIKU Oppdragsmeldinger 

001 Utstein kloster - planlagte vedlikeholdstiltak: utredning av 

konsekvensene for kulturminnet. Dunlop, A.R. 1995 

002 Utstein kloster: resultatene fra de arkeologiske forundersøkelsene 

mars 1995 og innstillinger til det videre arbeidet i 1995. 

Dunlop, A.R. 1995 

003 Ommundgård gnr 134 bnr 1 Viggja, Skaun k, Sør-Trøndelag: 

Antropologisk undersøkelse av skjelettmateriale. Sellevold. B.J. 1995 

004 Innberetningen om arkeologiske forundersøkelser i Skagen 18, 

Stavanger. Dunlop, A.R. 1995 

005 Clemenskirkeruinen 1994. Saxegaardsgate 11, Gamlebyen, Oslo: 

Antropologisk undersøkelse av skjelettmateriale. Sellevold. B.J. 1995 

006 Konserveringsarbeid i Lyngdal kirke, Numedal. Olstad, T.M. 1995 

007 Registrering av nasjonale kulturminner. Delprosjekt: Forslag til oppbygging 

av en database til registrering av bevaringstilstanden for kirkekunst og 

veggfast dekor i kirker og fredede bygninger. Sommer-Larsen, A. 1995 

008 NSB. Nytt dobbeltspor fra Skøyen - Asker. Kulturminner og 

kulturmiljø, KU-fase 2. Skar, B., Hov, K. & Tønnesen, T. L. 1995 

009 Ny E18 Melleby - Askim, Østfold fylke. Fagrapport Kulturminner og 

kulturmiljø. Skar, B., Sollund, M.-L. B. ,Tønnesen, T. L. & Bergstøl, J. 1995 

010 Vegetasjonshistorisk undersøkelse av felt med rydningsrøyser på 

Forsand gnr. 41 bnr. 6, Forsand i Rogaland. Prøsch-Danielsen, L. 1996 

011 Befaring og rådgiving for kulturetaten i Hedmark Fylkeskommune 

etter flommen i Østerdalen, juni 1995. Brænne, J. 1995 

20 


Fakta-ark er gratis. 

Øvrige publikasjoner koster fra kr.50 til kr.150. 

Det tas forbehold om at enkelte rapporter kan være utsolgt. 

Kontaktadresse: NINA•NIKU 

Tungasletta 2, 7005 Trondheim 

Tlf: 73 80 14 00 Faks: 73 80 14 01 

012 Lydvaloftet, Voss kommune i Hordaland. Undersøkelser og 

konservering av malt dekor fra middelalderen. Gundhus, G. 1996 

013 Domkirkegården i Trondheim. En evaluering av arkeologiske 

interesser i området. Reed, I.W. 1995 

014 Archaeological excavation at 3-5 Bersvendveita, Trondheim, 

1995-1996. Towle, B., Booth, A.H. & Sandvik, P.U. 1996 

015 Arkeologiske forundersøkelser i BRM 480 Nonneseterkvartalet 

1995 & 1996. Dunlop, A.R. 1996 

016 Bf 85 Agerup Gård, Nøtterøy kommune i Vestfold. Befaring og 

fargeundersøkelser 1995-96. Konservering av et 1700 talls papirtapet 

1997. Brænne, J. & Heggenhougen, B. 1998 

017 Jernbanetunnel under Gamlebyen, Oslo. 

Konsekvensutredning. Kvalitetssikring tema Kulturmiljø. 

Skar, B., Molaug, P.B. & Tønnesen, T. L. 1995 

018 E6 Tysfjord, Nordland fylke. Fagrapport Kulturminner og kulturmiljø. 

Skar, B., Hauglid, M. & Steinlien, O. 1996 

019 Arkeologiske forundersøkelser i BRM 487 Nonneseterkvartalet, 1996. 


020 Krusifiks fra Vågå kirke, Vågå kommune i Oppland. Konservering. 

Hauglid, L.K. 1996 

021 E18 mellom Ekebergtunnelen og Oslotunnelen. Utredning av kulturminner 

og kulturmiljø. Konsekvensutredning. 

Skar, B., Molaug, P.B. & Tønnesen, T. L. 1996 

022 A 335 Grip Stavkirke, Grip, Kristiansund kommune. Tilstandsbeskrivelse 

og forslag til konserveringstiltak 1993. Olstad, T.M. 1996 

023 Den middelalderske Kristusfiguren fra Otterøy kirke, Namsos kommune 

i Nord-Trøndelag. Et konserveringsprosjekt. Frøysaker, T. 1996 

024 Trykte 1500-talls tekstiler i Rygnestadloftet. Undersøkelser, konservering 

og restaurering. Gundhus, G. 1996 

025 Orgelprospektet i Oslo Domkirke - Undersøkelser. Norsted, T. 1996 

026 Kaupanger stavkirke / De Heibergske Samlinger: Kristi Oppstandelse 

malt av A. Askevold 1865. Konservering og restaurering. 

Andresen, J. & Gundhus, G. 1996 

027 Madonna med barnet. Konservering og restaurering av en polykrom 

treskulptur fra 1200 tallet i Vallset kirke, Stange i Hedmark. 

Olstad, T.M. 1996 

028 Rapport fra seminar om Norges kirker 21.november 1996. 

Fikkan, A. 1996 

029 Videreføring av konserveringsarbeidene i Lyngdal kirke, Numedal. 

Konservering av limfargedekor i kor og skip. Olstad, T.M. 1996 

030 Damsgård. Fargeundersøkelser 1985-1988-1993. Systematisering og 

tolking av funn samt restaureringsforslag. Frøysaker, T. & Solberg, K. 1996 

031 Arkeologisk sjaktovervåking og undersøkelser i Nedre Langgate, 

Tjømegaten og Pelagoskvartalet, Tønsberg. Gansum, T 1997. 

032 Arkeologiske undersøkelser og overvåking i Nedre Langgate 30E, 

Tønsberg. Problematikk omkring typer og bruk av kvistnagler. 

Gansum, T. 1997


Forts. NIKU Oppdragsmeldinger 

033 Mindre arkeologiske undersøkelser i Vestfold 1996. 

Edvardsen, G., Gansum, T., Sønsterud, K.E. & Ulriksen, E. 1997 

034 Mindre arkeologiske undersøkelser i Telemark 1996. 

Gansum, T. & Sønsterud, K.E. 1997 

035 Sørkorridoren E6 og E18. Kulturminner og kulturmiljøer. 

Skar, B., Grimsrud, O., Hov, K. & Tønnesen, T.L. 1997 

036 Diverse arkeologiske oppdrag i og omkring Bergen 1995-96. 


037 Krusifiks fra ca 1500 i Granvin kirke, Hordaland. 

Undersøkelser, konservering og restaurering. Bratlie, E. 1997 

038 Innberetningen om de arkeologiske undersøkelsene ved 

Utstein Kloster 1995. Dunlop, A.R. 1997 

039 Konsekvensutredning for ny Rv-2, Kløfta-Kongsvinger. Kulturminner 

og kulturmiljø. Skar, B., Sollund, M.-L.B., Tønnessen, T.L. & Rui, L.M. 1997 

040 Konservering av limfargedekor i Nore stavkirke. Solberg, K. 1997 

041 Decorations and wall-paintings in vernacular buildings, burial sites, 

monasteries and temples. Mission for NORAD and the Norwegian Directorate 

for Cultural Heritage to The Peoples Republic of China and Tibet 

Autonomous Region. Brænne, J. 1997 

042 Fortidens minner i dagens landskap. Status for automatisk fredete 

kulturminner i Skien kommune, Telemark 1997. Sollund, M.-L.B. 1997 

043 Utstein Kloster: resultatene fra de arkeologiske forundersøkelsene 

26-30.05.97. Dunlop, A.R. 1997 

044 Arkeologiske forundersøkelser ved BRM 528 Nonneseter/ 

Bystasjonen, 1997. Dunlop, A.R. 1997 

045 Bygninger - Samlerapport 1994-1996. Gundhus, G.(red.) 1997 

046 Arkeologiske undersøkelser langs Strandpromenaden, Hamar, 1996. 

Nondal, N.T., Roll-Lund, E., Sæther, T. & Wiberg, T. 1997 

047 Gården Berg Vestre i Furnes, Ringsaker kommune. 

Behandling av to dekorerte rom. Olstad, T.M. 1997 

048 Objekter - samlerapport 1994-1996. Gundhus, G.(red.) 1997 

049 Vevelstad kirke, Vevelstad kommune. Et 1700-talls monumentalt 

oljemaleri på papir. Konservering og restaurering. Norsted, T. 1997 

050 Tydal kirke, Tydal kommune. Undersøkelser, konservering og restaurering 

av dekorert kortak fra ca 1700. Bratlie, E., Kusch, H. J., Sommer- 

Larsen, A. & Gundhus, G.(red.) 1997 

051 Konservering av den middelalderske Kristusfigur fra Leksvik kirke, 

Leksvik kommune i Nord-Trøndelag. Frøysaker, T. 1997 

052 Museumsbygninger i Hedmark fylke. Undersøkelser og evalueringer. 

Brænne, J. 1997 

053 300 kV-I Øyberget-Vågåmo Konsekvensutredning for kulturminner 

og kulturmiljø. Justerte alternativer. Helliksen, W. 1997 

054 Mindre arkeologiske overvåkinger og undersøkelser i middelalderbyene 

Tønsberg og Skien 1997. Edvardsen, G. & Sønsterud, K.E. 1997 

055 Utgravningene ved vestfronten av Nidaros domkirke. Del I og II. 

Reed, I., Kockum, J., Hughes, K. & Sandvik, P.U. 1997 

056 Diverse arkeologiske oppdrag i Bergen og på Vestlandet 1996-97. 

Dunlop, A.R., Gellein, K. & Hommedal, A.T. 1997 

057 Arkeologiske undersøkelser ved Vincens Lunges gate 19/21, 

Nonneseterkvartalet i Bergen, 1997. Dunlop, A.R. 1998 

058 Bredsgården, Bryggen i Bergen. Konservering av 1700-talls limfargedekor. 


21 

059 Arkeologisk undersøking på Klosteret, Bergen 1997-98. 

Vevatne, K. 1998 

060 Tradisjonell fargebruk på bygårder, Grünerløkka i Oslo. 

Hvinden-Haug, L,J., Torp, I. & Olstad, T.M. 1998 

061 (in prep. 1999) Arkeologiske undersøkelser i og omkring Kjøttbasaren, 

Vetrlidsalmenning 2, Bergen 1996-97. Dunlop, A.R. 

062 Bf 93 Yttersø gård, Larvik kommune i Vestfold. Innvendig fargeundersøkelse. 

Heggenhougen, B. 1998 

063 Konservering av predellan til altartavlan i Rödenes kyrka, Marker 

kommune i Østfold. Gjertsen, R. 1997 

064 Fortidens minner i dagens landskap. Status for automatisk fredete kulturminner 

i Trondheim kommune, Sør-Trøndelag, 1997.Binns, K.S. 1998 

065 Rock Art Safeguarding in Zimbabwe. Norsted, T. 1998 

066 Miljøopparbeiding av Nedre Langgate, riksveg 308, 

Tønsberg kommune. Edvardsen, G. 1998 

067 Altertavlen i Førde kirke, Sogn og Fjordane. 

Konservering og restaurering 1996-1998. Gundhus, G. 1998 

068 Fortidens minner i dagens landskap. Status for automatisk fredete 

kulturminner i Tromsø kommune, Troms, 1997. Holm-Olsen, I.M. 1998 

069 Mindre arkeologiske overvåkninger og undersøkelser i tilknytning til 

middelalderkirker og -kirkegårder i Agder, Telemark og Vestfold, 1997 

Edvardsen, G., Helliksen, W. & Sønsterud, K. 1998 

070 Rehabilitering av Tønsberg torv. Arkeologisk overvåking og undersøkelser 

1996-1997. Edvardsen, G., Gansum, T. 1998 

071 To båtvrak fra 1600-tallet. Arkeologiske utgravinger på Sørenga i 

Oslo. Molaug, P.B. 1998 

072 Oppussing og vedlikehold av eldre murfasader 1997. Samlerapport. 

Hauglid, L., & Gundhus, G. (red.). 1998 

073 Bygningshistoriske undersøkelser. Samlerapport 1997. Christie, H., 

Hauglid, L., Norsted, T. & Storsletten, O. (Gundhus, G. red.) 1998 

074 Snøhvitutbyggingen. LNG-anlegg på Melkøya, Hammerfest kommune. 

Konsekvenser for samiske kulturminner. 

Johnskareng, A. & Holm-Olsen, I.M. 1998 

075 Fargeundersøkelser i Kiøsterudgården, Åsgårdstrand, 1998. 


076 Konservering av bemalte veggplanker fra Ål stavkirke, Buskerud. 


077 Avslutning av konserveringsarbeidene i Lyngdal kirke, Numedal. 


078 Fortidsminne i dagens landskap. Status for automatisk freda kulturminne 

i Voss kommune, Hordaland i 1998. Fasteland, A. 1999 

079 Baroniet Rosendal i Kvinnherad kommune, Hordaland. Delprosjekt 1: 

Undersøkelser og forslag til tiltak i 24 utvalgte rom i slottet. Brænne, J. 1999 

080 Stiftsgården i Trondheim. Fargeundersøkelser og konserveringsarbeider 

1996-1998. Solberg, K. 1999 

081 Diverse arkeologiske oppdrag i Bergen og på Vestlandet 1997-98. 

Dunlop, A. R., Gellein, K., Hommedal, A. T. & Birkenes L. Ø. 1999. 

082 Samiske kulturminner og kulturlandskap i Mauken-Blåtind øvingsog 

skytefelt. Utvikling av en GIS- og fjernmålingsbasert metode. 

Holm-Olsen, I. M., Grydeland, S. E. & Tømmervik, H. 1999. 

083 Flathammar gård, Luster kommune i Sogn og Fjordane. Konservering 

av panelen till två 1700-tals dekorationsmålade rum. Gjertsen, R. 1999. 

085 Bamble kirke, Telemark. Fargeundersøkelse av interiøret, 1998. 

Solberg, K. 1999.

Forts. NIKU Oppdragsmeldinger 

086 Planlagt golfbane på Breivikeidet, Tromsø kommune, Troms. 

Konsekvenser for samiske kulturminner og kulturmiljø. 

Buljo, T.-H. & Holm-Olsen, I. M. 1999. 

088 Bygninger: Undersøkelser - Tilstand - Tiltak. Samlerapport 1998. 

Gundhus, G. (red.) 1999. 

3. NIKU Temahefter 

001 Fornminnevern og forvaltning. En teoretisk og metodisk tilnærming 

til planlegging og praksis i fornminnevernet. Hygen, A.-S. 1996 

002 Saving art by saving energy. Olstad, T.M. & Stein, M. 1996 

003 ”Utkantens håndverkere og arbeidere”. En aktivitetsanalyse av ”Nordre 

bydel” i middelalderens Tønsberg. Avhandling til magistergrad i nordisk 

arkeologi ved Universitetet i Oslo, høsten 1995. Ulriksen, E. 1996 

004 Landskapet som historie. 

Brendalsmo, J., Jones, J., Olwig, K. & Widgren, M. 1997 

005 Utgravningene i Erkebispegården i Trondheim. Stratigraphic Analysis; 

Area C. Revised stratigraphic Analysis: Areas A, B and K. McLees, C. 1998 

006 Utgravningene i Erkebispegården i Trondheim. Stratigrafisk analyse: 

Delfelt D. Petersén, A. 1997 


Delfelt E. Saunders, T. 1997 

008 Utgravningene i Erkebispegården i Trondheim. Stratigraphic analysis: 

Area F. Saunders, T. 1997 

009 Utgravningene i Erkebispegården i Trondheim. Stratigrafisk analys: 

Delfält G. Olsson, A. & Pettersén, A. 1997 

010 Utgravningene i Erkebispegården i Trondheim. Stratigraphic Analysis: 

Area H. McLees, C. 1998 


Delfelt M og I. Tegltypologi 

Larsson, S., Hommedal, A.T., & Nordeide, S.W. 1999 

012 (In print) Excavations in the Archbishop’s Palace: Methods, Chronology 

and Site Development. Nordeide, S.W. (ed) 

013 (In print) Utgravningene i Erkebispegården i Trondheim. Aktivitet og 

plantebruk belyst ved botaniske analysar. Sandvik, P.U. 

014 Utgravningene i Erkebispegården i Trondheim. Arbeidsstyrke og 

lønnsforhold ved erkebispesetet i 1530-årene. Nissen, H.A. 1998 

015 Utgravningene i Erkebispegården i Trondheim. 

Parasittologisk undersøkelse av latriner. Hartvigsen, R. 1997 

016 Utgravningene i Erkebispegården i Trondheim. 

Erkebiskopens armbrøstproduksjon. Booth, A. H. 1998 

017 Utgravningene i Erkebispegården i Trondheim. Kosthold og erverv i 

Erkebispegården. En osteologisk analyse. Hufthammer, A.K. 1999 

018 – 

019 – 

020 – 

021 – 

022 – 

023 – 

024 (ledig nummer) 

22 


025 Registrering av fornminner for Det økonomiske kartverket 1963- 

1994. Skjelsvik, E. 1998 

026 Dendrokronologi og bygningsforskning. 

Christie, H., Stornes J.M. & Storsletten, O. 1998 

027 NIKU strategisk instituttprogram Norske Middelalderbyer Forskning 

om norske middelalderbyer. Seminar april 1998. Molaug, P.B. (red.) 

1998 

028 NIKU strategisk instituttprogram Norske Middelalderbyer 1996-2000. 

Registre ved bygravninger. Red. Molaug, P.B. og Nordeide, S.W. 1998 

029 Bergverksbyens omland. Om ressursbruk, kultur og natur i Rørosområdet. 

Daugstad, K. (red.) 1999 

030 Grindbygde hus i Vest-Norge. NIKU-seminar om grindbygde hus, Bryggens 

Museum 23-25.03.98. Schjelderup, H. og Storsletten, O. (red.) 1999 

031 NIKU 1994 - 1999. Kulturminneforskningens mangfold. 

Gundhus, G., Seip, E. og Ulriksen, E. (red.) 1999 

4. NIKU Fakta-ark 

1995-25 Om 1500-talls bonader i Setesdal. 

1996-6 Om utgravinger i Domkirkegården i Trondheim. 

1996-8 Om gravfunn på Hadseløya i Vesterålen. 

1996-13 Om Lydvaloftet på Voss. 

1996-20 Om kulturminner og E18 gjennom Oslo. 

1997-6 Om kvistnagler fra Tønsberg. 

1997-7 Om kristusfigur fra Otterøy kirke. 

1997-13 Om konservering i Nore stavkirke. 

1997-19 Om ødeleggelse av kulturminner i Skien kommune. 

1997-22 Om historiske vandringer i Trondheim. 

1998-2 Om konservering og restaurering av 1700-talls maleri i 

Vevelstad kirke. 

1998-4 Om skader på kulturlag i middelalderbyer. 

1998-12 Om utgravingene i Erkebispegården. 

1998-15 Om ødeleggelse av kulturminner i Trondheim. 

1998-16 Om Fuglefrisen i Olavsklosteret i Oslo. 

1998-17 Om konservering og restaurering av altertavlen i Førde kirke. 

1998-20 Om to båtvrak fra 1600-tallet funnet på Sørenga i Oslo. 

1998-22 Om arkeologiske utgravinger av Vestfrontplassen i 

Trondheim. 

1998-24 Om armbrøstproduksjon i Trondheim. 

1999-2 Om utgravninger på Tønsberg torv. 

1999-6 Om konserveringen av 19 bemalte veggplanker i Ål stavkirke. 

1999-8 Om kosthold og erverv i Erkebispegården i Trondheim. 

1999-9 Om fargene i Kiøsterudgården i Åsgårdstrand. 

1999-14 Om fargeundersøkelser og konserveringsarbeider ved 

Stiftsgården i Trondheim 

1999-16 Om jubileumstemaheftet «NIKU 1994-1999 

– Kulturminneforskningens mangfold».

Vedlegg 1: Konserveringsrap- portar for to metallgjenstandar - NIKU

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?